Qo’qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	271.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Qo’qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“Qo’qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot
(XVIII-XIX asrlarda)” mavzusida yozgan
Ilmiy rahbar
Himoyaga tavsiya etildi
Tarix va ijtimoiy fanlar
fakulteti dekani _______ _
“_____”____________
Qarshi

M U N D A R I J A
KIRISH ……………………………………………………………………...3
I. BOB. Qo’qon xonligining tashkil topishi va uning ijtimoiy siyosiy hayoti .4
1.1. Qo’qon xonligining tashkil topishi………………………………. . ………...4
1.2. Qo’qon xonligining ijtimoiy hayoti…. ……………………….. …..……....30
II BOB. XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligining madaniy hayoti …...…34
2.1. Qo’qon xonligida adabiyot va san’atning rivojlanishi. …………….……...34
2.2. Me’morchilik va hunarmanchilik ning ravnaqi. Xalq amaliy san’ati .……..46
III-BOB. Qo’qon xonligining tugatilishi
3.1.Qo’qon xonligi hududlarining Rossiya Imperiyasi tomonidan bosib
olinishi.........................................................................
3.2.Qo’qon xonligining tugatilishi va Farg’ona viloyatining tashkil topishi …….
XULOSA ............................................................................................................62
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ...................................................................6 4
2

KIRISH
BMIning dolzarbligi. Mustaqil O’zbekistonning uzoq va yaqin o’tmishiga
bo’lgan qiziqish ortib borayotganligi davrimizning o’ziga xos xususiyatidir.
O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov takidlaganidek
“ Mustaqillik yillari o’z o’tmishimizni o’z madaniyatimizni xolisona bilib olish
davridir. Bu jahon hamjamiyati tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir ” 1
.
“O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o’tmishimizni –tariximizni
tahlil qilib, xolisona o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Bu esa biz yosh
tarixchilarning oldida nihoyatda katta masulyat turganidan dalolat beradi. Istiqlol
yillarida milliy ma’naviyatimizning tiklash qadimiy tariximizni keng xalq
ommasiga yetkazish borasida ulkan ezgu ishlar amalga oshirildi ” . –“Har qaysi xalq
o’z taraqqiyotini yuksaltirish uchun –tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb
etadi ” 2
–deya ta’kidlagan edi Islom Karimov o’z asarlarida.
Darhaqiqat, o’zbek xalqi tarixi, o’zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan bevosita bog’liqdir.
XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot
masalasini o’rganib tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan biri
hisoblanadi.
Negaki, mustaqillik sharofati bilan o’zgalarga qarashlik tobelik va bog’liqlik
qismatidan butkul xalos bo’ldik. Egilgan, majruhlangan qaddi-bastimizni tiklab,
ona yurt taqdirini qo’lga olib uning chinakam sohibiga aylanib katta ijtimoiy
faoliyatga yo’l tutdik, kelajagi buyuk, huquqiy, demokratik davlat, ochiq, ozod,
rivojlangan fuqarolik jamiyatini bunyod etish borasida jadal sa’y harakat
etmoqdamiz.
Biz shu asnoda buyuk kelajagimizni o’z qo’llarimiz bilan yaratib borar
ekanmiz bunda shubhasiz, baquvvat tarixiy ildizlarimiz, teran ma’naviy
tomirlarimizga mahkam tayanmog’imiz, ulug’ ajdodlarimiz kimlar bo’lganini,
bizlarning nasl-nasablarimiz kimlarga borib taqalishini, ular qachonlardan buyon
1
I.A. Karimov . O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T. . “O`zbekiston” , 1995 , l 8-bet.
2
I.A.Karimov . Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch. T. , “ Manaviyat” , 2008 , l 4-bet.
3

bu hudud sarhadlarini vatan tutib, unda yashab, keyingi minnatdor avlod, nasllarga
qanday boy moddiy va ma’naviy meros namunalarini qoldirib kelganligini va
nihoyat bu jarayonlar silsilasi davomida ularning o’z shaklu-shamoili, ma’naviy,
ruhiy qiyofasi turmush tarzi har qanday jiddiy o’zgarishlarga uchrab borganligini
bilmog’imiz kerak bo’ladi.
Shu bois mazkur mavzuni ilmiy asosda yoritishni o’rganishni o’z burchimiz
deb bildik.
BMIning maqsad va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi juda ko’plab
materiallar va ilmiy adabiyotlar hamda eng yangi ma’lumotlarga tayangan holda
mavjud oldimizda turgan muammoni tarixiy yoritishdan iborat. Yuqorida
ta’kidlanayotgan ma’lumotlarga tayanib shuni aytish mumkinki Qo’qon xonligi
o’zining ijtimoy iqtisodiy siyosiy va madaniy rivojlanish bosqichida turli
xususiyatlar va tarixiy qonuniyatlaga ega bo’lgan.
Qo’qon xonligi siyosiy tarixidagi ko’plab voqealar xonlik hududida
yashagan xalqlarning ichki hayotida ham, uning atrofidagi xalqlar va mamlakatlar
hayotida ham ulkan iz qoldirdi.
Ushbu o’rinda odamlar har yoqlardan ko’chib kelgani oqibatida Farg’ona
vodiysida XVIII asrning ikkinchi yarmida XIX asrning birinchi
yarmida ,millatlararo va qabilalararo munosabatlar ancha murakkab bo’lganligini
ham e’tirof etmoq kerak.
Mazkur BMIda Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda quyidagi masalalarni
yoritishni o’z oldimizga vazifa qilib qo’ydik. Bular:
1. Qo’qon xonligining tashkil topishi shart-sharoitlarni o’rganish;
2. Qo’qon xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga baho berish;
3. XIX asrda Qo’qon xonligining madaniy hayotini tahlil qilish;
4. Qo’qon xonligining o’zbek davlatchiligi tarixida tutgan o’rnini boshqa
xonliklar bilan qiyosiy solishtirib o’rganish.
Shuningdek, tadqiqot ishini yoritishda shoir, tarixnavislik, tilshunos va
islomshunos olim Ishoqxon To’ra Ibratning “Tarixi Farg’ona” asaridan zaruriy
manba sifatida foydalanildi.
4

BMIning yangiligi va ahamiyati . Ushbu ishda XVIII-XIX asrlarda
Qo’qon xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti quyidagicha
yaxlit va izchil tarzda yoritib berildi.
- Qo’qon xonligining tashkil topishi o’rganildi;
- Qo’qon xonligining ijtimoiy hayotini manbalar asosida ko’rsatib berildi;
- Qo’qon xonligida adabiyot va san’atning rivojlanishi tahlil qilindi;
- Me’morchilik va hunarmanchilikning ravnaqi hamda xalq amaliy san’atining
rivoji bo’yicha ma’lumotlar berildi;
- Qo’qon xonligi hududlarining Rossiya Imperiyasi tomonidan bosib olinishi
asoslab berildi;
- Qo’qon xonligining tugatilishi va Farg’ona viloyatining tashkil topishi
yuzasidan umumxulosalar chiqarildi.
Bitiruv malakaviy ishda keltirilgan ma'lumotlardan O'zbekiston tarixi, O‘zbek
davlatchiligi tarixi fanlaridan ma’ruza va amaliyot darslarida kurs ishi, referat,
mustaqil ishlar tayyorlashda , amaliy mashg'ulotlar o'tishda, madaniy-ma'rifiy
tadbirlami, targ'ibot-tashviqot ishlarini amalga oshirishda foydalanish mumkin.
BMIning o’rganilish darajasi . Ushbu ishda ko’rilayotgan mazkur
muammo malakaviy ish mavzusi sifatida va ayniqsa, Qo’qon xonligining
tarixiy tadqiqoti sifatida va ayniqsa, Qo’qon xonligining tarixi tadqiqoti
sifatida nisbatan kam o’rganilgan.
Bugungi kunda yosh avlodni tarixini chuqur o’rganmasdan turib kelajak
yo’q shiori ostida tarbiyalash, tarixiy ongni shakillantirish borasidagi ma’naviyt –
ma’rifiy ishlarni rivojlantirishda o’zbek ziyolisi Mirzo Olim Maxdum Hojining
“Tarixi Turkiston” asari biz uchun muhimdir.
Umuman Qo’qon xonligi va shu nom bilan ataluvchi davlat haqida
yaratilgan mahaliy, tarixchilarning asarlari soni 30 dan oshadi 1
.
Keng ko’lamdagi bu manbalarda xonlikning siyosiy tarixi, madaniyati va
uning turli hududlarida yuz bergan voqealar tafsilotlari bayon qilingan. Qo’qon
tarixchilari maktabi va ularning namoyandalari hamda asarlariga bag’ishlangan
1
Mirzo Olim Maxdum Hoji . “Tarixi Turkiston” . T. , “Yangi asr avlodi” , 2008 , 4-bet.
5

maxsus tadqiqot haligacha yaratilgan emas. Ularning asarlarida juda kam qismi
ilmiy muomalaga kiritilgan yoki tarjima etilib chop qilingan.
Birinchi “Qo’qonshunos” olimlarimiz Qo’qon tarixi va madaniyatiga doir
asarlar yozgan mahaliy tarixchilar hisoblanadi.Ular turli manbalardan voqea va
hodisalarning ishtirokchilari bergan ma’lumotlardan foydalanib yaratganligi bois
asarlari muhim hisoblanadi.
Keyinchalik turkistonlik va rossiyalik olimlardan R.R. Totinin,
D.NB.Ramanovskiy, R.Xanikov, A. Makiev, V.Velyaminov-Zerkov, V.V.
Grigorev, A.P.Xortoshxin, N.Tetrovskiy, A.F. Midendorv, A.Fedrensko, A.Kun,
V.V. Namvkin, I. Kalivkina, N.Ya Buchurin hamda Xorijlik olimlarning bazilari
mahaliy mualliflar asarlaridan ham foydalanib, o’z tadqiqotlarini yaratgan.
So’ngra A.A.Semyonov, R.N.Nabiyev, A.P.Qayumov, A.O’rinboyev, P.P.
Ivanov, V.M. Ploskix, V.A. Romodin, N.D. Mikluxo-Maklay, B.V Linin, I.A.Stori,
F.A.Azdaev, H.Bobobekov, R.K. Bekmaxonov, A.Z. Vbalidov, M.Qutlug’ov,
H.Sodiqov, T.Saidqulov, X.G’G’ulomova boshqalar o’z asarlarida xonlikning
siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotini yoritganlar.
Bugungi kunda Qo’qon tarixchilari maktabi namoyondalari asarlaridan
sanalmish Muhammad Hakimxonning “Muntaxab ut-tavorix” asari (Dushanbe,
1984-1985), Tajir Xo’jandiyning “G’aroyibu sipoh” (Xo’jand, 1991), Mirzo Olim
Maxdum Hojining “Tarixi Turkiston” (Qarshi, 1991), Mirzo Olim Mushrifning
“Ansob us-salotinva tavorix al-xavoqin” (Qo’qon xonligi tarixi nomi bilan nashr
etilgan. T. 1995), Muhammad Yunus Tibning “Tarixi aliquli amirlashkar (Sharq
yulduzi. 1996. 1-2-son) va “Tuhfai Tolib (Toshkent-Tokio, 2002), Muhammad
Aziz Marg’iloniyning “Tarixi Aziziy” (Toshkent, 1999) nomli asarlar chop
qilingan. Tarixchi Haydarbek Bobobekovning ta’kidlashicha barcha musulmon
tarixchilari va ayrim rus mualliflari Qo’qon xonlari sulolasini Oltin Beshik bilan,
u orqali Bobir bilan bog’laydilar 1
. Qo’qon xonlarining nasabnomalarini Oltin
beshik bilan bog’liqligi Niyozmuhammadning “Tarixi Shohruhiya”, Mirzo Olim
Mushrifning “Ansabu savalotun va tavorixul Havoqin”, Muhammad Solix
1
Bobobekov Haydarbek . Qo`qon tarixi . T. , “Fan” , 1996 , 20-21-bet.
6

Toshkandiyning “Tarixi jadidai Toshkand”, Fozilbek Otabek o’g’lining
“Mukammali tarixi Farg’ona”, B. Haluvnikning XX asr 80-yillari o’rtalarida
Qozonda chop etilgan. Qo’qon xonligining qisqacha tarixi’ ( Кратная история
Кокондского Ханстве) Ibratning “Farg’ona Tarixi”, Mulla Shamsiddin
Shavqiyning “Shohnoma” dostonida, Muhammad Aminbek Xudoyorxon
o’g’lining “Turkiston viloyatining gazeti” ning 1894-yil sonlarida o’zbek va rus
tillarida e’lon qilingan “Farg’ona viloyatlari xonlarining xususidagi voqealar”
nomi asarlarida adabiyotshunos, praffessor Sharif Yunusovning maqolalarida va
boshqa ko’plab manbaalarida o’z aksini topgan.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Mazkur bitiruv malakaviy
ishi kirish, 3ta bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
7

I-bob. QO’QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING
IJTIMOIY SIYOSIY HAYOTI
1.1. Qo’qon xonligining tashkil topishi.
XIX asrning birinchi yarmida Qo’qon xonligi hududiy jihatdan O’rta
Osiyodagi yirik davlat edi. Qo’qon xonligi sharqda Sharqiy Turkiston, g’arbda
Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan chegaradosh edi. Xonlik hududi shimolda
uchala qozoq juzlarini batamom o’ziga bo’ysundirib Rossiya bilan chegaralanardi.
Xonlikning janubiy chegaralari Qorategin, Ko’lob, Darvoz, Sho’g’non singari
tog’li hududlarni o’z ichiga olar edi. Bu hududlar uchun Buxoro amirligi bilan
qonli urushlar bo’lar, ular qo’ldan-qo’lga o’tardi. Qo’qon xonligi hududi Buxoro
amirligi va Xiva xonligidan farqli o’laroq sersuv daryolari, so’lim vodiylari,
serhosil yerlari ko’p edi. Xonlikning markazi Qo’qon, Marg’ilon, O’zgan, Andijon,
Namangan kabi yirik shaharlar joylashgan Farg’ona vodiysi edi. Toshkent,
Chimkent, Turkiston, Avliyoota, Pishtak, Oqmasjid kabi yirik shaharlar ham
Qo’qon xonligi tasarrufida edi. Qo’qon xonligida aholi nisbatan zich joylashgan
bo’lib, taxminan, 3 mln. kishi edi. Xonlikning poytaxti Qo’qonda sakson ming,
Toshkent shahrida oltmish ming kishi yashar edi.
Qo’qon xonligi aholisining ko’pchilik qismi o’zbeklar edi. Shuningdek,
xonlik aholisi tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar, uyg’urlar, qoraqolpoqlardan iborat
bo’lgan. Bular bilan yonma-yon yahudiylar, tatarlar, xindular vakillari yashar edi.
Minglar urug’idan bo’lgan yirik zodagon Shohru x biy chodak xo’jalari
yordamida Farg’ona vodiysida buxoro amirligidan mustaqil bo’lgan mavqe i ni
egallab, 1709-yilda Qo’qon xonligiga asos soladi. 1
Tarixchi H.Bobobekov ham boshqa ko’plab musulmon va rus tarixchilari
kabi Qo’qon xonlari sulolasini Oltin Beshik bilan u orqali Bobur bilan bog’laydi.
Keling, shu o’rinda butun e’tiborimizni Oltin Beshik afsonasiga qaratsak:
Yangi tashkil topgan Qo’qon davlati hukmdorlari –o’zbeklar shajaralarini ota-
bobolari bilan jangu jadalda olishib, omadi yurishmay, Vatandan bosh olib ketgan
ammo qalami va jasorati tufayli nomini qoldirtgan Bobur Mirzo bilan bog’lashga
urinib g’aroyib afsonalar to’qidilar. Mana shunday hikoyalardan biri qator tarixiy
1
R.Shamsuddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan ta rixi . T. , “ Sharq ”, 2010 , 98-bet.
8

bitiklarda qayd etilgan Oltin beshik afsonasidir. Biz ushbu afsonani atoqli
tarixchimiz Ishoqxon Junaydulloxo’ja o’g’li Ibratning “Farg’ona tarixi” asari
asosida hikoya qilib beramiz 1
.
Ho’qand shahri Farg’ona iqlimida bo’lmagan. Uning o’rnida tevarakda
Targ’ova Chonkat va Saroy degan qishloqlar bo’lgan ekan.
Mana shu qishloqlarning biriga aniqrog’i Targ’ovada bir kishi bo’lib, u bu
qishloqlar xalqi xonzodasi bo’lmasa, itoat qilmasligini bilib bir tadbir ishlatgan
ekan.
U Andijon xonlaridan Bobur ibn Umarshayxning shu qishloqlarga yaqin
joydan qochib o’tganini bilgani uchun o’zining emizikli o’g’liga juda qimmatbaho
liboslar kiydirib, oltin beshik yasatib, beshikni noyob kimxobu atlaslarga o’rab,
Bobur Mirzo o’tib ketgan yo’l chetida yashirib qo’ygan ekan. Begona odamlar olib
ketmasligi uchun bir necha xizmatkorini soqchi ham qilib qo’yibdi. 2
Bir necha kundan so’ng uch qishloqdan suv ochmoq uchun chiqqan odamlar
mana shu atayin qoldirilgan bola yotgan beshikka duch kelib qolibdilar. Uch
qishloq ahli bola ustida talashib qolibdilar. Oxiri ichlaridan bir kishi chiqib bu
talashni chek tashlash yo’li bilan hal qilishni taklif qilibdi. Hamma rozi bo’libdi
chek tushishiga qarab oltin beshik –saroylik larga uning yopuqlari –
chonkatliklarga bola esa targ’ovulliklarga nasiv qilbdi. Bolani tarbiyalariga olgan
targ’ovulliklar unga Oltin Beshik deb ism berishibdi.
Ibrat ushbu asarida yana quyidagilarni bayon qiladi. “bu Oltin Beshikni (ng)
xalqqa xonzoda ekanligini ravshan qilmoqda necha ilova so’zlar qo’shilib
bolani(ng) boshida bulut soya qilgan ekan, kiyik emizib turgan ekan va qush soya
solgan ekan, deb xalqning qulog’iga o’rnatib to ungacha yigit bo’lib, hurmati va
ruxsori ziyoda bo’lib xushaxloq va xushmuruvvat bo’lsa ham Tirg’ova
qishlog’idan bo’lak xalq anqiyot (itoat qilmay) har bir jamoada bir biy bo’lib kelsa
ham Oltin Beshikning biyligi shuhratliroq bo’lib, mundin olti avlod bir suratda
1
Ishoqxon To`ra Ibrat . “Farg`ona tarixi” T. , “Ma`naviyat” , 2005 , 28-bet.
2
Xurshid Davron Samarqand xayoli Y. “Kamalak” , 1991 , 288-bet.
9

o’tib, yettinchi avlodga kelganda bul kishi xoni Hoqqand bo’lub...nihoyatda so’zi
nufuzli bo’lib xon ismini rivojlantirib Shohruhxon deb shuxrat topgan... 1
Bu g’aroyib afsona bejiz yaratilmagan. Yillar o’tiv olis Hind tuprog’idan
Bobur Mirzoning sog’inchli g’azallari tog’u sahrolari oshib kelib Farg’ona
qolaversa, butun Movarounnahr ahli dilini zabt etadi. Xalq dilidagi mana shu
o’chmas mehni sezib-bilib yurgan hukmdorlar o’z nasl nasablari vatangado
podshoh nomi bilan bog’lab, shu mehr tufayli xalqning o’zi ham g’aroyib afsonalar
to’qiydi.
Farg’ona vodiysining eng qadimgi shaharlaridan biri Qo’qon to’g’risidagi
dastlabki ma’lumotlar X asrga to’g’ri keladi. Uni XIII asrda mo’g’ullar
xonavayron qilgan. Hozirgi shahar 1732-yilda qurilgan, fusunkor Farg’ona
vodiysiga kiraverishda qulay joyda bo’lganidan tezda qaytadan tiklanadi. Va
xonlik poytaxti bo’lib qoladi 2
.
Qo’qon xonligi Markaziy Osiyodagi feodal davlat bo’lib 1709-1876 yillarni
o’z ichiga qamrab oladi. Xonlikni hududi 1841-yilgi ma’lumotga qaraganda asosan
hozirgi Farg’ona, Namangan Andijon, Toshkent, Xo’jand viloyatlari Qirg’iziston
Respublikasi va janubiy Qozog’iston sarhadlarini o’z ichiga olgan. Orenburg va
Omsk shaharlari Rossiya imperiyasining xonlik bilan chegaradosh viloyat
markazlari hisoblangan.
Xonlikning vujudga kelishi to’g’risida to’xtaladigan bo’lsak, XVI asrda
Markaziy Osiyoda tinimsiz o’zaro feodal janjal va urushlar natijasida ikkita
mustaqil musulmon davlati: Buxoro va Xiva xonliklari paydo bo’lgan. Ular ham
bir biri bilan tinimsiz janglar qilib turishdi. Bu janglar natijasida Buxoro xonligi
kuchsizlanib, Buxoro hukmdori Abdulazizxon taxtdan vos kechib Makkaga ketadi.
1680-yil Buxoiro taxtiga Subhonqulixon o’tirib o’z davlatini mustahkamlamoqchi
bo’ldi. Uning hokimlik davrida ham o’zaro urushlar davom etdi. Xalq
qashoqlashdi. Ochlik avj oldi.
1702-yil Subhonqulixon o’ldi. Taxtga esa uning o’g’li Ubaydulloxon
o’tirdi. Uning hukmronlik davrida ashtarxoniylar hukmronligi inqirozining eng
1
Ishoqxon To`ra Ib rat . Farg`ona tarixi . T. , “ Ma`naviyat ”, 2005 , 91-92 bet.
2
G Xolliyev, X. G`ulomov . O`zbekiston tarixi . T. , “Universitet” . 1997, 24-bet.
10

so’ngi cho’qqisiga chiqqan edi. Xon darvishlarning yer egaligini cheklashga
harakat qiladi. Va nufuzli juybar xo’jalari bilan to’qnashadi. Chunki
Ubaydulloxonga ular soliq ham solmoqchi bo’lgandilar. Oqibatda, u darvishlar
jamoasining madadkorligidan o’zini mahrum qilib qo’ydi. 1709-yili Farg’ona
vodiysida chodak xo’jalari qo’zg’alon ko’tarib Shohruhbiyni xon deb e’lon qildilar
va mustaqil davlat tuzdilar.
Shoxruhbiy ibn Ashur Muhammad-Qo’qon xonligiga asos solgan ming
qabilasining boshlig’i. U taxminan 1669—1970-yillarda tavallud topgan. Ming
urug’ XVIII asrning boshlarida siyosiy hukumatni xo’jagan sulolasining qo’lidan
kuch bilan tortib olgan edi. 1

Xo’jalar yoki xo’jagan sulolasi ruhoniy nasab sharqiy Turkistonning
hokimlari bo’lgan. Sulolaning asoschisi Maxdumi A’zamxo’ja Ahmad ibn Sayid
Jaloliddin bo’lib, u “Xo’jagan” tariqatiga mansub. (Yashagan yillari: Hijriy956-
milodiy 1542 yillar) bu xo’jalar sharqiy va g’arb Turkistonda hukm surgan
chig’atoy hokimlari davrida katta mansab va vazifalarga ega bo’lib iqtisodiy
siyosiy kuchlarga sohib bo’ladilar.
Ushbu xo’jalar –Oqxo’jalar va Qoraxo’jalarga bo’lingan. Qoraxo’jlardan
bo’lmish Offoqxo’ja Sin hukumatini tan olgan. Maxdumi A’zamning o’g’li
Muhammadamin Oqxo’jalarga mansub bo’lib, Sin hukumatini tan olmagan. Uning
avlodlari Xitoy sharqiy Turkistoni bostirib kirganda G’arbiy Turkiston , yani
Qo’qon xonligiga kirib qoladi
Ma’lumki, xo’jagan jamoasi Maxdumi A’zam Ahmad ibn Jaloliddin
xo’jagan Kasoniy avlodlaridan bo’lib ularning hukmronligi XVII asrda sharqiy
Turkistonga ham tarqalgan edi.
Shohruhbiy ham xo’jalar bilan ittifoq tuzib, hukmronligini mustahkamlash
uchun chodak xo’jalaridan birining qiziga uylanadi. 1709-yili urug’ zodagonlari
hamda xo’jalari roziligi bilan Shohruhbiy xonlik taxtiga ko’tariladi. Shohruhbiy
davrida O’sh, O’zgan, Xo’jand hali mustaqil bo’lib Qo’qon davlatining shimoliy
chegarasi Namanganning shohidonigacha cho’ziladi. 2

1
Mirzo Olim . Maxdum Hoji . Tarixi Turkiston . T. , “ Yangi asr avlodi ”, 2008 . 6-bet .
2
Mirzo Olim , Maxdum Xoji . Tarixi Turkiston . T. “ Yangi asr avlodi ”, 2008 . 6-b.
11

Shohruhbiy 1721-yili vafot etdi. (Eslatma o’rinda: undan uchta o’g’il-
Abdurahimbiy, Abdulkarimbiy va Shodibiy qoldi. ) Shohruhbiy vafotidan keyin
uning katta o’g’li Abdurahimbiy taxtga o’tiradi. Uning hukmdorlik davrida dastlab
Andijon va Xo’jand, keyinchalik Samarqand va Kattaqo’rg’on zabt etildi. So’ngra
Shahrisabzga ham taxdid bo’ldi. Shahrisabz hokimi Abdurahimbiy bilan bitim
tuzib unga Oychuchuk ismli qizini nikohlab berdi. Xo’jandga qaytgan
Abdurahimbiy qattiq betob bo’lib 33 yoshida vafot etadi. Undan o’g’li Erdonbek
va uch qiz qoldi. Ammo taxtga uning ukasi Abdulkarimbiy o’tirdi. 1
Muhammad Abdulkarimbiy hijriy 1115, milodiy 1703 yilda tavallud topgan.
U xon bo’lishidan oldin valiahd sifatida Namanganda hokim edi. Abdulkarimbiy
asosiy e’tiborini davlatni mudofaa qilish ishlariga qaratadi. Uning zamonida
Qo’qon shahri atrofi qo’rg’on bilan o’raladi, Isfara, Qatag’on, Marg’ilon,
Haydarbek darvozalari quriladi. 1741-1745 yillarda Farg’ona jung’orlar hujumiga
duch keladi.
Abdulkarimbiy qipchoq –qirg’izlar hamda O’ratepa hokimi Fozilbiy yuz
yordamida ular bilan urushlar olib boradi. Shu vaqtda Abdulkarimbiy ham
To’raqo’rg’on va Samarqandga Abulfayzxon iltimosiga binoan yurishlar qiladi.
1745 yili Miyonholda xitoy qipchoqlar Ibodullohbiy rahbarligida bosh ko’taradi.
XIX asrning boshlarida Xitoy hukumati tazyiqi ostida sharqiy Turkistondan
Farg’ona vodiysiga qalmoqlar, uyg’urlar, qirg’izlar, qoraqalpoq va qozoq
qipchoqlari ko’chib kelishadi.
Farg’ona vodiysi XVIII asrning o’rtasida ko’plab xalq va jamoalar uchun
Vatan bo’ladi.
Abdulkarimbiy 40 yoshda vafot etdi. Taxtga uning o’g’li o’tirdi. Ammo olti
oydan keyin u taxtdan tushirilib, Marg’ilonga hokim qilib yuboriladi. Taxtga esa
Erdona o’tqaziladi. U ham tez orada taxtdan ag’dariladi, uning o’rnini Bobobek
egallaydi.
U bir yil hokimlik mqiladi, Beshariqda o’ldiriladi va taxtga yana Erdona
o’tkaziladi. Erdona 14 yil (ayrim manbalarda 12 yil) hokimlik qilib vafot etdi.
1
G. Xolliyev , X.G`ulomov . O`zbekiston tarixi . T ., “ Universitet ”, 1997 , 25-bet.
12

Shu o’rinda bir narsani takidlash joizki, Qo’qon xonligida yuqori hukmron
tabaqaning ijtimoiy va etnik jihatdan xilma-xil bo’lishligi turli guruhlar o’rtasida
muttasil davom etadigan hokimiyat talash kurashining asosiy sababidir. Xonlikda
hukmronlik qilgan xonlardan ko’pi saroy to’ntarilishi oqibatida o’ldirilganlar
o’nlab shahzodalar amaldor va sarkardalar saroy to’ntarishining qurboni bo’lib qatl
etilganlar. Bunday qarama –qarshi turishliklar va o’zaro kurashlar Qo’qon
xonligini oxir oqibatda inqirozga uchrab chor Rossiyani mustamlakasiga
aylanishiga sabab bo’lgan bosh omillardandir. 1
Bu haqda B.M.I. ning keyingi
boblarida yanada bastafsilroq ma’lumot berishga harakat qilamiz.
Yuqorida takidlab o’tganimizdek, Shohruhbiyning ikkinchi o’g’li
Abdulkarimbiy markaziy davlatni mustahkamlash va kuchaytirish maqsadida
mahaliy hukmdorlar o’zboshimchaligiga chek qo’yishga qaratilgan siyosat olib
boradi. Shundan keyin to 1770 yilga qadar navbat bilan Abdurahmon Erdonaxon,
Bobobek va Sulaymonbek Qo’qon xonligi taxtini boshqaradilar. Faqat
Norbo’tabiy 1762-1698) yurgizgan qattiqqo’l siyosat tufayli ma’lum darajada
bek va biylarning o’zboshimchaligiga chek qo’yiladi. Chust, Namangan va
Xo’jand beklari qarshiligi qattiqqo’llik bilan bostiriladi.
Norbo’tabek davrida ko’pgina tarixchilar o’zlarining qo’lyozma asarlarida
xalq farovon yashaganligi, narx-navo arzon bo’lganligini takidlaydilar. Biroq
No’rtabiy vafot etgach zodogonlarning hokimiyat va davlat talash kurashlari yangi
kuch bilan avj oladi. Qo’qon taxtini egallagan uning o’g’li Olimxon (1798-1810)
O’zboshimcha beklarga nisbatan qattiqqo’l siyosat yurgizish va ularning qarshiligi
kuch bilan bostirishga majbur bo’ladi.
Olimxon Qo’qon xonlari orasida birinchi bo’lib xonlikning unvonini qabul
qiladi. Undan boshlab taxt egalariga odatdagidek “biy” emas, balki “xon” unvoni
beriladigan bo’ladi. U harbiy islohatlar o’tkazdi.va o’z davlatining qudratini
oshiradi. Norbo’tabiy va Olimxon davrida (1798-1810 milodiy yillar) Qo’qon
xonligining birlashish jarayoni oxiriga yetadi. Olimxon davrida Toshkent va
Chimkent xonlik hududiga qo’shiladi.
1
R.Shamsuddinov , Sh Karimov , O` . Ubaydullayev . Vatan tarixi . T. , “ Sharq ”, 2010 , 100-b .
13

Uning davrida xonlikning xo’jalik va madaniy hayoti rivojlana boshladi va
Qo’qon, Farg’onaning madaniy va iqtisodiy markaziga aylanadi. 2
. XIX asr
boshlarida Qo’qon xonligi qo’shni davlatlar bilan aloqalar o’rnatib, ularga o’z
elchilarini ham yuboradi. Qo’qonning Xiva, Sharqiy Turkiston Buxoroga
yuborgan elchilari haqida ma’lumotlar bor.
1805-yili yetti yillik harakatlardan so’ng Olimxon Xo’jandni , 1806-yili esa
O’ratepani zabt qilib, itoatiga kirgazdi. Lekin ko’p o’tmay O’ratepa mustaqillikni
qo’lga kiritib, Maxmudxo’ja hokim Olim Buxoro qo’shinidan mag’lub bo’lib,
siyosatini o’zgartiradi. Endi u Toshkentga yurish qilishga qaror qilib 1809-yili bu
viloyatni ishg’ol etadi.
Bu yerda turib Olimxon qishning o’rtalarida qo’shinini Bayram va
Chimkentga chekingan toshkentliklar qo’shiniga qarshi yubordi. Ob-havoning
qiyinchiliklari qishning sovuq kelgani hamda Olimxon qahr-u g’azabidan to’ygan
qo’shin boshliqlari va xon dushmanlari uning ukasi Umarxon tarafiga o’tadi.
Umarxon ham bu kishilarni qo’llab turadi, e’tiroz bildirmaydi Umarxon qo’zg’alon
ko’targan qo’shin bilan Qo’qonga qaytadi va xonlik taxtiga ko’tariladi. Olimxon
Toshkentda qolgan yaqinlari bilan Qo’qonga qaytayotganda Umarxon va Toshkent
zodagonlari odamlari tomonidan Saroy degan mavzyeda otib o’ldiriladi.
2
Бичурин Н Я Собрани сведени по исторической географии Восточной и Срединной Азии Чебоксари1960
стр 178
14

1.2. Qo’qon xonligining ijtimoiy hayoti
Amir Temur va uning o’g’li Mironshohdan boshlangan sulola, Qo’qon xoni
Xudoyorxongacha davom etib kelgan. Adabiyotshunos, professor Sharif Yusupov
o’z maqolalarida shunday takidni ilgari suradi:
Qo’qon xonligining so’ngi hukmdori Sayid Muhammad Xudoyorxon
Sohibqiron Amir Temurning Yigirma uchinchi avlodi xonning ikkinchi o’g’li
Sayid Muhammad Aminbek yigirma to’rtinchi hamda Muhammad Aminbekning
o’g’li Sayid Islombek Sohibqironning yigirma beshinchi avlodi bo’lib chiqadi 1
”
Temurshunos, Bobirshunos fransuz olimi O’zbekistonning xalqlar do’stligi
ordeni sohibi Lyusen Kern ham o’zining “Shahzoda Islombek” maqolasida Qo’qon
xonlari temuriy Mironshohga borib taqaladi, degan g’oyani ilgari suradi.
Qo’qon xonligida tojiklar va qirg’izlar ham katta mavqega ega edilar. Xon
qo’shinlarida ular katta kuch bo’lganlar. 92 o’zbek qabilalaridan biri deb o’zlarini
hisoblovchi qipchoqlarning o’rni ham Qo’qon xonligida ancha katta bo’lgan ular
xonlikning Shahrixon Baliqchi hududlari Qoradaryo bilan Norin daryosi
oralig’idagi yerlarda yashaganlar. Qirg’izlar va asosan Farg’ona atrofidagi
tog’larda va Ketmontepa Oloy singari tog’ havzalarida ko’chib yurub chorvachilik
bilan shug’ullanganlar.
Xiva xonligi va Buxoro amirligidagi singari Qo’qon xonligida ham davlatni
boshqarishda ruhoniylarning o’rni va ta’siri katta bo’lgan 2
. Jumladan, ruhoniy
Hazrati Sohib Naqshbandiylar jamoasining xalifasi sifatida 1844-1869 yillar
mobaynida amalda davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ayrim masalalarni hal qilishda
asosiy ro’l o’ynagan. Hatto Xudoyorxonning o’zi ham u vafot etgach dafn
marosimida oldingi safda borgan.
Ma’muriy boshqaruvi. Feodal tuzum asosida tashkil topgan o’zbek
xonliklarining ma’muriy tuzilishi shu jumladan Qo’qon xonligida hamhukron
doiralarning manfaatini himoya qilishga asoslangan edi.
1
Sh. Yusupov. Buni umr derlar … Jamiyat va boshqaruv. 2002 y. 1-son, 18-25-bet.
2
R.Shamsiddinov, Sh Karimov. O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., “Sharq”, 2010, 99-bet.
15

Qo’qon xonligi Marg’ilon, O’sh, Andijon, Namangan Shahrixon Baliqchi,
Navqat, Chust, Buloqboshi, Aravon, Koson, Mahram, Sux, Bobodarxon, Xo’jand,
Toshkent, Turkiston va O’ratepa bekliklariga bo’lingan. 1
Beklar hokim yoki
parvonachi deb nomlangan Qo’qon xonligida Beklarbegi hisoblangan -Toshkent
begi parvonachi yoki qushbegi deb atalgan. Toshkent bekligi o’z qo’li ostidagi
yerlarga to’la hokim bo’lib, u chet davlatlar bilan o’zaro iqtisodiy va diplomatik
munosabatlar bog’lash huquqiga ega edi.
O’rta Osiyoning boshqa xonliklari kabi Qo’qon xonligida ham xonning
huquqi mutlaqo chegaralanmagan. Xonlikda quyidagi mansablar mavjud bo’lgan:
mingboshi, otaliq, shayxulislom, qozikalaon qushbegi, mextar parvonachi, naqib,
dodxoh, eshik og’asi, inoq, shig’avul, to’qsoba mirokur qorovulbegi va boshqalar.
Xo’jakalon, naqib, mirasad, sadr, sudur, uraq mansablari faqat Muhammad
payg’ambar va to’rtta xalifalar avlodlariga mansub shaxslarga taqdim qilingan 2

Shayxulislom mavlavi, qoziqalon, qoziul, quzzot, qozi askar, qozi mutlaq,
qozi rais, mufti a’lam, mudarris imomlar shunday shaxslar bo’lishi kerak ediki,
ular musulmon maktablarida ta’lim olgan bo’lishlari shart edi. Shayxulislom
unvonini olish uchun bilimdon, o’qimishli bo’lish haqidagi hujjatdan tashqari
tayinli nasl-nasab ham talab qilingan. U xo’jalar avlodidan bo’lishi lozim edi.
Shahardagi tungi tartibni qo’rboshi boshchiligidagi ma’lum miqdordagi soqchi
(mirshab)lar nazorat qilishganlar.
Shuningdek, muxtasiblar lavozimiga odatda axloqiy sifatlari bilan ajralib
turgan va shariat qonunlarini yaxshi bilgan shaxslar tayinlangan, ular rais-a’lam
deb ham atalgan.
Xonning daromadini maxsus amaldorlar boshqarishgan: mirzai daftar xon
xazinasining ahvoli haqida maxsus daftarga qayd qilib borgan. Sarkar va inoq
xonlik xazinasiga qabul qilinadigan maxsulotlarni saqlovchi hisoblangan.
Pullarning hammasini mehtar yoki xonning g’aznachisi (kassiri) qabul qilgan,
shuningdek, u xonning barcha qimmatbaho buyumlarini boshqaruvchisi ham bo’lib
hisoblangan.
1
G.Xo l liyev. X. G`ulomov. O`zbekiston t a rixi. T., Universitet. 1997, 52 bet.
2
H.Bobobekov. Qo`qon xonligining qisqacha tarixi. “Turon tarixi jurnali to`plam ”, N-2 . T. , “ Fan ”, 2008 , 20bet
16

Odatda, vaqtinchalik hukmronlik qiluvchi guruhning eng nufuzli shaxslari
xonlikdagi yaxshi lavozimlarni egallab olganlar. Barcha masalalarni hal qilish
uchun xonga qarshli doimiy kengash tashkil qilingan edi. Unga xonning o’zidan
tashqari otaliq, mingboshi, parvonachi, sarkar, dasturxonchi, risolachi, g’aznachi,
muxtar, noib, xudaychi, va xonning istagi bilan bazilar amalda esa mingboshining
maslahatiga muvoffiq kiritiladi.
Xonlik hayotida ruhoniylar fuqarolar ishini hal qilishda qozilikka oid
hamma ishlarni oshkor qilardilar. Qozilik ishlarini ma’lum tartibda ko’rish faqat
shariat va odatlar asosida olib borilgan. Qo’qon xonligida mavjud bo’lgan harbiy
unvonlar quyidagicha bo’lgan. Mingboshi –odatda, u vazirlik vazifasini birga olib
borgan. Keyin pansadboshi, yuzboshi, ellikboshi, o’n boshi to’pchiboshi,
zambarakchi va boshqalar. Bulardan tashqari boshqa harbiy mansablar ham
bo’lgan. Qo’qonda yashagan sarboz va to’pchilar faqat alohida vazifadagi noib,
dodxohning doimiy tasarufida bo’lganlar. Urush davrida noib, dodxoh o’z qismiga
harakatdagi qo’shinning hamma sarbozlarini qabul qilgan. Unga vaqtinchalik
boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri lashkar (bosh qo’mandon) ga
topshirdi. Har bir kishi harbiy xizmatga kirishda hukumatdan otva om abzali olgan,
safarga chiqishdan oldin yuzboshi -2tilla, ellikboshi-1,5 tilla oddiy askar -1tilla
olgan. Qo’shinlarni taminlash 1851-yilda pulli unvonlar va oziq ovqat naturasidan
iborat edi. Bir yilda yuzboshi- 147 so’m kumush tanga, Mingboshi-98so’m,
o’nboshi-65so’m, oddiylar 43 so’m olgan. 1860 yilda qo’qonliklarda aslini olganda
muntazam hatto bir ozgina bo’lsa ham oldindan tashkil etilgan qo’shin yo’q edi. 1
Xonlikda tinchlik xotirjamlikni saqlash va qal’a gornizoni uchun haq
to’lanadigan ko’ngillilar xizmat qilardi. Urush vaqtida xizmatga qurol ko’tarib
yurishga layoqatli bo’lgan barcha erkaklar chaqirilgan. Harbiy xizmatga ko’pincha
kuz oylarida chaqirilgan. Quyi mansabdagi xizmatchilar hukumatidan bir yilda
ikki qopdan arpa, oyiga bir tilladan pul olardilar. Bulardan tashqari ayni zamonda
ularga bahorda 4tadan yozlik to’n, ko’ylak, etik, salla, do’ppi va belbog’, qishda
esa issiq chopon, oshlangan po’stin, etik, issiq shapka va ot berilardi, qurollardan
1
H/Bobobekov. Qo`qon xonligining qisqacha tarixi. “Turon tarixi” jurnali. To`plam № 2, T., “Fan”.2008, 21-bet.
17

qilich, nayza, miltiq berilgan. Miltiq hammaga emas faqat otishni biladiganlarga
tanlab berilgan, umuman qo’qonliklarning qurol aslahasi juda yomon bo’lgan. 1

Shunday qilib, tashkil etilgan qo’shinning o’z boshliqlari bo’lgan: mingboshi
asosiy harbiy boshliq, pansadboshi, yuzboshi yasavul, ularning bir qismi xo’jalik
ishlari bilan ham shug’ullanganlar. Xon harbiy yurishlar vaqtida viloyat va qal’a
hokimlariga shuningdek, xalqqa qo’shinlarni belgilangan joyga ma’lum kunda
yig’ish haqida farmon berardi.
Ponsadlar o’zlariga yuzboshi yasavvul va boshqalarni yordamchi qilib olib,
ko’ngilli qo’shin boshlig’i bo’lib, bu buyruqni bajarardilar. Shundan keyin xon
o’zining soqchilari bilan safarga chiqardi. Yo’l boylab garnizon va qal’alarda
qo’shin to’plab unda faqat zarur miqdordagi harbiylarnigina qoldirgan. Xonga
ko’ngillilar ham qo’shilib borgan. Qal’alardan tashilgan har bir zambarakka 6tadan
ot qo’yilgan, bundan tashqari yana zaxirada 25tadan (kerak vaqtda ishlatish uchun)
otlar bo’lgan. Qurollar uchun zaryadlar va miltiq uchun o’qlar alohida maxsus
sandiqlarda tashilgan.
Qo’qonliklar o’z qal’alarini himoya qilganlarida olovli sharlarni ham ishlatar
edilar. Bunday qurolni tayorlash maxsus tayorlangan charmga porox o’ralib u
yo’g’on sim yoki arg’amchi (arqon ) bilan qattiq bog’lanib, trubka tiqib, sharning
ustini mum bilan surkashardi va uni yoqib dushman tomon uloqtirar edi.
Bazi ma’lumotlarga qarganda, xon XIX asrning 50-yillarida 20kun
davomida 40 000ga yaqin kishilik qo’shinni to’plashga va ular bilan safar qilishga
muvaffaq bo’lgan.
Beklar xon tomonidan belgilangan soliqlarni harbiy kuchlarni to’plab xonga
topshirishga majbur edilar. Ammo ular boshqa ishlarni istaganicha qilardilar. Hatto
harbiy kuchlar va soliqlar yig’ish ishlarini ham o’z bilganicha bajaraverardi.
Turli soliqlardan to’plangan pulning tegishli qismini xonga yuborib,
qolganini bekning o’zi xohlaganicha sarflay berar uni hech kim nazorat qilmas edi.
1
H. Bobobekov. Qoqon xonligining qisqacha tarixi . “Turon tarixi” jurnali . To`plam . N-2 T. , “Fan” , 2008-yil , 22-
bet.
18

Oqsoqol, mingboshi, yuzboshi va ellikboshilar aholi o’rtasida bo’lgan
obro’li kishilardan saylanar edi. Ular bu lavozimlarga masjid nomozlaridan so’ng
aholi o’rtasida saylanardilar.
Beklarga qarshli shaharlarda rais, qo’rboshi mirshab, qozi mirza va
mirzaboshilar qishloqlardan kelgan daromad hisobiga yashar edilar. Masalan, har
ikki uch ponsodboshi (besh yuz boshi) ga ayrim qishloqlar tanho tariqasida berilib,
shundan kelgan daromad ular o’rtasida taqsimlanardi. Masalan, to’qsaboshi va
boshqa yuqori mansabdor harbiy boshliqlarning besh oltitasiga bir qishloq tanho
qilib berilardi: ularning har biriga boshqa daromadlaridan tashqari O’rta hisobda
100, 80, 70 chorak (7 qadoqqa yani 2kg 800 gm ga teng bo’lgan og’irlik) to’g’ri
kelardi.
Qorovulbegi, miroxur va boshqa amaldorlarning har 15-20tasiga bir qishloq
tanho qilib berilardi. Ularning har biriga boshqa daromadlaridan tashqari 50-30
chorak bug’doy to’g’ri kelardi. Bundan tashqari xon xarbiy boshliqlarga har yili
sarpo kiyg’izish baytlarda har bir ponsodga 1000(200 so’m) qolganlarining har
biriga 500tangadan 80 tangagacha pul berilgan 1
. Urush davrida yuzboshiga har
oyda ikki tilla ellikboshiga bir yarim tilla oddiy navkarlarga esa bir tilladan aqcha
berilar edi va h.k.
Qo’qonda ham boshqaruv tizimi ko’p jihatdan buxorodagi holatni eslttsa-da
ammo uning ham o’ziga xos tomonlari bo’lgan. Qushbegi, devonbegi, otaliq,
parvonachi dodxoh kabi mansablarning mavqei bu yerda ham baland hisoblangan,
holda harbiy lavozim egalarining ayniqsa mingboshining roli bazi zamonlarda
nihoyatda yuqori bo’lganini bilamiz. 2
. Chunonchi, qushbegi, parvonachi
lavozimlaridagi mingboshi harbiy unvoni berilishi fikrimiz dalili bo’la oladi.
Bizga ma’lumki, Musulmonqul mingboshi hatto hokimiyatni qo’lga olib butun
xonlik ishlarini yurgizgan.
Xonlikda yer munosabatlar suniy sug’orish yer muomalasi doimo o’tkir va
dolzarb masalalardan biri bo’lib kelgan va hozirgi kunda ham u o’zining ushbu
xususiyatini yo’qotgani yo’q.
1
G.Xolliyev , X.G`ulomov . O`zbekidton tarixi . T. , “Universited” . 1997 , 53bet.
2
Azamat Ziyo . O`zbek davlatchiligi tarixi . T. , Sharq , 2000, 297-bet.
19

XVIII asrning oxiri va XX asrning boshlarida Markaziy Osiyo
xonliklaridagi yerlar uch qisimga bo’lingan:
Birinchisi- Davlat yerlari (amlok, amloki, podshohiy)
Ikkinchisi- shaxslarning xususiy( mulk) yerlari;
Uchinchisi- vaqf yerlari ;
O’lkadagi yer suvning asosiy xo’jayini bo’lgan xonlar eng katta yer
maydonlariga ega edilar. Masalan, Buxoro xonligidagi barcha hosildor yerlarning
uchdan ikki qism amirning yeri hisoblangan. XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligida
sug’oriladigan yerlarning jami 2mln 450 ming desyatina bo’lgan. Bu yerlarning
katta qismi xonbeklar va ularning avlodlari qo’lida edi. Biz tadqiq qilayotgan
Qo’qon xonligidagi asosiy yer maydonlari xon va uning avlodlari ixtiyorida edi.
Bunday yerlar chek yerlar deb atalardi. Masalan, Andijon atrofida Olimbek cheki
deb nomlangan yerlar 296 desyatina (bir desyatina -1,09ga teng) Sheralixon cheki
291 desyatina bo’lgan. Farg’ona vodiysida bunday chek yerlar ko’p bo’lgan.
XIX asr o’rtalarida chek yerlar yanada ko’paydi. Xususan Xudoyorxon
zamonida xon va uning avlodlari qo’lida juda ko’p chek yerlar to’plangan.
Xudoyorxon , Sultonmurodbek, Nasriddinbek, O’rmonbek va boshqalar nomidagi
cheklar 1845-1875 yillarda ayniqsa kengaygan.
O’rganilayotgan davrda dehqonlar va mohir irrigatorlarning ulkan mehnati
natijasida murakkab suv xo’jaligi barpo etildiki, unga yirik suv xo’jaligi
manbalaridan suv olish ishlarini tashkil etish turli xilo suv olg’ich inshoatlarni
qurish kanallarni tozalash, suvni undan foydalanuvchilarga taqsimlash kirardi 1
.
Umuman sug’orish tarmog’i ulkan sistema bol’ib, uning shahobchalar suvni
juda katta maydon uzra tarqatardi. Ko’pdan ko’p ariqlar ayrim tumanlarni sug’orar
ularning umumiy uzunligi o’nlab kilometrni tashkil etardi. Masalan, XIX asrning
birinchi choragidan boshlab Farg’ona vodiysi daryolaridan suv oladigan ko’plab
ariqlar va kanallar qazildi. Va shular suvi bilan 1903 yilda Norin daryosidan
Yangiariq, Chagaraxon, Uychi, Kisrabot, Chortoq, Mutagan, Kosatepa,
Namangan, Xonabod atrof yerlari suv bilan ta’minlandi. Hammasi bo’lib 96 ariq
1
G.Xolliyev, X.G`ulomov. O`zbekiston tarixi T. “Universitet” 1997, 44-bet.
20

chiqarildi. 1819 yilda Umarxon farmoni bilan yangi ariqlar qazildi. Eskilari
kengaytirilib, ularning uzunligi 100chaqirim (chaqirim-taxminan 1,5 km ga teng)
yetkazildi. Natijada Namangan atrofidagi ko’plab yerlar sug’orildi. 1820 yilda
Farg’ona vodiysida sekundiga 7 kub sorjin suv oqib o’tadigan Shahrixon soy
kanali qazildi. Shu kanal suvidan hozirgi kunda ham Shahrixon, Bo’z tumani
qishloqlari suv ichib, dehqonchilik qilmoqdalar. Madalixon zamonida Xonariq
chiqarilib Toshkent atrofidagi yerlarniong bir qismi o’zlashtirildi. Chirchiq
daryosidan Bo’zsuv arig’i qazildi. Umuman chirchiqdan 45ta kanal chiqarildi.
Bular orasida eng kattasi Zoxariq bo’lib, uzunligi 70 chaqirim edi. Andijonsoy,
Yangiariq kanallari ham qazildiki, ular Norin va Qorasuv daryolari qo’shilib hosil
bo’lgan Sirdaryo suvini dalalarga oqizish imkonini berdi. Bu vodiy xo’jaligi
samaradorligini ortirishga asos bo’ldi. Xullas, XVIII asr oxiri va XIX asrning
birinchi yarmida O’zbek xonliklarida sun’iy sug’orish sohasida anchagina ishlar
qilingan edi. Lekin kanal va ariqlarning asosiy qismi yuqori tabaqalar qo’lida
bo’lib, mehnatkash aholiga suv yetishmas edi. Markaziy Osiyoda sun’iy sug’orish
tarixida buloq suvlaridan foydalanish usuli ham o’ziga xos mohiyat kasb etgan. Bu
orqali tog’li tumanlarda hamda buloqlar bo’lgan yerlarda dehqonchilikni har
tomonlama rivojlantirish uchun imkoniyat yaratilgan. Ariq oqsoqollari va mirovlar
yuqorida ko’rsatilgan kanal, ariq, korix va buloq suvlarini aholi o’rtasida taqsim
qilish va yangi irrigatsiya inshoatlarni qazish ishlarini tozalash va buzilgan joylarni
tuzatish ishlariga boshchilik qilib kelganlar. Umuman gidrotexniklarga (ariq
oqsoqoli mirob, minoboshi ) davlat tomonidan hecha qanday haq to’lanmas edi.
Irrigatsiya xodimlariga g’alla bilan haq to’lanar edi. Bunday haq to’lash kapson
deb yuritilardi.
Toshkent bekligi miroblarioni yilda bir mukofotlab turgan. Masalan, bosh
ariqoqsoqoliga uchta to’n, bitta bezatilgan ot va ikki yuz pud qishloq xo’jalik
maxsulotlari berilgan. Toshkentdagi to’rtta bosh ariq oqsoqoli qarmog’ida
beshtadan kichik ariq oqsoqoli bo’lgan. Toshkent shahar begi har bir ariq
21

oqsoqoliga yilda bitta to’n, bitta ot va 1280 pud g’alla berar edi. Ariq
oqsoqollarining hammasi barcha soliqlardan ozod qilinar edi. 1

Umuman, Movarounnahr zaminida bunyod etilgan sug’orish vositalari hatto
yevropalik zamondoshlarni ham hayratga solgan. Rus geografi, knyazi V.
Masalskiy ayrim kanallarni ko’rib, bunday deb yozgan edi. “obi hayotni ko’pgina
o’nlab chaqirimlarga eltayotgan bu qudratli oqimlarni ko’rganda texnik bilimlari
juda nochor bo’la turib, Turkiston quyoshining jazira nurlari ostida benihoya
mehnat evaziga butun mamlakatni sug’orish shahobchalari bilan to’ldirgan xalqqa
beixtiyor mehring uyg’onadi. kishi” 2
.
Qo’qon va Toshkent munosabatlari. Toshkent Qo’qon xonligi tarkibida
bo’lgan. XVIIIasrning uchinchi choragida Toshkentda mustaqil davlat yuzaga
kelib, u bilan Qo’qon o’rtasida to’qnashuvlar ro’y beradi. Qo’qon xonligi haqida
ma’lumotlar berar ekanmiz. Albatta, Toshkent bekligiga to’xtalmay ilojimiz yo’q.
XVIII asrning 80 yillarida bu shahrda hokimiyat uchun kurashlarning fojiali
oqibatlari ko’zga tashlanadi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkent to’rt dahaga: Shayxontohur,
Beshyog’och, Ko’kcha va Sebzorga bo’lingan, har bir daha o’zicha mustaqil davlat
edi. 1784 yilda shahar aholisining yordamiga tayanib Yunusxo’ja hokimiyatni
qo’lga oladi va Toshkentni mustaqil davla tdeb e’lon qiladi. Uning davrida shahr
mustahkam mudofaa devorlari bilan o’rab chiqiladi. 1800 yilgi ma’lumotlarga
qaraganda Toshkent yirik shahar bo’lgan, devor quyi qismining qalinligi 1,8 metr,
ustki qismi 0,9 metr atrofida bo’lib, aylanma uzunligi 18 chaqirimdan ortiq, shahr
devorining balandligi esa 7,9m ga teng bo’lgan. 3
Shaharning 12ta oltin kaliti bo’lib hozir milliy bankda saqlanmoqda.
Shaharda o’sha paytda 10mingta xonadon 80ming aholi yashagan.
Yunusxo’ja tarixiy yozma manbalarga qaraganda olti ming kishilik qo’shin
turgan. Uning askarlari asosan pilta miltiq, qilich nayza, qalqon va to’plar bilan
1
G.Xolliyev, X.G`ulomov. O`zbekiston tarixi . T. , “Universtitet” , 1997, 39-bet.
2
В Масалский Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Спб. 1913 423 стр
3
R.Ramsuddinov, Sh. Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., “Sharq”, 2010, 101-bet.
22

qurollangan edilar. Qo’shin tarkibi asosan turli shahrlardan kelgan musofirlar va
askarlardan iborat bo’lib, “qoraqozon” deb atalgan.
Rus tog’ muhandislari (aslida Rossiyaning O’rta Osiyodagi ayg’oqchilari)
A.S. Beznosikov va T.S Burnashevlarning qaydnomalarida quyidagilarni o’qiymiz.
“Toshkent hukmdori (Yunusxo’ja) o’z fuqarolari ustidan cheksiz hokimiyatga ega.
Ammo u o’z atrofidagi eng yaxshi amaldorlar bilan maslahatlashgan holda
hokimiyatni boshqaradi. Bu kengashda Yunusxo’ja eng sodiq va ishonchli xo’jalar
qatnashadi”
Hukumat amaldorlariga maosh berilmagan. Bosh xo’ja Yunusxo’jadan
keyingi ikkinchi shaxs hisoblangan. Ular faoliyati Yunusxo’ja nazorati ostida
bo’lgan. Toshkent hokimligining tartibiga ko’ra har bir jondan bir oyda
daromadiga qarab 5tangadan 10tangagacha yerdan olinadigan hosilning 40dan bir
qismi undirib olingan. Qoraxonlar har qanday soliqlardan ozod qilinganlar.
Yunusxo’ja davrida Toshkent, Qo’qon, Buxoro, Xo’jand, Chimkent,
Turkiston, Samarqand, Andijon, va boshqa Turonzamin shaharlari Hindiston,
Xitoy, Qashqar,Tibet, Rossiya va boshqa bir qator xorijiy mamlakatlar bilan
tijorat-savdo aloqalari o’rnatilgan.
Yunusxo’ja Toshkent davlati hududlarini ancha kengaytiradi. U 1799 yilda
esa Turkistonni bosib oladi. 1800 yilda Yunusxo’ja Chirchiq daryosining chap
qirg’og’ini va Qurama mavzyeni egallaydi.
23

II-BOB. XVIII-XIX ASRLARDA QO’QON XONLIGINING MADANIY
HAYOTI
2.1. Qo’qon xonligida adabiyot va san’atning rivojlanishi
XVI –XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo xonliklarining xalq talimi,
fan va ma’daniyati haqida gap borganda shuni alohida takidlash kerakki, ijtimoiy
siyosiy hayotning hamma sohalarida birinchi navbatda madaniyat va mafkurada
islom dini g’oyasi markaziy o’rinni egallar edi. O’z boshlang’ich nuqtasini X-XII
asrlardan e’tiboran olgan sofiylik tariqati naqshbandlik g’oyasi bilan uyg’unlik
negizida XV asrga kelib eng yuksak cho’qqiga ko’tariladi, to XX asrdagi siyosiy
to’lqin va lahzalar davriga qadar jamiyat taraqqiyotining borishida jiddiy ro’l
o’ynaydi. 1
XVI –XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyodagi har uchala amirlik
va xonliklarning madaniy taraqqiyotiga xos bo’lgan umumiy o’xshashliklar
diqqatga loyiqdir. Bu o’xshashliklarning sabablari ham bir-biriga juda
o’xshashdirlar.
Birinchidan, O’rta Osiyo hududi davlatlari XV asrlarda madaniy
taraqqiyotda dunyoda eng yetakchi o’rinlarda turgan bo’lsa, XVI-XVIIasrlardan
boshlab bu hududda tushkunlik boshlanadi. Ikkinchidan, har uchala davlat
birliklari o’zlari alohida mustaqil faoliyat ko’rsatsalarda davlat idora ishlari o’zbek
va fors tilida olib borilardi. Buxoroda fors, Qo’qonda fors-o’zbek, Xivada o’zbek
tili rasman davlat tili hisoblanardi.
Uchinchidan, an’anaga ko’ra fanda, adabiyot va maktabda arab va fors
tilining obro’si saqlanib qolgandi.
Buxoro amirligi Qo’qon va Xiva xonliklarida xalq ta’limining tuzilishi va
faoliyati deyarli bir xil bo’lgan. Ularda madrasalar, maktablar va qo’riqxonalar
mavjud edi.
Madrasalar musulmonlar uchun oliy o’quv yurtlari hisoblangan. Maktablar
masjidlar qoshida va xususiy uylarda tashkil etilgan. Xonlar o’rtasida esa Xonzoda
va zodagonlarniong bolalarini o’qitish uchun maxsus maktab bor edi.
1
R.Shamsuddinov Sh Karimov O` Ubaydullayev Vatan tarixi T. Sharq 2010 119-bet
24

Odatda maktablarda asosan o’qish va yozish arifmetika va adabiyot o’qitilar
edi. Qo’riqxonalarda esa asosan ko’zi ojizlar o’qib, hunar, doston va she’rlaru
g’azallar yodlash edilar.
Maktablar qizlar uchun alohida, o’g’il bolalar uchun alohida bo’lgan.
Masalan, mashhur shoira Dilshoda Qo’qonda maktab ochgan. U o’zining
maktabdorlik faoliyati haqida bunday deb yozgan edi: “Mening suhbatdoshlarim
va dugonalarim aqlli qizlar va iste’dodli shoiralar edi. Ellik bir yil davomida men
maktabdorlik qildim va yilda o’rtacha 20tadan 30tagacha o’quvchilarim bo’lib,
sakkiz yuz to’qsonta qizlarning savodini chiqardim, bulardan deyarli chorak qismi,
she’riyatga qobiliyatli bo’lib, shoira va o’z davrining aqilli va dono odamlari edi. 1

Qo’qon shahrida boshqa shaharlarga nisbatan ko’proq maktablar bo’lgan.
Shuning uchun savodlilar ko’p bo’lib, o’qish va yozishga usta bo’lganlar. 1841-
yilgi ma’lumotlarga qaraganda, Qo’qon shahridagi xonning asosiy madrasasida
1000ta mulla o’qigan. Bu madrasani ikkita bosh muzarrix boshqargan: Eshon
Mavloniy va Maxzumi Buxoriy.bu hurmatli insonlar bo’lib katta ilmga ega edilar.
Har bir maktabdor domlaning ham o’zicha o’qitish usullar bo’lgan.
Ularning bazilari bolalarning yosh xususiyatlariga alohida e’tibor bergan holda
kichik yoshdagi o’quvchilarga husnixat va og’zaki hisobni o’rgatsa, katta yoshdagi
o’quvchilarga esa Quronning oyat va suralaridan tashqari fors, arab, turkiy tillarda
yozilgan o’nlab hayotiy kitoblarni ham o’qishni o’rgatar edi.
O’zbekiston hududidagi xonliklar va amirliklar davrida fan, adabiyot, san’at
birmuncha rivojlangan. Ko’proq xon saroylari doirasida ham diniy, ham dunyoviy
adabiy asarlar yozilgan. 2
Tarixshunoslik ham ancha rivojlangan. Garchi bu
davrdagi tarixchi olimlar yozgan tarix kitoblar ko’pincha o’sha xonlik va
amirliklardagi siyosiy voqealar salnomasiga aylanib qolgan bo’lsa ham biz uchun
bugungu kunda o’sha davrni yoritishda muhim ahamiyatga molikdir.
Adabiyot sohasida juda ko’plab shoir va shoiralar ijod etadilar. Qo’qon xoni
Umarxonning o’zi “Amiriy” taxallusi bilan o’zbek tilida go’zal g’azallar yozgan.
1
Muxtorov.A.Дилшод и его место в истории оьшественной мисли тадомского народа в XIX кагом XX
в.в. 301 стр
2
Sh. Karimov O`zbekiston tarixi va madaniyati T. “O`qituvchi” 1992, 119-bet.
25

Ko’rilayotgan davrda fan va madaniyat har xolda bit yerda to’xtab
qolmagan. Yuqorida bizlar takidlagan qurilishlar ayniqsa, madrasalar bunyodi
shunga ishoradir. Sovet davri tarixshunosligi iloji boricha XVIII-XIX asrlarda
o’zbek xalqining bu sohalaridagi tarixini bo’yab ko’rsatishga intilib, o’lkani
madaniy qoloqlikda ayblab, bu bilan Rossiya bosqinining “O’zbekiston uchun
progressiv ahamiyatini “ isbotlashga atayin harakat qilgan. 1
O’tgan sulolalar kabi mang’itlar, qo’ng’irotlar minglardan chiqqan
namoyondalar ham o’z davri va doiralarining o’qimishli shaxslari bo’lganlar.
Masalann Qo’qon xoni Umarning “Amiriy”, Malika Mohlaroyning “Nodira” ,
“Komila”, “Maknuna”, Xiva xoni Muxammad Raximxon II “Feruz” , Uning akasi
Otajon To’ra Murod “Murodiy” taxallusida she’r bitganlarini, Abdulg’oziy
Bahodirxonning “Shajarai Turk “, “Shajarai Tarokima “ kabi o’zbek tilida yozgan
asarlarini shu o’rinda eslash joiz.
Fazliy, Mushrif, G’oziy, Afsus, Sodiq, Hijolat, Hoziq, Xotif, Maxmur,
Gulxaniy kabi yetuk qalam sohiblari Farg’ona vodiysida yashab ijod qilganlar.
Shuningdek, “Afzal at- Tavorix “, “ Tarixi Umarxon”, “Risolai Askariya”, “
Muntaxab at-tavorix”, “Tarixi Shohruhiy”, “ Tarixi Jahonamoy”, “Xulosat al
axbor”, “ Tasnifi g’arib”, “ Tarixi jadidai Tashkand” kabi boshqa ko’plab tarixiy
asarlar ham huddi shu davrda Qo’qon xonligi doirasida yozilgan.
Nodira o’zbek shoirasining taxallusidir, u tengi yo’q. Yakkayu yagona
ma’nosini anglatadi. Nodira faqat o’zbek tilidagina emas balki fors, tojik tilida
ham “Maknuna” , “Komila” taxallusida she’rlar g’azallar bitgan.
Nodiraning eng oliyjanob va e’tiborga loyiq tadbirlaridan shu bo’ldiki, u o’z
atrofiga zamonasining qobilyatli va ijod egalari bo’lmish shoirlarni to’pladi va
ularga homiylik qildi.Uvaysiy, Mahzuna, Mushtariy va boshqalar uning eng
yaqin maslakdosh va maslahatgo’ylari edilar. 2

Nodira o’zi yashagan feodal tuzumni lanatlab ijod etar ekan, bu jamiyatdagi
o’zbek xotin qizlarining og’ir qismatli hayotiga dardkash bir siymo sifatida faryod
qiladi. U hatto saroyda yashasa ham o’zini baxtiyor hisoblamadi. Nodirabegim
1
Azamat Ziyo . O`zbek davlatchiligi tarixi . T. , “Sharq” , 2000 , 800-b
2
Sh. Karimov O`zbekiston tarixi va madaniyati T. “O`qituvchi” 1992, 119-b
26

o’zining bir g’azalida “Tushdi ohimdin bu oqshom charx maydoniga dud… “ deb
kuylar ekan, bu oh shoiraninggina dardu alami bo’lmay feodal zulimdan ezilgan
xalq ommasining barcha xotin qizlarining ohi edi 1
Nodira insoniylikni ezgulikni ulug’ladi, hayotbaxsh orzu-umidlarini
tarannum etadi.
1842 yilda Nodira hayotida katta fojia yuz beradi. Buxoro amiri Nasrulloxon
Qo’qonni bosib oladi va Nodirabegimni shariatni buzganlikda ayblab uni qatl
qildiradi. Nodira feodal jaholatning qurboni bo’ladi.
Ha, shoira haq bo’lib chiqdi. Bizning zamonda bir qancha maktab va
ko’chalar uning nomi bilan atalgan. Nodira haqida Turob To’la “ Quvvai qahqaha
“ pyesasini, K. Yormatov “Odamlar orasida” (Nodirabegim) filmini yaratdi.
Bu davrda ijod etgan Fazliy Namanganiy Mushrif, Mushfiqiy kabi shoirlar
o’z zamonasining zabardast siymolari edilar. Masalan: Mushfiqiy Buxoro amiri
Abdulloxon saroyida “ Malik ush-shuaro” unvoniga ega bo’lgan bo’lsa Fazliy
Namanganiy Qo’qon shoirlariga boshchilik qilgan. Umarxonning topshirig’i bilan
Fazli va Mushrif tomonidan “ Majmuat-ush shuaro” to’plami tuzildi.
XIX asrdagi o’zbek va tojik adabiyoti tarixida salmoqli o’ringa ega bo’lgan,
ammo ijodi yetarli darajada o’rganilmagan shoir va tabib Hoziqdir. O’zbekiston
sharqshunoslik institutida Muhammad Husayn bilg’oriy tomonidan tuzilgan
“Marsad ut-tasonif” nomli ( to’plamlarni o’rganish joyi) antalogiyada O’rta Osiyo
va Eron shoirlaridan katta bir guruhining shu jumladan Hoziqning ham o’zbek va
tojik tillarida yozilgan 354 misra she’ri bor. 2
Bundan tashqari Hoziqning bir necha
g’azal va qasidalari 1820- 21 yillarda Namanganlik shoir Fazliy tomonidan
Qo’qonda tuzilgan “ Majmuat ush – shuaro” ( shoirlar anjumani ) qo’lyozma
asarida ham uchraydi. Uning o’zbek va tojik tillarida yozilgan shiorlaridan tuzilgan
to’plam Rossiya FA ning Sankt Peturburgdagi sharqshunoslik institutining
bo’limida № 470-C sonli hujjatda saqlanadi. 3

1
Ўша жойда.
2
Sh. Karimov. O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T. Sharq 2010 132-b
3
R.Shamsiddinov, Sh Karimov O` Ubaydullayev Vatan tarixi T. Sharq 2010. 132-b
27

O’zbek milliy madaniyati markazlaridan biri shubhasiz bu Qo’qon shahri
edi. Bu yerda XVIII-XIX asrning birinchi yarmida ilm marifat olamida nomi
dunyoga mashhur bo’lgan ulug’ va mutafakir shoirlar yetishib chiqadi. Xususan,
XIX asrda Qo’qon xoni Umarxon (1810-1822) va uning umr yo’ldoshi shoira
Nodiraning say harakati tufayli Qo’qon shahri ilm marifat adabiy muhiti paydo
bo’ladi.
XVIIasrning ikkinchi yarmi va XVIIIasr boshlarida yashab ijod etgan
iste’dodli va isyonkor shoir Boborahim Mashrab ( 1640-1711) dir. U Namanganda
tug’ilgan 7yoshidan mashhur Shayh Mullo Bozor Oxund qo’lida ta’lim olib xat
savodini chiqargan. 15 yoshidan Qashqarda mashhur Shayx Ofuq Xo’ja qo’lida
7yil tasavvuf ilmini egallaydi, so’ng kanizaklardan birini sevib qolgani uchun
Ofoqxo’ja dargohidan quviladi. Erkentga u yerdan Xo’tanga, so’ng guljaga borgan.
Mashrab g’uljadan Qashqarga qaytadi. So’ng Ofoqxo’ja topshirig’idan Toshkentga
va yana Ofoqxo’ja huzuriga, undan keyin o’z ona yurti Namanganga keladi.
Xullas 18 yil davomida yuqorida nomlari tilga olingan yurtlarni kezgan Boborahim
Mashrab Yaman, Hindiston, Dakan, Isfaxon, Hirot, Mashhad, Makka, Madina,
Halab, Sherzod, Shom, Rum, so’ng Buxoro Toshkent, Shohimardon,
Avg’onistondagi Shibirg’on, Andixo’y kabi joylarda ham bo’ladi.
Buni O’zbekiston FA sharqshunoslik institutida saqlanayotgan 9968 raqamli
qo’lyozma asoslab beradi. Unda Mashrabning “Kimyo” asaridan ‘16 kimyo (bob)
va “ mabdai nur” kitobidan ikkinchi daftari, so’ng shoirning 71 g’azali,
7muhammasi va bitta musaddasi berilgan. 1

Mashrab she’rlarida o’zi yashagan davr hukmronlarining mehnatkash xalqqa
qarshi qaratilgan siyosatini, boylar, amaldor to’ralar va chalasavod mullalarning
riyo korliklari munofiqliklari, o’zboshimchaliklari, xullas o’rta asr zulmining
barcha illatlari fosh etiladi. Xalqning og’ir qismatiga achinadi.
Dili Tig’i sitamdin, pora bo’lgan xalqni ko’rdim,
Tani dardu alamdan yora bulg’on xalqni ko’rdim.
1
R/Shamsutdinov, Sh/ Karimov, O`.Ubaydullayev. vatan tarixi. T.,”Sharq” 2010, 134-bet.
28

San’at. O’rta Osiyodagi xonliklarda XVIII-XIX asrlarda xo’jalik
tushkunlikka yuz tutib borayotgan va aholi turmushi tobora tubanlashayotgan
bo’lsada san’at va me’morchilik taraqqiyotida bir qator ibratli ishlarning amalga
oshirilganligiga guvoh bo’lamiz.
Yuqorida biz alohida ta’kidlagan mashhur shoira Nodira haqida uning
zamondoshi, saroy shoiri Hojar shunday deydi: “Umarxon vafotidan so’ng bu iffat
sadafining injusi Farg’ona, Toshkent, Xo’jand, Andijon va boshqa shaharlarda
fozillar, olimlar, hattotlar, naqqoshlarni o’z hizmatiga chaqirtirib keldi”.
Bu davrda qurilgan ulkan va go’zal me’morchilik yodgorliklari hozirgi
kunda ham har qanday kishining diqqat e’tiborini o’ziga tortadi.
XVII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi yarmida Qo’qon
xonligida ham xalq me’morchiligi rivojlanadi. Xonlikning markazi Qo’qon
shahrida, Marg’ilon, Andijon, Namangan, Toshkent shaharlarida masjid,
madrasalar, kutubxonalar quriladi. Binolarni bezatish uchun ham gul namunalari
keng qo’llanilib naqshlar chizish, naqshlarni ganchga o’yib solish odat bo’ladi.
O’sha davrda ham uchala xonlikda ham yuqoridagidek inshoat qurilishi va
hunarmandchilik san’atining turli yo’nalishlari rivoj topadi. Bulardan tashqari
yog’och va misga o’yib nozik naqshlar solish, sopol va chinni yarog’-aslahalar
yasash va har xil uy-ro’zg’or buyumlari matolar to’qish keng tarqaladi. 1
Qo’qon shahri o’ziga xos yodgorliklari bilan ham mashhurdir. Bu borada
Qo’qon shu kunga qadar saqlanib qolgan tarixiy me’morchilik yodgorliklari bilan
Samarqand, Xiva, Buxorodan keyin to’rtinchi o’rinda turadi.
Bu borada xususan Xudoyorxon o’rdasi Norbo’tabiy madrasasi, Kamol
madrasasi qozi kabi boshqa o’nlab tarixiy obidalar diqqatga loyiqdir.
Ko’plab tarixiy me’moriy yodgorliklar urush ob-havo va yer qimirlashlari-
zilzilalar tufayli buzilib vayronaga aylanadi, yoki yo’q bo’lib ketadi. Jumladan,
1815-yilda Qo’qon shaxrida yuz bergan zilzila oqibatida juda ko’plab odamlar
uylar tagida qolib, halok bo’ldilar. Ayrim joylarda yerlar yorilib ketadi.
1
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O` . Ubaydullayev . Vatan tarixi . T. Sharq . 2003, 143-144-b .
29

Bir necha kishilar unga tushib halok bo’ladi. Yerdan tutun chiqib suv
favvora bo’lib otilgan. Yer olti oy davomida silkinib turgan.
Teatr san’atida masqarabozlik, qiziqchilik, dorbozlik, qo’g’irchoqbozlik kabi
tomosha ko’rinishlari keng tarqaldi. Masalan, Buxoro amirligining turli
shaharlarida XVIII-XIX asrlarida Sayfulla Masxara, Zokir Masxara, Ergash
Masxara kabi artistlar “Rais”, “Sudxo’rning o’limi”, “Ko’histonlik domla”,
“Murobboshi” singari asarlarini sahnalarda mohirlik bilan ijro etganlar.
XIX asrda qo’g’irchoq teatrining Shosalix, G’ofur, Halfarang (Qo’qon),
Orifjon qo’g’irchoqboz, Azimburin, Doniyor (Toshkent), Shomuxuddin
Shoazimov, Tursinboy Abduljabborov, (Marg’ilon), Siddiqkalon, Jo’raqaynoq
qo’g’irchaqboz (Samarqand) Zarikmisgar, Sharif sayyoh, Qori Xoji, (Buxoro),
Qilich (Shahrisabz) va boshqa shular singari ustalar bo’lgan. Xonliklar hududida
raqs san’atining Farg’ona, Buxoro, Xorazm va tog’li usullari mavjud bo’lib, o’z
navbatida ularning har biri o’ziga xos jang xususiyati va turlariga ega edi.
Masalan: Farg’ona o’yin san’ati “Katta o’yin”, “Kema o’yin”, “Xonaki o’yin”,
“Yalla”, Xorazm o’yin san’ati “Maqom oyin”, “Xonaki o’yin”, “Lazgi”, “Yalla”,
“Zangbozi” larni o’z ichiga olgan va hokazo. “107-o’yin” ko’proq O’zbekiston
hududidagi janub xalqlari madaniyatiga xos bo’lib “Beshqarsak”, “Uchqarsak”,
“Dastbozi” kabi usullardan iborat edi.
30

2.2. Me’morchilik va hunarmanchilikning ravnaqi. Xalq amaliy san’ati.
Qo’qon xonligi me’morchiligining o’ziga xos tomonlarini ko’rib chiqqan
ekanmiz, bu mintaqaning qadim zamonlardan boshlab taraqqiy etgan madaniy
maskanlardan biri bo’lganligini va teran me’morchilik hamda shahasrsozlik
tarixiga ega ekanligini ta’kidlab o’tmoq lozimdir. Qo’qon xonligining
shahaharsozlik madaniyati mil.avv. II-I ming yilliklarga borib taqaladi. Jumladan,
Elaton, Buzilmas, Olis Iskandariya (Aleksandriya, Esxata) Oqtepa Qultepa
Munchoqtepa Mug’ qal’a, Ershi singari 2-3 ming yillik tarixni o’zida
mujassamlashtirgan shahar xarobalarining qazib o’rganilganligi bundan dalolat
berib turibdi. 1
Shuningdek, Hoson, Quva, O’zgan, Axsi shaharlari o’rta asr tarixiy
manbalarida ko’p o’rinlarda tilga olinadi.
Ilk o’rta asrlar Farg’onaning yuksak madaniyati haqida Xitoy tarixiy
manbalarida ma’lumotlar saqlangan. Temuriylar davriga kelib esa Umar Shayx
hamda Bobur Mirzo tomonidan barpo etilgan shaharlar tafsiloti shoh asar
‘Boburnoma” da keng yaratilgan.
Demak, Qo’qon xonligi me’morchiligi butun O’rta Osiyo me’morchilik
an’analarini o’ziga sindirish bilan birga qadimiy Farg’ona vodiysiga xos mahaliy
madaniyat asosida yuzaga kelgan, shu sababli XVIII asr Qo’qon xonligi shaharlari
asosan o’rta asrlarga oid feodal shaharlarga xos ko’rinishni ifoda etgan. Shaharlar
ark va Shahristondan iborat bo’lgan. Shahriston markazlarida, ko’chalar kesishgan
joy chorsuda odatdagicha bozor joylashgan. Bu ikki asosiy ko’chaning kesishishi
natijasida shahar to’rt dahaga bo’lningan. Dahalar esa o’z navbatida bir necha
mahalla va go’zarlardan shakillangan.
Qo’qon va Toshkent arklari “O’rda”deb atalgan. Toshkentdagi O’rda buzib
tashlanganligi bois u haqida juda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Ammo Qo’qondagi
Xudoyorxon nomi bilan ma’lum bo’lgan o’rda bugungi kunga qadar yaxshi
saqlanib qolgan.
1
M.G. Ahmedov . O`rta Osiyo me`morchiligi tarixi . T. “O`zbekiston” 1995, 84-b
31

Qo’oqn o’rdasi XIX asrda bunyod etilgan bo’lib, yaxlid imorat shaklida
birlashgan bir necha katta va kichik hovlilarni o’ziga birlashtirgan. Uning umumiy
sathi 4gektarni tashkil etadi.
Xalq amaliy san’ati. Hunarmanchilik-o’zbek xonliklarida hunarmandchilik
sanoati o’z davriga yarasha ancha taraqqiy etgan edi. Markaziy Osiyo xalqlari
hayotida to’qimachilik (ipak) muhim ahamiyatga ega edi. Bu hunar egalari paxta,
ipak, jundan turli narsalar to’qishgan. Ipak yegirishdan oldin paxtani chig’iriqdan
o’tkazilgan. Ya’ni chigiti ajratib olingan. Chigiti ajratib olingan paxta tolasi
charxdan yegirilib kalava qilingan va tayyor ipni to’qish do’konlariga jo’natilar
edi. Bo’z to’qish keng avj olgan. Shahrisabz, Buxoro bo’zlari muhim o’rinni
ishg’ol qilardi. Namangan, Andijon to’qimachilari to’qigan olacha, qalami, bo’z,
chit, dokalari yaxshi sifati va bo’yoqlari bilan ajralib turar edi. Buxoroda sifati
baland ikki xil chit, ya’ni chiti sari gaz va chiti chatti to’qilgan. Bu chitlar nafaqat
ichki bozorlarda hatto qo’shni mamlakatlarda, Rossiyaga ham chiqarilar edi. Ipak
mollar tayorlashga ham katta e’tibor berilgan. Xo’jand Andijon, Namangan va
boshqa joylarda ipak kiyimlar to’qish ishlari avj olgan. XIX asr o’rtalarida o’lkada
atlas, shoyi doroyi, oq shoyi, adras, beqasam, banoras gul bosilgan choyshablar va
shunga o’xshash ko’p narsalar to’qilar edi.
Gilamchilik. Gilamdo’z ustalar asrla mobaynida ko’p tarjibalarni to’plashga
muyassar bo’lganlar. Xiva Buxoro, Samarqand, Xo’jand, Andijon shahar va
ularning atroflarida olma gullari ko’plab to’qilgan. Hunarmand oilalarning gilam
to’quvchilari chuval nomli uy-ro’zg’orda ishlatiladigan “to’y gilami” degan gilam
to’qilgan va unga turli ranglarda gullar bosilgan va boshqa turdagi rangdagi hamda
Gudiz gilamlar ko’plab to’qilar edi. To’quvchilar faqat shaharlardagina emas shu
bilan birga qishloqlarda ham rivojlanadi. Ammo to’quv dastgoxlari to’quvchilik
ishlari iptidoiy usulda bo’lib ular oddiy dag’al matodan to’qish bilan
shug’ullanadilar.
Biroq eng moxir to’quvchilar ham kuniga 14-16 soatlab ishlasalar ham
topganlari o’z oilasiga yetmas edi. Qog’oz ishlab chiqarish o’lkadagi hunarlarning
eng qadimgilardan hisoblangan. Qo’qon, Samarqand, Buxoroda ishlab chiqarilgan
32

qog’ozlar ayniqsa ipakdan ishlab chiqarilgan qog’oz butun sharqqa nom
chiqarilgan edi. 1

1863-yilda Turkistonning ko’plab shaharlarida bo’lgan Vengr sharqshunosi
X.Vamberi. Samarqand va Buxoro qog’ozlari o’zining silliqligi bilan chet
mamalakatlarida shuxrat topganligini qayd etadi. Qo’qon xonligiga qarashli Charq
qishlog’idagi qurilgan qo’g’oz ishxonasi asosan suv kuchidan foydalanishga
moslashtirilgan edi. Shuning uchun ham buni “qog’oz objuvozi” deb atashadi. Bu
ishxonada asosan eski latta puttalar objuvoz orqali tozalanib, turli qog’ozlar
tayorlanar edi. Muqavosozlik hunari ham uzoq tarixga egadir. Buxoro, Samarqand,
Xiva, Urganch, Andijon, Namangan, Toshkent, Xo’jand kabi shaharlarda charm va
qalin qo’g’ozlardan muqovalar qilish kengaygan. Bo’yoq hosil qilish va rangli
bo’yoqlar ko’paygan. Bizgund degan qorabo’yoq va serparak yoki isparak degan
to’q sariq bo’yoq ikki xil o’simlik aralashmasidan tayorlanradi. Turkiston yerlarida
bo’yoqli o’simlik ro’yan ko’p bo’lib yovoyi holda o’sardi. Toshkent atroflarida va
boshqa joylarda sarg’imtil isparak o’simligi o’sib unda sariq bo’yoq olingan.
Boshqa turdagi bo’yoqlar –Hindiston, Avg’oniston, Eron va Rosiyadan keltirilardi.
Misgarlik katta shaharlarda (Buxoro, Qarshi, Toshkend, Samarqand,
Xo’jand, Qo’qon, Andijon, Namangan) alohida misgarlik rastalari bo’lar edi.
Misgarlik qo’mg’on, tovoq, cho’mich, qozon, ko’za barkash, choyidish, obdasta,
samovar, choynak, paqir, lagan, siyohdon, karnay va shu kabi narsalar yasashardi.
Idishlarda gul kelish san’ati takomillashgan edi. Turkistonda hunarlar orasida eng
qadimiylaridan biri zargarlikdir. Zargarlik asosan oltin, kumush va qimmatbaho
rangli tolalardan xilma-xil shishalardan turli narsalar yasashardi.
Turkistonda kulolchilik keng yoyilgan edi kulollar ro’zg’orga kerakli har xil
tovoq, piyola, kosa, ko’za, xum, tog’ora, tandir va boshqa narsalar yasardilar,
g’isht quyardilar 2

Juvozkashlik o’lkada hunarlar orasida muhim o’rinni egallardi, juvozlarda
asosan zig’ir moy va kunjut yog’i chiqarilardi. Urug’larda yog’ olinardi. XIXasr
o’rtalarida Toshkend shaharlarining o’zidagina 500 juvoz bor edi. Butun o’lkada
1
X . Vamberi . Путешествие по средней Азии 1967 стр 221.
2
G . Xolliyev . X . G ` ulomov . O`zbekiston tarixi. T. “Universitet, 1997,46-b
33

esa bir necha o’n ming juvozxona bo’lgan. Duradgorchilik – ancha yetakchi
bo’lgan. Duradgorlar qoshiq, cho’mich, qozon, qopqoq, xamir taxtasi, o’xlog’i,
karson, sandal, beshik, panshaxa kurak, charx, chig’iriq, to’quvchilik do’koni
dastgohi, omoch bo’yinturuq va boshqa asboblarni tayyorlar edi. Duradgorlarning
ikkinchi guruhi esa uy, madrasa va machitlar uchun eshik darvoza tuynuk, darcha,
kursi va boshqa narsalarga juda ustalik bilan o’yma gullar ishlar edilar.
O’lkaning katta shah а rlarida o’nlab va yuzlab aravasozlik ustaxonalari bor
edi.Toshkend shahridagi aravasozlik ustaxonalarida 200 kishi ishlar edi.
Hunarmandchilik sanoatida poyabzal ishlab chiqarish katta o’rinni tutardi. Bu
hunar etikdo’zlik, kovushdo’zlik, maxsido’zlik dev nomlanar edi va h.k. lar.
Erkaklar kiyim kechagi. Kiyim kechak, moddiy-madaniyat ko’rinishlaridan
biridir. Unda etnik tarix, ijtimoiy- munosabatlar mafkuraning ayrim unsurlari –
e’tiqodlar, estetik me’yorlar aks etadi. Kiyim kechakda jamiyat a’zolarining
ijtimoiy tengsizligi aniq namoyon bo’ladi.
O’zbeklarning XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmidagi libosi asosan
o’tgan vaqt shakillarini saqlab qolgan bo’lsada ayrim qismlari anchagina o’zgargan
edi. Ayni vaqtda unga kiyim- kechakning yangi shakillari qo’shildi O’zbek
erkaklarining libosi ko’ylak va ishton, ustki chopon, belbog’, bosh kiyimi va
poyafzaldan iborat edi. O’zbekistonning butun hududida to’g’ri keng yengli va
yoqasi ko’ndalang o’yiq, to’ni kasimon bichikli erkaklar ko’ylagi keng tarqalgan
edi. Agar yoqa yirmochi haddan ortiq keng bichilgan bo’lsa, unda yelkalarga bir
tomondan bog’lash uchun bog’ichlari tugilardi. Ko’ylakning doira yoqali
keyinchalik “ kiftaki” yoki “mullacha ko’ylak” deb atalgan turi ham chiqqan edi.
Uni katta yoshdagi va nomdor kishilar kiyardi, u kuyovlar kiyim-kechagiga ham
kirardi.
O’zbeklar ustki kiyimining eng ko’p tarqalgan turi keng va uzun yengli ustki
chopondir. Uni hozirgi O’zbekiston hududidagi jamiyat barcha qatlamlarining
vakillari kiyganlar. Qishloq aholisi choponlari alohida bezaksiz, ancha odiy
bo’lgan. Shahar axlining, ayniqsa davlatmand kishilarning choponlari ancha nafis,
tekis bo’ylama qaviqli qilib tikilar edi. Qimmatbaho choponlarning etagi va
34

yenglari ipak iplar bilan bezatilar edi. Xorazm choponlari mayda qaviqlari va
jiltligi bilan ajralib turardi. Badavlat kishilar qishda va tantanovor damlarda issiq
bo’lishidan ko’ra ko’proq manmanlik o’z boyligini ta’kidlash uchun ikki uch
choponni ustma-ust kiyar edilar. 1
Buxoxo amirligining dasht tumanlarida qishda ham, yozda ham paxtali
chopon kiyardilar, u sovuqdan ham, issiqdan ham saqlar edi. Boshqa joylarda
yozda astarli va astarsiz yengil yozlik yaxtak kiyardilar. XIX asr o’rtalarida shahar
(masalan: Toshkent) aholisi modasiga ustki kiyimning yangi turi – tatarlardan
olingan kamzol kirib keldi. U chopondan ancha yengil edi. U astarli qilib tikilar edi
va uni yozda asosan katta yoshli kishilar kiyardi. Chopon mahaliy sidirg’a yoki
yo’l-yo’l matta (alak, olacha va hokazo) dan, shuningdek qalin ipak, atlas,
baxmaldan tikilar edi. Boy bezakli qimmatbaho choponlarni asosan xonlar beklar
yuqori darajadagi amaldorlar kiyardi. Chopon eng xurmatli kiyim bo’lib, mehmon
uchun eng yaxshi sovg’a hisoblanar edi. Yozlik va qishlik ustidan belbog’ yoki
junli naqshlar bilan bezatilgan to’qima, charm yoki baxmal kamar bog’lanar edi.
Xorazm aholisi belbog’ birga uch metrcha keladigan keng qo’shoq ham
bog’lar edi. Qo’shoqning rangi shuningdek sifati egasining ijtimoiy mavqeyi va
yoshiga bog’liq bo’lardi. Masalan, yo’l-yo’l ip matodan tikilgan qo’shoqni
shaharlarining eng kambag’al aholisi bog’lardi. Bo’yalmagan jun matodan tikilgan
qo’shoq katta yoshli erkaklar libosining tarkibiga kirar edi. Boy bayramona libos,
ayniqsa kuyov libosi tarkibiga ipak kamarlar modali belbog’ yoki terma belbog’
kirardi.
Ayollarning kiyim-kechagi. Ayollarning asosiy kiyim-kechaklari ko’ylak,
ishton, (lozim), xalat, (to’n, mursak, kaltacha) edi. Oyoqqa maxsikovush kiyiladi.
Boshda ro’mol, boshqa bosh kiyimlari va ularning xillari (salla, kasava, kulta,
lachan va hokozolar) o’ralardi. Shuningdek paranji, kurta va boshqalar yopinilardi.
1
N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T.,”Sharq” 2010, 219-b
35

Ayollar ko’ylagi uzun yengli qilib, tunikasimon tarzda erkin bichilardi.
Yoqasi belgacha tikka o’yilar va keng jun yoki ipak tasma – jiyak solinar, yosh
ayollarda esa zanjirsimon choklanardi. 2

Ayollar ko’ylagi erkaklar ko’ylagi kabi avvolo xomsurpdan, ko’pincha
olachadan tikilardi. Ko’chalik va to’y kiyim-kechagi ipak yoki yarimipak matodan
shoyi, atlas, roxo esa baxmaldan tayyorlanardi. Qimmat ko’ylaklarni badavlat
xonadon ayollari qolgan ayyolar esa xonaki matodan tikilgan oddiy ko’ylaklarni
kiyardilar. 2

Mursak, peshvon, paranji va to’n ayollarning ochiq barli ustki kiyim-
boshining asosiy turlari sanalardi. O’zbekistonning qariyb butun hududida
tarqalgan mursak uzun ochiq barli, tunikasimon, yoqasiz chopon edi. Mursak XIX
asr o’rtalariga kelib, ayrim tumanlarda (masalan Toshkentda) modadan chiqadi,
boshqa joylarda (Qashqadaryo va Sirdaryo, Buxoro voxasining ayrim tumanlarida)
ustki yoki motam kiyimi shuningdek bosh yopgich (kurta, chelak) sifatida
foydalanaverildi. Buxoroda ayollar Mursakning xaltacha deb ataladigan juda kalta
turidan foydalanardilar. Paranji ayollar kiyim-kechagining alohida turidir.
Ayollar uni uydan chiqishda yopinardilar. Yuzga ot qilidan to’qilgan
chachvon tutilardi. Paranji yelkaga yopiladigan kiyim chopon ancha bugungi
shaklining bir turi edi. U orqaga tashlangan uzun yolg’on qo’lli cho’ziq
to’rtburchak ko’rinishda bo’lardi. U ko’k rangli matodan astarli bo’lib tikilardi.
Paranjini asosan shaharlarda yopilardilar, ularni sotish uchun ham buyurtma
bo’yicha o’sha joylarda tayyorlardilar. XIX asr o’rtalariga kelib Toshkent ayollari
o’rtasida ochiq barli kiyim-kamzul kiyish rasm bo’ldi. Ikkita yon cho’ntakli, tikka
yoki yotiq yoqali etib paxta yonini astar bilan qo’yib tikiladigan bu kiyim ustki
kiyimga yopishib turardi. Charm kovush ayollar poyafzalining asosiy turi edi. U
sirti yassi do’ngsasi baland va tumshug’i keng o’rtacha poshnali dag’al yashil yoki
sariq charimdan tikilardi. Kovushning o’rtacha yoki past poshnali, sirti tor turi qora
2
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N.Habibullayev G.A.A`zamova, E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev taxr. Ostida
T.,”O`qituvchi” 1994, 187-b
2
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N.Habibullayev G.A.A`zamova, E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev taxr. Ostida
T.,”O`qituvchi” 1994, 187-b
36

charmdan tayyorlanardi. Kovush bilan kiyiladigan maxsi ko’chalik poyafzal
hisoblanardi.
Bezaklar. O’zbek ayollari kunda va bayramlarda taqiladigan turli xil
bezaklar taqardilar. Bayram bezaklari majmuyi peshona, bo’yin, chakka, burun,
ko’krak va boshqa bir qancha ashyolardan iborat bo’lardi. Peshona bezaklari
qoshlar yoyiga o’xshardi (tilla qosh). Chakka bezaklari (gajaklar) kumush va
tilladan suvi berilgan naychalar bo’lib, sochning uzun zulflari ulardan o’tkazilardi.
Oltin va kumush bo’yin marjonlari, rang-barang xafanbonular bo’yinga yopishib
turardi. Quloqlarga ilmoqli ziraklar taqilardi. Qizlar uchun qimmatbaho bezaklar
erga chiqishdan avval sotib olinardi. Davlatmand oilalardan bo’lgan ayollar
(asosan shaharlarda) peshovuz va peshxalta deb atalgan ko’krak bezaklari
taqardilar. Peshovuz qosh terish mo’ychinagiga va ayollar pardoz andozining
boshqa ayollarga o’xshash ilmoqli tilla (tilla suvi yuritilgan) qubbacha shaklida
bo’lib, ayollar ko’ylagining yon etagiga taqib qo’yilardi. Ilmoqlari ichida
kalitchalari bo’lgan peshxalta ham shunday taqilardi. 1
Aftidan, kalitchalar
savlatlilik vazifasini bajarardi. Qimmatbaho bezaklar asosan kumush, oltin va
nodir toshlardan yasalardi ularni badavlat xonadonlargina olardi, bunga
mehnatkash xalqning qurbi yetmasdi. Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent,
Qo’qon, Marg’ilon va boshqa shaharlarning hunarmandlari bezaklarning barcha
turlari bilan savdo qilardilar. Hunarmandlar ularning mahalliy aholining an’analari
va didini hisobga olgan holda tayyorlardilar.
III-BOB. QO’QON XONLIGINING TUGATILISHI
3.1. Qo’qon xonligi hududlarining Rossiya Imperiyasi tomonidan bosib
olinishi
Markaziy Osiyoni zabt etish tashabbusini Pyotr I boshlab bergan u 1817-
yili knyaz Bekovich Cherkas 6574 kishilik qo’shini 3727 piyoda, 617 otliq
askarlar, 2000 qozoq, 230 dengizchilar va 22 ta to’pni Xivani egallashga yubordi.
1
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova, E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev. tahr.
T.,”O`qituvchi” 1994. 189-b
37

Xorazmxoni Sherg’ozixonning ishbilarmonligi, tadbirkorligi bilan olib borilgan
jang tufayli Bekovich Cherkaskiy sarbozlari qirib tashlandi. Chor ma’murlari
Qo’qon xonligini tamomila egallash uchun faqat XVIIi asrning o’zida Qozog’iston
yerlarida 46 ta katta va 96 ta kichik harbiy istexkomlar qurdilar. 1864-yil 16-
iyunga qadar chor armiyasi qo’shinlari ikki yo’nalish bo’yicha mustaqil harakatni
davom ettirgan. Sibir –Yerkend tomonidan 8-g’arbiy sibir 21-sibir qozoq armiyasi
batareyasi Orenburg –Xiva yo’nalishi bo’yicha esa 4- Orenburgliniya batyoni 1864
yildan boshlab 2- Orenburgliniya 1-Vzvozdi, 1865 yilda Turkiston viloyatining
tashkil etilishi bilan 6-va 9-Orenburg liniyalari batolyoni janub tomondan o’z
xarakati davom ettirib shahar va qishloqlarni birin ketin egallab bordi. 1

1847 yili general Obruchev orol dengizining shimoliy qirg’og’ini egallab
Rai’m qal’asini barpo etdi.
23-avgustda polkovnik Yerofev 200 kazak va saldatlar hamda 2 to’p bilan
Xiva qo’shinlarini tor-mor keltirdi. Jahon Xo’ja qal’asini egalladi. “Nikolay” va
“Konstantin” nomli kemalar bilan orol flotiliyasini tashkil etdi.
1848-yili Xiva xonligida qarashli Xo’janiyoz qal’asini qo’lga kiritildi va
vayron qilindi.
1852-1853-yillarda polkovnik Blaramberg va Graf Petrovskiy bo’linmalari
Qo’qon xonligiga qarashli Kumush, Qo’rg’on, Chimqo’rg’on, qo’shqo’rg’on va
Oq masjid (qizil o’rda)ni egalladi.
1860-yili Pishpakni olish uchun chor qo’shinlari bilan Qo’qon qo’shinlari
o’rtasida to’qnashuv yuz berdi. Palkovnik Simmerman qo’shini Qo’qon
xonligining beshming kishilik qo’shinini tor-mor keltirib, To’qmoq va Pishpek
qal’alarini egalladi. Bu hol butun xonlikda xalq noroziligini kuchaytirdi. O’zbek
Qozoq va Qirg’izlar Toshkent hokimini qanoat shoh boshchiligida yigirmaming
sarboz birlashtirdi. G’azovat e’lon qiladilar. Pishpak ostonalarida qonli
to’nashuvlar bo’ldi. Dushman askarlaridan 13 kishi o’ldirildi va yigirma uch kishi
jarohatlanadi. 576 nafar sarboz, shundan 23 nafar sarboz boshlig’i asrlikka olingan.
1
G.Xolliyev, X.G`ulomov O`zbekiston tarixi, T. “Universitet” 1997, 59-b
38

1863- yili yozida polkovnik Chernyayev Sirdaryo yoqasidagi Suvzoq qal’asini
Rossiya mulkiga o’tkazib xonlik ichkarisiga qarab yurishni davom ettirdi.
1864-yil boshida Olmota (Verniy) qal’asidan 2500 kishilik chernyayev
otryad 4-iyun Avliyosta ostonasida 1500 kishilik Qo’qon qo’shinlari to’qnashadi.
Bu gal ham Qo’qonliklar mag’lubiyatga uchrab, 307 kishi o’ladi. 309tasi
jarohatlanadi.
Polkovnik Chernyayev bilan izma-iz Pereozkiy( Oqmachit) qo’rg’onidan
chiqqan polkovnik Vereyovkin otryadi Turkiston shahriga yurish qiladi. Ma’lumki
Turkiston shahri o’sha vaqtda kiraverishdagi birinchi shahar bo’lgan, shaharda
“Hazrat masjidi” bo’lib, ayrim paytlari shaharning o’zini ham “Hazrat sulton”
deyishgan chor qo’mondoni agar shahar taslim bo’lmasa, Ahmad Yassaviy
maqbarasiga to’p otilishini ma’lum qiladi. Himoyachilar bu muqaddas madaniyat
ko’rkini yer bilan yakson bo’lishini xoxlamasdan urushni to’xtatishga majbur
bo’ldilar. Shundan so’ng urush qo’shinlari shaharni 12-iyunda bosib oldilar. 1

Turkiston shahri bosib olingandan so’ng qo’qonliklar payg’ambarning ko’k
bayrog’i ostida “muqaddas” urush e’lon qildi. Shundan so’ng Toshkent chorizm
bosqinchilariga qarshi kurash martkaziga aylandi. Bu yerga Marg’’ilondan
Yusufbek, Xo’janddan Mirza Ahmad, Qushbegi qo’mandonligida qo’shinlar,
shuningdek Andijon, Namangan, O’sh va boshqa joylardan harbiy qismlar
keltirildi.
Qo’shinlarga Qo’qon xonligining lashkarboshisi Alimqul boshchilik qilib
Chimkentni himoya qilishga yuradi bu xabarni eshitgan Chernyayev Avliyo
Otadan 1300 kishini Veryovkin esa 300 kishi va 30ta qozoqni kapitan Mayer
boshchiligida yuboradi. Chimkent uchun bo’lgan jangda har ikki tomondan ham
ming minglab kishilar halok bo’ldilar va yaralandilar. Alimqul Buxoro amiri
Muzaffarxon Qo’qonga hujum qilganligi to’g’risidagi ig’vo xabarni eshitgach, bir
qism qo’shinlarni Chimkent mudofasiga qoldirib Qo’qonga qaytadi. Bundan
foydalangan Chernyanev 1864-yilning 21-sentabrda Chimkentni jang bilan
egallashga muvoffiq bo’ldi. Chimkentni bosib olgan chor qo’shinlari 1864-yilning
1
G.Xolliyev. X.G`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997, 61-b
39

27-sentabrda Toshkentni egallash uchun jiddiy kirishadi. Ma’lumki, Toshkent
Qo’qon xonligining eng yirik va muhim strategik ahamiyatga ega shahari
hisoblanardi. Lekin Toshkentni egallash chor qo’shinlari uchun oson kechmadi.
Toshkent uchun shiddatli janglar bo’lib o’tadi. Va nihoyat, 1865-yilning 17 iyulida
toshkentliklar dushman hujumiga bardosh bera olmay taslim bo’lishdan o’zga
chora topa olmaydilar. 1867 yil 14 iyulda Rossiya imperatori AleksandrII Qo’qon
va Buxorodan tortib olinib Rossiyaga qo’shilgan hududlar hisobiga Turkiston
general gubernatorligini tuzish to’g’risida farmon berdi. Uning birinchi okrug
qo’mondoni va general gubernator qilib general adyutant fon K.P.Kaufman
tayinlandi. Unga imperator AleksandrII cheklanmagan vakolatlar berdi. General
gubernator dastaval ikki viloyatdan tashkil topdi. Markazi Toshkent bo’lgan-
Sikrdaryo va markazi Verniy shahri bo’lgan-Yettisuv Kaufmanning tashqi siyosati
Markaziy Osiyodagi uch o’zbek xonligini darajasida ya’ni tobelikda ushlab
turishdan iborat edi. 1
Shu sababli u “bo’lib tashla hukmronlik qilaver” shioriga
amal qilib, xonliklarni bir-biridan ajratib tashlab, ularning kuchsizlanishida ham
turli xil xalq harakatlarini bostirishda shu shiorga amal qiladi.
Xiva xonligi rus bosqinchilari tomonidan bosib olinib turkmanlar hududida
qizg’in janglar davom etayotgan bir paytda Turkiston general-gubernatori fon
Kaufman Qo’qon xonligini tugatishga kirishdi.
Chor Rusiyasining Turkiston xalqlariga nisbatan yurgizgan
mustamlakachilik, ulug' davlatchilik va shovinistik siyosati albatta qonuniy suratda
mahalliy aholining o'z milliy ozodligi, erki va insoniy haq-huquqlarini himoya
qilish uchun muqaddas jangga otlantiradi. Chorizm tomonidan asoratga solingan,
mustamlaka qilingan xalqlar dastlabki kunlardan boshlab o'z mil liy mustaqilliklari,
ozodliklari va erklari uchun kurashib keldilar. E'tibor qiling:
1.1856-yilda Sirdaryoda Jonho'ja Nurmuhammad qo'zg'oloni.
2.1868-yilda Samarqand mudofaasi va Buxoro amirligi Buxoro shahri, Shahrisabz
bekligidagi harakatlar.
3.1870-yilda Mang'ishloq qirg'izlarining isyonlari.
1
A.Nabiyev. Mustaqillik muchun kurash yoxud parchalangan Turkiston tarixi T., “Yozuvchi”, 1998, 59 b
40

4.1871-yilda Eshon Eshmuhammad boshchiligida Sirdaryo viloyatidagi chiqishlar.
5.1871 -yildagi Farg'onada Yetimxon qo'zg'oloni.
6.1872-yildagi Chirchiqdagi isyonlar.
7.1872-1876-yildagi Po'latxon boshchiligida Qo'qondagi qo'zg'olon.
8.1885-yildagi Darvishxon boshchiligidagi qo'zg'olon.
9.1892-yildagi Toshkent qo'zg'oloni.
10.1898-yilda Andijondagi Dukchi Eshon qo'zg'oloni.
11.1899-yilda Sirdaryo viloyatidagi harakatlar.
12.1916-yil Jizzax qo'zg'oloni va boshqalar.
Chor Rossiyasi hukumatining o'tkazgan siyosatiga qarshi mil liy ozodlik
kurashlari juda ko'p bo'lgan. Biz yuqorida ularning ba'zilarinigina sanab o'tdik.
1887-1897-yillar mobaynida Farg'ona, Samarqand va Sirdaryoda,
mustamlakachilar idoralariga qarshi 668 marta hujum bo'lgan. 1897-1917-yillar
orasida Turkistonda Rusiya bosqinchilariga qarshi 4922 marta isyon bo'lgan 1
. Ana
shu qo'zg'olonlar va milliy ozodlik kurashlaridan ba'zilarini eslash joizdir 2
.
1885-yilda Farg'ona vodiysida mustamlakachi hukumatga qarshi umumxalq
qo'zg'oloniga tayyorgarlik ko'rildi.
Vodiyning bir qator joylarida qo'zg'olonga tayyorgarlik ko'rish masalalari
yashirin yig'ilishlarda ko'rilayotganidan mustamlakachi ma'murlar xabar topgan
edilar. Shunday yig'ilishlardan biri 1885-yil 16-avgustida Asaka qishlog'ida
Mullaxo'ja Nazirmirza uyida bo'lib o'tadi. Vodiyning turli joylaridan kelgan 20 dan
ortiq nufuzli kishilar qatnashgan bu yig'ilishda yurtni diet el bosqinchilaridan ozod
qilish, o'lkada milliy davlatni tiklash uchun mustamlakachilarga qarshi birlashib
kurash olib borish vazifasi ilgari suriladi. Yig'ilishda qo'zg'olon rejasi, uni o'tkazish
vaqti, qo'zg'olonga rahbarlik qiladigan shaxs kabi masalalar hal etiladi.
Qo'zg'olonga rahbarlik qilishga Darvishxon Eshon To'ra ko'rsatiladi. Bunga sabab
bu vaqtda aholining norozilik harakatida faol ishtirok etib el-yurtga an-cha tanilib
qolgan edi. U Andijon uyezdi Qo'rg'ontepa volostiga qarashli Chekto'ra qishlog'i
fuqarosi, qo'zg'olonga rahbarlik qilgan paytda 45 yoshda bo'lib, Andijon va Qo'qon
1
Misr o’g’li Qodir. Moskva zulmi, II jild, Istanbul, 1972, 537-bet.
2
R.Shamsutdinov, Sh.Karimov, Q.Ubaydullayev. Vatan tarixi. T, “Sharq”, 2010, 181-bet.
41

uyezdlarida ancha katta yer mulkka ega bo'lgan. Ammo shunga qaramasdan
Darvishxon o'z manfaatidan xalq, vatan manfaatlarini ustun qo'yib, milliy ozodlik
harakatiga boshchilik qiladi. U qisqa vaqt ichida O'sh, Andijon uyezdlari volost va
qishloqlarida ko'plab aholini qo'zg'olonga jalb eta oladi.
Darvishxon boshliq qo'zg'olonchilar yangi Marg'ilon shah-rini Andijon va
Qo'qon bilan bog'lovchi aloqa simlarini uzib tashlaydi. Bu hodisa to'g'risida
keyinchalik mustamlakachi hukumat vakillaridan biri «bu hodisa qo'zg'olon boiishi
muqarrar ekanligini ko'rsatgan edi» deb xotirlagan. 1
Darvishxon boshchiligidagi
qo'zg'olonchilar ko'lami tobora kengayib bo-radi. Asaka, Qo'rg'ontepa, Shahrixon,
Oltinko'l, Jalolquduq, O'sh uyezdining Novqat, Tutlik qishloqlari, Oqbo'yra
volosti, Marg'ilon kabi joylar ham qo'zg'olon girdobiga tortilgandi.
Qo'zg'olon shunchalik keskin tus oldiki, uni bostirish uchun mustamlakachi
hukumat viloyatni turli joylariga, jumladan Andijon, O'sh va Marg'ilon
uyezdlariga harbiy kuchlarni yuborishga majbur bo'ladi. Vodiy bo'ylab borgan
sayin avj olayotgan Darvishxon rahbarligidagi qo'zg'olonni bostirish va uning
rahbarlarini qo'lga olish vazifasi Andijon uyezdi boshlig'i kapitan Bryanovga
topshirilgandi. Uning ixtiyoriga O'sh uyezdi ning boshlig'i podpolkovnik Deybner,
uning yordamchisi kapi tan Glishanovskiylar boshchiligidagi harbiy kuchlar
yuboriladi.
Qo'zg'olonchilar bilan Bryanov boshchiligidagi harbiy kuchlar birinchi bor
17-avgust kuni kechqurun to'qnashadi. Kutilmaganda qilingan hujumdan
Darvishxon boshchiligidagi qo'zg'olonchilar har tomonga chekinishga majbur
bo'ladilar. Shundan so'ng Darvishxon Namangan tog'lari tomonida o'z atrofiga 800
ga yaqin odam to'plashga erishadi.
Darvishxon boshchiligidagi qo'zg'olon to'g'risida Turkis-ton general-
gubernatori O.Rozenbax Rossiya harbiy vaziri P.S. Vannovskiyga yozgan xatida
«qo'zg'olon viloyatning tur li joylarida bir vaqtda boshlanishi va
qo'zg'olonchilarning o'g'rilik va talonchilik qilmasdan, barcha aholini bu harakatga
1
Tillaboyev S. Mustamlakachilarga qarshi Darvishxon boshchiligidagi qo’zg’olon. «O’zbekiston tarixi», T.: 2002,
1-son. 12-13-betlar.
42

chaqirilishi, bu harakatning to'liq ma'noda amaldagi hukumatga qarshi
qaratilganligini ko'rsatadi... ular yomon qurollangan, oz sonli bo'lishlariga
qaramasdan jiddiy tartibsizliklarni kel-tirib chiqarishlari..., ayniqsa soliqlar
to'lanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi». 1
Chorizm ma'murlari kuch bilan qo'zg'olonni shafqatsizlarcha bostirdilar.
Qo'zg'olonchilardan shunchalik darajada ko'p qamoqqa olindiki, hatto ularni
qamash uchun joy masalasi muammo bo'lib qolgandi, qo'zg'olon rahbari
Darvishxon 1886-yil 22-fevralda Samarqand viloyatining Sutxona qishlog'i
yaqinida qo'lga olinadi, lekin u Jizzax yaqinida qochib qutulib ketadi. Darvishxon
akasi Iskandarning bergan ma'lumotiga ko'ra 1889-yili Afg'onistonda vafot etgan.
Uning boshchiligidagi qo'zg'olon garchand bostirilsada, biroq u bundan keyingi
milliy ozodlik harakatlariga zamin hozirladi.
Bu davrda xonlik o'z boshidan og'ir vaziyatni kechirayotgan edi. Bu davlatga
shimoldan Rossiya, janubdan Xitoyning hu-jumi xavf tug'dirayotgan edi. 1865-yili
Sharqiy Turkistonda xitoyliklarga qarshi yangi milliy isyon boshlangan edi.Qo'qon
xonligida bu isyonga xayrixohlik bildiriladi. Yoqubbek bosh-chiligida harbiy
qo'shin Sharqiy Turkistonliklarga yordamga keladi va xitoyliklar bu mintaqadan
quvib chiqariladi. Mustaqil Sharqiy Turkiston davlati vujudga keldi. Bu davlat
Qo'qon xonli-gi va Turkiya davlatlari bilan yaqin aloqa o'rnatishga harakat qi-ladi.
Ammo Yoqubbek tashkil etgan mustaqil Sharqiy Turkiston davlati Xitoy
tomonidan 1875-yili bosib olinadi 2
.
Ayni shu vaqtda chor istilochilari Qo'qon xonligini tugatishga kirishadilar.
Ular Turkiston, Chimkent, Toshkent va boshqa joylarni bosib olib Qo'qon
xonligiga qattiq zarba bergan edilar. Qo'qon xoni Xudoyorxon qo'rqoq va tadbirsiz
bo'lganligi uchun vatan himoyasi yo'lida biron arzigulik ish qilmaydi. Aksincha,
chor hukumati panohida o'z taxtida o'tirishni o'ylardi, xolos. U 1868-yili chorizm
bilan sulh tuzadi va amalda Rossiyaga qaram bo'lib qoladi, uning itoatkorligini
1
Tillaboyev S. Kursatilgan adabiyot, 22-bet.
2
Mazkur mavzu batafsilroq quyidagi asarlarda aks ettirilgan: O`zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. 146-178-
betlar: X.Bobobekov. P o` latxon qo’zg’oloni. T., 1996:
43

taqdirlagan chor hukumati Xu-doyorxonni Rossiya davlati or-deni bilan
mukofotlaydi va unga «Aslzoda» degan faxriy unvon beriladi.
Xudoyorxon ning Du siyobau an rib yuboradi. Buning ustiga xonning zulmi tobora
kuchayib boradi. Natijada 1872-yili xalq qo'zg'oloni ko'tariladi. 1876-yilgacha
davom etgan bu qo'zg'olonga marg'ilonlik Is'hoq Mulla Hasan o'g'li boshchilik
qiladi. 1872-yilda bir guruh norozi zodagonlar Xudoyorxonning qarindoshlaridan
bo'lgan Po'latbekni taxtga ko'tarmoqchi bo'ladilar. U taxtdan voz kechgach,
fitnachilar roziligi bilan, Po'latbek ismini olgan Is'hoq Mulla g'azovotning boshida
turadi. 1873-yilda unga Abdurahmon oftobachi (Qo'qonning sobiq hukmdori
Musulmonqulning o'g'li), bundan tashqari Xudoyorxonning to'ng'ich o'g'li
Nasridddin (Andijon ho-kimi) va akasi Murodbek (Marg'ilon hokimi) kelib
qo'shiladilar. Qo'zg'olonni bostirishga ojizligini payqagan Xudoyorxon «pushti
panoh imperatur hazrati oliylari»ning qudratiga suyanadi va fon Kaufmanga
«do'stona» murojaat qilib, iloji boricha tezlik bilan Qo'qonga o'rus qo'shini va
zambaraklarini yuborishni so'raydi.
Yurtni sotganligi uchun Xudoyorxon va yaqinlariga qarshi g'azovat e'lon
qilinadi. Xudoyorxon 1875-yil 2-iyul kuni o'z oilasi bilan Toshkentga, rus
elchixonasi panohiga qochib boradi. Ta-rixchi olim X.Bobobekovning yozishicha
1875-yil yozida, Qo'qon xoni Xudoyorxon 70 kishilik ahli ayoli, 500 ga yaqin
hamrohlari, 40 arava xazina bilan Toshkentga Turkiston general gubernatori fon
Kaufman huzuriga panoh tortib kelgan. Kaufman 40 arava xalq boyligini olib
Xudoyorxonning o'zini Orenburgga surgun qilgan. Keyinchalik xon Orenburg
tutqinligidan qochgan.
Toshkentdan chiqqan rus qo'shinlari bilan qo'qonliklar o'rtasidagi birinchi
jang (kichik janglarni hisobga olmaganda) Mahram qal'asida bo'ladi. Bu qal'ada 60
ming atrofida sarboz bor edi (ba'zi manbalarda 30 ming va 50 ming raqami qayd
etiladi). Qal'a zambarak o'qlari ostida 10 daqiqada vayron bo'ladi. Jang qanday
o'tgani va qancha odam nobud bo'lgani haqida yaxshisi hujjatlar tili bilan gapirgan
ma'qul.
44

«Mahram atrofida dushman (o'zbeklar - mualliflar) qan cha talofot ko'rganini
aniq raqamlarda ifodalash qiyin. To'siqlar orqasida va Mahram qal'asi ichida 100
dan ortiq murda topi-lib, dafn etildi. Mahram orqasidagi maydonda kazaklarning
qilichi bilan chopilgan 1000 dan ortiq murdani otryaddagi yigitlar yig'ishtirib
olishib, ko'mishdi; general fon Kaufmanning qo'riqchi bo'linmasi daryo yoqalab
qochayotganlarni quvib, 100 kishini qilichdan o'tkazdi. Tog'dan tushib kelib
otryadlarimizga qo'shilgan chavandozlar ham ko'p qurbon berishdi. Ulardan
qanchasi o'lib, qanchasi yarador bo'lgani noma'lum. Juda ko'p qo'qonliklar
Sirdaryoga cho'kib ketdi. Ochig'ini aytganda, shafqatsiz qirg'in ro'y berdi,
Chegaramizni buzishga jur'at etib, yerlarimizga bostirib kirishgani va bizga tobe
odamlarning osoyishtaligini.buzgani uchun munosib intiqom olindi».
«Rayimxo'janing hikoya qilishicha, Mahramni olish chog'ida general Kaufman
o'zini juda xotirjam tutgan. Rus qarorgohi yaqiniga o'qlar uchib kelib, to'p o'qlari
yorilib, bir askar va bir yigit yarador bo'lgan. Shundan keyingina Kaufman general
Golovachovga qal'ani to'pga tutishni buyurgan. Ikki zambarak qulay marrani
egallab, yaqin masofadan qal'ani yakson qilishga kirishadi. O'n minutdan keyin
qal'a vayron bo'lgan va rus askarlari hujumga o'tadi. Yerlilarning juda ko'pi
o'ldirildi, qo'rquvdan o'zini daryoga tashlab g'arq bo'lganlarning son-sanog'i yo'q
edi. Hujum tamom bo'lib hammayoq tinchigandan keyin nihoyatda dimog'i chog'
Kaufman Rayimxo'janing oldiga kelib: «Rus askarlari qanday urushar ekan» - deb
so'radi. Yaxshi urushdilar, a'lo hazratlari», - deb javob berdi Rayimxo'ja. General
Kaufman bunga javoban: «Xudo xohlasa, butun Farg'onani mana shunday jangovar
harakatlar bilan bo'ysundiramiz va qo'shib olamiz», deb aytdi.
Skobelevning ma'lumotnomasiga ko'ra-, jang maydonidan 2000 salla yig'ib
olingan. Vereshchagin buni ikkiga bo'ladi, ammo «jang chakki bo'lmadi» deb
qo'shib qo'ydi».
«Biz 39 zambarak (daryoga tushib ketgan to'p bu hisobga kirmaydi)1500
miltiq, behisob nayza, qilich, cho'qmor, 50 dan ortiq tug', bayroq, nishonlarni o'lja
qilib oldik. Qal'ada o'q-dori, snaryadlar va qo'rg'oshin hamda 1910 pud un, 837
45

pud guruch, 320 pud jo'xori saqlanayotgan katta omborxonalar topildi, 224 ta ot
qo'lga olindi.
Ko'rgan talofotlarimiz: 6 kishi o'ldirildi (1 qarorgoh zobiti, 4 oddiy askar va
bir yigit), 8 kishi yarador (bir qarorgoh zobiti va 7 quyi amaldagilar) bo'ldi.
Dushman talofotini 1200 kishi deyish mumkin. 149 zambarak o'qi, 29 raketa va
9.387 patron ishlatildi.
Jangdan keyin Kaufman Toshkent orqali Oliy hazrat janobi oliylari nomiga
g'alaba, qo'lga tushgan o'ljalar va qurbonlar soni ma'lum qilingan telegramma
yubordi: «...dushman to'la mag'lub etildi: uning xonlikning aholisiga ta'siri
nihoyatda katta bo'ldi, ammo Mahram jangining oqibatlari haqida oldindan bir
narsa deyish qiyin. Xo'janddan kutilayotgan qo'shimcha ulov kelishi bilan Qo'qon
sari harakatni davom ettiraman. Sizga tobe ulug' imperator qo'shinlari o'z
shuhratiga munosib mardona jang qila-di. Vazifa a'lo darajada bajarildi».
A.I.Terentyev yana quyida-gi ma'lumotini beradi: Aderkas (chor zobiti)
Qashqar qishlog'ida dushmanning ot-aravalari bilan kelayotgan to'dalariga duch
kelib qoldi. Ko'cha butunlay chang-to'zon bilan qoplangandi. Kazaklar .chang
to'dasiga qarata miltiqlardan o'q uzib, so'ng hujumga o'tishdi. Oqibatda to'rt
bayroq, 25 miltiq, behisob qilich va nayza, bir qancha ot va yuk ortilgan 10 arava
o'lja olindi. Biz talofat ko'rmadik. 40 ga yaqin dushman o'ldirildi». «Dushman
(Namangandagi jang tafsiloti) Skobelevning hisobiga ko'ra
(musulmonlar uchun
qog'oz ham xayf) 3800 kishini yo'qotdi. Uch kun ichida bizning talofatimiz: quyi
amaldagilardan olti kishi o'ldi, 29 kishi yarador bo'ldi, 3 zo-bityaralandi».
Xullas, 29 avgustda general K.P.Kaufman boshliq rus qo'shini Qo'qon
shahriga g'olib sifatida kirib keldi. Qo'qon a'yonlari Xudoyorxonning o'g'li
Nasriddinbek boshchiligida undan ke-chirim so'raydilar. 1875-yil 22-sentabrda
Nasriddinbek bilan Kaufman o'rtasida olib borilgan muzokaralardan so'ng tengsiz
va sharmandali bitim imzolanadi.
Bu bitimga ko'ra Qo'qon xoni o'zini Rossiya saltanatining quli deb tan oladi,
qo'shni xonliklar bilan hech qanday aloqalar va munosabatlar qilmaslikka va'da
beradi. Sirdaryoning o'ng qirg'og'idagi barcha yerlar Rossiya ixtiyoriga o'tadigan
46

bo'ladi. Qo'qon xonligiga qarshi olib borilgan urushda rus armiyasi ko'rgan olti yuz
ming so'm hajmdagi zararni to'lash Qo'qon xon-ligi yelkasiga yuklatiladi. Ayni
chog'da shartnomada 1876-yil 1-noyabrdan boshlab Qo'qon xonligi Rossiya
xazinasiga har yili 500 ming so'mdan to'lab borishi shart qilib qo'yiladi. Bu
so’mma besh yil davomida foiz haqini to'lash hisobidan kuchga kiradigan bo'ladi.
47

3.2.Qo’qon xonligining tugatilishi va Farg’ona viloyatining tashkil
topishi.
1873 yilda Qo’qon xonligida Xudoyorxon va rus mustamlakalariga qarshi
xalq qo’zg’aloni ko’tarildi. U 1876 yilgacha davom etdi. Qo’qon xonligida bu
voqealar rus imperatorini tashvishga solib qo’ydi. Xayoti xavf ostida qolgan
Xudoyorxon 1875 yilning 22-iyulida podsho hokimiyati himoyasi ostida
Toshkentga qochib ketadi. Xudoyorxonning katta o’g’li Navriddinbek xon deb
e’lon qilinadi. Agar xalq ommasi o’z mustaqilligi uchun bosqinchlarga qarshi
kurash olib borayotgan bo’lsa, yangi xon podsho hokimiyati bilan yarashib o’z
taxtini mustaxkamlab, olish yo’llarini qidira boshlaydilar. 1875-yil 25-sentabrda
Nasriddinbek qo’zg’alonchilardan yashirincha Kaufman bilan shartnoma tuzdi.
Shartnomaga ko’ra Nasriddinbek o’zini rus podshosining itoati xizmatkori deb tan
oldi. U mustaqil ravishda tashqi siyosat olib bormaslik katta tovon to’lash va
xonlik hududining bir qismini Rossiyaga qo’shib olinishiga rozi bo’ldi. Bu esa
qo’zg’alonchilarning g’azabini uyg’otdi va qo’zg’alon xonlik hududida keng
yoyilib ketdi. Qo’qon voqealari fon Kaufmanni jiddiy tashvishga solib qo’ydi, va
bunday sharoitda u Qo’qon xonligining mustaqilligini tugatish haqida rus podshosi
Aleksandr II dan rozilik oldi. Bundan ilhomlangan fon Kaufman general Skobelov
ixtiyoriga katta kuch ajratib, Qo’qonni tiz cho’ktirishga qaratdi. Hatto xonlik
hududini imperator Aleksandr II ning tug’ilgan kuniga sovg’a qilmoqni diliga
tugdi shunday bo’lib chiqdi. 1
1876 yil 19 fevralda rus imperatori Aleksandr II ning
12 fevraldagi farmoniga ko’ra, Rossiyaga (qo’shib) harbiy vaziri D Milyutin
Qo’qon xonligi. Rossiyaga qo’shib olinganligi o’rniga Farg’ona viloyati
tuzilganligi rasman e’lon qilindi. O’zining yovuzligi bilan dong chiqargan jazo
ekspersiyasining boshlig’i jallod general Skobelov viloyat harbiy gubernatori qilib
tayinladi. Qo’qon xonligini tugatishga shaxsan tashabbusini o’z qo’liga olgan
Turkistonning birinchi gubernatori K.P.Kaufmen rus imperatori Aleksandr II ning
eng arzanda generallaridan biriga aylandi. 1867 yildan 1881-yilga qadar Turkiston
xalqlari taqdirini xal qilish fon Kaufman qo’lida bo’ldi. U bir vaqtning o’zida
1
A.Nabiyev , Mustaqillik uchun kurash y oxud parchalangan Turkiston tarixi. T., “Yozuvchi” , 1998- yil , 61-b
48

Turkiston harbiy okrugi qo’mondoni. Yettisuv kazak qo’shinlari qo’mondoni,
Turkiston ichki ishlar boshlig’i va bosh prokror vazifalarin ham bajaradi. Endikda
Turkiston general gubernatorlik tarkibiga: Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand,
Kasbiyortu va Yettisuv viloyatlari kirdi. Bundan tashqari bazi obektiv va subektiv
sabablariga ko’ra o’lkada yarim mustaqil, mutlaqo yakka qo’yilgan. Buxoro, Xiva
xonliklari saqlab qolindi. G’arbiy Turkistonni shu tariqa parchalab yuborish
natijasida u yerdagi xalqlarni istagancha talash imkoniyati tug’ildi. Turkistonda
milliy ozodlik harakati tarixni o’rganishda sinfiy yondashuvdan partiyaviylik
nuqtayi nazaridan turib tadqiq qilish va baxo berish va baxo berishdan uzil kesil
voz kechmoq va ajdodlarimizning mustaqillik uchun olib borgan qahramonona
kurashini yoritishda obektivlik, ijtimoiylik, tarixiylik kabi asosiy tamoyillarga amal
qilish kerak. Tarixiy haqiqat, adolat hamma narsadan ham ulug’ va mo’tabardir.
Qo'qon xoni Xudoyorxonning qochishi, Nasriddinbek bilan Kaufman
o'rtasidagi tengsiz va sharmandali bitim xalq ommasining yangidan katta kuch
bilan qo'zg'olon ko'tarishiga sababchi bo'ladi. Bu galgi qo'zg'olon markazi Andijon
edi. Qo'zg'olonchilar Po'latxon nomi bilan yurgan Is'hoq mullani Bo'taqara
qishlog'ida xon deb e'lon qiladilar. Po'latxonga qarshi jo'natilgan Kaufman otryadi
Andijon ostonasida mag'lubiyatga uchraydi. 1875-yil 7-oktabrda qo'zg'olonchilar
xon qo'shinini tor-mor keltirib Qo'qonni egallaydilar. Nasriddinxon Xo'jandga,
ruslar panohiga qochadi. 11-noyabrda Skobelev qo'mondonligidagi rus askarlari
qo'zg'olonchilarni Baliqchi yaqinida zarbaga uchratdilar. Terentyev bu haqda
shunday xabar beradi:
«...Baliqchi shahriga yorib kirib, dushman lageri va ku-chini egalladilar.
Tong otgandan keyin artilleriya kechuvdan o'tib, shaharga o'q ota boshladi, shu
zahoti Skobelev 2-yondosh batalonga qarashli 2-rota va ellikta kazak otliq
o'qchilari bilan hujumga o'tadi, dushmanning chekinishiga yo'l qo'ymaslik uchun
butun otliq askarlarni zambaraklar bilan shaharning orqa tomoniga yuboradi.
Jangga kirgan bo'linmalar uchta istehkom-ni majaqlagandan keyin bozorni ishg'ol
qiladilar va shu yerda tor ko'chadan kelayotgan qipchoqlarning katta otliq
olomoniga duch kelib qoldilar... Dahshatli ur-yiqit ichida merganlarimiz do'ldek
49

yog'dirayotgan o'qqa uchgan qipchoqlar bor-yo'g'i 20 qadam narida to'da-to'da
bo'lib yiqilar, ko'cha yuzi ularning o'ligiga to'lib ketgan edi. Bu dahshatli
jahannamdan bir amallab qutulib chiqqanlar narigi yonboshda poylab turgan
kazaklar-ning changaliga tushar edi. Ularni ikki chaqirim joygacha quvib borib,
hech qanday rahm-shafqat qilmay qilichdan o'tkazishdi. Biz tomondan bir quyi
amaldagi kishi o'lib, 8 ta yarador (shundan uchtasi og'ir), uch kishi kantuziya olgan
edi. Skobelev dushman ning talofatini 2000 kishi deb hisoblaydi».
Skobelev yo'1-yo'lakay barcha qishloqlarga shafqatsizlar-cha o't qo'yib
yakson qilib olg'a siljib bordi. Ayniqsa, u Andijon shahrining kulini ko'kka
sovurdi. Uni yovuzlarcha to'pga tutib, bombardimon qildirdi. Terentyev bunday
yozadi; «Skobelev yo'lda kelar ekan, sanasini ko'rsatmay, Kolpa-kovskiyga
telegramma jo'natdi, u 7-fevralda egasiga kelib tegdi. Unda Andijonda hamma
narsa joyida ekanligi, aniq ma'lumotlarga qaraganda, shahar to'pga tutilgan paytda
xaro-balar orasida 20000 kishi halok bo'lganligi aytilgan edi».
1907-yilda Toshkentda chop etilgan «M.D. Skobelev xotirasi»da
quyidagilarni o'qiymiz: «Andijonliklar qattiq qarshi-lik ko'rsatdilar: ular har bir
to'siqdan foydalanar edilar, tomlar ustidan turib o'q otishar, ko'chalar, hovlilar,
uylar, masjidlar ichida yuzma-yuz olishardilar. Ularning qarshilik ko'rsatishlari
oldinda hujum qilib borayotganlarni g'azablantirar, tobora junbushga keltirardi.
Bozor maydonida Skobelev kolonnasi yirik xarilardan qilingan to'siqqa duch kelib
qoldi. Zambaraklarimiz oldinga o'tkazildi va bir necha o'q uzilgandan keyin
dushman tumtaraqay bo'lib ketdi. Turkistonliklar beshta istehkomdan tashqari,
mus-tahkam qo'rg'onchaga aylangan, uylarni ham jang bilan qo'lga kiritdilar.
Nihoyat, har uchala kolonna o'rdaga yetib keldi va saroyni isyonchilardan tozaladi.
Qisqa muddatli hordiqdan so'ng manzilgohga qaytildi, darvoqe, yo'l yoqasidagi
imoratlarning hammasiga o't qo'yib borildi. Old qismlar qayerda ketayotga-nini
yong'inga qarab bilib olish mumkin edi. Otishmalar hali tinmagan,
andijonliklarning harbiy uroni-«Uri», «Uri» sadolari eshitilib turardi. Andijonni
butunlay vayron qilish uchun gene ral Troitskiy Skobelevga oltita zambarak berib,
50

shaharni to'pga tutishga, bozor va yong'in bo'layotgan tomonlarni nishonga olishga
buyruq berdi».
1876-yil 9-yanvarda Skobelev vayrona va kultepaga aylangan Andijonga
kirib boradi. Po'latxon qolgan-qutgan kuchlari bilan Uchqo'rg'onga chekinishga
ulgurgandi. 1876-yil 28-yanvarga o'tar kechasi Skobelev tomonidan yuborilgan
jazo otryadi Uchqo'rg'onni egallaydi, barcha himoyachilar o'ldiriladi. Po'latxon bu
yerdan qochib ulgurdi, biroq tez orada Marg'ilonda qo'lga olindi. Po'latxon
qo'zg'olonini tor-mor keltirishda qirg'iz Shabdon Jontoyev rus zobitlariga o'z
yigitlari bilan yordam beradi.
Rus qo'shinlarining Qo'qon xonligiga qarshi olib borgan urush harakatlarida
Xudoyorxon tomonidan general fon Kaufmanga asir sifatida ushlab berilgan Kitob
va Shahrisabz beklari Jo'rabek va Bobobek faol qatnashdilar va Xudoyorxon-dan
«o'ch» oladilar.
K.P.Kaufman Qo'qonda ko'tarilgan xalq harakatini bos-tirish bahonasida
Qo'qon xonligini mustaqil davlat sifatida tugatadi. 1876-yilning 19-fevralida
Qo'qon xonligi bekor qilin-di va uning o'rniga Farg'ona viloyati tashkil qilinadi.
Turkiston xalqlarining jallodi, Farg'ona vodiysida vahshiylarcha faoliyat ko'rsatgan
jazo ekspeditsiyasining boshlig'i general Skobelev Farg'ona viloyatining harbiy
gubernatori etib tayinlandi.
Xulosa shuki, o'zbek xalqi mustaqillik uchun kurashining Po'latxon
rahbarligidagi qo'zg'oloni mag'lubiyati bilan uchala o'zbek xonligi ham rus
podsholigiga to'la qaram bo'lib qoladi. Ammo bu Farg'ona vodiysida chor
Rossiyasi bosqinchilariga qarshi kurash barham topadi, degan ma'noni
anglatmaydi. Erk ozodlik va mustaqillik kurashida boy tarixiy an'analarga ega
bo'lgan o'zbeklar, qirg'izlar va tojiklar bosqi-ni va kelgindi battol dushmanga qar -
shi kurashni davom ettirdilar, vatan tuyg'usi, nomus va or tuyg'usi ularga hech
orom bermaydi. Chor Rossiya si bosqiniga qarshi kurash markazi endi Oloy tog'lari
hududlariga ko'chadi. Bu yerda To'maris ulug' an'analarining davomchisi jasur turk
malikasi qirg'iz ayoli Qur-bonjon dodxoh o'z o'g'illari bilan son va qurollanish
bo'yicha teng-siz chor askarlariga qarshi kurashda afsonaviy qahramonliklar
51

ko'rsatadi. Qurbonjon dodxoh ayol holiga qaramasdan Turkis ton xalqlarining
jallodi maqtanchoq va alchoq chor generali Sko-belevni u bilan sulh muzokaralari
boshlashga majbur qiladi.
Chunki Skobelev nopisandlik bilan tinchlik bitimini tuzish uchun Qurbonjon
dodxoh huzuriga mayor Ionovni yuborgan edi. Mag'rur qirg'iz vatanparvar ayoli
Ionovni qabul qilmadi va mavqeyi o'zi bilan teng bo'lgan qo'mondon bilan
muzokara boshlashga rozi ekanligini ma'lum qiladi. Natijada general Skobelevning
o'zi Qurbonjon dodxoh bilan sulh muzokaralari olib borishga majbur bo'ladi va
uning talablarini inobatga olish-dan boshqa chora topa olmaydi. Bu qonxo'r ustidan
Qurbonjon dodxohning qo'lga kiritgan katta ma'naviy g'alabasi edi. Turkis ton
general-gubernatori fon Kaufman faqat 1877-yil yanvarida-gina Sank-Peterburgga
axborot yuborib, Farg'ona vodiysida tinchlik o'rnatilganligidan oq podsho
hazratlarini voqif etib, ko'nglini tinchlantirgan edi.
1892-yilda Turkistonda vabo tarqalgani xususida xabar paydo bo'ladi. May
oyida Jizzaxda vabo bilan og'rigan kishilar topiladi. Vaboning Sirdaryo viloyatiga
tarqalishiga yo'l qo'ymaslik uchun Chinoz qishlog'ida Sirdaryodan o'tadigan
kechuv oldida chor hu-kumati tomonidan kuzatish manzilgohi ochiladi.
1892-yil 7-iyunda Toshkent hokimi uzoq o'ylab o'tirmay qator farmoyishlar
chiqardi. Shahardagi 12 mozor yopiladi. Uning o'rniga to'rtta maxsus vabo
qabristonlari ochilishi ma'lum qilina-di. Mustamlakachi ma'murlar marhumlarni
eski qabristonlarga dafn etishni taqiqlab qo'ydi. Vabodan o'layotganlar ko'payib
borsa ham yangi qabristonlardan atigi bittasi ochildi. Marhumlarni yashirincha eski
mozorlarga ko'mish boshlandi. Bundan xabar topgan politsiya pristavi «gunohkor»
mahrumlar qarindoshlarini hibsga olib, ularni to'g'ri bozor orqali haydab ketishadi.
Pristav yo'1-yo'lakay ularga dag'dag'a qilib ko'milgan jasadlarni go'rdan qazib
olinishini aytadi. Rus ma'murlarining musulmonchilik odatlarini oyoq osti qilishi
va sharoitni poymol etishdan xalq g'azabga keladi. Olomonning g'azabi anchadan
beri xalqqa zulm o'tkazib, ruslarning nog'orasiga o'ynayotgan bosh oqso-qol
Muhammad Yoqub Karimberdi o'g'liga qarshi qaratiladi.
52

Ziyo Muhammad boshchiligida Shayxontohur dahasidan kela-yotgan 500
kishilik to'da asosiy olomonga qo'shildi. Odamlar oq soqol shahar boshlig'ining
idorasida ekanligini eshitib, shu idora tomon yurish boshlaydilar. Xalqning bostirib
kelayotganligidan xabar topgan shahar boshlig'i Putinsev Matyoqub bilan xalq
oldiga peshvoz chiqadilar. Ular O'rda bozori yaqinidagi Voronsov xiyobonida
uchrashadilar. Matyoqub qamchisini o'ynatib, xalq-ni so'kaverdi, olomon esa uni
toshbo'ron qila boshlaydi. Bunday xatti-harakatdan kapalagi uchgan oqsoqol
Sayfilla mirshab bilan shahar boshlig'ining idorasiga otda qochib yashirindi.
Putinsev odamlarni tarqatmoqchi bo'ladi. Lekin olo mon oqsoqolni topib berishni
talab qiladi. Bu talab rad etiladi. Xaloyiq Putinsevni ham toshbo'ron qiladi va urib
yiqitadi, kaltaklashadi. Qo'zg'olonchilar binoning ichiga bostirib kiradilar.
Qo'zg'olonchilarning Putinsevdan Matyoqubni ushlab berish, xalqni qiynab
kelayotgan chora-tadbirlarni bekor qilish haqidagi talablari qondirilmagach, shahar
boshlig'ining idorasini ostin-ustun qilib tashlaydilar.
Qurolsiz xalq askarlar yaqinlashib kelayotganligini eshitib, tarqala
boshlaydi. Harbiy gubernator Grodekov unchalik katta bo'lmagan otryad bilan
voqea ro'y bergan joyga yetib kelganidan «tartibsizlik» ishtirokchilaridan hech kim
qolmagan edi. Qo'zg'olonchilar Matyoqubni uyiga bostirib borib, bu uyni ham
ostin-ustun qilib tashladilar. Rasmiy ma'lumotlarga qaraganda, shu joyning o'zida
o'nga yaqin kishi o'ldirilgan. Ammo qan-cha kishining o'lganligi haqida ma'lumot
yo'q. Chunki xaloyiq o'ldirilgan va yarador qilinganlarni o'zlari bilan birga olib
ketib yashirgan.
Qo'zg'olonchilarning yuzga yaqini oq podsho sarbozlari tomonidan Anhor
tomonga qisib boriladi va suvga cho'ktiriladi. Qochganlar ayovsiz qiriladi. Bu
yerda shahid ketganlarning soni haqida ma'lumot yo'q. Tarixga «Toshotar voqeasi»
deb kirgan bu qo'zg'olon oqibatida g'alayon qatnashchilari bo'lmish 60 kishidan 8
kishi o'lim jazosiga, 3 kishi qamoqqa hukm qilinadi. Qo'zg'olon sodir bo'lgan bu
joy Toshkentda «Jangob» nomi bilan mashhur.
Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori N.I.Grodekov 1892-yil 1-iyulda
general-gubernatorga yo'llagan raportida qo'zg'olonning tasodifiy bo'lganini
53

ta'kidlab, uning asosiy tashkilotchilarinitopgani va hibsga olganini bayon etgan:
«...shaharning osiyoliklar yashaydigan qismi oqsoqoli In'omxo'ja Umarxo'jayevni
24-iyun voqealariga olib kelgan harakatning asosiy rahbari va haqiqiy sababchisi
deb hisoblash kerak. U shaxsan o'zi va eng yaqin xodimlari orqali nodon xalq
ommasi orasida tashviqot olib borgan, ma'muriyatimizning vaboga qarshi
farmonlari va xatti-harakatlari xususida tashvish tug'diradigan xabarlar hamda
mish-mishlar tarqatgan. Mazkur yerlik kishining eng yaqin sheriklari unga qa-
rindosh bo'lgan yuzboshi Ahmadxo'ja va qudasi Usmonxo'jadan tashqari
Shayxontohur dahasining qozisi Sharifxo'ja so'ngra Beshyog'och dahasining yerlik
fuqarolari Badalmuhammad Xolmuhammedov va Boqijon Dadajonboyev bo'lgan.
Menga ma'lum bo'lishicha, bu kishilar awallari ham shaxsan o'zlari va ko'p sonli
tarafdorlari orqali olomonga boshchilik qilganlar, olo-monni hukumatning
tadbirlariga qarshi qo'zg'atganlar. Bu bar-cha shaxslarning xalq orasidagi zararli
tashviqiy ta'sirini hisobga olib, 24-iyun voqealari sodir bo'lgan kunning o'zidayoq
barchasi-ni qamoqqa olishga farmoyish berdim».
Turkiston harbiy okrugi sudi yuzboshi lavozimida halol xizmat qilib yurt
ahlining mustamlaka istibdodiga qarshi ko'-targan qo'zg'oloniga bosh bo'lgan
Ahmadxo'ja Abdurashid-xo'jayevni 1892-yil 10-dekabrdagi majlisida osib
o'ldirishga hukm qiladi. Ammo jamoatchilik fikrini hisobga olib bu hukm 15 yil
surgun bilan almashtiriladi. Sobiq yuzboshi bu muddatni o'tash davomida
salomatligini butkul yo'qotib 1907-yili Toshkentga qaytgach, ko'p o'tmay vafot
etadi.
N.P.Ostroumov bu qo'zg'olonning asosiy sababi to'g'risida 1892-yil 29-
iyunda bir do'stiga yozgan xatida bunday de-gandi: «Ko'p jihatdan ayb o'zimizda,
albatta, ularning fe'l-
v atvorlarini va qonun-qoidalarini o'rganganimiz yo'q va hali
ham o'rganmayapmiz. Bunda ayb faqat vaboning o'zida emas, sabr kosasini
to'ldirib-toshirib yuborgan so'nggi tomchidir. Noro-zilik allaqachondan beri
kuchayib, yig'ilib kelmoqda edi, keyin esa boshqa noroziliklar qo'shilishi bilan
birdaniga qo'zg'olon boshlanib ketadi».
54

XULOSA
Xulosa shuki XVI-XIX-asrlarda vatanimiz hududidagi xalqlar hududiy
tarqoqlik, xo’jalik va iqtisodiy tushkunlik holatida bo’lsalarda fan madaniyat
taraqqiyotida bir qator ijobiy yutuqlar va salmoqli muvoffoqiyatlarga erishdilar.
Bu bilan ular jaxon madaniyati va sivilizatsiyasi taraqqiyotiga munosib
ulushlarini qo’shdilar. Ammo XVII-XIX asrlarda O’rta Osiyo va undagi davlatlar
jaxon sivilizatsiyasi jarayonidan tobora chetda qolaverdi, ilg’or davlatlardan
orqada qoldi . Yurtboshimiz Islom Karimov xonliklar davri tarixiga yangicha nazar
tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar bilan murojat qildi: “Nega
jaxonda Axmad Farg’oniy Muxammad Xofiziy, Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy,
Imon Buxoriy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk
siymolarni bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib to shu chog’gacha erishgan
yuksalish jarayonlaridan tushib ketdi? Nega so’ngi uch asr mobaynida boshimiz
qaloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq qarshiligiga qaramay chor
Rossiyaning o’lkamizni nisbatan oson zabt etishida mana shu qaloqlikning ham
o’rni bo’lmaganmikin.” 1

Darxaqiqat XVII-XIX- asrlar jaxon tarixiga moddiy va madaniy yuksalish
davri bo’lib qaralganligi ma’lum. Xususan Yevropadagi bir qator mamlakatlarda
ishlab chiqarish sezilarli darajada o’sdi, zavod fabrikalar qurilib, yangi texnik
uskunalar bilan jixozlandi, temir yo’llar qurildi dengiz yo’llari ochildi, mehnat
unumdorligi oshdi, odamlarning moddiy va madaniy turmush darajasi ko’tarildi.
O’rta Osiyo xonliklari ana shunday ijobiy jarayonlarda chetta qoldi. Bu
qaloqliklarning ildizi, sabablari bor edi.
Birinchidan, asrlar davomida bir butun bo’lib kelgan mamlakatning, yagona
iqtisodiy va madaniy makonda yashab kelgan xalqning uchga bo’linib ketishi
xonliklar o’rtasidagi to’xtovsiz urushlar har bir xonlik ichida boshbosh boylik va
hokimiyat uchun o’zaro tinimsiz davom etgan ikki nizo va urushlar butun
mamlakatni vayron qiladi. Bu jaxon guruhbozlikni keltirib chiqaradi, qabilalarning
1
Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q T., “Sharq” 1998-yil 9-b
55

etnik aralashuviga, bir xalq bo’lib qovushishiga jipslashishiga xalaqt beradi. Davlat
darajasida ham viloyatlar darajasida ham xalq, yagona vatan tushunchasining qadri
anglab olinadi.
Ikkinchidan , O’rta Osiyo davlatlarining asrlar davomida o’zgarmay
kelayotgan davlat boshqaruv usuli, tuzumi tor doiradagi hukmdorlarning
taraqqiyotiga g’ov bo’lib keladi.
Uchinchidan , o’zbek xonliklari o’rtasida ichki iqtisodiy va savdo borligi
shakllanadi. Natijada bu davlatlar hududlarida yashagan xalqlar o’rtasida yagona
xalq, yagona millat, yagona vatan xis tuyg’usi shakllanadi. Aksincha, bunday
oliyjanob xistuyg’ularning rivojlanishi va kamol topishiga to’sqinlik qilindi. Bu
XVII-XX asrlarda O’rta Osiyoda iqtisodiy va siyosiy xayot turg’unligining eng
asosiy sabablaridan biri edi.
To’rtinchidan, qishloq xo’jaligida yerga xususiy mulkchilik qilishdan
iborat, ishlab chiqarish munosabatlari saqlanib qolganligidir. Yer barcha
boyliklarning manbayidir. Unga bo’lgan mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi
kuchlarni rivojlantiruvchi asosiy omil bo’lib hioblanadi. Yevropa va dunyodagi
boshqa mamlakatlarda mavjud yerga egalik qilishning xususiy mulk shakli qishloq
xo’jaligi taraqqiyoti va dastlabki kapital jamg’arish jarayonlarining qudratli
vositasi bo’ldi 1

Osiyoda xususan O’rta Osiyo xonliklarida esa mulk shakllari va
dehqonchilik shakllari asrlar mobaynida o’zgarmadi. Yerga xususiy mulkchilikka
asoslangan ishlab chiqarish munosabatlari o’zgarishsiz qolaverdi. Yerning asosiy
egasi ilgarigidek oliy hukmronligicha qoldi. Xonliklarda oliy xukmdor yerning
birdan bir egasi bo’lib, yer ishlovchilariga dehqonlarga ijara tarzida xatlab
biriktirilgan edi. Dehqon yer egasi emas, yerdan olinadigan xosilning egasi edi
xolos. Shu bois, dehqon yerni asrab avaylashga, uning unumdorligini oshirishga
intiladi. Hukmdor yerni foydalanish uchun mahaliy yer egalari va masjidlarga
ulashardi.
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998, 147-b
56

Beshinchidan, xonliklarda sanoat rivojiga e’tibor kuchaymadi, oltingugurt,
rangli metallar, marmar, toshko’mir, neft kabi boyliklarga serob konlar bo’lsada
ularno qazib olish, tog’-kon ishlarini rivojlantirish kemasozlikni yo’lga qo’yish
masalalari hal qilinadi.
Oltinchidan, tovar pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste’mol va
qo’shin harajatlarini zo’rg’a qoplab kapitalga qilinmadi. Pul, oltin, kumush xon va
amaldorlarning xazina to’plash manbayi bo’lib qolgan edi. 1

Yettinchidan, xonliklarning savdo munosabatlarlarida xamon ayirboshlash
usuli davom etardi. O’rta Osiyo jaxon bozoridan ajralib qolgani ustiga bu yerda
yagona ichki bozor ham tashkil topmadi.
Sakkizinchidan, XIX-asr ikkinchi yarmida vatan istiqboli uchun
qayg’uradigan odamlarni bir g’oya va bir ezgu maqsad yo’lida birlashtira oladigan
hamda ortidan ergashtira oladigan yo’lboshchilardan bo’lmadi. Buxoro amirligiga
xam, Qo’qon va Xiva xonliklarida xam shunday arbob tarix saxifasiga chiqmadi.
Bosqinchilarga ko’ksini qalqon qilib ko’hna turon jangovar shavkatini namoyish
qila oladigan va Turkistonni bir umuminsoniy makon uy deb bilgan yurtboshi
topilmadi. 2

Xullas, O’rta Osiyodagi yuqorida tavsiflangan omillar, bu yerdagi iqtisodiy
va harbiy tang holat o’ziga qo’shni bo’lgan mamlakatlarni o’z mustaqilligiga
aylantirish siyosatini avj oldirayotgan chor Rossiyani saltanatiga juda ham qo’l
keladi. Mintaqadagi ijtimoiy siyosiy madaniy qaloqlik, parokandalik o’zaro nizo
va urushlar pirovar natijada O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib
olinishi va mustamlakaga aylantirishiga olib keldi.
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998, 147-b
2
Ўша жойда.
57

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Islom Karimov. O’zbеkistоnning o’z istiqlоl va taraqqiyot yo’li.
T.,”O’zbеkistоn”, 1992.
2. Islom Karimov. BMT Bоsh Assamblеyasining 48 sеssiyasidagi ma’ruza. T.
“O’zbеkistоn”,1993.
3. Islom Karimov. O’zbеkistоnning siyosiy-ijtimоiy va iqtisоdiy istiqbоlining
asоsiy tamоyillari. //Vatan sajdagоh kabi muqaddasdir). T.3,T.,1996.
4. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998 .
5. Islom Karimov. Yuksak ma'naviyat–yengilmas kuch. Т.: Ma'naviyat, 2008.-
176 bet.
6. Islom Karimov. Asosiy vazifamiz-Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir.-T.: O'zbekiston, 2010.-48 bet.
7. Islom Karimov. Mamlakatimizni modemizasiya qilish yo'lini davom ettirish
taraqqiyotimizning muhim omilidir. Т.: O'zbekiston. 2010.
8. Islom Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohotlami yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik iamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Т .:
O'zbekiston. 2010.
9. Islom Karimov. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat
qilish – eng oliy saodatdir. T.: O’zbekiston”. 2015.
10. Shavkat Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T.:
O’zbekiston. 2017.
11.
12. Ahmedov M.G. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixi . T. “O’zbekiston” 1995 .
13. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., “Sharq”, 2000.
14. Bobobekov H. Qo ’ qon xonligining qisqacha tarixi. “Turon tarixi” jurnali .
To’plam . N-2 T. , “Fan” , 2008 .
15. Ishoqxon Jo’naydullaxo’ja o’g’li Ibrat. Farg’ona tarixi. T. , “ Ma’naviyat ”,
2005 .
58

16. Mirza Olim , Maxdum Roji . Tarixi Turkiston . T. “ Yangi asr avlodi ”, 2008.
17. Mirza Olim Mushrif. Qo’qon xonligi tarixi. (Ansov us-salotin va tavorix ul-
xabonin) T., “G’.G’ulom”, 1995.
18. Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T: “Ma’naviyat”, 1999.
19. Nabiyev A. Mustaqillik uchun kurash yoxud parchalangan Turkiston tarixi.
T., “Yozuvchi” 1998.
20. Nabiyev R . Из истории Кокандского ханства T .,” Fan ”, 1973.
21. Norqulov N., Jo’rayev U.. O’zbekiston tarixi. T.,”Sharq” 2010 .
22. O’zbekiston tarixi. Muqimova R.G., Habibullayev N.N., Azamova G.A.,
Karimov E.E., A.A.Tojiboyev. tahr. T.,”O’qituvchi” 1994.
23. Shamsiddinov R. , Karimov Sh. , Ubaydullayev O’ . Vatan tarixi . T. Sharq .
2003.
24. Vohidov Sh. Qo’qon xonligida unvon va mansablar “Sharq yulduzi”,
T.,1995, №3,4.
25. Xol l iyev G., G’ulomov X. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet” 1997 .
26. Yusupov Sh. Buni umr derlar … Jamiyat va boshqaruv. 2002 y. 1- son.
Internet manbalari:

1. http://www.portalus.ru
2. http://www.library.by
3. http://www.esci.ru
4. http://www.2lib.ru
5. http://www.kungrad.com
6. http://www.hrono.ru
7. http://www.ant.tj
8. http://www.nasledie.ru
9. http :// www . history . uzsci . net
10. http://www.planetadisser.com
59

Qo’qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot

Sotib olish