Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	163.3KB
Покупки	4
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	docx
Категория	История

Qo'qon xonligining tashqi munosabatlari

telpaklariga talab katta bo’lgan va ular bozorlarda yuqori narxlarda sotilgan.
Qo’qon va Xiva xonliklarning savdo aloqalarida turkman arg’umoiq otlar muhim
ahamiyat kasb etgan. 6
6
Ўзбекистонда елчилик хизмати тарихидан:талкин ва тахлил, Адабиёт учкунлари, Тошкент, 2016. – B . 214-
234
13

KIRISH
Keyingi paytlarda tariximizning davlat, ma’muriy idora va mahalliy boshqaruv
tizimi hamda uning turli jihatlariga qiziqish hamda ularni har tomonlama
o’rganishga jiddiy e’tibor berilayapti. Ilmiy doiraga jalb qilinmagan yozma
manbalar, ma’lumotlarning borgan sari u yoki bu darajada tadqiq etilishi
munosabati bilan yuqorida qayd etilgan sohalarni qayta ko’rib chiqishga ehtiyoj
sezilayapti. Markaziy Osiyoda markaziy aparat an’anaviylikka asoslangan va
o’tmishdagi idoraviylik usullarini na’munasi sifatida ham namayon bo’ladi. Buni
biz o’rta asr islomiy jamiyatlaridagi ayrim unsurlarning amirliklar va xonliklarga
o’tishi bilan aloqadorligi misolida ko’rishimiz mumkin. Qadimiy podsholiklar,
imperiyalar bilan o’zaro madaniy muloqatda bo’lgan arab dunyosi ta’sirida
Xuroson, Xorazm, Mavoo’raunnahr va ularga qo’shni hududlarda xalifalikning
siyosiy unsarlari mustahkam joy topa oldi. Somoniylar, qoraxoniylar,
xorazmshohlar sulolalari yurtimizdagi muhim musulmon siyosiy tashkilotlari
sanalib, bazi bir farqlarga qaramay abbosiylar xalifaligining na’munasi sifatida
moziyda o’z izini qoldira oldi. Hatto g’ayridinlardan bo’lgan va yurtimizni isloh
qilib, uni o’z tafarrufiga kiritgan mo’g’ullar Chig’atoy ulusi davrida sobitlikka ega
islomiy tuzumni o’z idoraviy usullariga joriy etishdan o’zga yo’l topa olmadi.
Keyingi bosqichda Amir Temur va uning noyob iste’dodi tufayli chingiziylar va
xalifalik boshqaruvi asosidagi yangi harbiy siyosiy davlat yuzaga keldi va bu
qobilyat sohibining say harakatlari temuriylar uyg’onish davriga asos bo’ldi.
Turonlik avlodlari uchun u barchaga na’muna bo’ladigan boshqaruv tizimini
qoldirib ketdi. Ma’muriy boshqaruvchilik hind yerlariga ham uning evarasi
Zahiriddin Muhammad Bobur orqali kirib mazkur tuproqda mustahkam tizimni
ta’minladi. Sulolalar o’zlarini taxtda mustahkam turishlarni legitimasiya qilishda
kelib chiqishlarini Chingizxonga (Shayboniylar, Ashtarxoniylar, Xiva xonlari)
Amir Temurga (Qo’qon xonlari), boshqa geneologik tarmoq orqali payg’ambarga
yoki xalifa Aliga bog’lashga yarim afsona va qisman haqiqat 4 ishlari bilan bir
qatorda rutbalar iyerarxiyasi ham ularga taqlid qilish yo’lidan bordi. Sayyid, xoja,
2

elchilar ruslar tomonidan Sirdaryoning quyi oqimida Rossiya tomonidan qurilgan
Raim qo’rg’oni kabi istehkomlaming qurilishiga panja ortidan qaraganlar, go’yo
ular bu istehkomlar rus fiiqarolari va savdo karvonlarini himoya qilish uchun
qurilgan edi. 1853-yilda Xudoyorxon tomonidan Rossiyaga jo’natilgan elchilarga
Yo’ldoshboy Mirzajonov ismli shaxs boshchilik qilgan. Bu paytga kelib
Rossiyaning O’rta Osiyoga nisbatan tashqi siyosati yetarli darajada aniq edi.
Qo’qonlik elchilaming harakatlariga qaramasdan, ular Omskdan ortga
qaytarilgan. Har ikki davlatning o’zaro elchilik aloqalari tahlili shuni ko’rsatadiki,
Rossiya Qo’qon xonligi bilan yaxshi niyatli, teng huquqli diplomatik munosabatda
bo’lmagan. Rossiyaning asl maqsadi, Qo’qon xonligini bosib olish edi. Xonlikning
Rossiya bilan savdo aloqalari. Qo’qon xonligining Rossiya bilan savdo aloqalari
ham faol edi, tashqi savdo har ikkala davlat va savdogarlar uchun ham foydali
bo’lgan. 1845- yildan boshlab xonlikning ichki va tashqi savdosida o’sish yuz
bergan. Y. Qosimovning ma’lumotiga ko’ra, 1833-yili Qo’qondan Rossiyaga
chiqariladigan mollar 1888445 rublni tashkil etgan bo’lsa, 1855-yili bu ko’rsatkich
6530083 rublni tashkil etgan. Eksport qilinadigan mollar, asosan, paxta va kalava
ip, quruq mevalar, gazlamalar, kiyimlar bo’lgan. Asosiy eksport mahsuloti
bo’lmish paxta, Haydarbek Bobobekovning yozishicha, 1840-1850-yillar
davomida 18119 rubl miqdomi tashkil etgan. Ipak mahsulotlari miqdori 1862-yili
32831 rublni tashkil etgan bo’lsa, 1863-yilda 10036 rubllik, 1866-yilda esa 4009
rubllik miqdorga tushgan. Lekin, ipak xom-ashyosi chiqarish 1863-yilda 264
rubllik, 1867-yilda 20820 rubllik darajaga yetgan. Bu raqamlar asta-sekinlik bilan
xonlikning ipak xom-ashyosi bazasiga aylanib borishiga misoldir. Qo’qonning
tashqi savdosida xon va yirik feodallar muhim o’rin tutganlar. Misol uchun, 1809-
yili Olimxon 300 ta tuyaga mol yuklatib, Toshkentda o’z odamlari orqali kar-von
jo’natgan. Rus sayyohlari, amaldorlari qoldirgan hujjatlardan shuni bilish
mumkinki, Rossiya Qo’qon xonligini o’z tovarlari uchun qulay bozor, deb
hisoblagan. V.V.Velyaminov-Zemov 1854-yili Qo’qon sanoatsiz mamlakat, uning
atrofidagi xalqlar ham shu yoki past darajada rivojlanganligini, xonlik qo’shnilari
18

chaqirim (bir chaqirim, tahminan, 1,07 km. ga teng) masofada qarorgoh qurdirgan.
O’z kuchiga ishonmagan Muhammad Alixon amir huzuriga sulh tuzish maqsadida
katta o’g’li Muhammad Amin boshchiligida elchi jo’natgan. Saroydagi
parokandalikdan, xonning yakkalanib qolganligidan xabardor bo’lgan Nasrulloxon
elchilarga og’ir shartlar qo’ygan. Bu shartlar Qo’qonning Buxoroga tobeligini
bildirar edi: Qo’qon masjidlarida amir nomiga xutba o’qittirish, tilla va kumush
tangalami amir nomi bilan zarb etish va h.k. Sulh tuzish uchun Nasrulloxon
huzuriga Madalixonning o’zi kelishi ta’kidlangan. Xon esa o’limi yaqinlashganini
sezib, mol-mulkini aravalarga orttirgan va 1000 ta sarbozi bilan Namangan tarafga
qarab qochgan. Sarbozlaming faqat 3 tasi xonga sodiq bo’lib chiqqan. Qolganlari
yo’lda xon mulkini talab, Qo’qonga qaytib kelgan. Boshqaruvsiz qolgan poytaxtni
qushbegi va qozikalon Nasrulloxonga ochib berganlar. Amir poytaxtga kirgach,
o’z qo’shiniga shahami 4 soat talashga ruxsat bergan. Nasrulloxonning 18 ming
askari shu vaqt ichida oddiy dehqon va hunarmanddan tortib, to saroy
amaldorlarigacha talab, shahami shipshiydam qilganlar. Nasrulloxon oldingi
xatolar qaytarilmasligi uchun qat’iy choralar ko’rishi kerak edi. U Buxoroning va
Qo’qonning yuqori mansabdorlari ishtirokida kengash chaqirib, o’z farmonini
o’qib eshittirgan. Farmonga ko’ra, Qo’qon xonligi Buxoro amirligiga butunlay
qaram bo’lishi kerak edi. Taxtga da’vo qiluvchi xon avlodlarining barchasi qatl
etilishi, bundan keyin amir hokimiyatiga qarshi norozilik harakatlari yoki
qo’zg’olon ko’tarilmasligi uchun Qo’qonning yirik mansabdorlari, umuman,
yuqori tabaqa vakillari farzandlaridan bir nechasi garov sifatida Buxoroga olib
ketilishi e’lon qilingan. Nasrulloxonning amriga ko’ra, Muhammad Alixon, uning
ukasi Sulton Mahmud, o’g’illari Muhammad Amin, Muzaffar, onasi Nodirabegim
va xotinlari qatl etilgan. Yuqori tabaqa vakillaridan 250 kishini garov sifatida
Buxoroga jo’natildi. Nasrulloxon g’alaba bilan Buxoroga qaytar ekan, xonlikni
boshqarish uchun Ibrohim dodhohni noib etib tayinlab, uning ixtiyoriga 6000
kishilik qo’shin qoldirgan. Ibrohim Xayol Qo’qondagi hukmronligini ko’pgina
uyjoylami, buyumlami musodara qilish, soliqlami oshirish kabi tadbirlar bilan
boshlagan. Bunday siyosatdan faqat kambag’al dehqon va hunarmandlargina emas,
11

2.2. Qo’qonning Xitoy va Hindiston bilan savdo aloqalari
Qo’qon xonligining Sharqiy Turkistondagi siyosati. Qo’ qon xonligining Xitoy
bilan munosabati to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar Erdona (1753-1763) davri
bilan bog’liq. Sharqiy Turkiston manchjurlar tomonidan istilo qilgunga qadar
(1759-yil) hokimiyat Maxdum A’zamning avlodlari bo’lmish xojalar qo’lida
bo’lgan. Manchjurlar istolosi tufayli Yorkent xoni Burhoniddinning o’g’li
Sarimsoqxo’ja 9 ming oila bilan Qo’qon xonligi hududiga ko’chib o’tishga majbur
bo’lgan. Sarimsoqxo’ja, keyin uning o’g’illari Muhammad Bahoviddin,
Muhammad Yusufxo’ja, Jaxongirxo’ja Sharqiy Turkistonda xojalar hokimiyatini
tiklashga harakat qilganlar. Ayniqsa, 1784-yil Sarimsoqxo’ja boshchiligida, 1797-
yilda esa Yusufxo’ja boshchiligida Sharqiy Turkistonga uyushtirilgan hujumlardan
so’ng manchjurlar Norbo’tabiydan aybdorlami Xitoy xukumatiga topshirishni talab
qilganlar. Tabiiyki, talab rad etilgan. Bu voqealardan ancha ilgariroq Xitoy
Qo’qonga nisbatan siyosatini o’zgartirishga majbur bo’lgan. Xitoy imperiyasi
Sharqiy Turkistondagi tinchlik Qo’qon xonligi bilan bog’liq ekanligini tushungan
holda xonlik bilan yaxshi qo’shnichilik aloqalarini o’matishga harakat qilgan.
Manchjuriya qo’shinlari qo’mondoni Chjoey Xuaya tomonidan Erdona saroyiga
1759-yilda Daketan boshchiligidagi elchilaming jo’natilishi ham shundan dalolat
beradi. Saroyda elchi juda yaxshi kutib olingan va o’z navbatida general saroyiga
To’xta Muhammad va Boymuhammad boshchiligidagi Qo’qon elchilari katta
sovg’asalomlar bilan jo’natilgan. Bu tashrifdan so’ng Qo’qon xonlari tomonidan
Pekinga 20 dan ortiq, Sharqiy Turkistondagi manchjur noiblariga 50 dan ortiq
elchilik karvonlarini jo’natganlar. Natijada xojalardan yashirincha, Sharqiy
Turkistondagi tinchlik xususida Qo’qon xonligi va Xitoy o’rtasida kelishuvga
erishilgan. Shartnoma Norbo’tabiy, Olimxon va Muhammadalixon davrida ham
amal qilgan. 11
XVIII asming 80-yillarida Norbo’tabiy Farg’ona vodiysi qirg’izlari
ustidan siyosiy hokimiyatni o’matgan. 1785-yili qirg’izlaming Sait Batir
11
R.X.Akbarov, Qo’qon xonligi tarixi, Fаrg’оnа, 2015. – B. 35
20

majbur qilgan Qo’qon xonligi tarixini o’rganish sho’rolar davrida ahamiyatli
emasdi. A. Hasanov, A. Nabiyev, A. Qayumov, E. Hojiyev, A. Troitskaya, H.
Ziyoyev, H. Bobobekov, F. G’afforov, V. Akramov, S. Ishanxanov, V. Ploskix, T.
Beysembiyev, E. Xurshut, A. Mahkamov, Sh. Vohidov kabi tarixchilarning bir
necha asarlari e’lon qilingan. Lekin, bu 167 yillik xonlik tarixi uchun yetarli emas
edi.
Kurs ishining vazifasi: Qo’qon xonligi tarixiga oid sho’ro davri adabiyotlari
ushbu davlatda kechgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlar kommunistik partiya
mafkurasiga bo’ysundirilgan holda, sinfiylik nuqtai nazaridan o’rganilgan.
Mustaqillik yillarida Qo’qon xonligi tarixini o’rganish uchun keng imkoniyatlar
ochildi. Ilmiy jumallarda va ilmiy-nazariy konferensiyalarda xonlik tarixiga oid
yuzlab ilmiy maqolalar e’lon qilindi. H.Bobobekov, Sh.Vohidov, Y.Qosimov kabi
tarixchilaming asarlari nashr etilib, keng kitobxonlar ommasiga taqdim etildi.
Ustoz tarixchilaming izidan borgan bir necha yosh tarixchilar esa Qo’qon xonligi
tarixi bo’yicha tadqiqod ishlarini olib bordilar.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini
olish uchun 2004-yilda Z. A. Ilhomov “Aliquli amirlashkar va uning Qo’qon
xonligi siyosiy hayotida tutgan o’mi” mavzusida, 2006-yilda B.Ya.Tursunov
“Qo’qon xonligida harbiy ish va qo’shin: holati, boshqaruvi, an’analari”
mavzusida, Sh. Yu. Mahmudov 2007-yilda “Qo’qon xonligining ma’muriy-
boshqaruv tizimi mavzusida, Z. Sh. Madrahimov 2009-yilda “Qo’qon xonligida
savdo munosabatlari” mavzusida, Sh. T. Qo’ldoshev 2009-yilda “Qo’qon xonligi
va Sharqiy Turkiston o’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy madaniy aloqalar (XVIII-XIX
asrning birinchi yarmi) mavzusida dissertatsiyalarini muvaffaqiyatli himoya
qildilar. 2004-yili o’lka tarixini chuqurroq o’rganish maqsadida Namangan davlat
universiteti tarix fakuPtetida “Qo’qon xonligi tarixi” nomli maxsus kurs tashkil
etildi va tez orada fakul’tet talabalarining eng sevimli fanlaridan biriga aylandi.
Ushbu o’quvuslubiy qo’llanmaning yozilishiga ham tarix yo’nalishi talabalarining
fanga bo’lgan qiziqishlari sabab bo’lgan. O’quv-uslubiy qo’llanmada Qo’qon
4

deb tan olindi. Xo’jand va uning atrofidagi yerlar alohida mustaqil davlat sifatida
tan olindi. Sulton Mahmud yangi davlatning hukmdori, deb e’lon qilindi (ayrim
ma’lumotlarga ko’ra, Madalixon o’z ukasi foydasiga taxtdan voz kechgan). Amir
Nasrulloxonning rejasiga ko’ra, Xo’jand Buxoro nazorati ostida bo’lishi kerak edi.
Amir Nasrulloxon sharqiy chegaralaming mustahkamligiga ishonch hosil qilib,
Buxoroga qaytib ketgan. Bo’lib o’tgan voqealar Madalixonning obro’sini tushirib
yuborgan. Quyi tabaqa ham, saroy a’yonlari ham urushdagi og’ir yo’qotishlardan
norozi edilar. Yangi Xo’jand davlati hukmdori Sulton Mahmud o’z akasi
hokimiyatini tan olishni istamagan. U davlatni mustahkamlash choralarini ko’rgan.
Hatto, Peterburgga va Sibir general-gubematori Gorchakovga elchi jo’natib,
RossiyaQo’qon (yangi Qo’qon) munosabatlarining rivojlanishiga xayrixoh
ekanligini bildirgan. Ikkinchi yurish va xonlikning Buxoroga tobe etilishi.
Xonlikning ikkiga bo’linishi va ulaming mustaqil shakllanishi minglaming kelajagi
uchun to’g’anoq edi. Buni o’z vaqtida tushunib yetgan Nodirabegim o’g’illarini
yarashtirish maqsadida saroy a’yonlari bilan kichik o’g’li Sulton Mahmud
huzuriga - Xo’jandga kelgan va uni akasi bilan yarashishga ko’ndirgan.
Nodirabegim o’g’illari Madalixon va Sulton Mahmud o’rtasida kelishuvga
erishgan. Kelishuvga ko’ra, Sulton Mahmudning yerlari yana Qo’qonga qo’shib
olinib, o’zi Toshkentga bek etib tayinlangan. 4

Qo’ qon saroyida ahvol yaxshilanmagan. Saroy a’yonlarining bir guruhi
Sheralini, bir guruhi Murodbiyni, uchinchi guruhi esa Sulton Mahmudni xon qilib
ko’tarishga zimdan harakat qilayotgan edilar. Nasrulloxon Madalixon va Sulton
Mahmud o’rtasida kelishuvga erishilganidan xabar topgach, qattiq g’azablangan va
yangi yurishga tayyorgarlik ko’ra boshlagan. 1842-yil 2-aprelda Nasrulloxonning
Qo’qonga ikkinchi yurishi boshlangan. Xiva-Buxoro chegarasida ahvolning
murakkabligi sababli amir qo’shinlarining bir qismi Buxoroda qoldirilgan. Qo’qon
yurishiga bor-yo’g’i 18 ming askar jalb etilgan. Qo’shinda askar sonining ozligiga
qara- masdan, qisqa muddat ichida Nasrulloxon o’z qo’shini bilan Buxorodan
Qo’qongacha bo’lgan masofani bosib o’tib, 17-aprelda xonlik poytaxtidan 15-16
4
Ikromjon Kuzikulov, Qo’qon xonligi tarixi – N.: 2014, – B. 66
10

xonligi tarixi haqida ma’lumot beruvchi manbalar, adabiyotlar, xonlikning vujudga
kelishi, shart-sharoitlari, minglar sulolasi, ularning xonlikni rivojlantirishdagi o’mi
haqida ma’lumot berish bilan birga xonlikda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, xonlikning
tashqi siyosati, xalq harakatlari va madaniyatiga doir ayrim ma’lumotlar o’z aksini
topgan.
Davriy (xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi , Qo’qon
xonligi tashkil topganidan boshlab toki Chor hukumati tomonidan bosib olgunga
qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo`lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxat i va ilovalar bilan 30 varaqdan iborat.
5

diplomatik munosabatlami rivojlantirish, ikki davlat o’rtasidagi - qozoq
cho’llaridan o’tadigan chegaralami aniqlash uchun qat’iy qarorga kelganlar.
Qo’qon xonligi 1829, 1830-yillarda ham Rossiya poytaxtiga elchilar jo’natishga
ulgurgan. 1829-yilda yuborilgan elchilar hal qilishi kerak bo’lgan masalalar savdo,
diplomatik aloqalar va ikki davlat fuqarolarining ko’chib o’tishiga to’sqinlik
qilmaslik choralari bo’Isa, 1830-yil Peterburgga kelgan elchilarga undanda
muhimroq masalalar yuklatilgan edi. Peterburgga xon maktubi bilan kelgan
elchilar imperatorga xonning iltimosini yetkazganlar. Xatda yer osti boyliklarini
o’rganish va foydali qazilmalami qidirishda yordam berish uchun ikki kon
muhandis (injener)ini jo’natish so’ralgan edi. Ikkinchi masala, Qo’qon-Xitoy
munosabatlari keskinlashganligi munosabati bilan to’plar va tajribali zobitlami
jo’natish so’ralgan. Rus hukumati Rus-Xitoy munosabatlari yaxshilanayotganligini
hisobga olib, bu iltimosga rad javobini berdilar. 1830-yili Qo’qonga N. Potanin
boshchiligida rus elchilari kelgan. Elchilar savdo va diplomatik aloqalar yuzasidan
tadbirlami amalga oshirganlar. Rus hukumatining elchilar oldiga qo’ygan asosiy
vazifalaridan biri - xonlikning iqtisodiy, siyosiy hayotini o’rganish, shu jumladan,
xonlikning qo’shni davlatlar bilan munosabatlarini tahlil qilish edi. 8
N.Potanin
elchilik safari haqida kitob yozib qoldirgan (“Записки о Кокандском ханстве
хоронжего Потанина”). Madalixon 1831-yili Rossiyaga yana elchilar jo’natgan.
UlargaXoya Mirqurbon Qosim o’g’li rahbar etib tayinlangan edi. Elchilar rus
imperatoriga xon yorlig’i va sovg’alami topshi-rishi kerak edi. Lekin ular ToboPsk
shahrida to’xtatilgan. Hskumat Rus-Xitoy munosabatlari buzilmasligi uchun
elchilarga Peterburgga borishga ruxsat bermaganlar. Karantin bahona qilinib,
ulardan xon yorlig’i va sovg’alar olib qolinib, Tobolskdan qaytarib yuborilgan.
Ma’lumotlarda xon jo’natgan sovg’alar orasida 2 ta fil bo’lganligi keltirilgan.
Lekin, ayrim ma’lumotlarda fil emas, balki Qo’qon-Xitoy urushida asirga olingan
2 ta xitoylik bo’lganligi haqida yozilgan. 1836-yili Madalixon Sibirga tajribali
Soatbek Sultonbekov boshchiligidagi elchilami jo’natgan. Elchilar Akmolinsk,
Petropavlovsk orqali Omsk shahriga borganlar. Ular Omsk viloyat boshlig’i va
8
Ўзбекистонда елчилик хизмати тарихидан:талкин ва тахлил, Адабиёт учкунлари, Тошкент, 2016. – B . 214-
234
16

amir, xon, bek avlodlari diniy va dunyoviy merosxo’rlar sanalgan, ijtimoiy hayotda
esa ularga mustahkam joy va martaba ta’minlangan. Nasl-nasabiga qonuniy tus
berish hozirgi vaqtda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan va bu isbot talab qiladigan
alohida tadqiqot olib borishga undaydigan soha.
Mavzuning dolzarbligi: Jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri hisoblangan
vatanimiz ko’p asrlik davlatchilik tarixiga ega. Arxeologik manbalar, “Avesto”
kabi mahalliy yozma manbalar, qolaversa, Yunon, Rim, Xitoy tarixchilarining
qadimiy asarlarida davlatchilik tarixiga oid ma’lumotlar yetarli. Lekin sho’rolar
davrida bir necha ming yillik davlatchiligimiz tarixi to’laqonli o’rganilganligi
haqida xulosa qilish qiyin. Garchi ijtimoiy va milliy tenglik haqida jar solingan
bo’lsa-da, milliy davlatchilik g’oyalarigina emas, hatto davlatchilik tarixini
o’rganishga ham to’sqinlik qilindi. Natijada tarix o’qitishning ilmiylik, ilmiy
xolislik, inson omili kabi eng asosiy tamoyillari buzildi. Amir Temur,
Shayboniyxon kabi buyuk imperiya qurgan shaxslar yovuzlikda, Dukchi eshon,
Po’latxon kabi milliy-ozodlik kurashi rahbarlari yoki Turkiston muxtoriyati
rahbarlari ayirmachilik (separatizm)da ayblangan. Vatanimiz tarixi o’rniga Rossiya
tarixini o’rganish muhim deb topilgan.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Xonliklar davri tarixi o’zbek davlatchiligi
tarixida muhim ahamiyatga ega bo’lgan davrlardan biri hisoblansa-da, Xiva,
Buxoro va Qo’qon xonliklari tarixini o’rganish va o’qitishga yetarli darajada
e’tibor berilmagan. Aksincha, xonlaming “qonxo’rligi”, “axmoqligi”, mingboshi,
qozilaming “axloqsizligi” haqida ertaklar to’qilgan ediki, xalqning tasavvurida
ularga nisbatan nafrat hissi tarbiyalandi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Vatan tarixini o’rganishda tarixiy
o’lkashunoslik ma’lumotlaridan foydalanish muhimdir. Farg’ona vodiysida
vujudga kelib, o’z sarhadlarini qisqa muddat ichida g’arbda O’ratepa, Jizzaxgacha,
sharqda esa Issiqko’l hududlarigacha kengaytira olgan, Xitoy imperiyasi bilan
Sharqiy Turkistonda urush olib borib, o’zi uchun foydali shartnoma tuzishga
3

bo’Isa, Janubiy qismi Yettisuv, Qoshg’ar deb atalgan. Qoshg’aming shaharlaridagi
bozorlar gavjum bo’lib, ular turli tomondan savdo yo’llari bilan tutashgan. Bu
yerga sharqdan xitoylik savdogarlar, shimoldan Rossiyadan kelgan tatar
savdogarlari va g’arbdan Qo’qon, Buxoro savdogarlari o’z mahsulotlarini olib
kelib sotgan. Qo’qondan Sharqiy Turkistonga boradigan uchta asosiy yo’l mavjud
edi. Birinchisi, Tyan-Shan va Oloy tog’laridan Terek dovoni orqali o’tuvchi eng
qulay hamda qisqa yo’l. Ikkinchisi, Toshkent, Turkiston va Qulja orqali o’tuvchi
xavfsiz, lekin uzoq yo’l. Uchinchisi, Pomir va Badaxshon orqali o’tuvchi xavfli
dovon bo’lib, karvonlar nisbatan kam qatnagan. Sharqiy Turkistondagi savdodan
Qo’qon xonligi xazinasiga juda katta miqdorda daromad tushar edi. Xitoy
manbalariga ko’ra, XVIII asr oxirlarida xonlikka savdodan tushadigan daromad
60-70 ming tillani tashkil etgan. Ch.Valixonovning ma’lumotiga ko’ra, Qoshg’arda
savdogarlarning umumiy soni va ahamiyati jihatdan birinchi o’rinda qo’qonliklar,
keyin buxoroliklar turgan va xitoyliklar ularni “andtszidjon” (andijonliklar) nomi
bilan ataganlar. 1832-yili tuzilgan shartnomaga ko’ra, Qoshg’ami rezident va
konsul huquqiga ega bo’lgan oqsoqol boshqargan. Oqsoqol Qo’qon xoni
tomonidan tayinlangan va uning xazinasiga 500 kumush yombi jo’natib turgan.
Ushbu oqsoqol huzurida qozi, imom va qo’rboshilar bilan birga “xon dalloli” deb
ataluvchi mansabdor bo’lgan. Bu mansabdor muxojir savdogar bilan bo’ladigan
savdo-sotiq ishlarida dallollik qilgani uchun, agarda, bu savdo yombi bilan bo’lsa,
har yombidan 3 tilla, agar oltin bilan bo’lsa, o’ndan bir ulushini olgan.
Qoshg’ardan chiqib ketayotgan karvondagi har bir ulovdan 2 tangadan boj olingan.
Dallollar xazinaga yiliga 3600 kumush pul to’lab turganlar. Buning evaziga
oqsoqol qo’rboshilar yordamida savdogarlarni yo’l qaroqchilaridan himoya qilgan.
Sharqiy Turkistonning Buxoro, Xiva, Hindiston, Afg’oniston, Rossiya kabi
davlatlar bilan tashqi savdosi Qo’qon orqali olib borilgan. Qo’qondan Qoshg’arga,
asosan, rus temiri, qizil charm, mato, movut, Rigada ishlangan duxobalar, oynalar,
qalampirmunchoq, novshadil, simob, bo’yoqlar, oltin olib borilgan. Qoshg’ardan
Qo’qonga esa, asosan, gilam, nashatil, choy va kigiz keltirilgan. Qoshg’ardan
Qo’qonga har yili 30000 otda choy, 200 otda oq rangli mato, 50 otda attorlik
23

yirik feodallar ham norozi edilar. Buning ustiga davlat va diniy mansablarga
buxoroliklar tayinlangan edi.
1.2. Qo’qon-Xiva savdo aloqalari
Xonlikning Xiva bilan savdo aloqalari asosan Buxoro xonligi bozorlari va bu
davlat hududidan o’tgan karvon yo’llari orqali olib borilgan. XIX asr boshlarida
Qo’qon xonligi hudutlarining kengayib borishi natijasida qozoq dashtlari orqali
ikki xonlik chegaralari tutashib ketgan va to’g’ridan–to’g’ri savo aloqari olib
boorish imkoniyati paydo bo’ldi. Biroq bu hududdan o’tgan karvon yo’llarining
uzoqligi, noqulay sharoiti va savdogarlar hayoti uchun xavfliligi savdo
munosabatlarning rivojiga salbiy tasir ko’rsatgan. Qo’qon xonligi Xiva xonligi
bilan ham yuqori darajada bo’lmasda, muayyan savdo aloqalarini amalga
oshirgan.Qo’qon-Xiva savosida Oqmasjid qa’lasi muhim ahamiyat kasb etgan. Bu
Qo’qon qa’lasi Xiva chegarasidan 45 km uzoqlikda joylashgan bo’lib , uning
bozorida Xiva savdogarlari Qo’qon savdogarlari bilan oldi-sotdi munosabatlarini
amalga oshirganlar. Qo’qon-Xiva savdo aloqari Qo’qon xonligiga qarashli
Yangiqo’rg’on, Chimqo’gon va Qo’shqo’rg’on qal’alariorqali ham olib olib
borilgan. Xiva xonligida xam Qo’qon ipagi va gazlamalariga talab katta bo’lgan.
Xivalik savdogarlar Buxoro bozorlaridan ipakdan tayyorlangan gazlamalarni
ko’plab xarid qilaganlar. 5
Xususan, Xiva bozorlarida Qo’qon ipak matosi-shoyi
yuqori baholangan va xivalik savdogarlar tomonidan ko’plab olib ketilgan.
Mashhur Qo’qon qog’ozi O’rta Osiyoning turli hududlari kabi Xiva
xonligigacha olib borilgan. Xivadan Qo’qon xonligiga oz miqdorda Xiva
choponlari, bo’z, po’stin, ot, tuya, ho’kiz terilari, yarim ipak mato, gilam,
arg’umoq otlar va Mashxad orqali keltirilgan ingiliz chiti olib ketilgan. XIX asr
60-yillarida Qo’qon xonligida bo’lgan M.Mixaylov ma’lumotlarga ko’ra,
Namangan bozorlarida Buxoro sallalari va qo’y terisidan tayyorlangan Xiva
5
Ҳ.Н.Бобобеков, Қўқон тарихи, Тошкент, «ФАН» 1996. – B . 22-23
12

60 ming kishilik qo’shin Jizzaxdan chiqib, Iomani qurshovga oldilar.
Buxoroliklaming 470 ta to’p bilan uch kunlik qamali qo’rg’onni vayron qilgan. 22-
sentabrda buxoroliklar O’ratepa qamalini boshlagan. Shahar begi taslim bo’lishini
bildirib, amirga elchi yuborgan. Xuddi shu paytda shaharga yaqinlashib qolgan
Madalixon 15 ming kishilik qo’shini bilan amir qo’shinlariga zarba bermoqchi
bo’lgan. Lekin, xon qo’shini mag’lubiyatga uchrab, chekinishga majbur bo’lgan.
Ayrim tarixiy manbalarda 1840-1841-yilgi voqaelar turlicha berilgan, ya’ni,
Peshagar qo’rg’onining Buxoro qo’shinlari tomonidan egallanishi Madalixonga
og’ir ruhiy zarba bo’lgan. Natijada xon mudofaani tashlab, Xo’jandga, undan
poytaxtga qaytib ketgan. Jangchilar orasida ham sarosima boshlanib, boshqaruv
izdan chiqqan. Ilgari chegara hududlarida bo’lgan harbiy harakatlar endi butkul
xonlik hududlarga ko’chgan. Qo’qonliklar qo’shinidagi sarosimadan foydalangan
amir Nasrulloxon askarlarining bir qismi Sulton Mahmud boshchiligida Xo’jandga
yurish qilgan, biroq shahar jangsiz taslim bo’lgan. Sulton Mahmud va Nasrulloxon
qo’shinlari Xo’jandda birlashib, Toshkentni zabt etish uchun tayyorgarlik ko’ra
boshlagan, lekin bu gal ham ularning jang rejasi amalga oshmadi: Toshkent
mansabdorlari Buxoroga o’tishni ixtiyor etgan edilar. Osonlik bilan g’alabaga
erishgan Buxoro qo’shinlari tez orada Toshkentdan so’ng Konibodom, Mahram,
Beshariqni egallaganlar va Qo’qon shahridan 30 chaqirim masofada qarorgoh
qurganlar. Nasrulloxon Qo’qon shahrini jangsiz taslim bo’ladi, deb o’ylagan edi.
Biroq, qo’qonliklar butun harbiy kuchlarini shahar atrofiga to’plab shahar
mudofaasiga tayyorgarlik ko’rgan. Vaziyat amir kutganidek bo’lib chiqmagan:
urush uzoqqa cho’ziladigan bo’ldi. Qish yaqinlashganligi sababli, Buxoro
qo’shinida oziqovqat va kiyim-kechak tanqisligi sezilib, ahvol og’irlashgan.
Qo’shinning asosiy qismini dehqonlar tashkil etganligi uchun o’z yerlaridagi
hosilni yig’ishtirib olish g’ami jang qilishdan ustun kelib, qo’shinda norozilik
sezila boshlangan. Shunday sharoitda Nasrulloxon uchun sulh tuzish eng maqbul
yo’l edi. Madalixonning ahvoli ham Nasrulloxonnikidan yaxshi emasligi uchun
kelishuvga rozi edi. Amir va xon o’rtasida sulh shartnomasi tuzilib, kelishuvga
ko’ra, bosib olingan O’ratepa, Toshkent, Zomin, Ioma va Kan yerlari Buxoroniki,
9

orasida eng rivojlangan davlat Rossiya ekanligi va bu Rossiya uchun savdoda
qulaylik tug’dirishini ta’kidlagan edi. Chemyayev ham 1865-yil 23-aprelda O’rta
Osiyo davlatlari bilan Rossiyaning savdo aloqalari savdogarlar uchun qulay va
xatarsiz bo’lishi kerakligini ta’kidlagan. Uning fikricha, Rossiyadan Qo’qonga
temir, mis, po’lat, cho’yan va temir buyumlar, chit va sifatsiz gazmollar, baxmal,
fayansli kosalar, kichik oynaklar va charm olib kelingan. Rus savdogarlarining
foydalari bojxona tufayli kamaygan bo’lsa-da, Rossiyaning xonlik bilan savdo
aloqasi miqdori oshib borgan: 1758-yildan 1855-yilgacha eksport 174000 dan
2171000 kumush rublga, import esa 37000 dan 676000 kumush rublga oshgan.
XIX asrning 40-50-yillarida O’rta Osiyo bozorida rus tovarlari bilan, asosan, ingliz
tovarlari raqobat qilgan. 10
Rossiyadan keltirilgan tovarlarning ko’payishi ingliz
savdosini sindirgan. Rossiyadan, ayniqsa, metall va metall qurollar, asbob-
uskunalar va bo’yoqlar ko’p keltirilgan. Xonlikdagi, chegaradagi ayrim voqealar
vaqti-vaqti bilan savdo ishlariga jiddiy salbiy ta’sir ko’rsatar edi. Misol,
BuxoroQo’qon urushining boshlanishi oqibatida 1845-yilgacha savdo
munosabatlari sustlashgan. 1850-1860-yillardagi taxt uchun kurash ham shunday
oqibatlami keltirib chiqargan edi. Chegarada noqonuniy boj olish va
qaroqchilaming ko’payishi ham 1860- yillarda savdoga salbiy ta’sir ko’rsatgan.
1853-yillardan boshlab Rossiyaning harbiy harakatlari ham savdoga yomon ta’sir
etgan. Umuman, Qo’qon xonligining Rossiya bilan savdo aloqalari ham ijobiy,
ham salbiy oqibatlar keltirib chiqargan. Qo’qonda savdo tufayli qishloq
xo’jaligining ayrim tarmoqlari yaxshi rivojlandi, Yevropa madaniyati kirib kelgan.
Lekin, shu bilan birga xonlik asta-sekin xom-ashyo bazasiga aylana borgan, rus
sanoat korxonalarining arzon, lekin sifatli bo’lmagan buyumlari mahalliy
hunarmandchilikning ayrim tarmoqlarini sindirgan.
10
Ўзбекистонда елчилик хизмати тарихидан:талкин ва тахлил, Адабиёт учкунлари, Тошкент, 2016. – B . 214-
234
19

Har bir davlatning boshqaruv tizimida amaldor shaxslarning o’rni kattadir.
Turkiston xonliklarida ham oliy hukmdor o’z hokimiyatini maxsus amaldorlar va
xizmatchilari orkdli amalga oshirgan. Asrlar davomida sharqona davlatchilik tizimi
muayyan bir tartibga kirgan edi. O’tmishda kaysi bir davlatning markazlashtirilgan
hokimiyati mustahkam bo’lsa, u davlat rivojlangan. Mazkur risolada biz bir qator
amallar, unvon va mansablar hamda ular egalarining vazifalarini Qo’qon, Buxoro
va Xiva mamlakatlari misolida joriy etilib, amal qilinishini ko’rdik Albatta
tadqiqrtimiz doirasidan chetda qolib ketgan mavzu va masalalar ko’p. O’zbek
davlatchilik 20 tarixining dolzarb bo’lib qolishini nazarga olsak ushbu risola
boshlangan ishlarining davomidir. Kelgusida davlatchilik tarixining asosiy
mavzularidan sanalgan davlat ramzlari va ularning Hukukiy asoslarini qadimdan
hozirgi davrgacha o’rgangaishi juda zarurdir. Davlat boshqaruvi bilan bog’liq
muammolardan yana biri bu jamiyatdagi tabaqalar va turli ijtimoiy guruhlarni
o’rganilishidir. Bunda o’tmishimizda va hozirgi kunlarda aristokratiya
mavqyeining tadqiq etilishi dolzarb bo’lmokda. Mazkur mavzularni yoritilishda
genealogiya nasabshunoslik fani, etnologiya, geraldika, vasiqashunoslik
(diplomatika) va boshka maxsus tarix fanlari yordam berishlari aniq. Arab va fors
tillirida yozilgan tarixiy, badiiy va ilmiy asarlarda ham biz aristokratiya va
jamiyatning turli tabaqa va guruxlari, ularning mavqye’ va maqomlari haqida boy
ma’lumotlarni topishimiz mumkin. Yukorida tilga olingan tabaqalarning avlodlari
va namoyandalari hollarida saklanayotgan yuzlab shajara va nasabnomalar.
inoyatnomalar kimmatbaho manba’ sifatida izlanish doirasiga tortilishi mumkin.
Mazkur mavzu doirasiga kiradigan mustabid davri aristokratiya va partokratiya
hakidagi ilmiy ishlar ham davr taqozosi bilan yoritilish lozim. Kelajakda
O’zbekistan hududdarida shakllaigan davlatlarning tarixini, ularda joriy etilgap
boshqaruv tizimini, amallar, unvon va mansablarni o’rganilishi, davlat
xizmatchilarining jamiyatdagi o’rinlarini o’rganish ham juda muhimdir. Qo’qon
xonligi XVIII asrning boshlarida bo’linib ketgan ashtarxoniylar saltanatiga qarashli
30

tarixiga oid muhim manba bo’lgan “ Записки о некоторых народах и землях
средней части Азии Филиппа Назарова ” asarini chop etgan. 1816-yilda Usov
boshchiligida general Glazanep jo’natgan elchilar kelgan. Ulaming oldiga
qo’yilgan asosiy vazifa, savdosotiqni jonlantirish masalasi edi. Toshkentda, so’ng
Qo’qonda bo’lgan elchilar xon huzuriga yorliq hamda sovg’alar bilan keldilar.
Elchilar 1817-yil Rossiyaga qaytganlar. Madalixon va Toshkent qushbegisi 1824-
yilda imperator huzuriga yuborgan elchilarga Xonkeldi Bobojonov va Zulfiqor
eshon boshchilik qilgan. Elchilar sovg’a bilan birga imperatorga xonning xatini
ham topshirishlari kerak edi. Xatda Karkarali okrugi aholisi tomonidan Qo’qon
karvonlari talanayotganligi ma’- lum qilinib, qaroqchilarga qarshi qat’iy choralar
ko’rish iltimos qilingan edi. Elchilar Omsk shahriga yetib kelgach, mahalliy
ma’murlar tomonidan kutib olingan, lekin noma’lum sabablarga ko’ra poytaxtga
borishga ruxsat berilmagan. Omskda ulaming to’xtatilishi sabablarini aniqlash
masalasida 1825-yil mayda Soatbek Sultonbekov boshchiligidagi navbatdagi
elchilar jo’natilgan. Yo’lda ko’chmanchi qozoqlar tomonidan talangan elchilar
iyun oyida Omskka yetib kelganlar. Ular general-gubematorlik ma’murlaridan
talonchilami jazolashni talab qilgan. Elchilar Toshkent qushbegisi sovg’asi (2 ta
ot) va xatini topshirganlar. Xatning asosiy mazmuni shundan iborat ediki, Qo’qon
xonligi ixtiyorida bo’lgan va soliq to’layotgan qozoqlarning Rossiya ixtiyoriga
o’tkazilayotganligidan xon norozi edi. General-gubernator javob xati yozar ekan,
qozoqlar majburlab emas, o’z ixtiyorlari bilan Rossiya tobe’ligiga o’tayotganligini
ma’lum qilgan.
Qo’qonlik elchilar karvonlar xavfsizligi va savdo-sotiqni rivojlantirish chora-
tadbirlarini ham muhokama qilganlar. Madalixon tomonidan Tursunxo’ja va
Mirqurbon boshchiligidagi elchilar guruhi 1828-yili Rossiya poytaxtiga jo’nagan.
Elchilar podsho Aleksandming vafoti munosabati bilan ta’ziya izhor qilib,
Nikolayning taxtga o’tirganligi bilan tabriklaganlar. Shu bilan birga Qo’qon
xonligi taxtiga Madalixon o’tirganligini ma’lum qilib, xonning podsho nomiga
yozgan yorlig’ini topshirganlar. Elchilar rus hukumati a’zolari bilan savdo va
15

manbalarda 15 yoshli) o’g’li Muhammad Alixon (Madalixon) o’tirdi. 2
Madalixon
taxtga chiqqanidan so’ng ishni otasi hokimiyati davridagi norozi bo’lganlami qatl
etishdan boshladi. Buning oqi- batida xonga qarshi muxolifat vujudga kelgan.
1826-1832-yillarda Madalixon Sharqiy Turkistonda Xitoy imperiyasiga qarshi
urush olib borgan. Bunga bahona bo’lgan voqea Xitoy hukumatining Sharqiy
Turkistonda xojalar va musulmonlarga tazyiqi edi. Muhammad Alixonning
Sharqiy Turkistonda musulmonlar himoyasi uchun uyushtirgan yurishlari Buxoro
amirining nazaridan chetda qolmagan. V. Nalivkinning yozishicha, amir Haydar
1826-yili xon huzuriga Ismatullabiy boshchiligidagi elchilami sovg’a-salomlar
bilan jo’natgan. Muhammad Alixon Sharqiy Turkistondagi muvaffaqiyatlardan
so’ng tog’li tojiklaming yerlarini bosib olishni rejalashtirgan. 1834-yilgacha
Qorategin, К о ’lob va Daroz viloyatlarini bo’ysundirgan hamda Vahon, Shug’on,
Roshon hududlariga qo’shin tortgan. Ma’lumki, bu yerlar Buxoro amirligiga
qarashli yoki unga qaram hududlar edi. Y. Qosimovning ta’kidlashicha, 1745-
1746-yillarda qalmoqlaming Farg’ona vodiysiga hujumi va qo’qonliklaming
qalmoqlar ustidan g’alabasidan so’ng Buxoro xonligi Qo’qon xonligini mustaqil
davlat sifatida tan olishga majbur bo’lgan. Shunday bo’lsada, Buxoroning Qo’ qon
xonligiga nisbatan munosabati yaxshilanmadi. Qo’qon xonining Qorategin, К
о ’lob, Daroz, Vahon, Shug’non, Roshon hududlariga yurishi, O’ratepa hamda
Jizzax yerlariga da’vosi munosabatlami yanada chigallashtirgan. Madalixon tashqi
siyosatda bir qator muvaffaqiyatlarga erishgan bo’lsa-da, Qo’qon xonligida xondan
norozi guruhlar harakati pasaymagan. Bosib olingan hududlardagi norozilik,
xonlikdagi etnik xilma-xillik masalaning chigallashishiga yordam berdi.
Xonlikning Buxoro amirligi tomonidan bosib olinishi. Buxoro taxtiga amir
Nasrulloxormmg (1826-1860) kelishi bilan Buxoro-Qo’qon munosabatlari yanada’
keskinlashgan. V. Nalivkinning ma’lumotiga ko’ra, Nasrulloxonning yaqin
qarindoshlaridan biri Umarxon amir tazyiqidan qochib, Qo’qonga kelgan. Uni
qo’qonlik mansabdorlar juda yaxshi kutib olganlar. Hatto, xonning yaqin
amaldorlaridan biri - Is’hoq devonbegining qiziga uylantirganlar. Nasrulloxon ham
2
Ўзбекистонда елчилик хизмати тарихидан:талкин ва тахлил, Адабиёт учкунлари, Тошкент, 2016. – B . 214-
234
7

II BOB. QO’QONNING XALQARO MUNOSABATLARI
2.1. Qo’qon-Rossiya iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlari
Qo’qon xonligi tashkil topganidan to XVIII asr oxirlarigacha mustaqil davlat
sifatida Rossiya bilan diplomatik munosabatlar olib borgan bo’lsa-da, bu haqda
ma’lumotlar uchratish qiyin. Har ikki davlatlaming dastlabki elchilik aloqalari
to’g’risidagi ma’lumotlar XIX asming boshlariga to’g’ri keladi. Ma’lumotlar shuni
ko’rsatadiki, aynan shu davrdan boshlab Qo’qon-Rossiya munosabatlari yaxshi
yo’lga qo’yilgan. Har ikki davlat o’zaro elchilik aloqalarinmg o’ziga xos
xususiyatlari bor edi. Birinchidan, elchilik aloqalari Toshkent va qozoq juzlari
yerlari orqali amalga oshirilganligi uchun bu hududlar alohida ahamiyat kasb
etgan. Ikkinchidan, har ikki davlatning o’zaro munosabatlardan eng asosiy
manfaatlari turlicha edi. Rossiyaga rivojlanib kelayotgan sanoat uchun xom ashyo
va bozor kerak bo’Isa, Qo’qon xonligi uchun esa Buxoro, Xitoy kabi davlatlarga
qarshi kurashishda homiy kerak edi. Uchinchidan, Qo qon-Rossiya diplomatik
aloqalarida. Toshkent alohida vakolatlarga ega bo’lgan. Rossiya tomonidan
shunday vakolatlami Orenburg va G’arbiy Sibir general-gubematorliklarida sezish
mumkin edi. N. Topildiyev arxiv hujjatlarida 1810-yil Sibir liniyasi boshlig’i
general-leytenant Glazenep Qo’qon xonligiga savdo aloqalarini yo’lga qo’yish
haqida murojaat qilganligi haqida ma’ lumotlar borligini ma’lum qilgan. 7
1811-
yilda esa Rossiya vakillari shunday taklif bilan Toshkent orqali Qo’qonga
kelganlar. Oradan ko’p o’tmay, Qo’qon xoni Shakurbek Otaliq boshchiligidagi
elchilami Peterburgga jo’natgan. Elchilar uchun imperator huzurida muhokama
qilinishi kerak bo’lgan asosiy masala Rossiya shaharlarida qo’qonlik savdogarlarga
erkin savdo qilishlariga ruhsat berishga erishish bo’lgan. Bundan tashqari
qo’qonlik savdogarlaming xavfsizligi masalasi ham ko’rilgan. 1813-yil Qo’qonga
qaytayotgan elchilar bilan birgalikda Filipp Nazarov boshchiligidagi rus elchilari
Toshkent orqali Qo’qonga kelganlar. F. Nazarov elchilik sohasida yirik ishlami
amalga oshirmagan bo’lsa-da, Qo’qondagi bir yillik kuzatuvlari natijasida xonlik
7
R.X.Akbarov, Qo’qon xonligi tarixi, Fаrg’оnа, 2015. – B. 22
14

bir hududda tashkil topib, 1876-yilning fevral oyigacha mavjud edi. Bu davlat
XVIII-XIX asrlarda Turkistonning tarixiy-siyosiy, xo’jalik va madaniy hayotida
katta o’rin tutgan. Qo’qon xonligining asoschisi ming qabilasinnng boshlig’i
Shohruhbiy (vafoti 1721 yil) hisoblanadi. Xonlikda Buxoro amirligiga o’xshab
Amir Temur davrida shakllangan davlat boshqaruv tartibi va tuzumi mavjud edi.
Qo’qon xonligida joriy qilingan hap xil unvon va mansablar, vazifa va martabalar
hamda amallarni o’rganish davlatchilik tarixini o’rganishda katta ahamiyat kasb
etadi.
31

o’z navbatida Madalixondan norozi bo’lgan shaxslami Buxoroga to’play boshlagan
edi. Madalixonning Qo’qondan quvilgan ukasi Sulton Mahmud ham amir
saroyidan panoh topgan edi. Tarixiy adabiyotlarda ko’rsatilishicha, u amir buyrug’i
bilan O’rmitonga hokim qilib tayinlangan. G’ayridinlarga qarshi kurashda g’ozi
unvonini olgan Madalixonning marhum otasining xotini, ya’ni o’gay onasi
Xonposhsha oyimga uylanishi faqat saroydagina emas, butun xonlikda ham uning
obro’sini tushirib yuborgan. Mamlakatda ijtimoiy-siyosiy vaziyat yanada
og’irlashgan. Qo’qonga yurish uchun qulay paytni kutib turgan Nasrulloxonga
Xonposhshaoyim voqeasi juda qo’l kelishi mumkin edi. Y. Qosimovning
yozishicha, 1840-yil (ayrim adabiyotlarda bu voqealar 1842-yilda bo’lib o’tganligi
yozilgan) Madalixon saroydagi muxolifat kuchlar Qo’qonda xon boshchiligida
shariat qonunlari buzilayotganligi haqida xat yozib, shariat qonunlarini tiklanishi
uchun (go’yoki) Nasrulloxondan yordam so’raydilar. Nasrulloxon esa o’z elchilari
orqali Madalixonga maktub yo’llab, uni o’gay onasiga uylanganlikda ayblagan va
haqorat qilgan. Shundan so’ng Madalixon Buxoroga yurish boshlagan. Qo’qon va
Buxoro qo’shinlari o’rtasidagi dastlabki jang 1840-yil avgustda chegara yaqinidagi
Peshagar qo’rg’onida bo’lib o’tgan. Y.Qosimovning yozishicha, Peshagar
Buxoroga qarashli bo’lib, u yerda amiming 800 askari mudofaada turgan. Buxoro
askarlari Madalixon o’zining 400 ta askari bilan sayrga chiqqan paytida to’satdan
hujum qilib, xonga zarba berganlar. 3

Madalixon qurshovdan zo’rg’a qochib chiqishga ulgurgan. Ushbu jang haqida
tarixiy manbalarda boshqacha ma’lumotlar ham berilgan. Masalan, V. Nalivkin
Peshagar Qo’qon xonligi istehkomi bo’lganligi va Madalixon qo’rg’on
mudofaasini Gadoybiy dodxoh boshchiligidagi 1000 nafar himoyachilarga
topshirganligi haqida yozgan. Uning yozishicha, amir qo’shinlari bir necha ming
kishilik qo’ shin bilan qo’rg’onga hujum qilganida, Gadoybiy dodxoh Buxoro
avangardini tor-mor keltirgan. Lekin, ertasi kungi hujumga dosh bera olmay,
Peshagami tashlab chiqishga majbur bo’lgan. Bu voqeadan so’ng buxoroliklaming
g’alabali yurishlari boshlandi. 1841-yil sentabrda amir Nasrulloxon boshchiligidagi
3
R.X.Akbarov, Qo’qon xonligi tarixi, Fаrg’оnа, 2015. – B. 14-16
8

oxirlarida “1785-1792-yillarda, Rossiya bilan diplomatik mojaro Sinning ruslar
bilan aloqaga kirishini to’xtatishni va Kiaxta savdosini to’xtatishga olib kelganida
keskin kengaydi”. Xitoyning dunyodan o’zini-o’zi ajratish siyosati va dengiz
savdosini cheklanishi tufayli, xitoylik savdogarlar o’zlari uchun yangi va xavfsiz
yo’llarni topishga va yangi savdo hamkorlarni qidirishga undagan. Qo’qon davlati
O’rta Osiyoning Xitoy bilan savdosida muhim o’rin tutishi va Rossiyaga boradigan
boshqa savdo yo’llarining ustida joylashganligi bilan alohida ajralib turgan.
Qo’qon bilan savdo qilish Xitoy uchun muhim va foydali ekanligi, Qo’qonning
Sharqiy Turkistondagi savdoda ahamyati oshib bordi. “Qo’qonning andijonlik
savdogarlari Sharqiy Turkistonda keng tarmoqlar o’rnatdilar va Rossiya bilan Sin
imperiyasi o’rtasidagi savdo-sotiqda vositachilik mavqeini mustahkamladilar”. Bu
hol keyinchalik Sharqiy Turkistonda o’rta osiyolik savdogarlarni “andijonliklar”
deb atalishiga ham olib kelgan. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, Erdonabiy
va Norbo’tabiy tarixan bir davrda yashagan bo’lsalarda, ularning Xitoy bilan
bo’lgan siyosiy munosabatlari ikki xil yo’nalishda ketgan. Sin imperiyasi Xitoy
tarixida Tan (617-907) davridan beri hech kim amalga oshira olmagan, bosqinni
ro’yobga chiqargan. Ammo, Erdonabiyning olib borgan sayi-harkatlari natijasida,
Xitoy Sharqiy Turkiston bilan cheklanishgagina majbur bo’lgan. Erdonabiy ham
amalda hukmdor hisoblanib, Xitoydan alohida mustaqil siyosat yuritgan edi.
No’rbotabiy davrida esa Qo’qon-Xitoy munosabatlariga alohida e’tibor berilib,
o’zoro manfaatli savdo aloqalari yo’lga qo’yilgan. Shunday qilib, Qo’qon Sin
imperiyasining bosqinchilik yo’nalishidagi, O’rta Osiyo xaqlari uchun jonli
mudofa devori vazifasini bajargan. Erdonabiy va No’rbotabiy yurtimizga chet el
bosqinchilarga, qarshi kurashgan, Turon o’lkasining o’z egalari borligini ko’rsatib
bergan va moziyda o’chmas iz qoldirgan shaxslardan bo’lib, tarixmizga muhrlandi.
XULOSA
29

arzongarchilik sodir bo’lgan. “Natijada xonlikda texnik ekinlar ekilishi yo’lga
qo’yildi. Buning natijasida to’qimachilik va u bilan bog’liq kasb-hunarlar ham
taraqqiy etdi”. Bu hol Qo’qon davlati yuksalishiga olib keldi. Asta-sekin kuchayib
borayotgan Qo’qon diplomatiyasning markaziga Sharqiy Turkiston chiqib kela
boshlaydi. “XVIII asrning 80-yillarida Norbo’tabiy Farg’ona vodiysi qirg’izlari
ustidan siyosiy hokimiyatni o’rnatgan. 1785-yili qirg’izlarning Sait Batir
boshchiligidagi saru qabilasi Norbo’tabiyning ruxsati bilan Sharqiy Turkistondan
Qo’qon homiyligi (proteksiyasi)ga o’rnatganlar”. Aynan No’rbotabiyning davridan
Qo’qon-Xitoy munosabatlari yangi davrga qadam qo’ygan. No’rbotabiy Sharqiy
Turkistonda, Xitoyga qarshi chiqqan kuchlarni qo’llab-quvatlagan ilk Qo’qon
hukdorlardan edi.“Sin imperiyasiga, Badaxshon sultoni 1763-yilda ularga qarshi
chiqqan ikki aka-uka va Burhoniddin Xo’janing to’rt o’g’lidan uchtasini yetkazib
berishga muvaffaq bo’ldi. Ammo to’rtinchi o’g’li Sarimsoq omon qolgan edi.
Qo’riqchilar uni xavfsiz joyga olib ketishdi va u keyinchalik Qo’qonda paydo
bo’ldi. 1788-yilda Sin uni mamlakatdan chiqarib yuborishni talab qiladi, lekin
o’sha paytdagi Qo’qon hukmdori Norbo’tabiy buni rad etadi. Endi Sarimsoqni
mamlakatdan chiqarib yuborishdan bosh tortishi Norbo’tabiy o’zini hech qanday
ma’noda Sinning vassali deb hisoblamaganidan dalolat edi”. Bu haqidagi
ma’lumot chet ellik sayohlarning kitoblarida ham o’z aksini topgan. Ulardan biri
“rus sayyohi Filipp Yefremov, u 1774-yilda qirg izlar tomonidan asirga olingan,ʻ
buxoroliklarga qul qilinib sotib yuborilgan va faqat 1782-yilda Hindiston va
Angliya orqali Rossiyaga qaytgan. Yefremovning yozishicha, Norbo’tabiy Buxoro
bilan dushmanlik munosabatlarida bo lgan, ammo xitoylar tomonidan xon deb tan
ʻ
olingan va u bilan ittifoq tuzgan”. 16
Shunindek, “Sin imperiyasi Qo’qon
hukmdorlari bilan Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilgan xo’jalarni avlodlarini
ushlab turishlik uchun bir necha bor diplomatik aloqalar olib borishgan. Buning
evaziga Qo’qon xonligi Koshg’arda savdo munosabatlarini nazorat qilishni qo’lga
kiritgan edi”. Qisqa muddat ichida, Qo’qon davlati, Xitoyning O’rta Osiyo bilan
savdo aloqalarida muhim vositachiga aylandi. Ayniqsa Norbo’tabiy davrining
16
Ҳ.Н.Бобобеков, Қўқон тарихи, Тошкент, «ФАН» 1996. – B . 115
28

nisbatan xarbiy harakatlarni amalga oshirib, O’rta Osiyo bilan tarixan chambarchas
bo’lgan hududlarni zabt etish uchun qulay imkoniyat yaratdi. “Sin imperatori
Syanlun (1736-1795)ning qarindoshi Chjao Xuey (1708-1764) qo’mondonligida
manjurlar qo’shini 1758-1759-yillar davomida Yorkend xonligini (1514-1759)
bosib olgan. 1758-yil yozida manjur qo’shinining avangard qismiga zobit
Daketana boshchilik qilgan. Daketana Issiqko’l atrofidagi qirg’izlar yerlariga
yuborilgan. Xitoy (Sin imperiyasi imperiyasi) manbalarida, 1758-yilda Yorkend
xonligining oxirgi hukmdorlari Burxonidinxo’ja va Xo’ja Jahonxo’ja Andijon va
Qo’qonga o’z odamlarini yuborganligini yozgan. 1759-yil iyul oyida manjur
generallari Yorkendda aka-uka xo’jalarni ushlash bo’yicha harbiy kengash
o’tkazganlar. Ushbu kengash xisobotlarida “aka-uka xo’jalar Qo’qon xoni Erdona
(1753-1763) bilan yaqin do’st va ular birlashish ehtimoli mavjud”,- deb yozilgan.
Imperator Syanlun “tezlik bilan Qo’qon xukmdori bilan aloqa o’rnatish lozim va
xo’jalar bilan o’zoro ittifoq bo’lishiga yo’l qo’ymaslik kerak”,- deb yozgan. Bu
haqida mahaliy tarixchilarning asarlarida, jumladan “Anjum atTavorix” va
“Muntaxab at-Tavorix” asarilari ham bu voqeaga to’xtalib quyidagicha ma’lumot
beriladi. 15
Xitoy humkdori Koshg’arga katta qo’shin yuborib yettita shaharni bosib
olgach, bu viloyatda hukmronlik qilayotgan Maxdumi A’zam avlodlaridan bo’lgan
Oyxo’ja va Kunxo’ja, xitoyliklar bilan kurashib, mag’lubiyatga uchragani va
sayyidlar Ko’xiston yo’li orqali, Badaxshonga qochganliklari yozilgan. Ammo
badaxshonliklar, xitoylarning moliga uchib, Oyxo’ja va Kunxo’jani xitoyliklarga
tutib berishadi. “1759-yil oktyabr oyi boshlarida Daketana Yorkend shahridan
Mulla Mirza ismli yo’lboshlovchi va tarjimon, to’rt nafar solor va 2 nafar
oyratlarga mansub yigitlar bilan jami 28 kishi Qo’qonga yo’l olgan”. Xitoy
hukumati, Sharqiy Turkistonda Qo’qonning katta mavqeiga ega ekanligini hisobga
olgan holda, diplomatik munosabatlar o’rnatishdan manfaatdor bo’lgan. Ammo,
Xitoy hukmdori Syanlun Erdonabiyni o’ziga teng hukmdor ko’rishni istamagan.
“Keyingi yili Erdanbiy o zining elchisi Andijon hokimi To’xtamuhammadbiyni,ʻ
Qo qonning birinchi elchilaridan qilib Pekinga yubordi”. Shu tariqa Qo’qon va
ʻ
15
R.X.Akbarov, Qo’qon xonligi tarixi, Fаrg’оnа, 2015. – B. 56
26

ILOVALAR
1-ilova
Qo qon-Xitoy munosabatlariʻ
33

I BOB. QO’QONNING O’RTA OSIYO DAVLATLARI BILAN
MUNOSABATLARI
1.1. Qo’qon-Buxoro munosabatlar
XIX asrning boshlarida Qo’qon-Buxoro munosabatlarining keskinlashuvi.
Buxorodan ajralib chiqqan Qo’qon xonligi XIX asr boshlarigacha bo’lgan davrda
o’z mustaqilligini mustahkamlash va chegaralarini kengaytirishga erishdi. XIX asr
boshlariga kelib xonlikda markazlashish jarayoni kuchaydi. Olimxon (1798-1810)
awal Farg’onani, so’ng Toshkent va Chimkentni to’laligicha qo’l ostiga
birlashtirishga erishdi. Olimxondan keyin Umarxon davrida (1810-1822) Issiqko’l,
Ili vodiysigacha bo’lgan yerlar hamda Sirdaryo etaklaridagi qozoq dashtlari ham
Qo’qon xonligiga bo’ysundirildi. Buxoro, Xiva va Toshkentni tutashtiruvchi
hududda Oqmachit qal’asi barpo etildi. Umarxon Buxoro amiri bilan yaxshi
qo’shnichilik aloqalarini olib borgan, deyish qiyin. U avval Buxoro amiri Amir
Haydar bilan ittifoq tuzgan bo’lsa-da, 1815-yilda Buxoroga qarashli bo’lgan
Turkistonga yurish qilgan. Urush boshlanishining asosiy sababi, Rossiyaga
boradigan savdo yo’llariga egalik qilish edi. 1817-yilda O’ratepada xonlikka qarshi
qo’zg’olon ko’tarilgan. Xon qo’shinlari juda qiyinchilik bilan bo’lsa-da,
qo’zg’olonni bostirgan. Umarxonning buyrug’i bilan bir necha qo’zg’olonchilar
qatl etilgan. 1821-yili qozoqlar qo’zg’oloni boshlangan. Qo’zg’olonchilar
vaqtincha Sayram va Chimkentni egallashga erishganlar. Davlat chegaralarini
mustahkamlash va kengaytirishda muvaffaqiyatga erishgan Umarxon 1822-yili
kasallikdan vafot etgan. 1
Uning vafotidan so’ng Qo’qon taxtiga 12 yoshli (ayrim
1
Ikromjon Kuzikulov, Qo’qon xonligi tarixi – N.: 2014, – B. 56
6

boshchiligidagi saru qabilasi Norbo’tabiyning ruxsati bilan Sharqiy Turkistondan
Qo’qon homiyligi (proteksiyasi)ga o’tganlar. Norbo’tabiyning bunday xatti-
harakatlari Xitoy imperiyasining Sharqiy Turkistondagi siyosatiga salbiy ta’sir
ko’rsatishi mumkin edi. XIX asming boshlarida Sharqiy Turkistonda uyg’ur,
dungan, qozoq, qirg’iz kabi musulmon aholining Xitoy imperiyasining
bosqinchilik siyosatiga nisbatan norozilik harakatlari kuchaygan. 1814-yili
Tillaqirg’iz boshchiligidagi qirg’izlar, 1816-yilda esa Ziyovuddin boshchiligidagi
uyg’urlar qo’zg’oloni bo’lib o’tgan. Keyinchalik bu qo’zg’olonlami xojalar
jamoasi davom ettirdi. Xojalar Sharqiy Turkistonda o’z hokimiyatlarini tiklash
uchun kurashda Xiva va Buxoro hukmdorlari, ayniqsa, Qo’qon xonlari qo’llab-
quvvatlashiga umid qilgan edi. Qo’qon hukmdorlari Sharqiy Turkistondagi
musulmonlarga yordam berishni asosiy vazifalardan biri deb bilsalarda, ularning
bu hududda boshqa manfaatlari ham bor edi. Qo’qon xonlariga o’zlarining
rejalarini amalga oshirishida xalqlaming etnik, xo’jalik, madaniy va, ayniqsa, diniy
aloqalari yordam bergan. Xitoy va Qo’qon o’rtasida tuzilgan shartnomaga
muvofiq, Qo’qonda tutqunlikda saqlanayotgan Jahongirxo’ja 1822-yilda qochishga
muvaffaq bo’lgan va tez orada Oloy qirg’izlari bilan birgalikda Qoshg’arga hujum
uyushtirgan. Manbalarda Jahongirxo’jaga yordam bergan qirg’izlar Suronchi
boshchiligidagi cho’nbag’ish urug’i bo’lganligi haqida ma’lumotlar bor.
Jahongirxo’ja Xiva, Buxoro, Qo’qon, Sharqiy Turkiston va qo’shni hududlarda
yashovchi musulmon aholini manchjurlarga qarshi kurashga da’vat etgan. 1826-
yilda Sharqiy Turkiston shaharlarida milliy ozodlik harakatlari boshlandi. Bundan
foydalangan Jahongirxo’ja Sharqiy Turkistonga yana yurish boshlagan.
Jahongirxo’ja qo’shiniga qirg’izlar, tojiklar va uyg’urlar yordamga kelganlar.
Sharqiy Turkistonda boshlangan voqealar Madalixonni ham befarq qoldirmagan. U
kengash chaqirib, Xitoyga yurish qilish uchun fotiha olgan va bir qism qo’shin
bilan qisqa fursatda Qoshg’arga yetib kelgan. Madalixon Qoshg’ar yurishida katta
muvaffaqiyatlarga erishmagan va tez orada Qo’qonga qaytib ketgan. Lekin, shunga
qaramasdan, u xalq orasida “din uchun kurashuvchi” sifatida hurmat qozongan.
Qo’qon xonligining Sharqiy Turkistonga hujumi shu bilan yakunlanmagan.
21

ayrim manbalarda sulton xonga qilich va tug’ va shuni takidlash kerakki
Muxammadalixonni g’ozi deb emas balki,uni xonlar xoni deb ataganini xam
yaqqol ko’rishimiz mumkin qilich va tug’ bilan birga zarchopon xam sovg’a qiladi.
Sulton Maxmud II Hindiston orqali Angilya bilan diplomatik aloqalarni
rivojalantirish taklifini beradi. Muxammadalixon 1835-36-yillarda jo’ybori
shayxlaridan bo’lgan Muhammad zohid xo’jani Hindistonga elchi qilib jo’natdi Bu
elchilik aloqalaridan ko’zlangan asosiy maqsad xonlik armiyasini mustaxkamalsh
va xonlik qo’shinini yevro’pacha uslubida tayyorlash bo’lgan Harbiy mutaxasislar
so’rab elchi jo’natadi va mutaxasislar 1836-yilda Qo’qonga kelib ish boshlashadi.
Bu elchilik aloqalari kutilgan natijasini beradi. Chunki har ikki mamlakat xam
Temuriylar naslidan bo’lgan Zahiriddin Muhammad Boburning avlodlari edi.
Diplomatik yoki elchilik aloqalari Hindiston bilan savdo-sotiq aloqalarini xam
yangi bosqichga ko’tarib xam beradi. Xonlikning tarkibiga kiruvchi Qorategin
bekligi orqali xonlik savdogarlari Shimoliy Xindistonga ipak va ipak maxsulotlari
va shu bilan birga quritilgan mevalar olib borilgan. Xindistondan xonlikka oq mato
keltirligan asosan ushbu mato turidan bosh kiyim salla tayyorlangan. Xulosa qilib
aytganda Qo’qon xoni Muhammadalixon davri mamlakat xayotida o’chmas iz
qodirdi. Uning xukumronligi yillarida Xonlik Rossiya Turkiya Xindiston kabi
mamlakatlarga elchilar jo’natdi, va ayrimlari o’z samarasini berdi. Ayrimlari esa
bermadi. Muhammadalixon davri xonlik davrining eng rivojlangan va shu bilan
birga inqirozli davri xam bo’ldi bunga sabab esa xonlikda feudal munosabatlar
kuchli edi. 14
Ashtarxoniylar hukmronligining so’ngi asrida markaziy hokimyatni zaiflashuvi
tufayli, Farg’ona vodiysida hokimiyat mahalliy sulola vakilari qo’liga o’tishiga
olib keldi. Farg onada XVIII asrning boshlaridan asta-sekin ming qabilasidanʻ
bo lgan Qo qon hukmdorlari boshqaruvni amalga oshira boshlashdi. Erdonabiy
ʻ ʻ
dаvridа Farg ona vodiysi “quyidаgi vilоyatlаrdаn ibоrаt bo’lib: Аndijоn,
ʻ
Nаmаngаn vа Qo qоn, ulardan Qo qоn shаhri mamlakatning pоytахti bo lgаn”.
ʻ ʻ ʻ
Turkiston xonliklaridagi og ir siyosiy vaziyat, Sin imperiyasini g’arbiy o’lkalarga
ʻ
14
Ikromjon Kuzikulov, Qo’qon xonligi tarixi – N.: 2014, – B. 85
25

Sibir’ general-gubematori huzurida bo’lib, xon va Toshkent qushbegisi xatlarini
topshirganlar. Asosiy masalalar 1831-yilgi xon elchilarining qaytarib yuborilishi
va qozoqlar masalasi edi (qozoqlaming xonlik tomonidan talanishi). Toshkent
beklarbegi xatida ham shu masala aks ettirilgan edi. Elchilar va Sibir general-
gubernatorligi vakillari muhokama qilingan masalalar bo’yicha shartnomalar
imzolaganlar. 1841-yili Peterburgga Muhammad Halil Sag’ibzoda boshchiligida
elchilar guruhi kelgan. Qo’qon elchilari rus hukumati vakillariga sovg’a-salomlami
topshirganlar. Muzokaralarda elchilar Qo’qon-Buxoro munosabatlarining
yomonlashib borayotganligi, Nasrullo Sulton Mahmud (Madalixonning ukasi)ni
O’rmitonga hokim qilib tayinlaganligi va uni Qo’qon taxtiga chiqarish niyati
borligi, xonning bu voqealardan norozi ekanligi haqida ma’lumot berganlar.
Muzokaralarda ilgari hal bo’lmagan masala - tog’ muhandislarini yordamga
jo’natish yana ko’tarilgan va aniq qarorga kelingan. Xon elchilari 1842-yil 10-
iyulda Peterburgdan Omskka kelgan. Lekin, bu paytga kelib Qo’qon-Buxoro
munosabatlariga putur yetgan edi. Shu tufayli ular ko’targan ayrim masalalar
chippakka chiqqan. 1842-yil 25-avgustda elchi Muhammad Halil Sag’ibzoda
G’arbiy Sibir’ general-gubematori Gorchakovga xat yozib, Qo’ qonda hokimiyat
almashgan bo’Isa ham, imzolangan shartnomalar va do’stona munosabatlar
o’zgarmay qolishini ma’lum qilgan. Elchilar Sheralixon taxtga chiqqanidan so’ng
vatanlariga qaytib kelganlar. Sheralixon davrida ham elchilik munosabatlarini
tiklash va rivojlantirishga harakat qilingan. 1844-yil 3-iyulda Niyozmuhammad
Ne’mat boshliq elchilar Semipalatinskka yuborilgan. Ular ruslarga xon ilgarigi
munosabatlami davom ettirish va yangi shartnomalarni imzolash niyatida
ekanligini bildirganlar. 1845-yili Xudoyorxon taxtga chiqqach, yosh bo’lganligi
uchun davlat ishlari qaynotasi Musulmonqul qo’lida bo’lib, xonlik tashqi siyosatini
ham u belgilagan. 1847-yilga kelib Rossiya Qo’qonga qarashli yerlami egallab,
harbiy maqsadlarda maxsus qo’rg’onlar qura boshlagan. 9
1847-yil 28-noyabrda
Mulla Abdulla boshchiligidagi elchilar yorliq bilan Omskka kelganlar. Ularning
asosiy vazifasi savdo, iqtisodiy va chegara masalalarini hal qilish edi. Lekin,
9
Ikromjon Kuzikulov, Qo’qon xonligi tarixi – N.: 2014, – B. 78
17

Foydanilgan manba va adabiyotlar:
1. Ikromjon Kuzikulov, Qo’qon xonligi tarixi – N.: 2014, – B. 56
2. R.X.Akbarov, Qo’qon xonligi tarixi, Fаrg’оnа, 2015. – B. 14-16
3. Худрёрхонзода, Анжум ат-таворих (Тарих юлдрлари), Тошкент «Fan va
tcxnologiya», 2014. – B. 105
4. Муҳаммадҳакимхон тўра, Мунтахаб ат-таворих: (Хўқанд ва Бухоро
тарихи, саёҳат ва хотиралар форс-тожик тилидан таржима, муқаддима,
изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи Ш.Воҳидов.) – Тошкент, «Янги аср
авлоди», 2010. – B. 232
5. А.Р.Рускуловна, Ўрта Осиё хонликларининг қўшни давлатлар билан
дипломатик ва савдо иқтисодий муносабатлари, Тошкент, 2017. – Б. 99-103
6. К.Ш.Хофизова, Китайская дипломатия в Сентралъной Азии, Алмати,
«Гылым», 1995. – B . 214
7. Ҳ.Н.Бобобеков, Қўқон тарихи, Тошкент, «ФАН» 1996. – B . 22-23
8. Ўзбекистонда елчилик хизмати тарихидан:талкин ва тахлил, Адабиёт
учкунлари, Тошкент, 2016. – B . 214-234
9. Ўрта Осиё халқларининг етник тарихи ва минтақада юз берган демаграфик
жараёнларнинг манбаларда акс этиши, Тошкент, « Yangi nashr », 2011. – B . 97
10. Шерали Қолдошев, Қўқон, хонлиги ва Хитой (Чинг империяси)
ўртасидаги дипломатик муносабатлар, Тошкент, 2019. – Б. 81-84.
11. Adeeb Khalid, Central Asia, Prinston, «Princeton University Press», 2021, – P.
62-64
12. Peter B. Golden, Central Asia in World History, New York, «Oxford», – P.
134
32

Keyingi yurishda Madalixon qo’shinga Haqquli mingboshi va Muhammad Sharif
Otaliqni bosh qilib, O’sh shahridan kuzatgan. Qo’shin Xitoy chegarachilarini tor-
mor etgach, dastlabki to’qnashuvda xitoyliklaming 10 ming kishilik qo’shinini
mag’lub etgan. Qoshg’ar egallanib xitoyliklar mahkam o’mashib olgan Gulbog’
qal’asi qamali boshlangan. Qoshg’aming egallanganligi ma’lum bo’lgach,
Yangisaroy, Xo’tan, Yorkent kabi shaharlar aholisi Xitoy gamizonlariga hujum
boshlaganlar. 1826-yil imperator Dougan buyrug’iga ko’ra, Sharqiy Turkistondagi
qo’shin kuchaytirilgan. Bir yildan so’ng Jahongirxo’ja Oloyga chekinishga majbur
bo’lgan. Imperatoming 20 minglik qo’shini Jahongirxo’jani hibsga olish
maqsadida ta’qib qilib borgan. Bundan xabar topgan Madalixon Jahongirxo’jaga
yordam jo’natgan, lekin ulgurmagan. Jahongirxo’ja hibsga olinib, Pekinga
jo’natilgan va 1828-yili qatl etilgan. Ammo Sharqiy Turkistondagi milliy ozodlik
harakatlari so’nmadi. Sharqiy Turkiston aholisidan farqli Qo’qon xonligi uchun
ham, Xitoy imperiyasi uchun ham tinchlik sulhi ma’qul edi. Shuning uchun 1832-
yil Pekinda tinchlik shartnomasi imzolangan. Shartnomaga ko’ra, Qo’qon Sharqiy
Turkistonda boshqaruv tizimi, boj va savdo masalalarini hal qilish huquqlarini
qo’lga kiritgan. Sharqiy Turkistonda Xitoy imperiyasi istibdodiga qarshi kurashgan
xalqlardan biri dunganlar edi. Ular XIX asrning 60- yillarida Xitoydagi taypinlar
qo’zg’olonidan foydalanib, o’zlari yashayotgan, Xitoyning shimoli-sharqiy
provintsiya (viloyat)lari She’nsi va Gan’suda qo’zg’olon ko’targanlar. Qo’zg’olon
natijasida Sharqiy Turkistonda Xitoy hokimiyati ag’darilgan. Taypin qo’zg’oloni
bostirilganidan so’nggina general Tszo Tszutan boshchiligidagi jazo otryadi
dunganlar qo’zg’olonini bostirgan. 12
Qo’zg’olonchilaming bir qismi Rossiya
hududiga, bir qismi esa Madajin boshchiligida Farg’ona vodiysiga ko’chishni
boshlagan. Ulaming umumiy soni 6 ming kishini tashkil etgan. Savdo
munosabatlari. Qo’qon xonligi va Xitoy o’rtasidagi Sharqiy Turkiston uchun
kurashning asosiy sababi hududga egalik qilish bilan bog’liq. Bu hudud Xitoydan
G’arbga borish uchun asosiy savdo yo’lida joylashgan. Sharqiy Turkistonni Tyan-
Shan tog’i ikki tabiiy geografik zonaga bo’lib turgan. Shimoliy qismi Jung’oriya
12
Ҳ.Н.Бобобеков, Қўқон тарихи, Тошкент, «ФАН» 1996. – B . 97
22

buyumlari keltirilgan. Qo’qon va Qoshg’ar o’rtasidagi savdo aloqalari, albatta,
siyosiy voqealarga bog’liq bo’lgan. Ayniqsa, 1826-1832-yillardagi urush vaqtida
savdoda pasayish kuzatilgan bo’lsa, 1832-yilgi tinchlik shartnomasidan so’ng katta
o’sish yuz bergan. Qo’qon va Sharqiy Turkistonning diplomatik va savdo aloqalari
o’z navbatida asrlar davomida shakllangan madaniy aloqalaming rivojlanishiga
ta’sir ko’rsatgan. Sharqiy Turkistonda O’rta Osiyo xalqlarining ta’sirini sezish
bilan birga Qo’qonda ham qoshg’arliklar madaniyati namunalari o’z o’miga ega
bo’lgan. Me’morchilikda, tikuvchilikda “qoshg’archa” nomli usullar paydo
bo’lgan. Xo’jalik yuritish, ayniqsa, oziq-ovqat masalasida Sharqiy Turkiston
xalqlarining milliy taomlari muhim o’rin egallay boshlagan.
Turkiston bir necha kata kichik mamlakatlarga bo’linib ketdi. Ushbu kata kichik
mamlakatlardan Qo’qon xonligi xisoblanib dastlab tashkil topganida XVIII asrning
oxirlariga kelib 22.2 ming kv km Tog’li xududlari bilan birga xisoblaganda 80
ming kv km tarqqiy etgan davrda xududi 220 ming dan 270 ming kv km gacha
bo’lgan. Turkistondagi eng kech va eng erta tugatilgan mamlakat sifatida tarixda
qolgan. Xonlik tarixida Muhammadalixon davri kam o’rganilgani va chuqur taxlil
qilinmagani sabab biz Qo’qon xonligi tarixini shu jumladan Muhammadalixon
davrini chuqur va xar taraflama o’rganishimiz zarur. O’zbekiston tarixi chuqur
ildizlar va boy madaniy o’tmishga ega. Malumki Umarxon vafotidan so’ng Qo’qon
xonligi taxtiga Umarxonning o’g’li Muhammadalixon g’ozi taxtga o’tiradi.
Madalixon o’zining xukumronligi 1822- 1842-yillar mobaynida tashqi siyosiy
aloqalar va diplomatik munosabatlar va shu Muhammadalixon 1833-34- va 1837-
38- yillarda Turkiyaga elchi jo’natdi. Bu elchilik aloqalarini yaxshilash va
rivojlantirishdan asosiy maqsad shu ediki Muhammadalixon Turkiyadan xarb
ilmini biladigan zobitlar mohir xarbiy ustalar Yani mina ishlab chiqarishni
biladigan kishilarni so’ragan va tog’-kon ishlarini. 13
Biladigan Injinerlarini va
ayrim manablarda muhandis deb xam yuritiladi. Jo’natishni so’rab elchi jo’natdi.
Lekin bu elchilik aloqasi kutilgan natija bermaydi balki Muhammadalixonni
g’arbga bo’lgan qiziqishini ortitiradi. Turk sultoni shuni xam takidlash kerkki
13
Ўзбекистонда елчилик хизмати тарихидан:талкин ва тахлил, Адабиёт учкунлари, Тошкент, 2016. – B . 250
24

Xitoy o’rtasida ilk diplomatik aloqalar o’rnatilgan. Erdonabiy hukmdorligi davrida
Xitoy bilan muzokaralar olib borib, “Erdonabiy Xitoy homiyligini tan olishga
majbur bo’ldi. Lekin, Erdonabiyning Sin imperiyasiga vassal bo’lganligi mahalliy
muarixlarning asarlarida uchramaydi. Muarrixlardan “Muhammad Hakimxonto’ra,
Erdonabiyni kuchli diplomat bo’lganligini va o’z davlatini mustaqil
boshqarganligini qayd etgan”. Albatta Erdonabiy Sin imperiyasining O’rta Osiyoni
mustamlaka qilishiga qarshi chiqqan. Erdonabiy Xitoy hukumatining O’rta
Osiyoga qilgan harbiy harakatlariga qarshi musulmon bo’lgan qo’shni o’lkalardan
harbiy ittifoq tuzgan, “Ch.Ch. Valixonovning ta kidlashicha, “bu ittifoq davomʼ
etmadi, lekin, Xitoyning o z chegaralarini Toshkent, Sayram, Suzoqqa va
ʻ
Turkistongacha kengaytirish rejalarini to xtatib qo ygani muhim” hisoblanadi. Sin
ʻ ʻ
imperiyasi Sharqiy Turkistonni zabt etib, “unga Sinszyan – “Yangi chegara’’ yoki
“Yangi hudud” nomini” bergan bo’lib, bu hudud bilan savdo aloqalar Qo’qon
uchun foydali bo’lgan holda, bu o’lkadagi tinchlik ham bir jihatdan Qo’qonga
bog’liq bo’lgan. Sin hukumati “dastlab uzoqdan, xo’jalar orqali Koshg’arni
boshqarishni rejalashtirgan. Musulmonlarning qarshiligi Sinni ikki yildan so’ng
mintaqani butunlay bosib olishga majbur qildi”. Munosabatlarni yaxshilash va
savdoni rivojlantirish maqsadida, Qo’qondan tez-tez Xitoyga elchi borib
turgan.“Erdona davrida Qo’qondan To’xtamuhammad, Boymuhammad va
boshqalar Xitoyga elchi bo’lib borganlar. Erdona o’zining xukmronligi davrida
Pekinga jami sakkiz martadan ortiq elchi yuborgan. Ikkinchi elchiligi 1760-yilning
sentyabrida Pekinda bo’lib, ular Erdonaning imperatorga sovg’asi sifatida chopqir
ot olib borganlar”. Xitoyning Sharqiy Turkistonda yuritayotgan siyosatiga
nisbatan, Erdonabiyning munosabati mahaliy muarrixlar tomonidan aniq
ochiqlanmagan. “Erdonabiy davrida Sin hokimiyatining uyg’ur zodagonlari va
ruhoniylari vakillaridan iborat muxoliflari Qo’qonda boshpana topganlar”. Bu
holat shundan dalolat beradiki, Qo’qon davlati Xitoyga rasman vassal
hisoblansada, lekin Sin imperiyasi amalda Qo’qonning ichki ishlariga aralasha
olmagan. Qo’qon va Xitoy munosabatlarida, Norbo’tabiy (1762-1798) alohida iz
qoldirgan shaxs hisoblanadi. No’rbotabiy davrida ketma-ket mo’l-ko’lchilik va
27

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. QO’QONNING O’RTA OSIYO DAVLATLARI BILAN
MUNOSABATLARI
1.1. Qo’qon-Buxoro munosabatlar
1.2. Qo’qon-Xiva savdo aloqalari
II BOB. QO’QONNING XALQARO MUNOSABATLARI
2.1. Qo’qon-Rossiya iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlari
2.2. Qo’qonning Xitoy va Hindiston bilan savdo aloqalari
XULOSA
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO`YXATI
ILOVALAR
1

Qo'qon xonligining tashqi munosabatlari

Купить