Qobiliyatlar - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	51.6KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	18 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

107 Sotish

Qobiliyatlar

Sotib olish

Mavzu: Qobiliyatlar
MUNDARIJA
Kirish
I Bob. Qobiliyatlar haqida tushuncha izohi va qobiliyat turlari.
1.1. Qobiliyatlar haqida umumiy tushuncha
1.2. Qobiliyatlarning turlari. Umumiy va maxsus qobiliyatlar
II Bob. Qobiliyatlarning tabiiy shartlari va noyob qobiliyatlar.
2.1. Qobiliyatlarning tabiiy shartlari
2.2. Noyob qobiliyatlar haqida
Xulosa
Foydalanilganadabiyotlarro’yxati
1

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda yosh avlodni barkamol shaxs
sifatida tarbiyalash ustuvor vazifalardan sanaladi. Barkamol shaxs kamoloti uning
ta’lim-tarbiyasiga bevosita bog’liq, hamda ularning qobilyatlarini yuzaga chiqarish
va rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir. Shasxning idividual psixalogik
xususiyatlaridan qobilyatga to’xtaladigan bo’lsak kishilar turli sohalardagi
faoliyatlarida - mehnat, o’yin, o’qish va ijodiyotda biror narsa tez yoki sekin
bajarishlari bilan bir-birlaridan farq qiladilar. Ba’zi bir odam bir ishni sekinlik
bilan bajarsa, bir kishi tezlik bilan bajaradi. Ayrim kishilarning faoliyatlari
samarali, serunum bo’lsa, boshqalarniki esa kam unum bo’ladi. Ba’zi odamlar o’z
ishlarida ijodiy, orginal usullarni ko proq qo’llasa, ba’zi bir kishilarning ishlaridanʼ
esa bunday usullar kamroq ko’rinadi. Kishilar faoliyatining mana shu xususiyatiga
qarab, biz ularning qobilyatlari qandayligini aniqlab olamiz.
Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u xoh ta’lim, xoh mehnat, xoh
o’yin, xoh sport bo’lishidan qat’iy nazar, uning bilish jarayonlariga, aqliy
hislatlariga, sensamator sohasiga, haraktereologik xususiyatlariga muayyan talablar
qo’yadi va ularning hamkorlikdagi sa’iharakatlari tufayli muvaffaqiyatlarga
erishiladi. Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, insondagi yuksak ko’rsatkichga
erishgan sifat harchand ustivorlikka ega bo’lmasin, u talablarni qondirish
imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Ayrim hollarda alohida namoyon bo’lgan psixik
xususiyat (hislat) faoliyatining yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlash
qurbiga ega, u qobiliyatlar uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch
quvvat tariqasida vujudga keladi, degan faraz o’zini oqlamaydi. Shuning uchun
qobiliyatlar murakkab tuzilishiga ega bo’lgan psixik sifatlar (hislatlar) majmuasidir
deyish juda o’rinlidir. Qobiliyatlar sifatida ro’yobga chiqadigan psixik hislatlar
majmuasining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganligi
tufayli har qaysi turdagi faoliyatlar uchun o’ziga xos tarzda qo yilishi turgan gap.
ʻ
Kurs ishining maqsadi . Qobiliyatlarmavzusini o rganish va tahlil qilish
ʻ .
2

Kurs ishining ob’yekti. Qobiliyatlar mavzusiga oid ma lumotlar vaʼ
ularning tahlili.
Kurs ishining predmeti. Qobiliyatlarning shaxs hayotida o rnini
ʻ
o rganishning qay tarzda borishi haqida ham mulohazalar yuritish.
ʻ
Kurs ishining vazifalari.
1. Qobiliyatlar tushunchasining mazmun-mohiyatini va uning inson
hayotidagi o rnini o rganish;
ʻ ʻ
2. Qobiliyatning turlarini o rganish va tahlil qilish;
ʻ
3. Qobiliyatlarning tabiiy shartlarini o rganish;
ʻ
4. Insonlardagi noyob qobiliyatlarni o rganish va tahlil qilishdan iborat.
ʻ
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2ta bob (4ta paragraf), xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
I Bob. Qobiliyatlar haqida tushuncha izohi va qobiliyat turlari.
1.1. Qobiliyatlar haqida umumiy tushuncha.
Qobiliyatlar odamning shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim,
ko’nikma va malakalarni orttirishning samaradorligi, tezligi shu xususiyatlarga
bog liq bo ladi, lekin bu xususiyatlarning o’zi bilim, ko nikma va malakalarga
ʼ ʼ ʼ
taalluqli bo’lmaydi. Aks holda, imtihonda qo’yilgan baho, doskada qaytarilgan
javob, muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz bajarilgan yozma ishiga qarab odamning
qobiliyatlari haqida qat’iy xulosa chiqarish mumkin bo lar edi. Ammo psixologik
ʼ
tadqiqotlar pedagogik tajribalarning ko`rsatishicha, ba’zan dastavval boshda
nimalarnidir qila olmaydigan va buning natijasida atrofdagi boshqa odamlardan
ajralib qolgan odam ta’lim olish jarayonida tez orada boshqalarni quvlab o’tib
ketadi va ishining katta ustasi bo’lib yetishadi. Unda boshqalarga qaraganda
ko proq qobiliyatlar nomoyon bo ladi. Qobiliyatlar bilim, ko nikma va malakalarni
ʼ ʼ ʼ
egallashda nomoyon bo’lsa ham, ular bilim, ko’nikma va malakalarga taalluqli
bo’lmaydilar.
Qobiliyatlar va bilim, ko’nikma va malakalar biri-biri bilan aynan bir
narsalar emas. Bilim, ko nikma va malakalarga nisbatan odamning qobiliyatlari
ʼ
3

qandaydir imkoniyat tarzida nomoyon bo’ladi. Yerga tashlangan urug’ ana shu
urug’dan o’sib chiqishi mumkin bo’lgan boshoqqa nisbatan faqat imkoniyat
bo’lgani kabi odamning qobiliyatlari bilim, ko`nikma va malakalarni egallash
uchun faqat imkoniyat hisoblanadi. Bu bilim, ko`nikma va malakalar egallanadimi
yoki egallanmaydimi, imkoniyat haqiqatga aylanadimi yoki yo’qmi- bularning
hammasi juda ko’p sharoitlarga bog liqdir. Bolada nomoyon bo’lgan musiqaʻ
qobiliyati uning musiqachi bo’lishiga hech bir kafolat bermaydi. Bola musiqachi
bo’lishi uchun unga maxsus ta’lim berilishi, qat’iylik, salomatligining yaxshi
bo’lishi, musiqa asbobi, notalar va boshga ko’p sharoitlar bo’lishi kerak. Bularsiz
qobiliyat taraqqiy etmayoq so’nishi mumkin.
Qobiliyatlar faqat faoliyatda nomoyon bo’ladi, shunda ham faqat ana shu
qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo’lmagan faoliyatlardagina nomoyon
bo’ladi. Agar odamni hali rasm solishga o’rgatmagan bo’lsa, agar u tasviriy
faoliyat uchun zarur bo’lgan hech qanday malakalarni egallamagan bo’lsa, uning
rasm solishga nisbatan qobiliyatlari haqida hech qanday gap bo’lishi mumkin
emas. Rasm chizishga, tasviriy san ‘atga maxsus o’rgatish jarayonida o’quvchining
qobiliyati bor yoki yo`qligi nomoyon bo’lishi mumkin.
Qobiliyat va bilim, ko`nikma va malakalarning birligi nimada ifodalanadi?
Qobiliyat bilim, ko’nikma va malakalarning o zida ko`rinmaydi, balki ularni
ʼ
egallash dinamikasida nomoyon bo’ladi, ya’ni, boshqacha qilib aytganda, mazkur
faoliyat uchun zarur bo’lgan bilim, ko nikma va malakalarni o’zlashtirish jarayoni,
ʼ
sharoitlarda qanchalik tez, chuqur, yengil va mustahkam amalga oshirilishida
nomoyon bo’ladi. Xuddi mana shu yerda yuzaga chiqadigan farqlar qobiliyatlar
bizga u haqida gapirish imkonini beradi.
Shunday qilib, qobiliyatlar shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga
oshirish sharti hisoblangan va bilim, ko nikma hamda malakalarni egallash
ʼ
dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda nomoyon bo’ladigan individual
psixologik xususiyatlar.
Qobiliyatlar faqat faoliyatda nomoyon bo ladi. Idrok etish paytida,
ʼ
masalan, ranglarning tovlanishidagi nozik farqlar, predmetlaring aniq ko rinishi,
ʼ
4

proportsional nisbatlarni tushunish (rassomlar ishida), absolyut eshitish (musiqa
bilan shug’ullanishda) va hokozolarda ayon bo ladi. Yozuvchi ixtirochiningʼ
mehnatida ayniqsa zarur bo’ladigan ijodiy hayol ham qobiliyatlar uchun katta
ahamiyatga ega.
Qobiliyat- insonning individual salohiyati, imkoniyatlari. Qobiliyat
bilimdan keskin farqlanadi, bilim mutolaa natijasi hisoblanadi, qobiliyat shaxsning
psixologik va fiziologik tuzilishining xususiyati sanaladi. Qobiliyat ko nikma,
ʻ
malakadan farq qiladi. Qobiliyat insonga berilgan in om sifatida qaraladi.
ʼ
Aksariyat ilmiy manbalarda mohirlik bilan qobiliyat aynanlashtiriladi. Qobiliyat
inson tomonidan ko nikma va malakalarning egallanishi jarayonida takomillashib
ʻ
boradi. Har qanday qobiliyat turi shaxsga tegishli murakkab psixologik
tushunchadan tashkil topgan bo lib, u faoliyatning talablariga mutanosib
ʻ
xususiyatlar tizimini o z ichiga oladi. Shuning uchun qobiliyat deganda birorta
ʻ
xususiyatning o zini emas, balki shaxs faoliyatining talablariga javob bera oladigan
ʻ
va shu faoliyatda yuqori ko rsatkichlarga erishishni ta minlashga imkoniyat
ʻ ʼ
beradigan xususiyatlar sintezini tushunmoq lozim.
Barcha qobiliyat uchun tayanch xususiyat —kuzatuvchanlikda, ya ni
ʼ
insonni fahmlash, obyektdan u yoki bu alomatlarni ko ra bilish, ajrata olish
ʻ
ko nikmasidir. Qobiliyatning yetakchi xususiyatlaridan biri — narsa va hodisalar
ʻ
mohiyatini ijodiy tasavvur qilishdir. U shaxsning shakllanishi va rivojlanishi
natijasi bo lishi bilan birga, tabiiy manbaga ham ega. Bu tabiiy manba ko pincha
ʻ ʻ
zehn tushunchasi bilan yuritiladi. Zehn nishonalari deganda qobiliyat ichki
imkoniyatlarining tabiiy asosini tushunish lozim. U ishtiyoq, moyillik,
mehnatsevarlik, ishchanlik, talabchanlik kabilarning mahsulidir.
Qobiliyat tabiiy ravishda shakllanishi va muayyan reja asosida
rivojlantirilishi mumkin. Qobiliyatni ma lum faoliyatga moyillik yoki intilish
ʼ
orqali, tabiiy zehn nishonalarini aniqlash, mutaxassis rahbarligida uzluksiz
faoliyatga jalb etish, qobiliyatni takomillashtirishning maxsus vositalarini qo llash,
ʻ
shaxsning faollik alomatlarini maksimal darajada rivojlantirish, inson shaxsiga
alohida yondashuvni umumiy talablar bilan uyg unlikda olib borish va boshqa
ʻ
5

orqali rivojlantirish yo llari mavjud. Qobiliyatning yuqori darajasi iste dod vaʻ ʼ
daholik namoyon bo ladi. Qobilyatlar, aslida, tug’ma bo’ladi. Qobiliyat tug’ma
ʻ
bo’lsada uning rivojlanishi ijtimoiy muhitga ham bog’liq bo’ladi.
Qobiliyatlar Individual-psixologlk xususiyatlar sifatida xarakterlanadi,
ya’ni bir odamning boshqa odamdan farq qiladigan sifatlarini ochib beradi. O’z-
o’zidan ma’lumki kishilar teng emas. Mana shuning uchun qobiliyatlar haqida
gapirganda, bu farqlarni xarakterlab o’tish zarur. Ular sifat va miqdor jihatdan
xarakterlanishi, farq qilishi mumkin.
Qobiliyat xususiyatlarining sifat tomonidan qaralishi maqsadga turli yo’llar
bilan borishga imkon beruvchi "O zgaruvchan miqdor" to plami sifatida, faoliyat
ʻ ʻ
muvaffaqiyatni ta’minlovchi psixologlik xususiyatlarning murakkab kompleksi
sifatida ko’rinadi.
Qandaydir faoliyatni bajarishdagi bir xil yoki nimalar bilandir o’xshash
yutuqlar asosida juda xilma xil qobiliyatlar birikmasi yotishi mumkin. Bular
bizning ko’z o’ngimizda shaxs qobiliyatlarining muhim tomonini ochib beradi: bir
xususiyatning o’rnini boshqa bir xususiyatlar bilan to’ldirish (kompensatsiya
qilish) ning keng imkoniyatlari bor bo’lib, buni odam o’zida chinakam va
qat’iyatlik bilan ishlash orqali rivojlantirish mumkin. Odamning qobiliyatlarida bor
bo’lgan kompensatorlik imkoniyatlari, masalan, ko’rish va eshitishdan mahrum
bo’lgan odamlarni maxsus tarbiyalashda nomoyon bo’ladi.
Qobiliyatlarni miqdor jihatdan o’lchash muammosi psixologiyada katta
tarixga egadir. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridayoq bir qator
psixologlar (Kettel, Termen, Spiman va boshqalar) ommaviy ixtisosliklar uchun
kasb tanlashni amalga oshirish zarurati bilan uzviy bog’liq bo’lgan talablar ta’sir
ostida ta’lim olayotganlarning qobiliyat darajasini aniqlashni talab qilib chiqdilar.
O’sha paytlarda qobiliyatlarni o’lchash usuli sifatida aqliy iste’dod testlaridan
foydalanildi. Aqliy iste’dod testlarining yordami bilan bir qator mamlakatlarda
(AQSh, Buyuk Britaniya va boshqalar) qobiliyatlarni aniqlash va maktablarda
o’quvchilarni saralash, armiyada ofitserlik xizmatini bajarish, ishlab chiqarishda
rahbarlik lavozimini tanlash va shu kabilar amalga oshiriladi. Aqliy iste’dod
6

testlari o’zlarining mazmunlariga ko’ra muvaffaqiyatli yechilishi (ko’pincha
sarflangan vaqtni hisobga olib) ball yoki ochkolar yig’indisi bilan hisoblanadigan
bir qator savollardan yoki masalalardan iboratdir. Test natijalari maxsus ravishda
standartlashtiriladi, maxsus koeffitsientlarga aylantiriladi. Bular "aqliy iste’dod
koeffitsienti" (IQ)ni aniqlash imkonini beradi. O’sha davrdagi ko’pchilik
psixologlarning ko’rsatishicha qandaydir o’zgarmas, har tomonlama iste’dodni
yoki "umumiy intellektni" (general intellegence) nomoyon qiladi deb
ta’kidlaganlar.
Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon boladi. Shuning uchun ham faqat
ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo lmagan faoliyatlardaginaʼ
namoyon boladi. O’quvchida ham zaruriy ko’nikma va malaka tizimi hamda
mustahkam bilimlar tarkib topish uslublari yo’qligiga asoslanib, jiddiy tekshirib
ko’rilsa, shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar yo’q, deb xulosa chiqarish
pedagogning jiddiy psixologik xatosi bo ladi. Masalan, Albert Eynshteyn o’rta
ʼ
maktabda uncha yaxshi o qimaydigan o quvchi hisoblangan va uning kelajakda
ʼ
genial bo’lishidan hech narsa dalolat bermas edi.
Qobiliyat bilim va malakalarning o’zida ko rinmaydi, balki ularni egallash
ʼ
tizimida namoyon boladi ya’ni, boshqacha qilib aytganda mazkur faoliyat uchun
muhim bo’lgan bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish jarayonida turli sharoitlarda
qanchalik tez, chuqur, yengil va mustahkam amalga oshirishida namoyon bo ladi.
ʼ
Qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar bo lishi bilan asl sifatlari
ʼ
xotira xususiyatlariga, hissiy xususiyatlar va shu kabilarni qarama-qarshi qo’yib
bo’lmaydi, hamda qobiliyatlarni shaxsning bu xususiyatlari bilan bir qatorga
qo’yish ham mumkin emas. Agar shu sifatlarning birortasi yoki ularning yigindisi
faoliyat talablariga javob bersa yoki bu talablar ta’siri bilan tarkib topsa bu
shaxsning mazkur individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb hisoblashiga asos
boladi.
Qobiliyat kishining psixologik va fiziologik tuzilishi xususiyatidir.
Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit bo lib, shuning bilan birga u
ʼ
ma’lum darajada bilim olish mahsuli hamdir. Umumiy va maxsus bilimlarni
7

o’zlashtirish, shuningdek, kasbiy ko’nikmalarni egallab olish jarayonida qobiliyat
mukamallashib va rivojlanib boradi. Qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar
ko’nikma va malakadir. Ular faoliyat mexanizmini tashkil qiladilar. Hamda ular
qobiliyat bilan birgalikda mahoratga erishishni ta’minlaydilarki, buning natijasida
mehnatda katta yutuqlar qo lga kiritiladi. Qobiliyatli, ammo noshut inson ko’pʼ
narsaga erisha olmaydi. Qobiliyat ko’nikmada ro’yobga chiqadi. Darhaqiqat,
qobiliyatli kishining ko’nikma va malakalari ko’p qirrali va mukammallashgan
bo ladi. Shuning bilan birga ko’nikma va malalakalar yetishmagan qobiliyatni bir
ʻ
muncha to ldirish yoki undagi kamchilikni tugatish mumkin. Ko’nikmalarni
ʼ
umumlashmasi mohirlik deb ataladi. Mohirlik ham qobiliyatning o’zginasidir.
Har qanday qobiliyat ham murakkab bo lib, u kishiga turli-tuman talablar
ʼ
qo’yadi. Agar shaxs xususiyatlari tizimi shu talabga javob bera olsa kishi faoliyatni
muvaffaqiyat bilan amalga oshirish uchun o’z qobiliyatliligini ko rsata oladi,
ʼ
agarda xususiyatlardan qaysi biri rivojlanmagan bo’lsa, shaxs mehnatning
muayyan turiga nisbatan ham qobiliyatli deb baholanadi. Har bir qobiliyatning
o’ziga xos tuzilishi mavjud. Qobiliyat tarkibida tayanch va yetakchi xususiyatlarni,
muayyan asosiy yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish lozim.
Barcha qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyat kuzatuvchanlik, bilish
ko’nikmasidir. Bu individual narsaning o’ziga xos tomoni, ijodiy faoliyat uchun
boshlang’ich materialni ko ra bilish demakdir. Qobiliyatning yetakchi xususiyati
ʼ
ijodiy tasavvur qilishlik hisoblanadi.
Quyidagilarni yordamchi xususiyat deb hisoblash mumkin: xotira (u
faoliyat talablariga muvofiq ravishda o’ziga xos tuzilishda bo’ladi), emotsionallik,
ya’ni his tuyg’uga beriluvchanlik (bu xususiyat shaxsning faoliyatini oshiradi) va
shunga o’xshashlar. Amaliy faoliyatning ba’zi ko rinishlarida shaxsning irodasi
ʼ
oldingi o’ringa chiqadi. Qobiliyat tuzilishidagi turli xususiyatlarning tarkibi
faoliyatning turli davrlarida yoki ijodiyotning bosqichlarida turlicha bo’lishi
mumkin. Demak, tuzilish ham barqaror, ham o’zgaruvchandir.
Qobiliyatlar B.M. Teplovning fikricha, muntazam rivojlanish jarayonida
mavjud bo ladilar. Shuningdek, ta’kidlab o’tish lozimki, har bir faoliyatning
ʼ
8

bajarilish samaradorligi bir xil emas, balki, turli qobiliyatlar uyg’unligiga bog liq.ʼ
Ba’zi qobiliyatlar rivojlanishiga zarur nishonalarning mavjud emasligi, ularning
tanqisligi boshqa qobiliyatlarning yuksak darajada rivojlanganligi hisobiga
to ldirilishi mumkin.
ʼ
Rus psixologiyasida qobiliyatlar muammosini o rganishda ikki yo nalish
ʻ ʻ
mavjud. Birinchisi- asab tizimi asosiy xossalarining aloqalari va insonning
umumiy psixik qobiliyatlarini tadqiq etuvchi psixofiziologik yo nalish (E.L.
ʻ
Golubeva, V.M. Rusalov). Boshqa yo nalish- qobiliyatlarni individual, o yin,
ʻ ʻ
o quv, mehnat faoliyatida tadqiq qilish (A.N. Leontevning faoliyatga
ʻ
yondashuvidan). Bu yo’nalish faoliyat bo’yicha qobiliyatlarning rivojlanish
aniqlovchilarini o’rganadi, bunda iste’dod nishonalari ahamiyatga olinmaydi.
Keyinchalik S.L. Rubinshteyn maktabida (A.V. Brushlinskiy, K.A. Abdulxanova
Slavskaya) qobiliyatlar muammosini o’rganishga o’zaro kelishuvga asoslangan
nuqtai nazar tarkib topdi. Bu qarashning tarafdorlari bo’lgan olimlar, odamda
yuzaga keladigan qobiliyatlarni iste’dod nishonalari asosida, faoliyat usullarining
rivojlanishi sifatida ko’rib chiqqan edilar.
Qobiliyatlarning rivojlanishi uchun dastlab iste’dod nishonalaridan iborat
bo lgan muayyan asos bo’lishi zarur. Iste’dod nishonalari ostida, qobiliyatlar
ʼ
rivojlanishining tabiiy asosini tashkil etuvchi asab tizimining anatomik-fiziologik
xususiyatlari tushuniladi. Masalan, qobiliyatning tug’ma nishonalari sifatida turli
analizatorlar rivojlanishining xususiyatlari namoyon bo lishi mumkin. Xuddi
ʼ
shunday eshitish idrokining muayyan xarakteristikalari musiqiy qobiliyatiarning
rivojlanishi uchun asos sifatida yuzaga kelishi mumkin. Intellektual
qobiliyatlarning nishonalari esa, avvalambor, miyaning u yoki bu darajadagi
qo’zg’aluvchanligida, asab jarayonlarining harakatchanligida, vaqtincha
aloqalarning hosil bo lish tezligida, ya’ni, I.P. Pavlov genotip - asab tizimining
ʼ
tug’ma xususiyatlari deb atagan miya faoliyatining shular kabi vazifalarida
namoyon bo ladi. Miya, his-tuyg’u organlari, harakat (tug’ma nishonalar)
ʻ
tuzilishining tug’ma anatomik-fiziologik xususiyatlari odamlar o’rtasidagi
individual farqlarning tabiiy asosini belgilab beradi.
9

Ko’pchilik psixologlarning fikricha, nishonalar bu asab tizimining irsiyat
tomonidan belgilangan (tug’ma) anatomik-fiziologik xususiyatlari. Lekin
olimlarning ayrimlari, masalan, R.S. Nemov, odamda ikki xil nishonalarning:
tug’ma (tabiiy) va orttirilgan (ijtimoiy) turlari mavjudligini faraz qiladilar.
Nishonalarning rivojlanishi - bu tarbiya sharoitlari va jamiyat
rivoilanishining xususiyatlari bilan bog liq bo’lgan ijtimoiy shartlangan jarayon.ʼ
Jamiyatda u yoki bu kasbga ehtiyoj tug ilgan sharoitda nishonalar rivojlanadi va
ʼ
qobiliyatlarga aylanadi; nishonalar rivojlanishining ikkinchi muhim omili
tarbiyalash xususiyatlari hisoblanadi.
Nishonalar maxsus bo’lmaydi. Odamda muayyan turdagi nishonalarning
mavjudligi qulay sharoitlarda ular asosida ma’lum qobiliyatning rivojlanishi
zarurligini bildirmaydi. Bir xil qobiliyatlar asosida faoliyat talablarining
xususiyatiga ko’ra turli xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin. Xuddi shunday,
eshitish qobiliyati va ohang hissiga ega bo lgan odam musiqa ijrochisi, dirijer,
ʼ
raqqosa, qo’shiqchi, musiga tanqidchisi, pedagog, bastakor va h.k. bo lib yetishishi
ʼ
mumkin. Shu bilan birga, nishonalar kelajakdagi qobiliyatlar xarakteriga ta’sir
etmasligini inkor etish yaramaydi. Xuddi shunday, eshitish analizatorining
xususiyatlari aynan ushbu analizator rivojlanishining alohida darajasini talab
etadigan qobiliyatlarga o’z ta’sirini o’tkazadi.
Qobiliyatlardan farqli ravishda nishonalar insonning ularga murojaat qilishi
yoki qilmasligi, amaliyotda foydalanishi yoki foydalanmasligidan qat’iy nazar,
uzoq vaqt davomida mavjud bo’lib, saqlanishi mumkin.
Shunday qilib, nishonalar o’zida qobiliyatlarni jamlamaydi va ularning
rivojlanishini kafolatlamaydi, deb aytish mumkin. Ular faqat qobiliyatlar
rivojlanishining shartlaridan biri bo lib hisoblanadi.
ʼ
1.2. Qobiliyatlarning turlari. Umumiy va maxsus qobiliyatlar .
Qobiliyatlar - shaxsning ma’lum faoliyatdagi muvaffaqiyatlarini va osonlik
bilan biron faoliyatni egallay olishini ta’minlaydigan yakka psixologik
10

xususiyatlaridir. Qobiliyatlarning juda ko p turlari mavjud. Hozirgi zamonʻ
psixologiyasida inson qobiliyatlarining tasniflanish turlari ko’pchilikni tashkil
etadi. Ularning ichidagi umumiy tasniflashga ko’ra qobiliyatlar ikki guruhga:
umumiy va maxsus qobiliyatlarga bo ladi. Bu umumiy boshlang’ich qobiliyatlar -
ʼ
bu qobiliyatlar turli darajadagi ifodalanishda bo lsada, barcha odamlarga xos.
ʼ
Ularga psixik aks ettirishning asosiy shakllari: sezish, idrok qilish, esda olib qolish,
qayg’urish, fikrlash, xayol surish, qaror qabul qilish va amalga oshirish kiradi. Bu
qobiliyatlarning boshlang’ich ifodalari mos bo lgan sensor, mnemik, tafakkur,
ʼ
irodaviy samaralar bilan bajariladigan psixik harakat. Mashqlar natijasida u
muvofiq ko’nikmaga aylanishi mumkin. Maxsus boshlangich qobiliyatlar - bu
qobiliyatlar barcha odamlarga xos bo’lmay, ular psixik jarayonlarning qandaydir
sifat tomonlarining ma’lum ifodalanishini taqazo etadi. Ko’z bilan chamalash- bu
ko rish orqali idrok qilinadigan ob’ektlarning kattaliklarini, ular o’rtasidagi va
ʼ
ulargacha bo lgan masofalarning turli aniqlikda idrok qilish, baholash va
ʼ
taqqoslash qobiliyati, ya’ni, ko’rish orqali idrok qilishning ma’lum sifati.
Musiqaviy eshitish qobiliyati - bu musiqali tovushlarni farqlash va ularni aniq joriy
etish qobiliyatida namoyon bo ladigan eshitish orqali idrok qilishning ma’lum
ʼ
sifati sanaladi. Musiqali eshitish bu musiqali qobiliyatlarning tarkibiy qismlaridan
biri. Maxsus odatdagi qobiliyatlar ta’lim jarayonida iste’dod nishonalari asosida
rivojlanadi.
Umumiy murakkab qobiliyatlar - bu umuminsoniy faoliyat turlari: mehnat,
ta’lim, o’yin, bir-biri bilan muloqotga bo lgan qobiliyatlar. Ular u yoki bu darajada
ʼ
barcha odamlarga xos. Bu guruhga mansub qobiliyatlarning har biri shaxs
xossalarining murakkab tarkibini tashkil etadi.
Maxsus murakkab qobiliyatlar turli darajada emas, umuman barcha
odamlarga xos bo lmagan qobiliyatlar. Ular inson madaniyati tarixi jarayonida
ʼ
yuzaga keladigan ma’lum kasbiy faoliyatga bo lgan qobiliyatlar hisoblanadi. Ular,
ʼ
odatda, kasbiy qobiliyatlar deb ataladi. "Umumiy psixologiya" (sankt-peterburg,
11

2002) darsligining muallif A.G. Maklakov qobiliyatlarni tabiiy yoki odatdagi
qobiliyatlar, va ijtimoiy-tarixiy kelib chiqqan maxsus qobiliyatlarga ajratadi.
Tabiiy qobiliyatlar odamlar va hayvonlar uchun xos bo lib, idrok qilishʼ
xotirada saqlash, oddiy muloqotga kirisha olish shular jumlasidandir. Biologik
jihatdan asoslangan bu qobiliyatlar asosini shartli reflekslar hosil bo lish jarayoni
ʼ
tashkil etadi. Insondagi va yuksak darajada rivojlangan hayvonlardagi bu
qobiliyatlar bir -biridan farq qiladi.
Maxsus insoniy qobiliyatlar ijtimoiy-tarixiy tabiatga ega bo lib, ijtimoiy
ʻ
hayot va taraqqiyotni ta’minlaydi. Maxsus insoniy qobiliyatlar o’z navbatida
umumiy va xususiy qobiliyatlarga bo linadi.
ʼ
Umumiy qobiliyatlar insonning turli faoliyatlari muvaffaqiyatini
ta’minlovchi aqliy qobiliyatlar xotira va nutqning rivojlanganligi, qo l harakatlarini
ʻ
aniqligi va boshqa xususiyatlardan iborat. Maxsus qobiliyatlar deb, inson
yutuqlarini amalga oshirish uchun alohida turdagi iste’dod va uning rivoji zarur
bo lgan maxsus faoliyat turlarida aniqlaydigan qobiliyatlar tushuniladi. Bunday
ʼ
qobiliyatlarga musiqa, matematika, lingvistik, texnikaviy, badiiy, adabiy, sportga
bo’lgan qobiliyatlarni kiritish mumkin.
Qobiliyatlar muammosini tadqiq qiluvchilarning ko’pchiligining fikriga
ko ra, umumiy va maxsus qobiliyatlar nizoga bormaydilar, ular o’zaro bir-birini
ʼ
to ldirgan va boyitgan holda birgalikda mavjud bo ladilar. Bundan tashqari, ayrim
ʼ ʼ
holatlarda umumiy qobiliyatlar rivojlanganligining darajasi ma’lum faoliyat
turlariga nisbatan maxsus qobiliyatlar sifatida namoyon bo’lishi mumkin.
Inson umumiy qobiliyatlari sirasiga muloqotda, odamlar bilan o’zaro
aloqada ifodalanadigan qobiliyatlarni ham kiritish zarur. Bu qobiliyatlar ijtimoiy
belgilangan bo lib, insonning jamiyatdagi hayoti jarayonida shakllanadilar. Xuddi
ʼ
shunday, nutqni muloqot vositasi sifatida o’zlashtirmasdan, insonlar jamiyatiga
moslashish malakasiga ega bo lmasdan turib, ya’ni, odamlar harakatini to’g’ri
ʼ
idrok qilish va baholash, ular bilan o’zaro munosabatda bo’lish va turli ijtimoiy
vaziyatlarda yaxshi aloqalarni o’rnatish, insonning normal hayoti va psixik
rivojlanishining imkoniyati bo lmas edi.
ʼ
12

Nazariy va amaliy qobiliyatlar bir-biridan birinchisining insondagi
abstrakt-nazariy fikrlashga, ikkinchisining esa - aniq amaliy faoliyatga moyilligini
belgilab beradilar.
Qobiliyatlar, shuningdek, o quv va ijodkorlik qobiliyatlariga bo’linadi.ʼ
Ular bir-biridan, birinchisining o’qitish samarasini, inson tomonidan bilim, malaka
va ko’nikmalarning o’zlashtirilishini belgilashi bilan boshqalarining kashfiyotlar,
moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi shakllarini yaratish imkoniyatini
belgilashi bilan farq qiladi.
Qobiliyatlar rivojlanishi uchun sharoitlarning mavjudligi yoki mavjud
emasligiga ko’ra, ular yashirin va dolzarb bo’lishi mumkin. Yashirin qobiliyatlar
sifatida ma’lum faoliyat turida joriy qilinmaydigan, lekin ijtimoiy sharoitlarning
o’zgarishida dolzarb qobiliyatga aylana oladigan qobiliyatlar tushuniladi. Dolzarb
qobiliyatlarga ayni damda zarur bo lgan va aniq faoliyat turida joriy qilinadigan
ʼ
qobiliyatlar kiritiladi. Yashirin va dolzarb qobiliyatlar inson qobiliyatlari
rivojlanadigan ijtimoiy sharoitlar xarakterining bilvosita ko’rsatkichlari sifatida
namoyon bo ladi. Aynan ijtimoiy sharoitlar xarakteri yashirin qobiliyatlarning
ʼ
rivojlanishiga to’sqinlik qiladi va imkoniyat yaratadi, ularning dolzarb
qobiliyatlarga aylanishini ta’minlaydi yoki ta’min etmaydi. Har bir faoliyat
bajarilishining samaradorligi doimo bir qator qobiliyatlarga bog liq. Xuddi
ʼ
shunday, masalan, yozuvchi bo lish uchun qanchalik rivojlangan bo lmasin,
ʼ ʻ
kuzatuvchanlikning o’zigina kifoya qilmaydi. Yozuvchi uchun kuzatuvchanlik,
obrazli xotira, tafakkurning qator sifatlari, yozma nutq bilan bog liq sifatlar,
ʼ
diqqatni jamlashga bo lgan va boshqa qobiliyatlar birinchi darajali ahamiyatga ega.
ʼ
Boshqa tomondan, istalgan ma’lum qobiliyat tarkibi turli faoliyatlar talablariga
javob beruvchi universal yoki umumiy sifatlar, hamda faqat yagona faoliyatni
muvaffaqiyat bilan ta’minlovchi maxsus sifatlarni o’z ichiga oladi.
Qobiliyatlar tarkibida ikki guruhdan iborat tarkibiy qismlarni ajratish
mumkin. Ayrimlari yetakchi o’rinni egallasa, boshqalari yordamchi bo lib
ʼ
hisoblanadi. Xuddi shunday, tasviriy qobiliyatlar tarkibida yetakchi xossalarning
o’rni ko’rish analizatorining yuqori tabiiy ta’sirchanligi-chiziqlar, nisbatlar,
13

shakllar, yorug’ va soya tomonlar, ranglar uyg’unligi, maromi hissi, shuningdek,
rassom qo lining sensomotor sifatlari, yuqori darajada rivojlangan obrazli xotira vaʼ
boshqalarga berilgan. Yordamchi sifatlarga esa badiiy xayol xossalari, emotsional
mayl, tasvirga emotsional munosabat va h.k.larni kiritish mumkin. Tasviriy
faoliyatga bo lgan qobiliyatlarni V.P.Kirienko o’rgangan.
ʼ
Musiqa qobiliyatlari B.M. Teplov tomonidan tadqiq etilgan. Musiqiy
qobiliyatlar tarkibida u quyidagi asosiy tarkibiy qismlarni ajratadi: musiqiy eshitish
qobiliyati, marom hissi va musiqiy xotira shular jumlasidandir. Shuningdek,
Teplov aynan musiqiy faoliyat bilan shug’ullanishda talab etiladigan, musiqiylik
deb atalgan, individual-psixologik xususiyatlarning majmuini ajratib ko’rsatdi.
Uning belgisi o’rnida B.M. Teplov ayrim mazmunning ifodasi sifatidagi musiqiy
kechinmani hisoblaydi. Bundan tashqari, musiqaga nisbatan emotsional
hozirjavoblik, Teplov bo’yicha- bu musiqiylikning asosi.
Matematik qobiliyatlar ustida V.A. Krutetskiy ish olib borgan. Matematik
qobiliyatar tarkibida matematik xotira, miqdoriy va fazoviy munosabatlar
sohasidagi mantiqiy tafakkur qobiliyati, matematik materialning tezda
kengaytirilgan holda umumlashtirish, bir operatsiyadan ikkinchisiga oson va erkin
o’tish, mulohaza va yechimlarning aniqligi, oddiyligi, tejamkorligi va
omilkorligiga intilish katta ahamiyatga ega. Matematik qobiliyatlar o’zagini V.A.
Krutetskiy tafakkurning matematik yo’nalganligi tashkil etadi deb hisoblaydi.
Yordamchi xossalar sifatida sensor va aqliy sohalardagi individual-psixologik
xususiyatlari matematik faoliyat talablariga javob beradigan, mos bo lgan sohadagi
ʼ
ma’lum bilim, malaka va ko’nikmalarning aniq zahirasini ko’rsatadi.
Pedagogik qobiliyatlarni N.V. Kuzmina, F.N. Gonobolinlar tadqiq
qilganlar. Pedagogik qobiliyatlar tuzilishida pedagog odobi, kuzatuvchanlik,
bolalarga muhabbat, bilimlarni berishga ehtiyoj, pertseptiv, kommunikativ,
tashkilotchilik va boshqa qobiliyatlar majmuasi yetakchi sifatlar o’rnini egallaydi.
Yordamchi sifatlarga artistlik mahorati, notiqlik, hazilkashlik va boshqalar kiradi.
Tashkilotchilik qobiliyatlari muammosini uzoq vaqt L.I.Umanskiy tadqiq qilgan.
Muallif tashkilotchilik qobiliyatlari tarkibini aniqladi. Qobiliyatli tashkilotchi
14

shaxsi uchun L.I. Umanskiy fikricha quyidagi sifatlar zarurdir, bular: shaxsning
yo’nalganligi, uning shayligi, umumiy (muloqotchanlik, rivojlanganlikning
umumiy darajasi, amaliy ong, kuzatuvchanlik, tashabbuskorlik, qat’iyatlilik,
tashkilotchilik, mustaqillik, o’zini tuta bilish), maxsus sifatlari faollik xossalar
(tashkilotchilik hissi, psixologik odob, emotsional-irodali ta’sirchanlik,
jamoatchilik faolligi, talabchanlik, tanqidiylik, tashkilotchilik faoliyatiga moyillik,
shaxsning individual xususiyatlari shular jumlasidandir.
O’quvchilarning texnikaviy qobiliyatlari M.G. Davletshin tomonidan
o rganilgan. Texnikaviy qobiliyatlar tarkibida muallif tomonidan tayanch vaʼ
yetakchi xossalar, shuningdek, yordamchi sifatlar ko rsatilgan. Texnikaviy
ʼ
qobiliyatlarning tayanch xossasi bo’lib texnikaviy kuzatuvchanlik hisoblanadi
(inson idrokining mashina, asosiy bo’g’inlar va tuzilmalarning tuzilish tamoyiliga,
ularning o’zaro ta’siriga yo’nalganligi). Yetakchi xossalar bo lib texnikaviy
ʼ
tafakkur va texnikaviy xayol hisoblanadi (texnikani tushunish, amaliy zakovat,
texnikaviy moslamani tahlil qilish, qismlardan yaxlitlikni yasash qobiliyati,
fazoviy tasavvurlarning jonliligi va aniqligi, shakllar va masofalarni yodda olib
qolish, konstruktiv fantaziya). Yordamchi xossa qo I epchilligi hisoblanadi.
ʻ
Lingvistik qobiliyatlarni A.X. Yugay o’rgangan. Lingvistik qobiliyatlar
tarkibida u fonematik eshitish qobiliyati (tilning sezgirligi), lingvistik tafakkur va
verbal xotirani ajratdi.
Qobiliyatlarning mavjud emasligi odamning u yoki bu faoliyatni bajarishga
yaroqsizligini bildirmaydi, chunki ega bo lmagan qobiliyatlarning o’rnini to ldirish
ʼ ʼ
psixologik mexanizmi mavjud. Ko’p hollarda faoliyat bilan faqat qobiliyatlilar
emas, balki ularga ega bo’lmaganlarning ham shug’ullanishiga to’g’ri keladi. Agar
odam bu faoliyat bilan shug’ullanishni davom ettirishga majbur bo’lsa, u ongli
ravishda yoki anglanmagan holda, o’z shaxsining kuchli sifatlariga tayanib,
qobiliyatlar yetishmovchiligini to ldirishga harakat qiladi. E.P.Ilinning fikriga
ʼ
ko’ra, bu to ldirish egallanadigan bilim va ko’nikmalar, yoki faoliyatning
ʼ
individual-tipik uslubini shakllantirish orqali, yoki boshqa, rivojlanishi yuksakroq
bo lgan qobiliyat orqali amalga oshirilishi mumkin. Etishmagan qobiliyat juda
ʼ
15

keng muayyan insondagi yuksak rivojlangan qobiliyatlar bilan to ldirilishiʼ
mumkin. Aynan, shu xususiyat insonning turli sohalarda samarali faoliyat
yuritishiga imkoniyat yaratadi.
Qobiliyatlarda bir qancha darajalarni ajratish mumkin: layoqat, mohirlik,
iste’dod, geniallik.
Qobiliyat deb, insonni u yoki bu faoliyatning samarali bajarilish imkoniyati
bilan ta’minlovchi layoqatlarning o’ziga xos uyg unligiga aytiladi. Ushbu ta’rifda
ʻ
qobiliyatga bog liq ravishda faoliyatning samarali bajarilishi emas, balki, faqat
ʻ
shunday bajarilishi mumkin bo lgan imkoniyatga e’tibor qaratish lozim. Faoliyatni
ʻ
samarali tarzda amalga oshirish uchun muvofiq keladigan qobiliyatlar
uyg’unligining mavjudligi emas, balki, zarur bilim va ko’nikmalarning
egallanganligi ham muhimdir. Qobiliyat faqat u yoki bu faoliyatda muvaffaqiyatga
erishish imkoniyatini belgilaydi, bu imkoniyatning joriy qilinishi esa muayyan
qobiliyatlarning rivojlanish darajasi va qanday bilim va ko’nikmalarning
egallanganligi bilan belgilanadi. Qobiliyatli insonlarning individual farqlari
qiziqishlarning yo’nalganligi bilan belgilanadi. Xuddi shunday, ayrimlar
matematikaga, boshqalar tarixga, uchinchilar esa jamoatchilik ishiga qiziqadilar.
Inson qobiliyatlarini xarakterlaganda ko’pincha, ular taraqqiyotining
mohirlik deb ataluvchi, ya’ni, ma’lum faoliyatda mukammallikka erishish darajasi
alohida ko rsatiladi. Insonning mohirligi haqida so’z yuritilganda, avvalambor,
ʼ
uning ishlab chiqaruvchi faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug’ullanish qobiliyati
nazarda tutiladi. Lekin bu, mohirlik orttirilgan malaka va ko’nikmalarning
yig indisi, degani emas. Mohirlik yuzaga keladigan muammolarni ijodiy hal
ʻ
qilishga psixologik shaylikni taqazo etadi. "Mohirlik -bu "nima" va
"qanday"larning bir vaqtning o’zida kelishi», - deb bejizga aytilmagan, bu bilan,
usta uchun ijodiy masalani anglash bilan uni yechish usullarini topishning o’rtasida
uzilish mavjud emasligi ta’kidlanadi.
Qobiliyatlar rivojlanishining keyingi darajasi - iste’dod. "Iste’dod" so’zi
muqaddas kitoblarda uchraydi, bunda kumush o lchov birligi nazarda tutilgan,
ʼ
kumushni xo’jayinidan olgan tanbal ishchi uni tijoratga ishlatib, foyda olishning
16

o’rniga, yerga ko’mib qo’ygan (Iste’dodini yerga ko’mgan iborasi shundan paydo
bo lgan). Hozirda iste’dod deb, maxsus qobiliyatlar (musiqiy, adabiy, matematikʼ
va boshqalar) ning yuqori rivojlanish darajasiga aytiladi. Iste’dod faoliyatda
namoyon bo ladi va rivojlanadi. Iste’dodli odam faoliyati yangiligi,
ʼ
yondoshuvning o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Iste’dod - bu qobiliyatlar
yig indisi. Alohida chegaralab qo’yilgan qobiliyat, yuqori darajada rivojlangan
ʼ
bo lsada, iste’dod deb atalishi mumkin emas. Masalan, buyuk iste’dodlar ichida
ʼ
yaxshi xotira va yomon xotira egalarini aniqlash mumkin. Bu inson ijodiy
faoliyatida xotira - muvaffaqiyatga erishishning omillaridan biri ekanligiga
bog liq. Lekin natijalarga aqlning teranligi, boy fantaziya, kuchli iroda, chuqur
ʼ
qiziqishlarsiz erishib bo lmaydi.
ʻ
Qobiliyatlar taraqqiyotining oliy darajasi geniallik deb ataladi. Insonning
ijodiy yutuqlari jamiyat hayoti, madaniyat rivojida butun bir davrni tashkil
etganida geniallik haqida so’z yuritiladi. Genial odamlar juda ozchillikni tashkil
etadi. Inson tamaddunining besh ming yillik tarixida ular 400 ta odamdan
oshmaydi. Geniyni xarakterlovchi iste’dodning yuqori darajasi faoliyatning turli
sohalarida o’ta qobiliyatli bo lish bilan bog liq. Bunday allomalardan Arastu,
ʼ ʼ
Leonardo da Vinchi, R. Dekart, G.V. Leybnits, M.V. Lomonosov va boshqalarni
keltirish mumkin. Xuddi shunday, M.V. Lomonosov fanning turli sohalari: kimyo,
astronomiya, matematikada buyuk natijalarga erishgan, va shu bilan birga, rassom,
adabiyotshunos, tilshunos bo lib, she’riyatni juda yaxshi bilgan. Lekin bu holat
ʼ
geniyning barcha individual sifatlari bir xil darajada rivojlanganligini bildirmaydi.
Uning qaysidir tomoni ustunlik qilishi, qaysidir qobiliyatlari yorqinroq namoyon
bo’lishi mumkin.
Shunday qilib, ma’lum qobiliyatlar rivojlanishi me’yorlarining aniq
manzarasini namoyon qiluvchi qobiliyatlarning rivojlanish darajalarini ko’rib
chiqdik.
Umumiy qobiliyatlar mavjud bo’lganda kishi faoliyatning turli xillari bilan
muvaffaqiyatli shug ullana oladi. Maxsus qobiliyatlar kishiga qandaydir bir
ʼ
muayyan faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug ullanish imkoniyatini beradi. Masalan,
ʼ
17

matematik, texnikaviy, adabiy, musiqiy, tasviriy va boshqa qobiliyatlar bo’ladi.
Umumiy qobiliyatlarga ko’p hollarda intellekt, tafakkurning kreativligi va
shaxsning psixomotor qobiliyatlari kiradi deb hisoblaydilar.
Intellekt. Yuqorida ko’rsatib o’tganimizdek odamning aqliy rivojlanish
darajasini o’rganishga intilish "intellekt" tushunchasini va nazariyasining
yaratilishiga olib keldi. Ko’rsatib o’tganimizdek intellektini o’lchash va baholash
uchun turli testlar qo llaniladi. Ularning barchasi intellekt testlari degan umumiyʻ
nom bilan ataladilar. Biz yuqorida Intellektni baholashda ko’p qo’llaniladigan
testning mohiyatiga qisqa to’xtalib o’tgan edik. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki,
ulardagi formulalar bolalar intellektini o’lchashda qo’llaniladi. Katta yoshli
kishilar intellektini baholash uchun boshqa mezon, individual natijani biror meyor
(ko’pchillkni o’rganish natijasida tajriba yo’li bilan topilgan) bilan taqqoslanadi.
Kreativlik (ijodiy qobiliyatlar). Ko’rsatib o’tganimizdek birgina lQ
(intellekt koeffitsient) asosida kishini ishga qabul qilish, uning imkoniyatlarini
baholash noto’g’ri bo lar edi. Shu sababli 50 yillardan boshlab aqliy rivojlanishni
ʻ
o’rganish bilan bir qatorda kishining ijodiy qobiliyatlarini ham o’rganish va
o`lchashga katta e’tibor berib boshlandi. Bu borada maxsus testlar yaratildi.
"Intellekt" tushunchasi ko`proq psixologiyadagi konvergent tafakkur
tushunchasiga mos keladi birdan-bir tog ri javobni izlash va unga keltirishga
ʼ
yo`nalgan. "Kreativlik" tushunchasi esa ko’proq divergent tafakkur tushunchasiga
mos keladi. Divergent tafakkur, bu turli tomonlarga tarmoqlanuvchi, bir vaqtning
o’zida turli yo’nalishlarga tarqaluvchi, ko’plab yechim variantlarni yaratishga
yo’nalgan tafakkur. Shu sababli divergent tafakkur kutilmagan natija va
yechimlarga olib keladi. Ijodiy qobiliyatlarni (kreativlik) baholashda berilgan
vazifani yechishning "yengilligi", "moslashuvchanligi va egiluvchanligi",
"orginalligi"ga e’tibor beriladi. Kreativlik (umumiy ijodiy qabiliyat) bllimlarni
o zgartirishni xarakterlaydi. Kreativlik xayol, fantaziya, gipoteza (faraz) qo’yish
ʻ
jarayonlari bilan bog’liq. Intellekt esa o zlashtirilgan bilimlarni amalda qo’llash,
ʻ
mavjud bilimlarga tayanib masalani hal qilish (test intellekti) dan iborat. M.Vollax
18

va N. Kogonlar 11-12 yoshli bolalardagi kreativlikni o rganish natijasida o’n guruhʻ
o’quvchilarni ajratdilar.
A. Yo’qori intellektga va yo’qori kreativlikka ega bolalar. Ular o’z
qobiliyatlariga ishonadilar, o z-o zini baholashlari adekvat. Ularda yuqori
ʻ ʻ
darajadagi o’z-o’zini nazorat qila olish, ichki mustaqillikka egalik mavjud. Ular
bolalarga xos psixologiyaga ega, ammo vaziyat talab qilsa o’zlarini kattalardek
tuta oladilar. Ular barcha g ayritabiiy, yangi narsalarga qiziqadilar, juda
ʼ
tashabbuskor, o zlarining mustaqilligini, fikr va harakat erkinligini saqlab qolgan
ʻ
holda ijtimoiy muhitga yaxshi moslasha oladilar.
B. Yuqori intellekt va past kreativlikka egalar. Ular maktabda o’zini
ko’rsatishga, yuqori baholar olishga intiladilar. Ular muvaffaqiyatsizliklarni og’ir
boshdan kechiradilar, aytish mumkinki ularda muvaffaqiyatga ishonch emas,
muvaffaqiyatsizlikdan qo’rqish ko’p. Ular tavakkal qilmaydilar, o z fikrlarini
ʻ
ko’pchilik oldida izhor qilmaydilar. Ular indamas, ko’pchilikka (sinfdoshlariga)
qo shilmaydilar. Ularning yaqin do’stlari juda kam. Ularni o’z holiga tashlab
ʻ
qo’yishsa buni yoqtirishmaydi, ishlarini, o’qishini, hatti-harakatlarini tashqaridan
adekvat baholanib turilishiga muhtoj.
C. Past intellektga va yuqori kreativlikka egalar. Bunday o’quvchilar ko’p
hollarda "yomonlar" sifatida baholanadilar. Maktab talablariga qiyin
moslashadilar, ko’pincha ularning qiziqishlari maktabdan tashqarida bo’lib, u
yerda ular o’zlarining ijodiyliklarini nomoyon qiladilar. Ular ko’pincha bezovta,
o’zlariga ishonmaydi, o’zlarini kamsitilgandek his qiladilar. Ko’pincha
o’qituvchilar ularni diqqatsiz, befahm sifatida baholaydilar, chunki bu bolalar bir
xil, zerikarli ishlarni istamay bajaradilar, diqqatini ishga to’play olmaydilar.
D. Past intellekt va past kreativikka egalar. Tashqi muhitga yaxshi
moslashadilar, ko’pincha "o’rtacha" mavqega ega. O’zlari egallab turgan ijtimoiy
mavqe ularni qoniqtiradi. O’z-o’zini baholashlari adekvat, o’quv predmetlariga
bo’lgan qobillyatning pastligini ularning yuqori ijtimoiy intellekti, dilkashligi,
o’qishdagi passivligini to ldirib turadi.
ʻ
19

II Bob. Qobiliyatlarning tabiiy shartlari va noyob qobiliyatlar.
2.1. Qobiliyatlarning tabiiy shartlari.
Har bir kishida tug’ma layoqat nishonalari, ya’ni miyaning oliy nerv
faoliyatining analizatorlarining o’ziga xos xususiyatlari bor bo’ladi, binobarin,
kelgusida biror qobiliyatni rivojlantirishga bo’lgan muayyan moyillik ana shunga
bog’liqdir. Tabiiy anatomik-fiziologik layoqat nishonalari qobiliyatlarning
fiziologk asosini tashkil etadi. Keyinchalik qobiliyatga aylanadigan layoqat
nishonalarining majmui kishining iste’dodi deyiladi. Lekin bu tabiiy layoqat
nishonalari muvaffaqiyatli faoliyatning to’la-to’kis shart-sharoiti bo’la olmaydi.
Layoqat nishonalarini rivolantirish kerak, bu esa faoliyat jarayondagina ro’y
berishi mumkin. Layoqat nishonalari ko’p qiymatlidir, yana tegishli sharoitlar
mavjud bo’lganda, faoliyatga qarab layoqat nishonalari asosida turli qobiliyatlar
rivojlanishi mumkin. Masalan, yaxshi eshitish va ohangni sezish qobiliyati mavjud
bo’lganda bir kishi kompozitor, ikkinchisi yaxshi ijrochi, uchinchisi yaxshi
dirijyor, to’rtinchisi musiqa tanqidchisi va hokozolar bo’lib yetishmog’i mumkin.
Qulay sharoitlar mavjud bo’lganda ayrim kishilarda qobiliyatlar juda erta
rivojlanadi. Odatda musiqa va tasviriy san’atga bo’lgan layoqat ancha ertaroq
paydo bo’ladi. Masalan, M.I.Glinka 3-4 yoshidayoq shunday o’yinni juda
yoqtirgan: u ovoz chiqaradigan turli buyumlarni (mis, tog’oracha, kostrilka)
yog’och bilan chalgan. Bunda kattalarni hayron qoldiradigan darajada ohangdosh
tovushlar paydo bo lganki, ularni eshitish maroqli edi. Keyinchalik bu bola buyukʼ
kompozitor bo’lib yetishdi. Biroq shunday ham bo’ladiki, kishilar bolalikda
favqulodda qobiliyatlarini nomoyon qilganlar-u, biroq katta bo’lgach, ulardan
mahrum bo’lganlar. Lekin bunday hollar nisbatan kam uchraydi. Qobiliyatlar
faoliyat davomida rivojlanadi. Qobiliyatlarni rivojlantirishning birinchi sharti-
faoliyatga bo’lgan ehtiyojni tarbiyalashdir. Mehnatga bo’lgan ehttyojni tarbiyalash
uchun ishga qiziqish va unga odatlanish katta ahamiyatga egadir. Qobiliyatlar
shaxsning boshqa sifatlari bilan chambarchas bog’langan. Kishining talantli
ekanligi ma’lum darajada uning psixik jarayonlari, shuningdek, ko’pgina psixik
20

xususiyatlarining rivojlanish darajasiga bog liq bo’ladi. Ayrim qobiliyatlarniʻ
rivojlantirishda tegishli bilish jarayonlarining yuqori darajada bo’lishi hal qiluvchi
rol o’ynaydi. Masalan, musiqachi uchun eshitish, rassom uchun ko’rish idroklari
katta ahamiyatga ega. Kishi o’z qobiliyatlarini rivojlantirish bilan shug’ullanar
ekan, bu rivojlanish quruq maqsaddan iborat bo’lib qolishi kerak emas. Asosiy
vazifa jamiyatning munosib, foydali a’zosi bo`lib yetishishdan iboratdir.
Shaxs kasbiy shakllanishining o z maxsulligi va anglay olishining muhim
ʼ
omili uning kasbiy mehnatda ma no topishidadir, o z kasbiy hayotini
ʼ ʻ
loyihalashtirish, mas uliyat bilan kasb, mutaxassislik va ish-joyini tanlash
ʼ
borasida qaror qabul qilishdadir. Albatta, bu muhim kasbiy muammolar shaxs
oldida butun hayoti davomida paydo bo laveradi. Shaxs esa, doimo o zgarib,
ʻ ʼ
rivojlanib turadi. Demak, uning rivojlanishini turli bosqichlarida kasbiy anglash
muammolari turlicha hal etiladi. Kasblar olamida o z o rnini to g ri tanlash, o z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy kasbiy rolini kasbiy mehnatga jamoaga va o ziga bo Igan munosabatini
ʻ ʻ
anglay olishi inson hayotining muhim komponentlari bo lib qoladi. Gohida kishi
ʻ
kasbdan uzoqlashib, undan og irlik seza boshlaydi unda o z kasbiy holatidan
ʻ ʻ
qoniqmaslik hissi paydo bo ladi. Shuningdek, insonlarda majburiy holatda kasb
ʻ
(mutaxassislik)ni va ish joyini almashtirish hollari gohida uchrab turadi. Ta kidlash
ʼ
mumkinki, shaxs oldida doimo undan kasbga bo lgan munosabatni aniqlash,
ʻ
gohida o z kasbiy yutuqlarini tahlil etish, kasb tanlovi yoki uni almashtirish
ʻ
qarorini qabul qilish, kar’erani aniqlash va korreksiyalash boshqa kasbga xos
bo Igan masalalarni hal etishni talab etadi. Kasbshunoslikda barcha bu muammolar
ʻ
kompleksi kasbiy aniqlanish deb tushuniladi. Tabiiyki, bunday murakkab
psixologik hodisa psixologiya fanida yagona to g ri ta rifga ega bo lishi mumkin
ʻ ʻ ʼ ʻ
emas. Shaxsda kasbiy shakllanish konsepsiyasini tadqiqotchi psixologlar
tomonidan turlicha tushuntirib berilgan. A. Maslou konsepsiyasi bo yicha, inson
ʻ
takomillashib borishiga, o zini namoyon etishiga bo lgan intilishi aks etadi. Uning
ʻ ʻ
konsepsiyasida "Aniqlanish"
tushunchasi "O zini namoyon etish" tushunchasi yaqin atama sifatida e tirof
ʻ ʼ
21

etiladi. P.G. Shedrovskiy "Aniqlanish" insonning o zini o zi o z individualʻ ʻ ʻ
tarixini yaratish qobiliyati sifatida, o zligini aniqlay olishida ko radi.
ʻ ʻ
Ye.A. Klimov kasbiy anglashni batafsil tahlil etib, uni "psixik
rivojlanishining, nimadir foydali ishni qiluvchilar" professionallar
hamjamiyatining to laqonli ishtirokchisi sifatida o zini shakllantirishning muhim
ʻ ʻ
ko rinishidir. Kasbiy anglash bo yicha Ye.A. Klimovning fikri qadrli hisoblanadi.
ʻ ʻ
Uning fikricha, oson va qisqa muddatli hisoblangan kasb tanlovi aslida "lahza
qo shuv butun kelgusi hayot" formulasi asosida amalga oshiriladi. Shaxsda
ʻ
rivojlanish yo llaridan avval turli mehnat sohalariga ma lum munosabat, ko p
ʻ ʼ ʻ
kasblar haqida tasavvur va o z imkoniyatlarini baholash, ijtimoiy iqtisodiy
ʻ
vaziyatda to g ri yo l tutishi kasb tanlovining "zaxira variantlari" va navbatdagi
ʻ ʻ ʻ
kasbiy anglash ichki tayyorgarlikka xos bo lgan boshqa ko p narsalar haqida
ʼ ʼ
tasavvur shakllangan bo ladi. Ye.A. Klimovning fikrini mantiqiy jihatdan
ʼ
umumlashtirib quyidagicha ta kidlash mumkin. Kasbiy anglash kasbiy tanlovining
ʼ
bir lahzali akti bo lib qolmaydi va tanlangan mutaxassislik bo yicha kasbiy
ʻ ʻ
tayyorgarlik yakuni bilan tugatilmaydi, balki u butun kasbiy hayoti mobaynida
davom etadi. Ushbu konsepsiyaning muhim jihati shundaki, bunda kasbiy anglash
tahliliga tizimli yondoshuv qo llaniladi, ammo tadqiqot muammosining faqatgina
ʼ
erta yoshlik yoshi bilan chegaralanishi konsepsiyasining evrestik imkoniyatlarini
cheklaydi. Kasbiy va shaxsiy anglash N.S. Pryajnikov tomonidan olib borilgan
izlanishlarning predmeti hisoblanadi. Uning konseptual yondashuvi quyidagilardan
iborat: Adabiyotlar tahlili, amalga oshirilgan tajriba - eksperimentlar tadqiqot N.S.
Pryajnikovga kasbiy shakllanishning nazariyasi va amaliyotini boyitish imkonini
beradi. Kasbiy anglash shaxsning boshqa muhim sohalarida o zini namoyon eta
ʻ
olishi bilan uzilmas aloqasini doimo ta kidlagan holda, u shunday yozadi. "Kasbiy
ʼ
anglashning mohiyati aniq madaniy-tarixiy vaziyatda bajariladigan ish va butun
hayot mazmunini mustaqil va anglangan xolda topishdadir". Shaxsning kasbiy
anglashi bo yicha o tkazilgan tahlilini umumlashtirib, bu jarayonning asosiy
ʻ ʼ
nuqtalarini ajratishimiz mumkin:
22

1. Kasbiy anglash -individning kasblar olamiga va tanlangan aniq kasblar
olamiga nisbatan bo lgan tanlovi munosabati.ʼ
2. O z xususiyatlar va imkoniyatlarini, kasbiy faoliyat talablarini va ijtimoiy
ʻ
iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda kasbiy anglash yadrosi hisoblanadi.
3. Kasbiy anglash butun kasbiy hayoti davomida amalga oshiriladi, shaxs
doim o zgaradi, o z kasbiy hayotini qayta anglaydi va kasbida o zini namoyon
ʼ ʻ ʻ
etadi.
4. Shaxs kasbiy anglashning dolzarblashuvi, turli voqealar, yani umumta lim
ʼ
maktabini, o quv yurtini tugatish malaka oshirish, yashash joyini almashtirish,
ʻ
attestatsiya, ishdan bo shash va hokazalar bilan anglanadi.
ʼ
5. Kasbiy anglash shaxs muhim ijtimoiy - psixologik yetukligini tavsifi
hisoblanadi.
Mehnat insonning mavjudligi va taraqqiyoti uchun xizmat qiluvchi muhim
shartlardan biri hisoblanadi. Mehnat ijtimoiy muhitni, sub ektning faoliyatda
ʼ
shakllanishi va uning extiyoji, maqsadi, qadriyatlari tizimi hamda hayot
mazmunini anglash vositasidir. Mehnat faoliyati jarayonida inson psixikasi
namoyon bo ladi va rivojlanadi, shu bilan bir qatorda inson shaxs sifatida
ʼ
shakllanib, uning yangi qirralari ochilib boradi. Shaxs va faoliyatning murakkab
hamda ko p qirrali aloqalari shaxsning psixik boshqaruvi, shaxs xarakterini
ʼ
determinatsiyalovchi funksiyalar va tuzilishlarning o ziga xos hususiyatlari,
ʼ
shuningdek, faoliyatning vaqt va makon kabi boshqa maxsus tavsiflari bilan
shartlangan. Bu shaxs - faoliyat tizimi munosabatlar dinamikisini ta minlaydi,
ʼ
ya ni o zaro ko nikish, shaxs komponentlari va faoliyatga adaptatsiyasida
ʼ ʼ ʼ
namoyon bo ladi. Bu jarayon nafaqat shaxsning psixik komponentlarining
ʼ
faollashishi, faoliyat maqsadi, vazifalari va mazmunini adekvat ta minlash tizimini
ʼ
shakllanishi bilan cheklanib qolmasdan, shu bilan bir qatorda shaxsning alohida
sifat va o ziga xos jihatlarining shakllanishi bilan muvofq ravishda kechadi.
ʼ
Shaxsning faoliyat xarakteri bilan bog liq ravishda rivojlanish jarayoni qator
ʼ
shaxsiy va faoliyat omillarini o ziga xosligidan kelib chiqadi. Bu taraqqiyot
ʼ
shaxsning aniq, tipik hayotiy va kasbiy sharoitlarda adekvat hamda ishonchli
23

xarakatlarini ta minlashga, faoliyatni jadallashtirish uchun zarur bo lgan shaxsʼ ʼ
tuzilishi va barqaror sifatlarning shakllanishiga yo naltirilgan bo ladi. Ma lumki
ʼ ʼ ʼ
maqsadga yo naltirilgan xulq-atvor birinchi navbatda, kasbiy faoliyat uchun shaxs
ʼ
taraqqiyotini stimullashtiruvchi tashqi faoliyat va ijtimoiy omillar hamda shaxs
xususiyatlarining o zaro ta sirida namoyon bo luvchi mehnat sub ektining sifatlar
ʼ ʼ ʼ ʼ
tizimini yuzaga kelishi va shakllanishi, aniq xulq-atvor va faoliyat shakllari uchun
xos bo Igan shaxs xususiyatlarini shakllanish vaziyatlari bilan tavsiflanadi. Shu
ʼ
bilan bir vaqtda, shaxsni faoliyatga jalb qilinganligi, uning maqsad va vazifalarini
amalga oshirishga bo Igan ustanovkalari, sub ektning mehnat jarayoniga shaxsning
ʼ ʼ
psixologik xususiyatlari orqali aniqlanuvchi yuqori imkoniyatlarni tadbiq qilish
malakasi va mazmuniga moslashishi, ko nikishiga intilishi bilan bog liqdir. Shaxs
ʼ ʼ
va faoliyatning o zaro aloqasi va o zaro ta siri jarayoni dinamik xarakterga ega
ʼ ʼ ʼ
bo lib, bu jarayon psixologiyada mutaxassis shaxsini shakllanishi muammosi
ʼ
doirasida o rganilgan.
ʼ
2.2. Noyob qobiliyatlar haqida.
Bizlarni sanoqli qobiliyatga yoki mutaxassislikka layoqatimiz bo’ladi va
ularni hammasini ham egallay olmaymiz. Lekin Savanta sindromiga chalingan
bemorlarda layoqatni chegarasi bo’lmaydi. Har qanday sohani, bilimni, yo’nalishni
qiyinchiliklarsiz uddalaydilar. Masalan savantist (Savanta sindromiga chalingan)
bola maktabdagi barcha fanlarni 100% darajada o’zlashtiradi, kamiga san’at sohasi
deysizmi skripka chalish, rasm chizish, hunarmandchilik, IT sohasi,
programmalashtirish, texnika sohasi, elektronika barcha-barchasini birdaniga
o’zlashtirib olishga qodir bo’ladi. “Nega bu kasallik bo’lishi kerak? Ahir bu
ekstraordinar (noyob) qobiliyat-ku?” deyishingiz tabiiy. Ular genial bo’lsalar ham
emotsional boshqaruvda qiyinchiliklarga uchraydilar. Ya’ni his-kechinmalarini
boshqarishni bilishmaydi. Shu sababli ham jamiyatga moslasholmaydilar. Bunday
kasallikka chalingan insonlarni kam uchratamiz. Ushbu kasallik Asperger sindromi
(yoki Autizm) natijasida yuzaga keladi. Uvinston Grum romani asosida olingan
24

“Forrest Gamp” kinofilmidagi bosh qahramon Forrest Gamp savanta sindromiga
chalingan bo’ladi.
Miyaning ishini ta’minlaydigan mexanizmlar nafaqat shikastlanish
natijasida yuzaga keladigan tanqisliklar orqali aniqlanadi. Ba’zi hollarda, shunday
bo’ladi insonning asab tizimining ishlashi haqida bizga ma’lumot beradigan
maxsus yoki oshirilgan quvvatlarning mavjudligi va qanday qilib g’ayritabiiy miya
funksiyasi yetishmovchilik bilan sinonim bo’lishi shart emas. Savanta sindromi,
shuningdek, Sage sindromi, bunga yaqqol misoldir. Ushbu sindrom birinchi marta
188- yilda tasvirlangan va u aqliy qobiliyatlari sezilarli darajada buzilgan, ammo
alohida xotirasi bo’lgan odamlarni nazarda tutgan. Shu vaqtdan boshlab ko’plab
olimlar ushbu hodisani o’rganishdi. Savantizmning kelib chiqishi nimada? Bu
savolga tezkor javob ma’lum emas. Biroq, ushbu holatlarning aksariyati bilan
izohlanishi mumkinligiga ishora mavjud funksional assimetriya ikkita miya yarim
sharlari orasidagi yoki bu ikkala yarimning ishlashini o’zgartiradigan narsa.
Xususan, chap yarim sharning ba’zi kamchiliklarini qoplaydigan ko’rinadigan o’ng
yarim sharning ba’zi funksional maydonlarining kengayishi bunday xilma-xil
alomatlar sabab bo’lishi mumkin deb ishoniladi.
Olimlarning qobiliyatlari ko’proq namoyon bo’ladigan sohalar: musiqa,
tasviriy san’at, arifmetik hisoblar, kalendar hisoblari, kartografiya, murakkab uch
o’lchamli modellarni qurish.
Savant sindromi bo’lgan odam bir marta eshitgan matnning bir necha
sahifasini takrorlashi, ko’p xonali sonlarni ko’paytirish natijasini oldindan
bilgandek aniq nomlashi yoki har qanday yilning 1-yanvari haftaning qaysi kunini
aytishi mumkin. 29 yoshli olim Stiven Uilshir singari, operani tark etib, eshitgan
barcha ariyalarini kuylay oladigan yoki shahar ustidan uchib o’tgandan keyin
London hududi xaritasini chiza oladigan olimlar bor. Bundan tashqari, savant
sindromining qayd etilgan ko’rinishlari orasida chet tillarini o’rganish qobiliyati,
vaqtni his qilishning kuchayishi, hidlarning nozik farqlanishi va boshqalar mavjud.
Shu bilan birga, sindromning namoyon bo’lishidan tashqarida yotadigan joylarda
bunday odam aniq pastlikni namoyon qilishi mumkin, shu jumladan aqliy zaiflik .
25

Eng keng tarqalgan "taqvim" savantizmi, fenomenal xotiraga ega bo’lgan biroz
kamroq tarqalgan olimlar. Bundan tashqari, giperkalkuliya mavjud - juda yuqori
matematik qobiliyatlar. Bunday odamlarga fenomenal hisoblagichlar deyiladi.
Psixiatrik adabiyotlarda oligofreniya bilan og’rigan bemorlarda imbesillik
darajasida istisno xotira va "taqvim" savantizmi (kelajakka yoki o’tmishdagi
yuzlab yillardagi har qanday sana haftasining kunini aniq ko’rsatish qobiliyati)
holatlari tasvirlangan.
Bugungi kunga kelib ushbu Savant sindromi nima uchun ba’zi odamlarda
paydo bo’lishi, boshqalarda emasligi 100 foiz ma’lum emas. Aniq ko’rinadigan
narsa shu meros qilib olinishi yoki olinmasligi mumkin, va sindrom va miyaning
shikastlanishi o’rtasida bog’liqlik bo’lishi mumkin deb o’ylashadi.
Yana bir insondagi noyob qobiliyatlardan biri bu- sioloniya ya ni tushlarniʼ
boshqarish va nazorat qilish qobiliyati. Sioloniya- bu aniq tush degani.
Aniq tush — bu odam tush ko rayotganini tushunadigan va uning mazmunini
ʻ
ma lum darajada nazorat qila oladigan o zgargan ong holatidir. Bu uyqu fazasi va
ʼ ʻ
uyg onish o rtasidagi chegara holatining bir turi. „Aniq tush” atamasi
ʻ ʻ
(niderlandcha: lucide droom) Gollandiyalik psixiatr va yozuvchi Frederikvan
Eeden (1860—1932) tomonidan kiritilgan.
Aniq tushlar ilmiy tadqiqot mavzusi bo lib, ularning mavjudligi, xususan,
ʻ
yapon olimlari tomonidan tasdiqlangan. Aniq tush ko rish jarayonida oddiy
ʻ
hayotda imkonsiz bo lgan har qanday vaziyatlarni taqlid qilish mumkin, bu esa
ʻ
qo llash uchun keng imkoniyatlarni ochadi.
ʻ
Virtual haqiqat. Aniq tushni virtual haqiqat sifatida ko rish mumkin, u yerda
ʻ
deyarli hech qanday cheklovlar yo q.
ʻ
Psixoterapevtik jihat. Tushda tushdagi harakatlar va hodisalarni aniq
boshqarishni o rganib, masalan, tushida yiqilish o rniga uchish, harakatlanayotgan
ʻ ʻ
yo nalishini o zgartirish, o xshashlik, odatiy va takrorlanadigan tushlar, tush
ʻ ʻ ʻ
ko rgan odam kundalik hayotida ishonch tuyg usini boshdan kechirish, o tkazish,
ʻ ʻ ʻ
shu jumladan, ba zi qo rquv yoki fobiyalardan halos bo lish imkoniyatiga ega.
ʼ ʻ ʻ
26

Aniq tushlarni o rganish bo yicha yetakchi Stiven LaBerge bo lib, u birinchiʻ ʻ ʻ
bo lib ushbu hodisa masalasiga faqat ilmiy nuqtai nazardan yondashdi.
ʻ
Shuningdek, Laberge ushbu hodisani o rganishga bag ishlangan bir qancha asarlar
ʻ ʻ
muallifi. Aynan u dunyoda birinchi bo lib tushida xabardor bo lish imkoniyatini
ʻ ʻ
isbotlagan to liq ilmiy tajribachi edi. Bu uskunalar yordamida, odam tushida
ʻ
bo lgan vaqtda, ko zlar bilan tushdan ma lum signallarni berish orqali amalga
ʻ ʻ ʼ
oshirildi. Shu bilan birga, haqiqiy tanadagi va ravshan tushda qabul qilingan
tanadagi ko z harakatlarining umumiyligi ham isbotlangan.
ʻ
Aniq tush ko rish amaliyotining holatlari, shuningdek, ulardan olingan tajriba
ʻ
ko plab xalqlar orasida ma lum bo lib, asosan og zaki dostonda o z aksini topgan.
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
27

Xulosa
Qobiliyat - odam psixikasining eng muhim xususiyatlaridan biri bo’lib, bu
xususiyatlarni haddan tashqari keng to’ldirish imkoni oqibatida qandaydir bir
qobiliyatning nisbiy zaifligi, hattoki shunday bu qobiliyat bilan hammasidan ko’ra
birbiri bilan chambarchas bog’liq faoliyatning muvaffaqiaytli bajarish imkoni aslo
yo’q emas. Qobiliyatlar bilim, ko’nikma va malakalarda aks etmaydi, balki ularni
egallash dinamikasida namoyon bo’ladi. Faoliyat uchun zarur bo’lgan bilim va
ko’nikmalarni o’zlashtirish jarayonida yuzaga chiqadigan farqlar qobiliyatlar
to’g’risida mulohaza yuritish imkonini beradi. Demak, shaxsning faoliyatini
muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan, bilim ko’nikma va malakalami
egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo’ladigan individual
psixologik xususiayti qobiliyatlar deyiladi.
Shunday qilib xulosa o rnida shuni aytish mumkinki Qobiliyat shaxsningʻ
psixologik va fiziologik tuzilishining xususiyati sanaladi. Qobiliyat ko nikma,
ʻ
malakadan farq qiladi. Qobiliyat insonga berilgan in om sifatida qaraladi.
ʼ
Qobiliyat inson tomonidan ko nikma va malakalarning egallanishi jarayonida
ʻ
takomillashib boradi. Har qanday qobiliyat turi shaxsga tegishli murakkab
psixologik tushunchadan tashkil topgan bo lib, u faoliyatning talablariga
ʻ
mutanosib xususiyatlar tizimini o z ichiga oladi. Shuning uchun qobiliyat deganda
ʻ
birorta xususiyatning o zini emas, balki shaxs faoliyatining talablariga javob bera
ʻ
oladigan va shu faoliyatda yuqori ko rsatkichlarga erishishni ta minlashga
ʻ ʼ
imkoniyat beradigan xususiyatlar sintezini tushunmoq lozim. Barcha qobiliyat
uchun tayanch xususiyat — kuzatuvchanlikda, ya ni insonni fahmlash, obyektdan
ʼ
u yoki bu alomatlarni ko ra bilish, ajrata olish ko nikmasidir. Qobiliyatning
ʻ ʻ
yetakchi xususiyatlaridan biri — narsa va hodisalar mohiyatini ijodiy tasavvur
qilishdir. U shaxsning shakllanishi va rivojlanishi natijasi bo lishi bilan birga,
ʻ
tabiiy manbaga ham ega.
28

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ
1. G’oziyev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002. 1-2 kitob.
2. Yo’ldoshev S.,&Sultonaliyeva G. (2023). SUITSIDIAL HOLAT VA UNING
KELIB CHIQISH SABABLARI. Журнал Педагогики и психологиив современном
оброзованииб 3(1). Извлечено от
https :// ppmedu . jdpu . uz / index . php / article / view /7726
3. Baratov sh . r . Ta ’ limda psixologik xizmat asoslari . – Toshkent : BuxDU , 1999. –
B . 77-85.
4. Davletshin M . G . Yosh davrlar va pedagogik psixologiya asoslari . – Toshkent :
TDPU , 2006. -43 b .
5. Ismoilovna A.Z. (2021). Methodology of organizational capacity development
in gifed children. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal, 11(10), 1957-1961.
6. Labej S., ReyngoldX. Praktika osoznannogo snovideniya / Stiven Laberj,
Xovard Reyngold.
7. Moss R. Osoznannie snovideniya / Robert Moss.
8. Bekimbetova A., Alauatdinov S., Sagindikova N. Seminar sabaqlardi
sho’lkemlestiriwde innovatsion texnalogiyalardan paydalaniw. No’is.
Qaraqalpaqstan. 2013. -110b.
9. Sagindikova N.J. Talabalar o’quv faoliyatida mas’uliyatning gender
xuxusiyatlari T.: “Fan va texnologiya “, 2016, 120b. UDK: 159.947.23
10. Sagindikova N.J. Gender o’ziga xoslik va talabalar o’quv faoliyati.
Pedagogika. TDPU 2016/3 y. 49-55b.
11. Sagindikova N., Safaev N., OdilovaN. va boshq. Shaxs psixologik yetukligining
ilmiy nazariy asoslari. (Ilmiy- uslubiy qo’llanma) Nizomiy nomidagi TDPU
nashriyoti. Toshkent. 2017y. 4,75
12. Сагиндикова Н.Ж, Сагиндикова Ж.Н. Жамиятда гендер масаласи ва
унинг талабалар ҳаётида аҳамияти баспа ҚДУ Хотин қизлар конференция
тўплами, Нукус-2015й. 74-76б 3б.
29

13. Н.В.Пирниязова.Н.Ж.Сагиндикова Улыўма психология пәнинен әмелий
сабақлар бойынша жумыс күнделиги. Ўқув-методик қўлланма. Қорақалпоқ
давлат университети босмахонаси. Нукус 2020 70б.
14. Н.В.Пирниязова.Н.Ж.Сагиндикова. Шахс психологияси. Услубий
қўлланма. Нукус 2020. 64 б.
15. Л. Сапарова, З.Матуразова, Ш.Алланазарова, М.Курбаниязов Улыўма
психология. Оқыў қолланба. УзРОУМТВ тәлим студентлери ушын.
Тошкент. 2018. «Шолпан» баспаханасы. 161 бет.
16. Yuldashev, S., & Arakulov, G. (2023). ETHNOPSYCHOLOGICAL
CHARACTERISTICS OF AGGRESSIVE BEHAVIOR IN FAMILY
DISPUTES.International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research, (Special Issue),81-88.
17. Yo’ldoshyev, S., & Sultonaliyeva, G. (2023). O’QUVCHI XULQ-ATVORNING
PSIXOLOGIK KORREKSIYASI. ) Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании 3(2). Извлечено от
https :// ppmedu . jdpu . uz / index . php / ppmedu / article / view /8389
18. Asliddinov, Y. L. S. (2022). PSIXOLOGIK ZO’RAVONLIK VA
KIBERBULLING. International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research, 62-66. Yuldashev S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages 1(2).
19. Aракулов Г. (2022). Pedagogik va psixologik mashg ‘ulotlar maktabgacha
yoshdagi bolalarda muhim fenomen sifatida. C овременные тенденции
инноватционного развития науки и образования в глобальном мире, 1(3), 54-
56.
20. Yo’ldoshyev, S. (2023). ZAMONAVIY PSIXOLOGIYANING PEDAGOGIKA
30

Qobiliyatlar

Sotib olish