Qozog'iston iqtisodiyoti - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	129.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

9 Sotish

Qozog'iston iqtisodiyoti

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o‘qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024

MUNDARIJA:
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. QOZOG‘ISTON IQTISODIYOTI ...................................................................................... 4
1.1. Moliyaviy rivojlanish ................................................................................................................ 4
1.2. Qozog‘istonning makroiqtisodiy holati .................................................................................... 8
1.3. Institutsional va huquqiy muhit .............................................................................................. 12
II BOB TASHQI SAVDO ............................................................................................................. 21
2.1. Yevro-Osiyo tranzit ko‘prigi .................................................................................................. 21
2.2. Qozog‘iston Respublikasining tashqi savdo yo‘llari .............................................................. 25
2.3. Qozog‘iston uchun tashqi savdo faoliyatini amalga oshirishning xalqaro amaliyoti ............. 27
XULOSA ....................................................................................................................................... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 32
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Xalqaro munosabatlarning eng qadimgi shakli
xalqaro savdodir. Jahon xo‘jaligi shakllanmasdan oldin ham xalqlar tovar
ayirboshlash bilan faol shug‘ullangan, ya’ni ba’zilarida ko‘p bo‘lgan narsani
kamchilikka, boshqa xalqlarga ayirboshlagan. Shuning uchun xalqaro savdo jahon
iqtisodiyotidan oldinroq bo‘lgan.
Hozirgi vaqtda savdo-iqtisodiy aloqalar asosan avvalgi xususiyatlarini
saqlab qoldi. Bu, birinchi navbatda, unchalik o‘zgarmagan tovar aylanmasi
tarkibiga taalluqlidir. Tovar birjasi operatsiyalarining asosini yoqilg‘i-energetika
tovarlari, qora va rangli metallar, o‘g‘itlar, mashinasozlik mahsulotlari tashkil etdi.
Savdo munosabatlari hajmining qisqarishiga sabab bo‘lgan sabablar qatoriga
quyidagilar kiradi: umumiy naqd pul inqirozi va o‘zaro naqd pulsiz to‘lovlar;
iqtisodiy islohotlarning sur’ati va xarakteridagi sezilarli farqlar
Qozog‘istonning tashqi iqtisodiy sohadagi eng muhim vazifasi Jahon Savdo
Tashkilotiga a’zo bo‘lish bo‘lib qolmoqda, bu holda mahalliy eksportchilarning
manfaatlarini samarali himoya qilib bo‘lmaydi. Shuningdek, Tashqi ishlar vazirligi
bilan kelishilgan holda qayta tashkil etish ishlari olib borilmoqda.
Kurs ishining maqsadi : Ushbu ishning maqsadi Qozog‘iston
Respublikasining iqtisodiyotini o‘rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifalar:
 Qozog‘iston iqtisodiyotini o‘rganish;
 Qozog‘istonning makroiqtisodiy holati tahlil qilish;
 Institutsional va huquqiy muhitini tekshirish;
 Qozog‘iston Respublikasining tashqi savdosini o‘rganish.
Kurs ishining tarkibiy qismi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja mavjud.
3

I BOB. QOZOG‘ISTON IQTISODIYOTI
1.1. Moliyaviy rivojlanish
Qozog iston davlatining iqtisodiyotiʻ — mutlaq va aholi jon boshiga
to g ri keladigan YaIM ko rsatkichlari bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ Markaziy Osiyoda eng yirik
mamlakat hisoblanadi. Qozog iston
ʻ Sobiq Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin,
mustaqil respublika bo lganidan beri 2021-yilda 370 milliard AQSh dollaridan
ʻ
ortiq xorijiy investitsiyalar jalb qildi.
U neft zahiralariga, shuningdek, minerallar va metallarga boy bo lgan
ʻ
davlat. Chorvachilik va g alla yetishtirishga ixtisoslashtirilgan, keng
ʻ dasht yerlari
bilan ham qishloq xo jaligida katta salohiyatiga ega. Qozog iston janubidagi
ʻ ʻ
tog lar
ʻ olma va yong oq mahsulotlari uchun muhim ahamiyatga ega; u yerda ʻ
ikkala tur mahsulot yovvoyi holda o sadi. Qozog istonning sanoat sektori ushbu
ʻ ʻ
tabiiy resurslarni qazib olish va qayta ishlashga tayanadi.
Sovet Ittifoqining parchalanib ketishi va Qozog istonning an anaviy og ir
ʻ ʼ ʻ
sanoat mahsulotlariga bo lgan talabning tushib ketishi 1991-yildan beri
ʻ
iqtisodiyotning keskin pasayishiga olib keldi, eng keskin yillik pasayish 1994-yilda
sodir bo lgan. 1995-1997 yillarda iqtisodiy islohot va xususiylashtirish bo yicha
ʻ ʻ
davlat dasturining o sish sur’ati tezlashdi, buning natijasida davlat aktivlari xususiy
ʻ
sektorga sezilarli darajada o tdi. Qozog istonga 2000-yil va 2002-yillarda
ʻ ʻ Yevropa
Ittifoqi va AQSh davlatlari tomonidan „bozor iqtisodiyoti mamlakati“ maqomi
berilgan.
1996-yil dekabr oyida G arbiy Qozog istonning Tengiz konidan
ʻ ʻ Rossiya
orqali Qora dengizgacha yangi quvur qurish bo yicha Kasbiy quvurlari
ʻ
konsorsiumining imzolanishi Putinning 2022-yilgi Rossiyadan keyin ko rgan iliq
ʻ
qo llab-quvvatlashi bilan muammoga duch kelmaguncha, sezilarli darajada
ʻ
kattaroq neft eksporti istiqbollarini oshirib kelmoqda edi. Qozog iston prezidenti
ʻ
Qosim-Jomart Tokayevning Ukrainaga bostirib kirishi, Qozog iston iqtisodiyoti
ʻ
1998-yilda neft narxlarining pasayishi va Rossiyaning avgust oyidagi moliyaviy
inqirozi tufayli YaIM o sishi 2,5% ga pasayib ketdi. 1999-yildagi yorqin nuqta
ʻ
4

xalqaro neft narxlarining tiklanishi bo ldi, bu o z vaqtida ʻ ʻ tanga devalvatsiyasi va
mo l hosil yig ish bilan birgalikda iqtisodiyotni turg unlikdan olib chiqdi.
ʻ ʻ ʻ
Aholi jon boshiga davlatning yalpi ichki mahsuloti 1990-yillarda 26 foizga
qisqardi. 2000-yillarda Qozog iston iqtisodiyoti keskin o sdi, bunga
ʻ ʻ
Qozog istonning yetakchi eksport mahsulotlari: neft, metallar va g allaning jahon
ʻ ʻ
bozorlaridagi mahsulot narxlari oshishi yordam berdi. YaIM 2000-yilda 9,6% ga
o sdi, 1999-yildagi 1,7% o sishga qaraganda. 2006-yilda mamlakat yalpi ichki
ʻ ʻ
mahsulotining o ta yuqori o sish sur’ati saqlanib qoldi va 10,6 foizga o sdi.
ʻ ʻ ʻ
Iqtisodiyotlari jadal rivojlanayotgan Rossiya va Xitoy, shuningdek, qo shni
ʻ
Mustaqil Davlatlar Hamdo stligi
ʻ (MDH) davlatlari bilan olib borilgan biznes bu
o sishda yordam berdi. Iqtisodiy o sishning o sishi davlatning moliyaviy
ʻ ʻ ʻ
holatining o zgarishiga olib keldi, byudjet 1999-yildagi yalpi ichki mahsulotning
ʻ
3,7% miqdoridagi naqd pul taqchilligidan 2000-yilda 0,1% profitsitga ko tarildi.
ʻ
Mamlakat 2014-yildan boshlab iqtisodiy o sishning sekinlashishini boshdan
ʻ
kechirdi, bu neft narxining tushishi va Rossiya-Ukraina urushining oqibatlari
tufayli yuzaga keldi. Mamlakat valyutasi 2014-yilda 19 foizga, 2015-yilda esa 22
foizga qadrsizlangan.
2017-yilda bo lib o tgan
ʻ ʻ Jahon iqtisodiy forumi tomonidan Global
raqobatbardoshlik reytingi tuzilib, Qozog iston davlati 144 ta davlat orasida 57-
ʻ
o rinni egalladi
ʻ [25]
. Reytingda bozor hajmi, YaIM, soliq stavkalari, infratuzilmaning
rivojlanishi va boshqalar kabi bir qancha makroiqtisodiy va moliyaviy omillar
hisobga olingan [26]
. 2012-yilda Jahon Iqtisodiy Forumi korrupsiyani mamlakatda
biznes yuritishdagi eng katta muammo sifatida ko rsatdi
ʻ [27]
, Jahon banki esa
Qozog istonni
ʻ Angola , Boliviya , Keniya , Liviya va Pokiston bilan bir qatorda
korrupsiya o chog i sifatida qayd etdi
ʻ ʻ [28]
. Transparensy International (Xalqaro
shaffoflik) tashkilotining 2018-yilgi Korrupsiyani qabul qilish indeksida
Qozog iston 100 balldan 31 ball to pladi, bu korrupsiyaning yuqori darajadan
ʻ ʻ
dalolat beradi [29]
.
Jahon bankining Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqalari bo yicha vitse
ʻ
prezidenti Siril Myuller 2017-yilning yanvar oyida Ostonaga (hozirgi Nur-Sulton
5

nomi bilan mashhur) tashrif buyurdi. U Jahon banki bilan 25 yillik hamkorlik
davomida erishilgan yutuqlarni yuqori baholadi. Myuller, shuningdek,
Qozog istonning Jahon banki hisobotining “Biznes yuritish 2017” dasturidaʻ
avvalgi ko rsatkichlaridan yaxshilangan o rni haqida gapirib o tadi, bunda
ʻ ʻ ʻ
Qozog iston dunyoning 190 ta mamlakatlari orasida 35-o rinni egallanganligi
ʻ ʻ
aytiladi. 2000-yildan keyin hukumat davlat sektorida bir qancha islohotlar
o tkazdi: xarajatlarni kamaytirish va davlat xizmatlarini ko rsatish samaradorligini
ʻ ʻ
oshirishga qaratilgan Yangi Davlat boshqaruvi (NPM) yondashuvini qabul qildi.
Qozog iston davlati Jahon intellektual mulk tashkiloti tomonidan e’lon
ʻ
qilingan 2018-yilgi Global innovatsiyalar indeksining (GII) Markaziy va Janubiy
Osiyo mintaqaviy reytingida 3-o rinni egalladi
ʻ .
Tadqiqot 52 ta davlatning moliyaviy tizimlari va kapital bozorlarini tahlil
qiladi hamda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda moliyaviy va iqtisodiy
o‘sishning asosiy omillarini o‘rganadi. Hisobot davlatlar uchun moliya tizimini
isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilashda vosita bo‘lib xizmat qilishi
ko‘zda tutilgan. Qozog‘iston reytingda 3,13 ball to‘pladi. Kuchli uchlikka AQSH,
Buyuk Britaniya va Germaniya kirdi va ro yxatni Nigeriya, Ukraina va Venesuela
ʻ
yakunladi. Reytingga postsovet davlatlaridan faqat Qozog‘iston, Rossiya va
Ukraina kiritilgan bo‘lib, mamlakatimiz MDHdagi hamkasblaridan yuqori
baholangan, bu esa Qozog‘istonda eng samarali islohot aynan amalga
oshirilganligi haqidagi mashhur tezisni tasdiqlaydi. moliya institutlari faoliyati
sohasida. Biroq, shunga qaramay, Qozog‘iston 52-o‘rindan 45-o‘rinni egallab,
reyting jadvalining quyi pog‘onasida joylashgan. institutsional va biznes muhiti.
Xususan, Qozog‘iston 47-o‘rinni egallagan institutsional muhit indeksi kapital
bozorini liberallashtirish, korporativ boshqaruv, shartnomalar ijrosi hamda
qonunchilik va tartibga solish omillari ko‘rsatkichlari asosida hisoblanadi.
Ishbilarmonlik muhiti inson kapitali, soliq muhiti, infratuzilma va biznes
yuritish xarajatlari ko‘rsatkichlari asosida o‘lchanadi.
Ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha mamlakatimiz xuddi shunday 47-o‘rinni
egalladi, ammo agar institutsional ko‘rsatkich bo‘yicha mamlakat qo‘shnilaridan
6

bir oz oldinda bo‘lsa, u holda ishbilarmonlik muhiti sifati bo‘yicha Qozog‘iston
Rossiyadan (34) ancha past va Ukraina (42). Moliyaviy barqarorlik indeksiga
ko‘ra, respublika 45-o‘rinda bo‘ldi, bu tizimli - valyuta, bank yoki qarz inqirozlari
xavfining dolzarbligini ko‘rsatadi .
Qozog‘iston bankdan tashqari sektorda eng katta muvaffaqiyatga erishdi.
Ushbu mezon bo‘yicha mamlakat 3,56 ball bilan 12-o‘rinni egalladi. Bu, birinchi
navbatda, Qozog‘iston kompaniyalarining jahon fond bozorlarini ilgari surish
bo‘yicha faolligi (mamlakat IPO daromadlari bo‘yicha tahlil qilinayotgan davlatlar
orasida birinchi o‘rinda turadi), aktivlarni qimmatli qog‘ozlarga aylantirish
bo‘yicha operatsiyalar bilan bog‘liq - bu erda Qozog‘iston 2-o‘rinni egalladi.
YaIMga nisbatan sekyuritizatsiya hajmi bo‘yicha Qo‘shma Shtatlar. Shuni
ta’kidlash kerakki, sug‘urta biznesi bu sohada ma’lumot yo‘qligi sababli hisobga
olinmagan.
Agentlik Menejment bo‘yicha RK yer resurslari (ALM), Ostona shahri va
viloyat markazlari atrofidan yer ajratish masalalari bo‘yicha yig‘ilishlar o‘tkazildi.
Shuningdek, “Egemen Qozog‘iston” va “Kazakstanskaya pravda” gazetalarida
Prezidentning Qozog‘iston xalqiga Murojaatnomasiga muvofiq agentlik tomonidan
amalga oshirilgan ishlar natijalari e’lon qilindi.
Qozog‘iston ommaviy axborot vositalarining yozishicha, jami transport
nazorati qo‘mitasining 2008 yilning 8 oyi davomida suv transportida nazorat qilish
sohasidagi faoliyati yakunlari bo‘yicha aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish
bo‘yicha 89 ta buyruq chiqarilgan, 214 ta ma’muriy huquqbuzarlik aniqlangan. 215
nafar shaxs ma muriy javobgarlikka tortilib, byudjetga 681 299 tenge miqdoridaʼ
jarima undirildi.
Amerika konservativ tadqiqot instituti The Heritage Foundation har yili
iqtisodiy erkinlik indeksiga ko‘ra mamlakatlar reytingini e’lon qiladi. 2008 yilgi
reytingda Qozog iston 100 balldan 60,5 ball to plagan 162 davlat orasida 76-
ʻ ʻ
o rinni egallagan, bu o tgan yilga nisbatan o ndan bir ballga yaxshi, lekin 2007
ʻ ʻ ʻ
yilga nisbatan bir qator past. o‘rtacha erkin mamlakatlar toifasi. Savdo erkinligi
indeksi sezilarli yaxshilanishni ko‘rsatdi . Hisobotda qayd etilganidek , bu boradagi
7

liberallashtirish jarayonlari davom etmoqda, biroq norma va standartlarning
noaniqligi, xizmatlar bozoriga kirishdagi to‘siqlar, import litsenziyalash talablari,
davlat xaridlari mexanizmlarining noaniqligi, mualliflik huquqini himoya
qilishning zaifligi, bojxona tartib-taomillarining samarasizligi va murakkabligi
hamon jiddiyligicha qolmoqda. savdo erkinligiga ta’sir qiladi.
1.2. Qozog‘istonning makroiqtisodiy holati
Hukumat kelgusi besh yilga yalpi ichki mahsulotning o‘sishi bo‘yicha
strategik maqsadga erishishni aks ettiruvchi ko‘rsatkich sifatida 2015-yilgacha
sanoat-innovatsion rivojlanish strategiyasiga muvofiq, 2015-yilda 2000-yilga
nisbatan 3 baravar ko‘paytirishga erishishni belgilab beradi. 2009-2013 yillarda
YaIM o‘sishi 5,5% darajasida.Индекс физического объема ВВП (2000=100)
300,1 285,8 272,2 259 ,0 246 ,2 233 ,6 221,2 208 ,7 196,7 181,3 163 ,8 149 ,3 136 ,2 124,6 11 3,5 100
0
50
100
150
200
250
300
350
%
1-rasm – 2015-yilgacha yalpi ichki mahsulot o‘sishining prognozli
dinamikasi
Umuman olganda, Qozog‘iston iqtisodiyoti o‘sishda davom etmoqda, biroq
o‘sish sur’ati 2007 yilga nisbatan pasaygan. 2007 yilning yanvar-aprel oylarida
yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’ati 10,4 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2008
yilning yanvar-aprel oylarida u 4,6 foizga qisqardi.
Yilning birinchi yarmida Qozog‘iston Respublikasi Statistika agentligi
ma’lumotlariga ko‘ra, Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi 7195598,6
million tengeni tashkil etdi. Yalpi ichki mahsulot tarkibida mahsulot ishlab
8

chiqarish ulushi 46,7 foizni tashkil etdi, bunda asosiy qismi sanoatga to‘g‘ri keladi
- 34,7 foiz. Shu bilan birga, ishlab chiqarish sanoatining ulushi 2007 yildagi 11,5
foizdan 2008 yilning birinchi yarmida 12,9 foizgacha oshdi. Qurilishning ulushi 7
foizni, qishloq, o‘rmon va baliqchilikning ulushi esa 2007 yildagi 5,7 foizdan 2008
yilning birinchi yarmida 2,5 foizga qisqardi.YaIM tarkibida xizmatlar ishlab
chiqarishning ulushi 55,2 foizni tashkil etdi.
Qozog‘istonning iqtisodiy o‘sish sur’ati joriy yilning birinchi yarmida qariyb
5 foizni tashkil etdi, bu jahondagi o‘rtacha o‘sish sur’atlaridan yuqoridir. Ishsizlik
darajasi 7 foizdan oshmadi. Iqtisodiyotga investitsiyalar o‘sishi 10 foizni tashkil
etdi. Umuman olganda, narxlar barqarorlashmoqda, joriy yilning sentabr oyida
inflyatsiya darajasi 2007 yil dekabriga nisbatan 8,1 foizni tashkil etdi, bu esa yil
oxiriga qadar inflyatsiya darajasi 10 foizdan oshmaydi deb umid qilish imkonini
beradi. Joriy yilning 1 oktabr holatiga ko‘ra, mamlakatimiz xalqaro zaxiralari va
Milliy jamg‘arma mablag‘larining umumiy hajmi yil boshidan buyon 34 foizga
o‘sib, 51,5 milliard dollardan oshdi.
Shunga qaramay, respublikada inflyatsiya jarayonlarining kuchayishi davom
etmoqda. 2007 yil va joriy yilning o‘tgan davri yakunlari ko‘rsatganidek, tabiiy
monopoliyaning deyarli barcha sohalarida narxlar va tariflarning oshishi kuzatildi.
Davlatda monopoliyaga qarshi samarali siyosat yuritilmaganligi sababli taqsimlash
xarajatlari asossiz ravishda mahsulot va xizmatlarning yakuniy tannarxiga
o‘tkazilmoqda.
Ksilon konsalting kompaniyasi veb-saytida taqdim etilgan so‘rov natijalariga
ko‘ra, ko‘pchilik Qozog‘istondagi iqtisodiy vaziyat yilning ikkinchi yarmida
yomonlashadi, deb hisoblaydi. Buni so‘rovda qatnashganlarning 43,75 foizi
bildirgan. Respondentlarning yana 37,5 foizi iqtisodiyotda yaxshi yoki yomon
tomonga hech qanday o‘zgarishlar kutmaydi. So‘ralgan saytga tashrif
buyurganlarning atigi 18,75 foizi mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni yaxshilash
imkoniyatini tan oladi (2-rasm).
9

2-rasm - "Ksilon" konsalting kompaniyasi so‘rovi natijalari
Davlat idoralarining ma lumotlariga ko ra, 2007-2008-yillarda iqtisodiyotniʼ ʻ
qo llab-quvvatlash uchun Qozog iston Respublikasi Prezidenti N.Nazarboyev 540
ʻ ʻ
milliard tengedan ortiq, ya ni 2008 yilga mo ljallangan yalpi ichki mahsulot
ʼ ʻ
hajmining uch yarim foizdan ko prog ini yo naltirish bo yicha topshiriq bergan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Uy-joy qurilishi bozorini barqarorlashtirish uchun 175 milliard tengedan ortiq
mablag‘ ajratildi va bu mablag‘lar birinchi navbatda aktsiyadorlarni qo‘llab-
quvvatlashga qaratilgan. Mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash
maqsadida 2008 yilda qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga qariyb 135 milliard tenge
mablag‘ yo‘naltirildi.
Narxlar va tariflarni belgilashning qonunchilik va uslubiy asoslari
samaradorligini oshirish maqsadida joriy yilda hukumat tomonidan monopoliyaga
qarshi idoralar faoliyatidagi kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha qator tashkiliy
chora-tadbirlar amalga oshirildi. Inflyatsiyaga qarshi kompleks siyosatni amalga
oshirish maqsadida 2008-2009 yillarga mo‘ljallangan Qozog‘iston Respublikasida
inflyatsiya jarayonlarini tartibga solish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi amalga
oshirilmoqda.
O‘tgan davr mobaynida Milliy bank Qozog‘iston Respublikasi Hukumati va
Qozog‘iston Respublikasi Moliya bozori va moliya tashkilotlarini tartibga solish
va nazorat qilish agentligi bilan birgalikda bir qator chora-tadbirlarni amalga
oshirdi, bu esa bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirishga imkon berdi.
10

Qozog‘iston Respublikasi ikkinchi darajali banklarining joriy likvidligining
etishmasligi muammosi, ularning tashqi majburiyatlari bo‘yicha bank defoltlariga
yo‘l qo‘ymaslik va umuman, mamlakat moliya tizimining barqarorligini saqlash.
2008 yilning o‘tgan davrida Qozog‘iston ommaviy axborot vositalarida e’lon
qilingan nashrlarning monitoringi va tahlili ham global moliyaviy shok sharoitida
davlat organlari, shu jumladan Milliy bank faoliyatiga ijobiy baho berilganidan
dalolat beradi. Ko‘chmas mulk, ipoteka kreditlari va asosiy oziq-ovqat
mahsulotlari va energiya resurslari narxlarining oshishi natijasida inflyatsiyaning
o‘sishiga oid savollar Qozog‘iston ommaviy axborot vositalarida salbiy
yoritilmoqda .
Xalqaro tashkilotlar va reyting agentliklari tomonidan o‘tkazilgan baholash
natijalari unchalik optimistik emas. Shunday qilib, Fitch reyting agentligi moliya
tizimining holatini baholovchi hisobotni e’lon qildi, unda mamlakat tashqi
moliyasida yaxshilanish kuzatilayotgani, biroq ayni paytda “bank aktivlari
sifatining pasayishi kuzatilmoqda. makroiqtisodiy iqlimning yomonlashuvi”.
2008-2009 yillardagi WEF Global raqobatbardoshlik reytingida
Qozog‘istonning o‘rni bu yil o‘tgan yilga nisbatan ancha pasaygan. Makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar bo‘yicha Qozog‘iston 134 davlat orasida 74-o‘rinni egalladi
(taqqoslash uchun, Qozog‘iston 2007-yilda 25-o‘rinni egallagan). Shu bilan birga,
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar barcha bandlar bo‘yicha pasaydi (1-jadval): byudjet
profitsiti/taqchilligi 44 pozitsiyaga, milliy jamg‘armalar stavkasi bo‘yicha 1
pog‘onaga, davlat qarzi bo‘yicha 7 pog‘onaga. Inflyatsiya darajasi bo‘yicha
Qozog‘iston eng yomon o‘rinlardan birini egallab, 134 davlat ichida 121-o‘rinni
egallab turibdi, bu o‘tgan yilga nisbatan 17 pog‘onaga past.
Osiyo taraqqiyot bankining (OTB) yillik hisobotiga ko‘ra. “Osiyo istiqboli”
moliyaviy bozorlardagi global beqarorlik tufayli mahalliy banklar uchun
kutilmagan qiyinchiliklar kreditlash hajmining keskin pasayishiga va iqtisodiy
o‘sish sur’atlarining pasayishiga olib keldi. Mutaxassislarning xulosasiga ko‘ra,
Qozog‘iston Respublikasi iqtisodiyoti oldida turgan asosiy vazifalar noresurs
tarmoqlarni rivojlantirish, bank sektorining tashqi qarzini boshqarish va inflyatsiya
11

darajasini pasaytirishdir. Mamlakatning yirik neft zaxiralari tufayli uzoq muddatli
istiqbol ijobiyligicha qolmoqda.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi missiyasi [1] prognozlariga ko‘ra, yaqin
kelajakda yalpi ichki mahsulotning real o‘sish sur’atlari nisbatan past darajada
saqlanib qoladi ( bu yil 4,5 foiz va 2009 yilda 5,3 foiz, bu OTB prognozlaridan
ancha past). Tez rivojlanayotgan global iqtisodiy va moliyaviy vaziyatni hisobga
olgan holda, bu prognozlar noaniqlik bilan birga keladi va hatto bu darajalarga
erisha olmaslik xavfi mavjud.
Umuman olganda, xalqaro agentliklar natijalariga ko‘ra, turli xalqaro
reytinglarda Qozog‘istonning barcha makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarida sezilarli
pasayish kuzatilmoqda. Shu bilan birga, inflyatsiyaning yuqori darajasi ularga eng
katta ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, ekspert prognozlariga ko‘ra , neft narxining qulay
sharoitlari tufayli YaIM o‘sishining bosqichma-bosqich o‘sishi kutilmoqda. Yana
bir muhim masala – mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan tashqi qarz
yoki mahalliy banklarning likvidligi muammosi. Shu munosabat bilan Qozog‘iston
hukumati va Milliy banki inflyatsiya darajasini pasaytirish, shuningdek, ikkinchi
darajali banklarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash borasidagi sa’y-
harakatlarni kuchaytirishi zarur.
1.3. Institutsional va huquqiy muhit
Institutsional muhit holati tahlili Qozog‘istonda byudjet, moliya, soliq,
bojxona va sud tizimini takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni qamrab
oladi. Davlat organlari ma’lumotlariga ko‘ra, 2008 yilning 3-choragida mazkur
sohalarni obodonlashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Joriy yilda ham natijaga yo‘naltirilgan davlat rejalashtirish va byudjet
tizimini joriy etish jarayoni davom etmoqda. 2008 yil iyul oyida Qozog‘iston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan Moliya vazirligining 2009-2011 yillarga
mo‘ljallangan strategik rivojlanish rejasi taqdim etildi va tasdiqlandi, unda soliq va
bojxona sohalari, byudjet ijrosi, xususan, g‘aznachilik xizmatlari, moliyaviy
resurslarning sifati va qulayligi. ma’lumotlar strategik yo‘nalishlar sifatida qayd
12

etildi. 2008 yilning avgust oyida Qozog‘iston Respublikasi Iqtisodiyot va byudjetni
rejalashtirish vazirligi tomonidan 2008-2010 yillarga mo‘ljallangan strategik
rivojlanish rejasi va joriy yilning birinchi yarmidagi pilot davlat organlarining
byudjet dasturlari ijrosi baholandi. Shuningdek, Qozog‘iston Respublikasi
Raqobatni himoya qilish agentligi tomonidan 2009–2011 yillarga mo‘ljallangan
strategik reja ishlab chiqildi va tasdiqlandi.
Qozog‘iston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra,
Qozog‘iston Respublikasi Davlat byudjetiga tushumlar 2008 yil 1 avgust holatiga
ko‘ra 2021,3 milliard tenge, xarajatlar - 1887,5 milliard tengeni tashkil etdi. 2007
yilning mos davriga nisbatan daromadlar 28,2 foizga, xarajatlar 33,2 foizga oshdi.
Davlat va davlat tomonidan kafolatlangan tashqi qarzning yalpi ichki mahsulotga
nisbatan nisbiy parametrlarida pasayish tendentsiyasi kuzatilmoqda .
Qozog‘iston Respublikasi Milliy bankining ma’lumotlariga ko‘ra, ikkinchi
darajali banklarning iqtisodiyot sektoriga kredit qo‘yilmalari 2008 yil iyul oyi
oxirida 7278,2 mlrd. Kredit qo‘yilmalarining umumiy hajmida uzoq muddatli
kreditlarning ulushi 80,1 foizni, xorijiy valyutadagi kreditlarning ulushi 42,4 foizni
tashkil etdi. 2008 yil iyul oyi oxirida bank tizimidagi depozitlar hajmi. 4631,3
milliard tengeni tashkil etdi, bu 2007 yilning mos davriga nisbatan 21,8 foizga,
aholi omonatlari mos ravishda 1470,7 milliard tengega va 1,3 foizga ko‘pdir.
Soliq ma’muriyatchiligi tizimini takomillashtirish maqsadida Qozog‘iston
Respublikasi Moliya vazirligi organlari tomonidan byudjetga bojxona to‘lovlari va
soliqlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini batafsil ko‘rib chiqish,
bojxona to‘lovlari stavkalarini unifikatsiya qilish va optimallashtirishni o‘z ichiga
olgan kompleks chora-tadbirlar belgilandi. tovar kelib chiqish sertifikatlari
namunalarining elektron ma’lumotlar bazasini yaratish.
Qozog‘iston Respublikasi Oliy sudi xabar berishicha, ishlarni ko‘rib chiqish
sifati va samaradorligini oshirish bo‘yicha barqaror tendentsiya saqlanib
qolmoqda. Sud-huquq tizimini yanada takomillashtirish maqsadida qator qonun
loyihalari ishlab chiqildi. Xususan, 2008 yilning 3-choragida ishlab chiqilgan
qonun loyihalari orasida “Qozog iston Respublikasining sud tizimi vaʻ
13

sudyalarining maqomi to g risida”gi Konstitutsiyaviy qonuniga o zgartish vaʻ ʻ ʻ
qo shimchalar kiritish to g risida”gi Konstitutsiyaviy qonun loyihasi hamda
ʻ ʻ ʻ
“Sudyalar oliy kengashi to‘g‘risida”gi qonun loyihasi.
Parlament Senatida quyidagi uchta loyiha bo‘yicha loyihalar ishlab
chiqilmoqda: “Qozog‘iston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual va
Fuqarolik-protsessual kodekslariga sud-huquq tizimini takomillashtirish masalalari
bo‘yicha o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”, “Ijroiya protsessi va
qonun hujjatlari to‘g‘risida”gi. sud ijrochilari maqomi” (yangi tahrirda) va “
Qozog‘iston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga xususiy sud ijrochilari
institutini joriy etish masalalari bo‘yicha o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish
to‘g‘risida”gi qarorlari qabul qilindi. Prezidentning “Qozog‘iston Respublikasi
Oliy sudining 2009-2011 yillarga mo‘ljallangan strategik rejasi to‘g‘risida”gi
farmoni loyihasi Adliya, Iqtisodiyot va Byudjet rejalashtirish vazirliklari bilan
kelishish bosqichida. 2008 yil 3-choragida ommaviy axborot vositalaridagi
nashrlarning monitoringi va tahlili jahon moliyaviy inqirozi sharoitida Qozog‘iston
Respublikasi hukumati, Milliy bank va davlat organlari faoliyatiga neytral baho
berilganligini ko‘rsatadi. Aholining moliyaviy va investitsiya savodxonligini
oshirish, sug urta madaniyatini rivojlantirish, shuningdek, Qozog iston
ʻ ʻ
fuqarolariga mamlakat moliya bozorida barqarorlikni ta minlash bo yicha
ʼ ʻ
ko rilayotgan chora-tadbirlar to g risida tushuntirish va xabardor qilish maqsadida
ʻ ʻ ʻ
moliya tashkilotlari har hafta materiallarni e lon qiladi.
ʼ
Ayni paytda mamlakatda eng muhimi Qozog‘iston Respublikasining soliq
qonunchiligini targ‘ib qilishdir. Ko‘pgina Qozog‘iston ommaviy axborot vositalari,
umuman olganda, Soliq kodeksi loyihasi ishlab chiqish jarayonida ilgari surilgan
barcha konseptual talablarga javob berishini va uning kuchga kirishi davlat soliq
xizmati uchun ham, mamlakatimiz ishbilarmon doiralari uchun ham katta qadam
bo‘lishini ta’kidlamoqda. Shuningdek, bojxona organlari har kuni ommaviy
axborot vositalaridagi nashrlarni o‘z faoliyatiga oid tanqidiy nashrlarni tahlil
qilgan holda ko‘rib chiqadi.
14

WEFning 2008-2009 yillardagi reytingi natijalariga ko‘ra Qozog‘iston 81-
o‘rinni egalladi (2007 yilda 80-o‘rin). Ushbu reytingda Qozog iston investorlarʻ
huquqlarini himoya qilish bo yicha eng kuchli pozitsiyaga ega (39-o rin) va
ʻ ʻ
huquqlar indeksi (52-o rin). Shu bilan birga, Qozog‘iston soliq va bojxona tartib-
ʻ
taomillarida sezilarli yaxshilanishlarga erishdi. Umumiy soliq stavkasi bo yicha
ʻ
Qozog iston 43-o rinni egalladi va o z mavqeini oshirdi (2007-yilda 61-o rin), bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
mamlakat soliq tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatidan dalolat
beradi. Xuddi shunday yaxshilanishlarni bojxona tartib-taomillari reytingida ham
ko‘rish mumkin, 2008 yilda bojxona tartib-qoidalari bilan bog‘liq murakkablik
bo‘yicha Qozog‘iston 4 pog‘onaga ko‘tarildi (100-o‘rin), savdo to‘siqlari bo‘yicha
esa 114-o‘rinni egalladi (2007 yilda 123). Qozog‘iston sud-huquq tizimining
mustaqilligi bo‘yicha oxirgi o‘rinlarda qolmoqda (2008 yilda 102-o‘rin).
Moliyaviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha IMD reytingida Qozog‘iston o‘rtacha/past
o‘rinni egallaydi. Davlat moliyasini boshqarish bo‘yicha (davlat moliyaviy
boshqaruvi keyingi ikki yilda yomonlashadi/yaxshilanadi) Qozog‘iston 56 ta davlat
orasida 40-o‘rinda, pensiya jamg‘armalari samaradorligi bo‘yicha esa 30-o‘rinda.
2008 yil iyul oyi oxirida Standard & Poor’s reyting kompaniyasi
Qozog‘iston Respublikasining Bank risklarini baholash (BICRA) 8-guruhga
tegishli ekanligini tasdiqlovchi ma’lumotlarni e’lon qildi. suveren hukumatlarning
kelajakdagi qobiliyati va o‘z qarz majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq bajarishga
tayyorligi.
“BBB-” reytingi biznes, moliyaviy va iqtisodiy sharoitdagi salbiy
o zgarishlar ta siriga nisbatan yuqori sezuvchanlik bilan qarz majburiyatlarini o z
ʻ ʼ ʻ
vaqtida va to liq bajarishning oqilona qobiliyatini bildiradi. A-3 qarz
ʻ
majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq bajarish uchun o‘rtacha yuqori qobiliyatni,
tijorat, moliyaviy va iqtisodiy sharoitlardagi salbiy o‘zgarishlar ta’siriga katta
sezgirlikni ko‘rsatadi. KzAAA (milliy miqyosdagi reyting) qarz majburiyatlarini
o‘z vaqtida va to‘liq bajarish uchun juda yuqori qobiliyatni, eng yuqori reytingni
anglatadi. Minus belgisi asosiy toifalarga nisbatan oraliq reyting toifalarini
bildiradi.
15

1-jadval - Qozog‘istonning kredit reytingi
Reyting Chet el valyutasida /
Prognoz Milliy valyutada /
Prognoz Milliy shkala
reytingi
29.04.2008
(oxirgi
reyting) BBB–/Salbiy/A-3
(reyting tushishi
mumkin) BBB/Salbiy/A-3 (reyting
tushishi mumkin) kzAAA
BICRA (Banking Industry Country Risk Assessment) ga kelsak, u boshqa
mamlakatlar bank tizimlariga nisbatan ma’lum bir mamlakat bank tizimining
kuchli va zaif tomonlarini aks ettiradi. BICRA reytingidan foydalangan holda,
Standard & Poor’s bank tizimlarini mamlakat va sanoat xatarlariga duchor bo‘lish
nuqtai nazaridan 10 guruhga ajratadi. Eng kuchli tizimlar 1-guruhga, eng zaiflari -
10-ga kiritilgan. 8-guruhga Qozog‘istondan tashqari Argentina, Misr, Indoneziya,
Filippin, Rossiya va Ruminiya ham kiradi.
Bank risklarini baholash bilan bir vaqtda Standard & Poor’s iqtisodiy
tanazzulning oqilona (ammo halokatli bo‘lmagan) stsenariysi yuzaga kelgan
taqdirda Qozog‘iston moliya tizimida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan gipotetik
yalpi muammoli aktivlar (GPA) darajasini baholashni tasdiqladi. , 35-50%
darajasida. UPA banklar balansida bo‘lgan va iqtisodiyot uzoq muddatli
yomonlashgan taqdirda muammoli bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha turdagi
aktivlarga tegishli. Bularning barchasi keyingi to‘lovni bir kundan ortiq
kechiktirilgan kreditlar va barcha qayta tuzilgan kreditlar (masalan, qayta sotilgan,
muddati o‘zgartirilgan yoki to‘lanmagan qarz oluvchi uchun to‘lov shartlari). Bu,
shuningdek, kupon to‘lovlari kechiktirilishi yoki to‘xtatilishi mumkin bo‘lgan
obligatsiyalar va faqat sotib olish narxidan sezilarli zararga (30-40% arzonroq)
sotilishi mumkin bo‘lgan aktsiyalarni o‘z ichiga oladi. UPA 35-50% bo‘lgan
mamlakatlar guruhiga Indoneziya, Xitoy, Rossiya, Ruminiya va Tailand kiradi.
2008 yil fevral oyida S&P’s Qozog‘iston bank sektorining risk tahlilini o‘tkazdi.
Xususan, iqtisodiy va siyosiy mamlakat risklari baholandi va asosiy xulosalar
chiqarildi:
16

1. Jahon bozorida yuzaga kelgan muammolar tufayli Qozog‘iston bank
tizimining o‘sish sur’ati pasaymoqda.
2. Iqtisodiyot yaxshi rivojlanishda davom etmoqda, shunga qaramay
bosimni boshdan kechirdi.
3. Hukumat yuqori darajada markazlashgan, lekin mahalliy banklarga
yordam beradi.
4. To‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarning doimiy oqimi va davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlanishiga qaramay, likvidlik holati yanada qiyinlashdi.
5. So‘nggi kredit bumi davrida to‘plangan kredit risklari ba’zi yo‘qotishlarga
olib kelishi mumkin.
6. Muvozanatni “barpo etish”dan muvozanatni boshqarishga urg‘u berish.
Qozog‘istondagi huquqiy muhit holati tahlili korrupsiyaga qarshi kurashish,
korrupsiyaga qarshi kurashning yangi, yanada ilg‘or shakllarini yaratish,
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan ma’muriy to‘siqlarni
bartaraf etish, shuningdek, ichki raqobatni rivojlantirishga qaratilgan chora-
tadbirlarni qamrab oladi. MDH davlatlari orasida Qozog iston qonunchilik bazasiʻ
va korrupsiyaga qarshi kurash tizimini rivojlantirish bo yicha yetakchi o rinni
ʻ ʻ
egallaydi. Bu ish amaldagi qonunchilikni korruptsiyaga qarshi kurashish nuqtai
nazaridan takomillashtirish bo‘yicha idoralararo komissiya doirasida amalga
oshirilmoqda, komissiya faoliyati Qozog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi
tomonidan ta’minlanadi.
Qozog‘iston Respublikasi Statistika agentligining statistik ma’lumotlariga
ko‘ra, 2008 yilning 8 oyi davomida 1041 ta korrupsiya jinoyati aniqlangan, bu
2007 yilga nisbatan (1172 ta) 11,2 foizga kamdir, bu ulush barcha aniqlangan
umumiy sonining 77,6 foizini tashkil etadi . huquqni muhofaza qilish organlari
(1342) . RK Iqtisodiy jinoyat va korruptsiyaga qarshi kurash agentligi 2007 yil iyul
oyida jinoyat qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartirishlar bilan izohlaydi. Hozirgi
vaqtda aybdor shaxslar tomonidan mulkiy manfaatlar va imtiyozlar olish bilan
bog‘liq jinoyatlar korrupsiya deb topiladi.
17

Qozog‘iston Respublikasi Moliya vazirligi Korruptsiyaga qarshi strategiyani
qabul qildi. Bugungi kunda strategiyaning beshta yo‘nalishidan ikkitasi – soliq
munosabatlarining barcha sohalarida korrupsiyaga barham berish chora-tadbirlarini
amalga oshirish va idoraviy nazoratni takomillashtirish bo‘yicha ishlar boshlandi.
Jumladan, 2008 yilning 3 choragida Qozog‘iston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan soliq munosabatlaridagi korruptsiya sohalari ro‘yxati va
ulardagi korrupsiyani bartaraf etish chora-tadbirlariga aniqlik kiritildi. Bundan
tashqari, 2008 yilga mo‘ljallangan INIS axborot tizimining funktsional
imkoniyatlarini rivojlantirish va kengaytirish rejasi doirasida soliq to‘lovchilar
bilan bevosita aloqalarni bartaraf etish ishlari rejalashtirilgan.
Natijaga yo naltirilgan davlat rejalashtirish tizimini joriy etishʻ
kontseptsiyasini amalga oshirishni ta minlash maqsadida Qozog iston Respublikasi
ʼ ʻ
Adliya vazirligi Qozog iston Respublikasi Adliya vazirligining 2008-2010 yillarga
ʻ
mo ljallangan strategik rivojlanish rejasini ishlab chiqdi. hukumat majlisida
ʻ
tasdiqlandi. Aholining qonunchilik sohasida xabardorligini oshirish maqsadida 3-
chorakda Qozog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan respublikada
amaldagi qonunchilikni tushuntirish bo‘yicha haftalik brifinglar o‘tkazildi. 2008
yilning 3-choragida adliya organlari tomonidan elektron va bosma ommaviy
axborot vositalarida 1973 ta chiqishlar tashkil etildi.
Manfaatdor davlat organlari – Axborot va kommunikatsiyalar agentligi
hamda Qozog‘iston Respublikasi Madaniyat va axborot vazirligi bilan birgalikda
korrupsiyaga qarshi kurash mavzusida keng ko‘lamli tadbirlarni boshlash bo‘yicha
ishlar olib borilmoqda.
Shu maqsadda Agentlik tomonidan davlat va rus tillarida korrupsiyaga
qarshi kurash mavzularida ijtimoiy video va audio roliklar tayyorlanib, 2008 yil 12
avgustdan boshlab yetakchi respublika teleradiokanallari orqali efirga uzatilmoqda.
Shuningdek, manfaatdor davlat organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va “Nur
Otan” XDP bilan birgalikda Astana, Qarag‘anda, Ko‘kshetau shaharlarida
korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha quyidagi tadbirlar o‘tkazilmoqda: davra
suhbatlari; tez orada Ostona xalqaro aeroporti, temir yo‘l va avtovokzallarda
18

joylashtiriladigan moliya politsiyasi organlarining ishonch telefonlari ko‘rsatilgan
axborot kampaniyasi bannerlarini ishlab chiqarish.
Tadbirkorlik sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha ma’muriy to‘siqlarni
kamaytirish, shuningdek, huquqiy muhitni monitoring qilish va samaradorligiga
erishish maqsadida davlat organlari tomonidan bir qator ishlar amalga oshirildi.
Mamlakatimizda auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
takomillashtirishga qaratilgan qonun loyihasi ishlab chiqildi, uning asosiy
maqsadlari investitsiya muhitini yaxshilashni rag‘batlantirish, fond bozorini
rivojlantirish, auditorlik va auditorlik tashkilotlarining mas’uliyatini oshirishdan
iborat. 3-chorakda bojxona rasmiylashtiruvining uch bosqichli shaklidan bir
bosqichli shakliga o‘tildi. 2008-yil 18-martda tashkil etilgan mazkur komissiya
ruxsat berish tizimi, tekshiruvlar o‘tkazish tartibi, ko‘chmas mulkka bo‘lgan
huquqlarni ro‘yxatga olish tizimi hamda tovarlar, ishlar va xizmatlarni
sertifikatlashtirish tartib-qoidalarini takomillashtirish bo‘yicha ishlar olib
bormoqda.
Intellektual mulk obyektlari huquqlarini himoya qilishga qaratilgan ishlarni
kuchaytirish maqsadida Respublika Moliya vazirligi Transport nazorati
qo‘mitasining Bojxona nazoratini tashkil etish boshqarmasi tarkibida Intellektual
mulk obyektlarini nazorat qilish boshqarmasi tashkil etildi. Qozog‘istonning 2008
yil avgustida. Shuningdek, ayni paytda “Qozog iston Respublikasining Jahonʻ
savdo tashkilotiga kirishi munosabati bilan Qozog iston Respublikasining ayrim
ʻ
qonun hujjatlariga qo shimchalar va o zgartirishlar kiritish to g risida”gi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qozog iston Respublikasi Qonuni loyihasini ishlab chiqish ishlari olib
ʻ
borilmoqda . Ushbu Qonun loyihasi intellektual mulkka bo‘lgan huquqlarni
samarali himoya qilish maqsadida Qozog‘iston Respublikasi bojxona organlariga
qo‘shimcha vakolatlar (bojxona bo‘yicha) berishni nazarda tutadi.
Qozog‘iston Respublikasida xalqaro avtomobil transportini rivojlantirish
yo‘lidagi ma’muriy to‘siqlarni kamaytirish maqsadida Qozog‘iston Respublikasi
Transport va kommunikatsiyalar vazirligi ustuvor transport nazoratini va
avtotransport vositalarining kechayu kunduz tezkor harakatlanishini ta’minlash
19

masalalarini ishlab chiqdi. Davlat chegarasidagi o‘tkazish punktlarida “bir darcha”
tamoyili bo‘yicha davlat nazorati yo‘llanmasi berilgan holda.
20

II BOB TASHQI SAVDO
2.1. Yevro-Osiyo tranzit ko‘prigi
Qozog‘iston-Xitoy chegarasida Markazning tashkil etilishi va uni Yevro-
Osiyo yangi tranzit ko‘prigining asosiy tayanchi sifatida yanada rivojlantirish
xalqaro savdoni kengaytirish uchun yangi imkoniyatlar ochadi va ikki davlat
fuqarolari uchun vizasiz hududni shakllantirishni nazarda tutadi. – Xitoy va
Qozog‘iston, shuningdek, uchinchi davlatlarda ishbilarmonlik uchrashuvlari
o‘tkazish, Qozog‘iston, Xitoy, MDH va boshqa qo‘shni mamlakatlarda ishlab
chiqarilgan mahsulotlar taqdimotini o‘tkazish, 528 gektar maydonda savdo
operatsiyalarini o‘tkazish va dam olish tadbirlarini o‘tkazish.
Markazni tashkil etish tamoyili Qozog‘iston va Xitoy fuqarolari,
shuningdek, qabul qiluvchi davlatda 30 kungacha rasmiy bo‘lgan uchinchi davlat
fuqarolarining amaldagi hujjatlar asosida uning chegaralarida erkin harakatlanishi
hisoblanadi. Qurilayotgan Markaz Xitoy Xalq Respublikasi bilan o‘zaro manfaatli
savdo-iqtisodiy hamkorlikni takomillashtirish va tartibga solish hamda ikki davlat
o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasining o‘sish dinamikasini oshirish imkonini
beradi.
Hukumat tashkil etilgan Markaz orqali XXR bilan barqaror tashqi savdo,
moliyaviy, sanoat va ikki tomonlama hamkorlikning boshqa shakllarini
ta minlashda qo shni davlatlarning Xitoy bilan avtomobil chegarasi o rtasidagi realʼ ʻ ʻ
raqobatdan o zining afzalliklarini ro yobga chiqarishi kerak.
ʻ ʻ
Bugungi kunda yangi raqobatbardosh ishlab chiqarish va xizmatlarni
joylashtirish uchun asosiy hududlar va infratuzilma o‘qlarini tashkil etuvchi
Qozog‘istonning transchegaraviy hamkorlik va tranzit salohiyatini rivojlantirish
uchun qulay iqtisodiy va siyosiy sharoitlar vujudga kelmoqda. Shuningdek ,
Strategiyani amalga oshirishda zamonaviy jahon iqtisodiyotida samarali
rivojlanayotgan ishlab chiqarish va transport logistikasi tamoyillarini qo‘llashning
real imkoniyatlari mavjud . HYPERLINK "jl:1039961.100%20" Qozog‘iston
Respublikasining 2003-2015 yillarda sanoat-innovatsion rivojlanishi.
21

Qozog‘iston uchun xalqaro iqtisodiy makonda mamlakatning iqtisodiy
o‘ziga xosligini aniqlashning asosiy mexanizmi sifatida logistikaning
rivojlanishini, masalan, transport yo‘laklari chorrahasida joylashgan va Evropada
eng kuchli tranzit salohiyatiga ega bo‘lgan Germaniya bilan solishtirish mumkin. .
Bugungi kunda Germaniya xalqaro bozorlardagi eng yirik logistika kompaniyasi
bo‘lib, eksport qiluvchi davlatlar orasida dunyoda beshinchi o‘rinda turadi.
Qozog‘iston o‘zining tranzit salohiyatini ro‘yobga chiqargan holda, 2012-yilgacha
eksport salohiyatini rivojlantirish uchun real sharoit yaratib, Mustaqil Davlatlar
Hamdo‘stligi (keyingi o‘rinlarda MDH deb yuritiladi) va Markaziy Osiyo
mintaqasida bir xil yetakchi o‘rinni egallashi mumkin. Bunga Xitoy bilan iqtisodiy
hamkorlik uchun shart-sharoitlarning kengayishi, shuningdek, Qozog‘iston va
Rossiya o‘rtasida umumiy iqtisodiy makonni rivojlantirish uchun ijobiy
o‘zgarishlarning shakllanishi yordam bermoqda [4].
Hozirgi vaqtda Qozog iston Respublikasida transchegaraviy savdoniʻ
rivojlantirish maqsadida Sanoat va savdo vazirligi Ijtimoiy tadbirkorlik
korporatsiyalari bilan birgalikda Rossiya bilan chegaradosh viloyatlarda savdo-
iqtisodiy zonalar (savdo-logistika markazlari) tashkil etish, O‘zbekiston va
Qirg‘iziston.
Rossiya, Xitoy va O zbekiston bilan chegaradosh hududlarda
ʻ
transchegaraviy savdo zonalarini shakllantirish va rivojlantirishga alohida e tibor
ʼ
qaratiladi [1].
Shunday qilib, ayni paytda “Taskala” (G‘arbiy Qozog‘iston viloyati) va
“Ozinki” (Rossiya Federatsiyasining Saratov viloyati) davlat chegaralarini kesib
o‘tish hududida savdo-logistika markazini yaratish bo‘yicha ishlar olib
borilmoqda.
Sanoat va savdo vazirligi taklifi bilan 2008 yil 22-24 sentyabr kunlari
Aqto be shahrida bo lib o tgan Qozog iston va Rossiya chegaradosh
ʻ ʻ ʻ ʻ
viloyatlarining V forumida quyidagi shartnomalar imzolandi:
- Qozog‘iston Respublikasi G‘arbiy Qozog‘iston viloyati hokimligi va
Rossiya Federatsiyasi Saratov viloyati hukumati o‘rtasida “Taskala” savdo-
22

logistika markazi hamda “Ozinki” savdo, ko‘rgazma-transport va logistika markazi
(ilova qilingan);
- "SPK Batys" OAJ va Saratov viloyati transport logistika markazi o‘rtasida
Qozog‘iston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasining infratuzilmasini
rivojlantirish, iqtisodiy integratsiya, o‘zaro savdo va iqtisodiy o‘sishni
kengaytirishga ko‘maklashish bo‘yicha kelishuv.
Bundan tashqari, ayni paytda Sanoat va savdo vazirligi tomonidan qo‘shni
davlatlar bilan savdo-iqtisodiy zonalar (savdo-logistika markazlari) tashkil etish
konsepsiyasi ishlab chiqilib, takliflar ishlab chiqish bo‘yicha Ishchi guruh
yig‘ilishida oldindan ma’qullangan. Qozog‘iston Respublikasi Bosh vaziri
Masimov K.K. farmoyishi bilan tashkil etilgan Qozog‘iston va qo‘shni davlatlar
o‘rtasida transchegaraviy hamkorlikni rivojlantirish uchun. 2008 yil 14 iyuldagi
186-r-son.
Qozog‘iston va Rossiya Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi aloqa oqimining
diqqat markazida ekanligini hisobga olsak, hukumatning vazifasi.
Qozog‘iston Respublikasi ushbu noyob geosiyosiy pozitsiyadan maqsadli
foydalanadi.
Qozog‘iston Respublikasi Sanoat va savdo vazirligining prognozlariga
ko‘ra, agar ushbu yo‘nalish tashkil etilsa, kelajakda Yaponiya, Janubiy Koreya va
Xitoy portlaridan Yevropaga yuk oqimlarini yetkazib berish hajmi o‘n barobarga
ortadi. Shu nuqtai nazardan, Tasqala stansiyasi geografik jihatdan qulay yuk
saqlash punkti hisoblanadi, jumladan, yuklarni ushbu nuqtadan 3000 km gacha
(Yevropa) avtomobil transportida yetkazib berish bo yicha.ʻ
Shu paytgacha Sanoat va savdo vazirligi Qirg‘iziston Respublikasi va
O‘zbekiston Respublikasi bilan transchegaraviy hamkorlik markazlarini yaratish
ustida ish olib bordi, biroq bu markazlarni tashkil etish mafkurasi bilan bog‘liq
muammolar tufayli O‘zbekiston Respublikasining vakolatli organlari bilan qo‘shni
mamlakatlarda bu boradagi ishlar asossiz ravishda kechiktirilmoqda.
shahrida Qozog iston Respublikasi Hukumati va Qirg iziston Respublikasi
ʻ ʻ
Hukumati o rtasida “Auhatti-Ken-Bulun” va “Aisha Bibi-Chon-Kapka” xalqaro
ʻ
23

transchegaraviy hamkorlik markazlarini tashkil etish to g risida doiraviy bitimʻ ʻ
imzolandi. Bishkek 2007 yil 26 aprelda Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti
Nazarboyeva N.A.ning rasmiy tashrifi doirasida. Qirg‘iziston Respublikasiga
Qozog‘iston Respublikasi Hukumatining 2008 yil 7 fevraldagi 122-son qarori bilan
tasdiqlangan va 2008 yil aprel oyidan kuchga kirgan.
Shu munosabat bilan, Rossiya Federatsiyasi bilan taqqoslaganda, Jambil
viloyati Sanoat va savdo vazirligi va “Ontustik” DIK ushbu masalani amalga
oshirishni Rossiya Federatsiyasi bilan chegarada savdo-logistika markazini
(keyingi o‘rinlarda TLC deb yuritiladi) tashkil etish orqali boshlashni taklif qildi.
Qirg‘iziston Respublikasi.
Bundan tashqari, vazirlik tomonidan tashkil etilayotgan ikkita ICBC o‘rniga
bitta transport-logistika markazi tashkil etish taklif etilmoqda, bu savdo
operatsiyalarini, yuklarni rasmiylashtirish masalalarini soddalashtiradi, ichki
bozorni meva-sabzavot mahsulotlari bilan to‘ldirish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratadi.
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, mavjud va tashkil etilgan maxsus iqtisodiy
zonalar, sanoat zonalari, savdo-logistika hamda transport-logistika markazlari
butunlay transchegaraviy rivojlanishni boshlaydigan samarali savdo-logistika,
sanoat va transport infratuzilmasini yaratishga qaratilgan. respublikaning savdo va
tranzit salohiyati iqtisodiyot va aholining sifatli xizmatchilarga bo‘lgan ehtiyojini
ta’minlaydi .
Savdo-logistika markazlarini yaratish va rivojlantirish quyidagi natijalarga
erishishni nazarda tutadi:
- Qozog‘istonning chegaradosh hududlarida sanoat va innovatsion
infratuzilmani rivojlantirish;
- Olmaota, Taraz, Chimkent, Qizilo‘rda, Aqto‘be va Uralsk shaharlarining
geoiqtisodiy resurslari asosida transport yo‘lagi bo‘ylab maxsus texnopark
zonalarini rivojlantirish;
- transkontinental Osiyo koridorining Qozog‘iston qismini faol faoliyat
yuritayotgan xalqaro transport yo‘laklari qatoriga ilgari surish maqsadida jahon
24

brendlari va transmilliy korporatsiyalarni jalb qilish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratish;
- rivojlangan va sanoat jihatdan rivojlanayotgan mamlakatlar ishlab
chiqaruvchilari bilan subpudrat tizimlari, sanoat autsorsingini tashkil etish orqali
zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarish texnologiyalarini jalb qilish orqali
Qozog‘iston sanoat tuzilmasini modernizatsiya qilish;
- Qozog‘iston sanoat tovarlari eksportining o‘sishi;
- Qozog iston Respublikasining boshqa davlatlar, xususan, Xitoy Xalqʻ
Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Mustaqil Davlatlar Hamdo stligi, Osiyo va
ʻ
Yevropa davlatlari bilan davlat organlari va biznes hamjamiyatlari darajasida
xalqaro aloqalarini yanada rivojlantirish va mustahkamlash. ;
- turizm industriyasini rivojlantirishga ko‘maklashish, kiruvchi turizm
hajmini oshirish;
- Qozog‘iston Respublikasi hududidan o‘tadigan yuk oqimi hajmining
ko‘payishi hisobiga byudjet daromadlarining ko‘payishi;
- Qozog‘iston Respublikasining xalqaro mehnat taqsimoti tizimiga kirishi,
tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi;
- yangi ish o‘rinlarini yaratish, mahalliy tovar ishlab chiqarish jarayonida
band bo‘lgan mamlakat aholisining kasbiy darajasini oshirish.
2.2. Qozog‘iston Respublikasining tashqi savdo yo‘llari
Bizning fikrimizcha, Qozog‘istonda tashqi savdo faoliyatini davlat
tomonidan tartibga solishning me’yoriy-huquqiy bazasini mustahkamlash zarur.
Aytaylik, respublikamizda tashqi savdo faoliyati to‘g‘risidagi qonun yo‘q. Avvalo,
tashqi savdo munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solishning umumiy
kontseptsiyasini belgilovchi tashqi savdo faoliyati to‘g‘risidagi keng qamrovli
qonunni ishlab chiqish, shuningdek, huquqiy tartibga solish mavjud bo‘lmagan
masalalarni ko‘rib chiqish zarur. Bu masalalarga kapital eksporti, savdo
litsenziyalari, eksport sug‘urtasi va boshqalar bilan bog‘liq muammolar kiradi.
Tashqi savdoni faollashtirish sohasida Sanoat va savdo vazirligining idoraviy
25

hujjatlari muhim rol o‘ynaydi. Qozog‘istonda tashqi savdo faoliyatini axborot bilan
ta’minlash tizimini modernizatsiya qilish zarurati dolzarbdir.
Bu yo nalishda respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan, marketingʻ
ma lumotlarini to plash va tahlil qilish, Qozog iston tovarlarining xorijda
ʼ ʻ ʻ
ko rgazmalarini tashkil etish, reklama ishlari bilan shug ullanuvchi notijorat
ʻ ʻ
tashkilotni tashkil etish (tashkilotga o xshash) ijobiy rol o ynaydi. JETRO tashqi
ʻ ʻ
savdosini rivojlantirish).
Amerika modelidan qarz olish nuqtai nazaridan, mahalliy sanoat va qishloq
xo‘jaligini himoya qilish manfaatlarida xorijiy tovarlarni import qilishni cheklash
uchun tariflar yoki kvotalar qo‘llash eng foydali amaliyotdir. Qo‘shma Shtatlarda
haqiqatan ham muhtoj bo‘lgan aniq tarmoqlarni qo‘llab-quvvatlashning aniq
tartibga solinadigan mexanizmi mavjud. Bular quyidagi tarmoqlar: to qimachilik
ʻ
sanoati, avtomobilsozlik, qishloq xo jaligi. Yuqorida sanab o‘tilgan tarmoqlar
ʻ
bo‘yicha ularni rivojlantirish uchun nazarda tutilgan moliyaviy resurslar hajmi
belgilanadi. Shu bilan birga, xorijning o‘xshash tarmoqlaridan tovarlar olib
kirishda nisbatan yuqori to‘siqlar o‘rnatiladi. Tanlangan tarmoqlarning mahalliy
ishlab chiqaruvchilarini keng qo‘llab-quvvatlash va xorijiy tovarlarni import qilish
uchun yuqori talablarni belgilash vaqtinchalik, ya’ni. mahalliy korxonalarni
shakllantirish va mustahkamlash davri uchun.
Bugungi kunda Qozog‘iston rivojlangan mamlakatlarning xom ashyo
qo‘shimchasiga aylanish xavfi ostida turibdi. Taraqqiyotning bunday yo‘liga
tushmaslik uchun Qozog‘istonni xalqaro mehnat taqsimoti tizimiga qo‘shishning
murakkab yo‘lidan o‘tish zarur. Bu, birinchi navbatda, yuqori texnologiyali ishlab
chiqarishlar eksportini saqlab qolish orqali yordam beradi; importni qayta
yo‘naltirish, iqtisodiyotni modernizatsiya qilishga ko‘maklashish; SES
mamlakatlari bilan o‘zaro hamkorlikni kengaytirish orqali mintaqaviy
integratsiyani mustahkamlash.
Bizningcha, Qozog‘iston tayyor mahsulotlarni xalqaro bozorlarga olib
chiqish mexanizmini takomillashtirishga jiddiy e’tibor qaratishi zarur. Albatta,
Qozog‘iston mahsulotlari xorij mahsulotlari bilan hali raqobatlasha olmaydi,
26

shuningdek, yetarlicha talab ham yo‘q. Biroq, Qozog‘iston tovarlari
rivojlanayotgan mamlakatlarda raqobatbardosh ustunlikka ega bo‘lishi mumkin.
Mahalliy mahsulotlarni tegishli bozorlarga olib chiqish davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlanishi kerak. Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning eng samarali shakli
savdoda eng qulay davlat rejimi to‘g‘risida ikki tomonlama yoki ko‘p tomonlama
bitimlar tuzish va davlat kafolatlarini taqdim etish bo‘ladi.
2.3. Qozog‘iston uchun tashqi savdo faoliyatini amalga oshirishning xalqaro
amaliyoti
Iqtisodiyotda o‘sib borayotgan global tendentsiyalar Qozog‘istondan tashqi
savdo faoliyatini isloh qilishni talab qilmoqda. Qozog‘istonning jahon iqtisodiy
makonida munosib o‘rin egallashi faqat mamlakatning innovatsion iqtisodiy
rivojlanishiga yo‘naltirilgan tashqi savdo strategiyasini saqlab qolish orqali
mumkin. Optimal tashqi savdo faoliyatini aniqlash uchun xalqaro tajribadan
foydalanish maqsadga muvofiq ko‘rinadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda tashqi savdo faoliyatini rivojlantirishning asosan 2 ta
modeli mavjud: eksportga yo‘naltirilgan va importga yo‘naltirilgan.
Xorijiy mamlakatlarda tashqi savdoni rivojlantirishning birinchi modeli
muayyan tovarlarni eksport qilish va tegishli xalqaro ixtisoslashuvga asoslangan.
Texnologiya to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va import orqali olinadi.
Davlat uchun birinchi darajali vazifa texnik jihatdan murakkabroq tovarlarni
eksport qilishga o‘tishdir. Ishlab chiqarishni rivojlantirish, texnik taraqqiyot, ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar assortimentini kengaytirish, ishchi kuchining
malakasini oshirish - bularning barchasi xalqaro ixtisoslashuvni o‘zgartirishga
qaratilgan.
Ikkinchisi, xalqaro sanoat ixtisoslashuvi va kooperatsiyasini birinchi o‘ringa
qo‘yadi, uning rivojlanishi ham ichki bozorni to‘ldirishga, ham uning tarkibiy
tuzilishiga umid qilish bilan bog‘liq [1, 103-bet].
Xitoyning tashqi savdoni rivojlantirish usuli katta qiziqish uyg‘otmoqda.
"Xitoy" modeli tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solishning
27

qattiqligi va iqtisodiyotni ochishda bosqichma-bosqichlik bilan tavsiflanadi . U
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi va butunlay ichki
iqtisodiyotga bo‘ysunadi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi mamlakatning
“quvib o‘tish” yo‘lidan borishiga xos misoldir.
Xitoyning hozirgi siyosatining xarakterli xususiyati tashqi iqtisodiy
liberallashtirish choralarini faqat milliy manfaatlarga javob beradigan darajada
amalga oshirishdir.
Xitoyning hujumkor tashqi savdo taktikasi mamlakatning moddiy
resurslaridan foydalanish va taqsimlash samaradorligini sezilarli darajada oshirdi
va iqtisodiyotning uzluksiz o‘sishini sezilarli darajada rag‘batlantirdi. Xitoy tashqi
savdosining o‘sishining asosiy sabablaridan biri markazsizlashtirish va savdo
shartlarining zaiflashuvidir. Bugungi kunda 4000 ga yaqin korxona tashqi savdo
operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega.
Uzoq vaqt davomida Xitoy hukumati mahalliy ishlab chiqarishni qo‘llab-
quvvatladi va himoya qildi. Xitoy JSTga a’zo bo‘lgunga qadar ularning import
bojlari dunyodagi eng yuqori bo‘lgan. Mahsulot sifatini etarli darajada ta’minlash,
atrof-muhit ifloslanishining oldini olish va boshqalar uchun turli xil ma’muriy
talablar mavjud edi.
Xitoyning eksport siyosatida eksport ishlab chiqarishning butun zanjirini
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning o‘ziga xos mexanizmi mavjud edi.
Avvalo, katta imtiyozlar va davlat kreditlari berildi.
Xitoy eksportni rag‘batlantirish uchun barcha turdagi siyosatni olib bordi.
Bu borada quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirildi:
- tashqi savdo tashkilotlariga moliyaviy mustaqillik berish;
- eksport mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalarni qo‘llab-quvvatlash
va kreditlar berish;
- eksport mahsulotini ishlab chiqarish uchun moddiy resurslarni ajratish ;
- bojxona to‘lovlaridan ozod qilish;
- tayyor mahsulotlar savdosining turli shakllarini rag‘batlantirish.
28

Shunday qilib, Xitoyda eksport milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy
manbai hisoblanadi. Tashqi savdoni liberallashtirish birinchi navbatda ichki
iqtisodiyotning davlat manfaatlari tizimida amalga oshirildi.
Tashqi savdoni rivojlantirishning "Kanada-Avstraliya" modeli ilg‘or
texnologiyalar importi uchun to‘lovni amalga oshirish uchun tabiiy resurslar,
shuningdek, qishloq xo‘jaligi xom ashyosi eksportidan foydalanish bilan
tavsiflanadi.
Kanada o‘zining sanoat salohiyatini jadal sur’atlar bilan oshirib, eksport
tuzilmasini tayyor mahsulotlar, jumladan, mashina va jihozlar ulushini oshirish
yo‘lida o‘zgartirayotganini alohida ta’kidlash lozim.
Mamlakatning tashqi savdo faoliyatini jadal rivojlantirish maqsadida Kanada
hukumati mahsulotni ilgari surish dasturi va eksport bozorini rivojlantirish
dasturini qabul qildi [1].
2-jadval
Kanada tashqi savdo strategiyasi yuqoridagi dasturlarda nazarda tutilgan
tamoyillar va usullarga asoslanadi. Shunday qilib, mahsulotni ilgari surish dasturi
eksportni tartibga solish va qo‘llab-quvvatlash vositalarini taqdim etadi, unga ko‘ra
hukumatlar ustuvor tarmoqlardagi tovarlarni subsidiyalaydi.
Eksport bozorlarini rivojlantirish dasturi xususiy sektor tashabbusi bilan
ishlab chiqarilgan eksport mahsulotlarini sotish xarajatlarining bir qismini
moliyalashtirishni nazarda tutgan. Ushbu dasturga muvofiq, hukumat tomonidan
29Ism Asosiy bo‘limlar
Mahsulotni targ‘ib
qilish dasturi Chet elda ko‘rgazma va yarmarkalar, savdo missiyalari
va seminarlar
Eksport bozorini
rivojlantirish dasturi Chet elda yirik sanoat obyektlarini qurishda ishtirok
etish, bozorni o‘rganish, uning “yangi sharoitlariga”
moslashtirish, xorijda ko‘rgazma va yarmarkalar
o‘tkazish, eksport konsorsiumlarini tashkil etish.

eksportning istiqbolli tarmoqlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatladi, ularning tashqi
bozorlarga chiqarilishi eksportdan tushumlar oqimini oshirishga xizmat qiladi.
Eksportni rivojlantirish korporatsiyasi o‘rta va uzoq muddatli kreditlar
berish orqali zamonaviy mahsulotlarni (avtomobillar, samolyotlar, yadroviy
reaktorlar) xalqaro bozorga olib chiqishda katta yordam ko‘rsatdi. Ushbu kreditlar
hisobiga Kanada eksportining o‘sishi kichik va o‘rta kompaniyalarni eksport
faoliyatiga jalb qilish orqali amalga oshirildi.
Xorijga oziq-ovqat yordami qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tashqi
bozorlarga olib chiqishning muhim vositasi sifatida qaraladi. Chunki Kanada
mahsulotlariga qaramlik ularning mahsulotlariga bo‘lgan talabni oshiradi.
"Xitoy" va "Ko‘rfaz mamlakatlari" modeli, agar mamlakat bir xil
rivojlangan sanoat, geosiyosiy joylashuv va siyosiy rejimga ega bo‘lsa, foydalanish
uchun maqbul deb hisoblanadi. “Kanada-Avstraliya” modeli tovarlarni tashqi
bozorlarga olib chiqish va eksportdagi tayyor mahsulot ulushini oshirishning
maxsus taktikasi bilan ajralib turadi.
Shunday qilib, ushbu model mamlakat tashqi savdosi rivojlanishining eng
muvozanatli turini ifodalaydi.
"Ko‘rfaz mamlakatlari" modeli cheklangan miqdordagi qimmatbaho
resurslarni eksport qilishga qaratilganligi bilan ajralib turadi, bu mamlakatning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega. Bunday resurslarni
ishlab chiqarish va eksport qilish butun iqtisodiyotning asosiy mazmuniga aylanib,
aholining etarlicha yuqori turmush darajasini ta’minlash va ishlab chiqarish
sanoatining ayrim tarmoqlarini rivojlantirish uchun mablag‘larni jalb qilish
imkonini beradi.
30

XULOSA
“Makroiqtisodiy, institutsional va huquqiy muhit” ustuvor yo‘nalishini
amalga oshirish bo‘yicha davlat organlari ma’lumotlarini tahlil qilish asosida 3,4
ball baho berishimiz mumkin. Media tahlili bizga 6 ball olish imkonini beradi.
Xalqaro tashkilotlar reytinglari tahlili asosida Qozog‘istonning makroiqtisodiy,
institutsional va huquqiy muhiti holati 4 ball bilan baholanadi. Shunday qilib,
Kontseptsiyaning ikkinchi ustuvorligi bo‘yicha o‘rtacha o‘rtacha ball 4,5 ni tashkil
qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, davlat va biznesning mazkur faoliyat sohalariga
e’tiborini kuchaytirish zarurligidan dalolat beradi.
Jahon tajribasi tahlili shuni ko‘rsatadiki, aksariyat rivojlanayotgan
mamlakatlarda chegara munosabatlari va hududlar xalqaro savdo ob’ekti bo‘lib,
chegaraviy hamkorlikning xalqaro zonalari hamda chegara transporti o‘tish
joylariga yaqin hududlarda - quruq portlar, maxsus savdo-iqtisodiy zonalar,
maxsus savdo-iqtisodiy zonalar tashkil etish, shuningdek, xalqaro savdo ob’ekti
bo‘lib rivojlanadi. xalqaro transport koridorlarida joylashgan dengiz portlari,
aeroportlar, yirik temir yo‘l uzellari.
Ushbu zonalarda moliyalashtirish taqsimlanadi va buyurtmalar bajariladi, bu
erda butun mamlakatlar va mintaqalar sof ishlab chiqaruvchilar va autsorserlarga,
subpudratchilarga va logistiklarga aylanmoqda. Bundan tashqari, bunday zonalar
jahon iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida mamlakatni xalqaro mehnat
taqsimotida eksport qiluvchi davlat sifatida joylashtirgan holda yangi
raqobatbardosh ishlab chiqarishlarni joylashtirishning asosiy ob’ektlariga aylanadi.
Qozog‘istonning chegaradosh hududlarini rivojlantirish salohiyati
investitsiya muhitining xususiyatlari, ishlab chiqilayotgan bozorning ishlab
chiqarish omillari qiymati va davlat chegarasini kesib o‘tish bilan bog‘liq
tranzaksiya xarajatlari, transport sharoitlari, chegara o‘tish joylari va bojxona
infratuzilmasi bilan belgilanadi. postlar.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Dmitriev S. JSTga a’zo mamlakatlarning AQSH ichki va tashqi bozorlarida milliy
manfaatlarni himoya qilish tajribasi. //MEMO, 2002, № 8, b. 22
2. 2008-2015 yillarga mo‘ljallangan Qozog‘iston Respublikasi iqtisodiyotining
raqobatbardoshligi va eksport imkoniyatlarining sifat jihatidan yangi darajasiga
erishish konsepsiyasi.
3. 2008-2015 yillarga mo‘ljallangan Qozog‘iston Respublikasi iqtisodiyotining
raqobatbardoshligi va eksport imkoniyatlarining sifat jihatidan yangi darajasiga
erishish konsepsiyasini amalga oshirish bo‘yicha 2008-2010 yillarga mo‘ljallangan
chora-tadbirlar rejasi (1-bosqich).
4. Qozog‘iston Respublikasining 2003-2015 yillarga mo‘ljallangan sanoat-
innovatsion rivojlanish strategiyasi, Ostona, 2003 yil.
5. Qozog‘iston Respublikasi Sanoat va savdo vazirligining 2009-2011 yillarga
mo‘ljallangan strategik rejasi.
6. Qozog‘iston Respublikasi Hukumatining 2006-yil 7-noyabrdagi 1061-son “2007-
2011-yillarda “Xorgos” chegaradosh hamkorlik xalqaro markazini yanada
rivojlantirish dasturini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori.
7. Qozog‘iston Respublikasining 2003-2015 yillarda sanoat-innovatsion rivojlanish
strategiyasi, Ostona, 2003 yil.
8. Qozog‘iston Respublikasi Hukumatining 2006 yil 30 iyundagi 633-sonli
““Xorgos” xalqaro chegaradosh hamkorlik markazini yanada rivojlantirish
konsepsiyasi to‘g‘risida”gi qarori.
9. Qozog‘iston Respublikasi Sanoat va savdo vazirligining 2009-2011 yillarga
mo‘ljallangan strategik rejasi.
10. Qozog‘iston Respublikasi Hukumatining 2006 yil 7 noyabrdagi 1061-sonli “2007-
2011 yillarga mo‘ljallangan “Xorgos” chegaradosh hamkorlik xalqaro markazini
yanada rivojlantirish dasturini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori.
32

Sotib olish