Quyosh-bioenergiyasidan foydalanib issiq suv olish qurilmasini ishlab chiqish va teplofizik jarayonlarini tadqiq etish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI
FIZIKA  KAFEDRASI 
“5140200— Fizika” ta’lim yо‘nalishi bо‘yicha bakalavr darajasini
 olish uchun 
Quyosh-bioenergiyasidan foydalanib issiq suv olish qurilmasini
ishlab chiqish va teplofizik jarayonlarini tadqiq etish
mavzusida yozgan 
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Qarshi – 20  yil
1 Mundarija
Kirish……………………………………………………………..... .......................3
I bob. Quyosh energiyasi va undan samarali foydalanish……………………...7
1.1 Quyosh   energiyasidan   effektiv   foydalanish   va   uning   iste’mol   samaradorligini
takomillashtirish masalalari…………………………………………………….7
1.2.   Quyosh   energiyasidan   foydalanib   issiq   suv   olinadigan   geliokollektor
qurilmalari to’g’risida sharh……………………………………………...……….11
II   bob.   Quyosh   energiyasidan   foydalanib   issiq   suv   olishga   mo’ljallangan
kollektorda issiqlik almashinuvi……………………………………………...23
2.1 Quyosh suv isitish kollektorlarida issiqlikni saqlash, taqsimlash va 
iste’molning tizimlari……………………………………………………………..23
2.2 Quyosh energiyasidan foydalanib issiq suv olinadigan kollektorning radiatsion
va issiqlik fizikaviy masalalari………………………………………………….27
III   bob.   Muborakneftgaz   MCHJ   yordamchi   xo’jaligida   qurilgan   quyosh-
bioenergiyasidan   foydalanib   issiq   suv   olinadigan   geliokollektorning   issiqlik
fizikaviy va energetik xarakteristikasi………………………………………….32
3.1   Ikki   konturli   quyosh-bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   kollektorida
issiqlikni yig’ivchi konstruksiyasini optimallashtirish…………………………32
3 .2   Quyosh   bioenergiyadan   foydalanib   issiq   suv   olinadigan   ikki   konturli
geliokollektorda issiqlik miqdorini va issiqlik balansini aniqlash………………38
Xulosa............................................................................................................... ......48
Shartli belgilar.............................................................................................. .........50
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari................................. ...............51
2 KIRISH
Respublikamiz   Prezidenti   SH.   M.   Mirziyoyev   “2017-2021   yillarda   qayta
tiklanuvchi   energetikani   yanada   rivojlantirish,   iqtisodiyot   tarmoqlari   va   ijtimoiy
sohada   energiya   samaradorligini   oshirish   chora   -   tadbirlari   dasturi   to’g’risidagi
2017- yil 26 – mayda chiqargan qarorlarida va Mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.
A.   Karimovning   2013   yil   1   mart   “Muqobil   energiya   manbalarini   yanada
rivojlantirish chora – tadbirlari to’g’risidagi” gi PQ – 4512 farmonlarida “Quyosh
energiyasidan  amalda   foydalanish   uchun  O’zbekistonda   yaratilgan  shart   –  sharoit
va   mavjud   imkoniyatlar   mazkur   mintaqada   bu   sohadagi   ilg’or   tehnologiyalarni
nafaqat   Respublikamizda,   balki   butun   Markaziy   Osiyoda   tajriba   tariqasida   joriy
etish   maydoni   sifatida   foydalanishga   asos   bo’lib   xizmat   qiladi   deb   belgilab
qo’yilgan [1,2]
   Aholini yil davomida issiq suvga bo’lgan talabini e’tiborga olib, yuqori samarali
quyosh   –   suv   isitish   qurilmasini   ishlab   chiqarish   va   tajriba   sinovdan   o’tkazish
hamda   joriy   etish   bilan   sarflanadigan   yoqilg’i   –   energiya   resurslarini   tejashga
erishish   ustida   tadqiqotlar   olib   borish   issiqlik   fizikasi   yo’nalishi   mutaxasislari
oldidagi vazifalardandir.
     B itiruv   M alakaviy   I shi   mavzusining   dolzarbligi:   Hozirgi   kunda   jahon
miqyosida   tabiiy   yoqilg’i   –   energiya   resurslarini   tejab   tergab   foydalanish   va   shu
asosda   atmosfera   sofligini   ta’minlashga   erishish   muhim   masalalardan   bo’lib
qolmoqda. Mamlakatimizda  zamonaviy texnika va texnologiyalarni  takomillashib
borishi   va   aholi   sonining   ortib   borishi   natijasida   2020   yilga   borib   hozirgi
energiyaga bo’lgan talab 2 baravar ortadi. Shuning uchun energiya sarfini sezilarli
darajada   kamaytirishda,   ekologik   jihatdan   toza,   sarf   harajatlar   talab   qilmaydigan
quyosh bioenergiyasidan foydalanib ishlatiladigan suv isitish qurilmasini samarali
variantini   yaratish   va   undagi   issiqlik   almashinuv   jarayonlarini   tadqiq   etish   bilan
yoqilg’i – energiya resurslarini tejashga erishish dolzarb masaladir. Shuning uchun
quyosh   suv   isitish   kollektori   qurilmasini   takomillashtirib,   kompozitsion
materiallardan   tayyorlandi   uning   radiatsion,   gidrodinamik   va   issiqlik   fizikaviy
jarayonlarini o’rganish bo’yicha tadqiqotlar o’tkaziladi.
3 B itiruv   M alakaviy   I shi ning   tadqiqot   maqsadi:   Quyosh   –   suv   isitish
kollektorini samaradorligini  oshirish maqsadida: 
1. Quyosh-bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   kollektorini   nur   qabul   qiluvchi   va
nur yutuvchi sirtlarida issiqlik almashinuv, issiqlik tashuvchisining gidrodinamik
xarakteristikasi   tezligi,   xarorat   rejimlarini   o’rganish   va   qurilma   orqali   issiqlikni
atrofga sarf bo’lishini kamaytirish masalasini yechish; 
2. Ikki   konturli   quyosh   suv   isitish   kollektorlarida   issiqlik   almashinuv   jarayonlarini
takomillashtirishda   nur   qabul   qiladigan   yuzasi   ortishi   natijasida   suv   almashinuv
yuzasining shakllarini o’zgartirish va issiq suv turbulent oqim rejimini o’rganish.
3. Ikki  konturli  quyosh suv isitish kollektoridagi  issiqlik almashinuvini  jadallashgan
rejimini ishlab chiqish va undagi gidrodinamik va issiqlik almashinuvi jarayonini
tadqiq etish.
     B itiruv   M alakaviy   I shi ning   tadqiqot   vazifalari:   Kompozitsion
materiallardan   tayyorlangan   ikki   konturli   quyosh   suv   isitish   kollektorida   issiqlik
almashinuvi  jadallashtirishga mo’ljallangan yuzalarni  qo’llash masalalarini  tadqiq
etish.  Ikki   konturli  quyosh   bioenergiyadan   foydalanib  suv   isitish   kollektorida  nur
qabul qiladigan yuzasi ortishi natijasida quyosh – suv isitgichini samaradorligi 1,5-
2   baravar   oshadi.   Bu   qurilmada   qo’llanilgan   yuzalardan   foydalanib   issiqlik
fizikaviy   tadqiqotlar   otkazish   muhimdir.   Ikki   konturli   quyosh   suv   isitish
kollektorida   nur   energiyasi   ta’sirida   issiqlik   berilishini   oshirishda   kollektorining
teplofizik jihatdan va issiqlik almashinuvini jadallashtirish xususiyatlarini xisobga
olib   tadqiqotlar   o’tkazish   va   ishlab   chiqarishga   tavsiya   etiladi.   Quyosh
bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   kollektorida   issiqlik   almashinuvini
jadallashtirishda   sistemani   tiniq   yuzasini   joylash   burchagi   va   nur   energiyasini
qabul   qilib   issiqlikka   aylantiruvchi   quvurlarni   kompozitsion   materiallarni
teplofizik   xarakteristikasini   tadqiq   etish   usuli   qo’llanilishi   xisobidan   issiqlik
almashinuvi samaradorligini oshirishga erishish va energiya sarfi miqdorini yilning
qish oylarida qo’shimcha bioenergiyadan foydalanish  xisobidan  yoqilg’i  energiya
resurlari   iqtisod   qilinadi.   Demak   yuqori   samarali   quyosh   bioenergiyadan
foydalanib   suv   isitish   kollekorini   ishlab   chiqish   va   uni   issiqlik   fizikaviy   va
4 energetik   jihatdan   xisoblash   mavzudagi   tadqiqotlarni   o’rganish   va   yechimni
chiqarish vazifalaridan iboratdir. 
     Mavzuning   o’rganilish   darajasining   qiyosiy   tahlili:   Yassi   qoplamali
quyosh-suv   isitgichlarini   bir   necha   variantlari   rivojlangan   xorijiy   mamlakatlar
(Xitoy,   AQSH,   Germaniya,   Fransiya,   Turkiya,   Ukraina,   Gallandiya   va
boshqalar)da   shuningdek   Respublikamiz   olimlari   professorlar   R.R.Avezov,
J.N.Muxiddinov,   R.N.Avezova,   J.N.Axatov,   K.A.Samiyev   va   boshqalar.
Tomonidan mukammal o’rganilgan [3,4,5,6,7,9,13,19,26] Ammo yassi quyosh suv
isitish   kollektori   quvirparidan   qish   oyli   samarali   foydalanish   jarayonida   issiq   suv
oqimini   turubilent   rejimdagi   gidrodinamik   va   issiqlk   almashinuv   tizimlari
o’rganilmagan   shuning   sistemasi   sifatida   biogaz   qozon   qurilmasidan   uzatiladiga
issiq suvdan foydalanish jarayonlari tadqiq etilmagan.  
     B itiruv   M alakaviy   I shi ning   Ilmiy   yangiligi:   Ikki   konturli   quyosh-
bioenergiyadan   foydalanib   yassi   suv   isitish   kollektoridagi   girodinamik   issiqlik
almashinuvi sistemadagi issiqlik fizikaviy va energetik jarayonlarni suv oqimining
rejimi   issiqlik   berishning   ratsional   jadallashtirish   usuli   aniqlandi   va   issiq   suv
oqimining turbulent rejimida issiqlik almashinuvi bo’yicha tadqiqotlar o’tkazildi. 
     Tadqiqot   predmeti   va   obekti:   Issiqlik   berilishi   jadallashtirilgan   ikki
konturli   quyosh-bioenergiyadan   foydalanib   yassi   suv   isitish   kollektori   uchun
issiqlik   balansi   xamda   sistemadagi   issiqlik   almashinuvini   o’rganish   bo’yicha
nazariy va eksperimental tadqiqotlar o’tkazildi. 
Quyosh-bioenergiyadan   foydalanib   yassi   suv   isitish   kollektorining   ikki   konturli
loyixasi Muborakneftgaz MCHJ yordamchi fermer xo’jaliklarida, joriy etib tajriba
sinovdan o’tkazildi. 
     Tadqiqotning   ilmiy   ahamiyati:   Ikki   konturli   quyosh-bioenergiyadan
foydalanib suv isitish qurilmasidagi  gidrodinamik, issiqlik almashinuvi, teplofizik
va   energetik   xarakteristikalari   bo’yicha   olingan   tajriba   va   nazariy   tadqiqotlar
asosida   olingan   natijalarga   muvofiq   ikki   konturli   quyosh-bioenergiyadan   suv
isitgich   kollektori   ishlab   chiqildi   va   Muborak   neftgaz   MCHJ   dagi   yordamchi
chorvachilik   binosini   issiq   suv   bilan   ta’minlash   jarayonlari   tadbiq   etildi.
5 Shuningdek ikki konturli quyosh – suv isitish kollektorini ishlab chiqish masalalari
bilan   shug’ullanadigan   mutaxasislar,   geliotehnika   va   issiqlik   tehnikasi   sohasi
bo’yicha   ilmiy   tadqiqot   ishlari   olib   borayotganlar,   muhandis   tehnik,   fizika   va
issiqlik   energetikasi   bitiruvchi   kurs   talabalarini   BMI   bajaruvchilari   uchun
mo’ljallangan   “Avtonomlashtirilgan   quyosh-bioenergiyadan   foydalanish   asosida
suv isitgich kollektori” o’quv uslubiy qo’llanma tayyorlandi. 
    Tadqiqot natijalari Qarshi Davlat Universitetining Fizika – Matematika fakulteti
Fizika   yo’nalishi   talabalariga   “Quyosh   bioenergiyasidan   foydalanishning   fizik
asoslari   va   gelioenergetik   resurslar   fizikasi”   talaba   tanlov   fanlaridan   ma’ruza,
labaratoriya va amaliy mashg’ulotlarini o’tkazishda qo’llaniladi.
6 I bob. Quyosh energiyasi va undan samarali foydalanish
1.2 Quyosh energiyasidan effektiv foydalanish va uning iste’mol
samaradorligini takomillashtirish masalalari.
        Yer   yuzida   kuzatilayotgan   global   ekologik   muammalar:   iqlimning   o’zgarishi,
ozon qatlamining siyraklashuvi,  kislotali  yomg’irlar, atmosferaning zaharli  gazlar
bilan to’yinishi, atrof – muhitni radiatsion ifloslanishi kabi qator masalalari aynan
energiya  ishlab   chiqarish   va   uni   istemol   qilish   jarayoni   bilan  bog’liqdir.   Tabiiyki
energiya   istemoli   miqdori   bir   tomondan   yer   yuzida   aholi   sonining   oshishi   bilan
bog’liq   bo’lsa,   ikkinchi   tomondan   bu   aholining   yashash   farovonligining   o’sishi
bilan bog’liq. 
     Hozirgi kunda dunyo bo’yicha kishi boshiga yiliga o’rtacha hisobda 2 kVt soat
energiya   to’g’ri   keladi,   vaholangki,   u   normal   farovon   hayot   kechirish   uchun   bu
miqdor yiliga 10 kVt soatni tashkil qilishi lozim hisoblanadi [ 5 ].
      Yer   yuzida   mavjud   energiya   manbalari   asosan   ikki   turga   ajraladi:   qayta
tiklanmaydigan   va   qayta   tiklanuvchi.   Energiyaning   qayta   tiklanmaydigan
manbalariga   yoqilg’ining   qazib   olinuvchi   turlariga   asosan   neft,   gaz,   ko’mir,   torf
kiradi. Qayta tiklanuchi energiya manbalariga biosferada doimiy ravishda mavjud
bo’lgan   energiya   turlari:   quyosh   shamol,   biomassa,   okean   va   dengiz   to’lqinlari,
hamda daryolarning gidroenergiyalari kiradi. 
     Energiyaning qayta tiklanuvchi va qayta tiklanmaydigan turlari yer biosferasiga
ko’rsatadigan ta’sirlariga qarab bir – birlaridan prinsipial farq qiladi. Energiyaning
qayta tiklanmaydigan manbalarini qo’llash atrof – muhitning qo’shimcha ravishda
qizishiga   olib   keladi,   ya’ni   ularning   energiyasi   hisobiga   Quyosh   tomondan
qizdirilayotgan   planetamizning   qo’shimcha   ravishda   qizishiga   sababchi   bo’ladi.
Shuning uchun energiyaning bunday turlari qo’shiluvchi energiya turlari deb ham
ataladi.   Shuningdek   energiyaning   qayta   tiklanuvchi   turlari   energiyaning
qo’shilmaydigan   turlari   ham   deb   ataladi.   Chunki   bunda   manbadan   qanchalik
miqdorda energiya olinsa, u shuncha qilib qaytariladi.
        О‘zbekiston   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   I.A.Karimovning   2013-yil   22-
noyabr   kuni   Toshkentdagi   Simpoziumlar   saroyida   Osiyo   Quyosh   Energiyasi
7 oltinchi   forumida   “Quyosh   energiyasi   texnalogiyalarini   rivojlantirish
tendensiyalari   va   istiqbollari”   mavzusidagi   yig‘ilishida   “Quyosh   energiyasi   –
kelajak energiyasi” nomidagi ma’ruzalarida. Qayta tiklanadigan energiyaning eng
samarali   va   istiqbolli   manbai   sifatida   quyosh   energiyasini   rivojlantirish
loyihalariga  investetsiya  yо‘naltirishni  yanada  kuchaytirish  bilan ilmiy va  tajriba-
konstruktorlik   ishlanmalarini   har   tomonlama   jadal   rivojlantirish   kо‘rsatib   о‘tildi
[2].
        Qayta   tiklanadigan   energetikaning   zamonaviy   tehnologiyalarini   joriy   etish
bo’yicha   olib   borilgan   tadqiqotlar   shundan   dalolat   beradiki,   har   bir   mamlakatda
qayta   tiklanadigan   energetika   tehnologiyalarini   rivojlantirish   va   joriy   etishga
erishish borasida samarali tadqiqotlar olib bormoqda. 
        So’ngi   yillarda   o’tkazilgan   tadqiqotlar   O’zbekistonda   qayta   tiklanadigan
energetika   tehnologiyalarini   keng   miqyosida   rivojlantirishga   yordam   beradigan
mexanizmlarni identifikatsiyalash, shuningdek bu boradagi kamchiliklarni aniqlash
xamda   bartaraf   etish   bo’yicha   qator   tavsiyalarni   tayyorlash   imkonini   beradi.
Quyosh   energiyasi   bilan   isitish   tizimi:   aktiv   va   passiv   tizimlari   bilan   farqlanadi.
Aktiv   QITning   xarakterli   belgisi   shundan   iboratki,   unda   quyosh   energiyasi
kollektor   (QEK)   issiqlik   akkumulyator   energiya   manbai   (KEM)   issiqlik
almashtirgichli ( ikki konturli tizimlarda ), suv yoki havo uzatgichdir. 
       Passiv tizimlarda esa QEK va issiqlik akkumulyatori vazifasini binoning to’siq
konstruksiyalari   bajaradi,   quyosh   energiyasi   bilan   isitilgan   havoni   uzatish   esa
odatda tabiiy konveksiya yo’li bilan amalga oshiriladi. Passiv sistemalarda binoga
uning katta oynasi orqali tushayotgan quyosh nurini janub tomonga bino devorlari
va   poli   bevosita   tutib   olishini   taminlashga   mo’ljallangan   bo’ladi,   uning   issiqlik
to’plash va saqlash miqdori devor, pol suv to’ldirilgan idish massasiga bog’liq yoki
binoning   janub   tomonida   o’rnatilgan   qurilma,   bino   ichiga   issiqlikni   uzatish
qurilmasi miqdoriga va sifatiga bog’liq [5].
      Tungi   yoki   quyosh   bo’lmagan   vaqtlarda   binoning   issiqlik   yo’qotishini
kamaytirish   uchun   binoning   yorug’lik   qaytaruvchi   yuzasida   issiqlikni   tutib
8 qoladigan issiqlik izolyatori bilan (to’siqlar va boshqalar) xam jihozlanishi tavsiya
qilinishi mumkin. 
   Izolyasiya darajasi yuqori bo’lgan, quyosh nuri ko’p miqdorda bo’lgan va tashqi
havoning o’rta meyyorda bo’ladigan xududlarda passiv quyosh bilan isitish tizimi
(QIT) dan foydalanish iqtisodiy jihatdan maqsadga muofiqdir. Passiv QIT dan eng
samarali   foydalanish   uchun   binoning   janub   tomonidagi   devorlari   qoramtir   beton
bo’lganda   va   janubga   qaragan   katta   oynalar   bo’lganda,   bin   ova   shifti   o’rtasida
havo sirkulyatsiyasi  uchun yetarli oraliq bo’lganda issiqlik to’plash samaradorligi
yuqori   bo’ladi.   (1.1.1   –   rasm).   Bunda   sistemaning   foydali   ish   koeffisenti   40   %
gacha   borishi   mumkin.   Passiv   QITdan   foydalanganda   binoning   issiqlik
izolyasiyasi sifatiga, issiqlikni saqlab turish talablariga javob berishiga ham e’tibor
berish kerak. 
1.1.1-rasm. Passiv quyosh sistemasi bilan isitiladigan binoning oynalangan janubiy
tomoni va issiqlik to’plagich devori oralig’ida havoning tabiiy sirkulyasiyasi. 
   1. Bino. 
   2. Issiqlik to’plagich.
   3. Oyna.
   Hozirgi vaqtda, aktiv quyosh sistemalaridan ko’proq foydalaniladi. QEK (quyosh
energiyasi kollektori) konturidagi issiqlik tashuvchi turiga qarab suyuqlikli va havo
tizimliligi   bilan   farqlanadi.   QEKda   issiqlik   tashuvchi   suyuqlik   yoki   suv   bo’lishi
mumkin,   jumladan   ,   40-50   %   li   etilen   yoki   propilenglikol   eritmasi   gazsimon
9 simolasi   organik   issiqlik   tashuvchi   va   boshqa   bo’lishi   mumkin.   Issiqlik
tashuvchilarning har bir ma’lum afzalliklarga va nuqsonlarga ega bo’lishi mumkin.
Masalan,   havodan   foydalanilganda   muzlab   qolish   va   zanglash   muommasidan   hal
qilinadi,   qurilma   massasini   yengillashtiradi,   suyuq   issiqlik   tashuvchining   sizib
chiqishidan ko’riladigan zararni bartaraf qiladi va hokazo, ammo havoni QITning
issiqlik   bilan   ishlaydigan   qurulmalar   suv   isitish   quyosh   kollektorlarga   qaraganda
ancha   past.   Shuning   uchun   ham   suv   shu   vaqtgacha   ishlatilib   kelinayotgan   QIT
qurilmalarida ko’pincha issiqlik tashuvchi bo’lib xizmat qiladi.
         1.1.2 va 1.1.3 – rasmlarda havo va suv  bilan ishlaydigan geliosistemalarning
principal   sxemalari   berilgan.   Bino   ichida   issiqlikni   ventilyasiya   sistemalari   bilan
taqsimlaydigan   (havo   bilan   isitish   quyosh   sistemasi)   qurilma   issiq   suvli   zmevik
bilan jihozlangan.
          Issiqlik   tarqatuvchi   panelga   joylashtirilgan   bo’lib,   radiator   va   konvektor
shakliga ega, haroratli issiqlik tashuvchi bo’lib, xizmat qilishi mumkin.
     1.1.2 – rasm. Havoni isituvchi quyosh qurilmasi tizimining principal sxemasi. 1.
Quyosh energiyasi kollektori; 2. Shag’alli issiqlik akkumulyatori; 3. Ventilyator; 4.
Sozlovchi klapan; 5. Qo’shimcha issiqlik manbai.
10 1.1.3 – rasm. Isitish va issiq suv ta’minoti suyuqlik quyosh tizimining sxemasi. 1.
Quyosh   energiyasi   kollektori;   2.   Quyosh   energiysi   kollektori   konturidagi   issiqlik
almashtirgich; 3. Issiqlik akkumulyatori; 4. Qo’shimcha energiya manbai; 5. Bino;
6.   Nasos;   7.   Aralashtiruvchi   jo’mrak;   8.   Issiq   suv   ta’minoti   konturidagi   issiqlik
almashtirgich;
      Binoni   isitish   va   issiq   suv   bilan   ta’minlash   quyosh   qurilmalari   issiqlik   uzatish
kombinasiyalashgan   gelioyoqilg’i   tizimi   tarkibiga   kirib,   istemolchini   quyosh
energiyasi   hisobiga   yillik   issiqlik   ehtiyojini   to’la   qoplashga   xizmat   qiladi.
Issiqlikni   rezerv   manbai   mo’ljaldagi   issiqlik   ehtiyojini   to’la   qoplashga   xizmat
qilishi kerak. Ayrim xollarda esa, gelioqurilmalar unumdorligidan to’la bo’lmagan
miqdorda   foydalanib,   qolgan   qismini   zaxirada   saqlash   imkoniyati   ham   yaratilishi
mumkin.   Buning   uchun   binolar   hozirgi   zamon   issiqlikni   tejash   va   energiyani
saqlashning   zamonaviy   talablariga   to’la   javob   beradigan   bo’lishi,   uning   barcha
elementlari   va   gelioqurilmasi   jihozlari   ayniqsa   puxta   loyihalashtirilgan   bo’lishi
kerak.   Sanab   o’tilgan   barcha   shartlarga   to’la   rioya   qilingan   taqdirda   quyosh
energiyasidan   foydalanish   samaradorligining   eng   yuksak   darajasiga   erishish
mumkin.
1.2. Quyosh energiyasidan foydalanib issiq suv olinadigan geliokollektor
qurilmalari to’g’risida sharh.
Eng   ko’p   tarqalgan   past   potensialli   quyosh   issiqlik   qurilmalariga   suv   isitgichlari
kiradi.   Birinchi   quyosh   suv   isitgichi   Shvetsiariyalik   fizik   gorasiyam   Beshdikom
Sosyuroy   tomonidan   yaratilgan   [21].   U   quti   ichidagi   issiqlikni   313 0  
K   gacha
11 yetkazgan. Angliyalik Astronom Jon Bernil xuddi shu turdagi qurilmalarda qishda
temperaturani   353 0
  K   gacha   yetkazgan.   [21].   Quyosh   suv   isitgichlari   va   boshqa
past   potensialli   issiqlik   qurilmalari   O’zbekistonda   ham   ishlatila   boshlandi.
Ularning ixtirochisi Trofimov temir listlar va temir trubalaridan qozon tayyorlaydi.
Yig’ilgan kollektorga trubalarning ikki tomoni ham payvand qilinadi. Temir listlar
tayyorlangan   vaqtlarda   suvni   zigzaksimon   aylantirib   turish   uchun   ichkarida
tutashtiriladi. Suvning yuqori kengligi  bu xolatlarda 25 mm dan ko’p bo’lmasligi
kerak. Quyosh kollektori tez qizishi uchun yalpoq qilingan metall taglik maydoni
3   m 2
  qilib   tayyorlangan.   B.V.Petuxov   [8]   dush   va   hammomlar   uchun   trubali
turdagi   suv   isitgichlardan   bir   nechtasini   konstruksiyalashtirdi.   Bu   quyosh   suv
isitish   kollektorida   suvning   harorati   323   –   328 0
  K   ga   yetadi.   Bu   isitish   qozonlari
o’qi   bilan   po’lat   trubalar,   issiq   qutichaga   aloqasi   bo’lmagan   xolda   kenglikdagi
oraliqda teriladi. 
        Trubalar   temirdan   yasalgan   issiq   quti   ichiga   teriladi.   Trubaning   uchlari
kollektorga   tutashadi.   Gohida   trubalar   temir   listlarga   payvand   qilinadi.
B.V.Petuxov   tomonidan   ishlab   chiqilgan   metal   list   taglik   –   trubali   suv   isitish
quyosh kollektorining ko’ndalang kesimi quyidagi 1.2.1 – rasmda keltirilgan.
        1.2.1   –   rasm.   Petuxovning   trubali   quyosh   suv   isitish   kollektorini   ko’ndalang
kesimi. 1 - yon tomondagi qoplama, 2 - metal list ustida joylashtirilgan trubalar, 3 -
shisha   qoplamlar,   4   –   yassi   suv   isitish   qurilmasining   issiqlik   saqlovchi   qismi   va
rasmda truba, 5 – list tipidagi quyosh kollektorining elementlari keltirilgan. 
12 1.2.2 a
 – rasm. Truba – list tipidagi quyosh suv isitish kollektori.
1   –   yuqori   gidrovlik   kollektori,   2   –   pastki   gidrovlik   kollektor,   3   –   bir-biridan   W
masofada   joylashgan   H   –   ta   trubalar,   4   –   nur   yutuvch   list,   5   –   trubalarni
birlashmasi, 6 – trubalarni ichki tuzilishi, 7 – issiqlik saqlovchi qatlam. 
 
1.2.2 b
 – rasm. Geliokollektorli nur yutuvchi qismiga tushgan quyosh energiyasi
ta’sirida temperatura taqsimlanishi.
    1.2.2 b
 – rasm. B.V.Petuxov tomonidan ishlab chiqilgan trubali quyosh suv isitish
kollektorining   ko’ndalang   kesimi:   1   –   suv   isitish   trubalari   joylashtirilgan   metal
listli yashik, 2 – metal list ustida joylashtirilgan trubalar, 3-4 – issiq suv kollektori
13 joylashgan metall list va trubalar joylashtirilgan yashikni issiqlik saqlash qismi va
o’lchamlarini xarakterlanishi. 
       1976 – yilda Ashxabadda akkumulyator bakining hajmi 2.7 m 3
  bo’lgan quyosh
suv isitish qurilmasi qurilib tajribadan o’tkazildi. Bu qurilmada o’rnatilgan quyosh
suv isitish kollektorining ish rejimining radiasion va tashqi havo haroratiga bog’liq
o’rtacha samaradorligi: yoz oylari – 80 % , bahor – kuz oylari 30 – 60 % va qish
oylari 10 – 25 % ni tashkil etgan [6]. 
        Uning   yassi   yuzali   kollektori   yoz   oylari   400   –   600     quyosh   energiyasi
qabul  qiladi. Shu yillarda Toshkent  dam  olish  uyida quyosh suv  isitish  kollektori
63 m 2
 maydonli va issiq suv bak akkumulyatorining hajmi 5,2 m 3
 bo’lgan, quyosh
dush   qurilmasiga   joylashtirilgan   trubasiz   –   lotin   trubali   quyosh   suv   isitish
kollektori  “issiq yashik” ko’rinishida  tayyorlanib, unung osti, yon tomonlari issiq
saqlovchi  materiallar bilan o’ralgan bo’lib, isiydigan suv zikzaksimon oqim  bilan
xarakatlanadi. 
        Bunday   quyosh   suv   isitish   kollektorlari   janubiy   yo’nalishda     qiyalik
burchakda   o’rnatilgan   bo’lib   uning   ichki   qismi   yassi   metall   list   qoralak   bilan
bo’yalgan,   suv   oqimi   zikzaksimon   quvirlarda   oqadi   va   ular   ham   qora   lak   bilan
bo’yalgan   bo’lib,   tiniq   yuzasi   bir   yoki   ikki   qavat   shisha   bilan   qoplangan.   Ammo
bunday  geliokollektor   katta   hajmda   yasashni   talab  etadi   va   unga  sarf   –  harajatlar
ko’p   ketganligi   sababli   qurilmani   iqtisodiy   samaradorligini   pasaytiradi.   Quyosh
isitgichlari  isitish  pechlari   yoki  suv  isitish  qozonlari   bilan  paralell  holda  ishlaydi.
Bunda   issiq   suv   bak   –   akkumulyatori   ham   quyoshli   suv   isitgichlar   bilan
sirkulyatsiya quvirlari orqali bog’langan. 
       Quyosh suv isitgich kollektori janub tomonga joylashtirilish, g’arb va sharqqa
nisbatan   nishablik   15 0
  dan   oshmasligi   kerak.   Geografik   kenglikka   bog’liq   holda
nishablik burchagi bir yilda 7 – 9 oyda hisoblab chiqilgan va tavsiya etilgan [15].
Masalan,   Yerevan   shahri   uchun   quyoshli   isitgichning   nishablik   burchagi
gorizantga   nisbatan   40 0  
ga   teng,   chunki   bu   shahar   40 0
  ga   kenglik   atrofida
joylashgan.   Joyning   geografik   kengligi   Tiblisi   shahri   uchun   42 0
  ni,   Ashxobod
14 shahri uchun 38 0
 ni, Toshkent shahri uchun 42 0
 ni va Olma-ota shahri uchun 43 0
 ni
Qarshi shahri uchun 39 0
 ni tashkil etadi. 
          Faqat   yozgi   ish   mavsumi   uchun   quyosh   isitgichlarining   gorizantga   nisbatan
burchagini 10 – 12 0
 ga kamaytirish mumkin. Quyoshli suv isitgichlarining odatdagi
uy cherdaklariga ham o’rnatish mumkin. Faqat  uy tomiga o’rnatilgan quyosh suv
isitish kollektori janubga orientirovka qilingan bo’lishi kerak. 
     1990 – 2000 yillarda O’FA “Fizika quyosh” IICHB “ Fizika – texnika” institute
olimlari professor R.R.Avazovlar rahbarliklarida quyosh suv isitish kollektorlarini
bir necha konstruksiyalarini loyihalashtirilib ishlab chiqdilar [3].
    Buxoro shahrida geliokollektorlar ishlab chiqarish zavodini ishga tushirdilar [8].
Bu zavodda ishlab – chiqariladigan quyosh suv isitish geliokollektorlari Toshkent
shahridagi   Ulug’bek   posyolkasida   4   qavatli   uyni   isitish   qurilmalari   sifatida
joylashtiriladi [3,16]. 2004 yilda esa O’R FA Fizika – texnika institute va Qarshi
Davlat   universiteti   olimlari   tomonidan   quyosh   uylari   va   dush   qurilmalariga
mo’ljallangan   ikki   konturli   kombinasiyalashtirilgan   quyosh   suv   isitish   kollektori
(IKQSIK   -   140)   ishlab   chiqildi.   Uning   ko’ndalang   sxemasi   1.2.3   –   rasmda
keltirilgan [3.16].
1.2.3 – rasm. Ikki konturli geliosuvisitish kollektorining ishlash sxemasi.
15 1 – quyosh kollektori, 2 – kollektorni tiniq yuzasi shisha bilan qoplangan, 3 – tiniq
yuza   shisha   ostiga   qo’yilgan   taglik,   4   –   issiqlik   almashinuvini   hosil   qiluvchi
kontur, 5 – bakni birlashtiruvchi shlank, 6 – issiqlik saqlovchi hajmiy bachok, 7 –
elektr   qizdirgichning   boshqarish   sistemasi,   8   –   elektr   qizdirgichni   boshqarish
sistemasi, 9 – elektr suv qizdirgich, 10 – vodoprovoddan bakga sovuq suv uzatish
trubasi, 11 – issiq suv berish trubasi, 12 – yerga ortiqcha tokni uzatish, 13 – teskari
klapan,   14   –   bak   akkumulyatorga   issiq   suv   to’plash   konturi,   15   –   bak
akkumulyator.
  2009   –   2010   yillarda   O’   FA   “   Fizika   –   Quyosh”   IICHB,   “Fizika   –   Texnika”
institute olimlari professor R.R.Avazov  [3,16] rahbarligida Qurilish gelioservis va
Germaniyaning   “gelioservis”   firmasi   hamkorlikda   ishlab   chiqargan   quyosh   suv
isitish   kollektori   hamda   “   Arabboy”   geliokollektorlar   ishlab   chiqarish   firmalari
tomonidan ikki konturli geliosuvisitish kollektorli qurilmasini sodda va yuqori sifat
– samaradorlik bilan ishlaydigan variantini (IKQSIK – 240) ishlab chiqdiar va bu
qurilmani   quyosh   dushida   foydalanish   bo’yicha   nazariy   va   tajribalar   asosida
natijalar olindi, hamda ishlab chiqishga tavsiya etildi. 
   Ukraina Fanlar Akademiyasi issiqlik fizikasi institutida 2010 yil ishlab chiqilgan
quyosh   kollektori   issiqlikni   termik   izolyasiya   qilingan   LSR   materialidan
foydalanib   quyosh   kollektoridagi   trubalar   orqali   issiqlik   yo’qolishini   1,5   marta
kamaytirishga   erishiladi.   Shuningdek   bunday   quyosh   kollektorni   tiniq   yuzasi
shisha   va   maxsus   kauchik   bilan   germetik   qilib   joylashtirilgan   bo’lib,   bunday
quyosh kollektorlarini xizmat muddatini uzoqligi 2 baravarga uzaytirildi. Quyidagi
8 – rasmda quyosh kollektorining umumiy sxemasi  va ishlash rejimini keltirilgan
[13].   Shuningdek   yassi   quyosh   suv   isitish   kollektori   Izrail,   Xitoy,   Yaponiya,
Avistraliya, Avstriya, Germaniya, Gresiya,  Turkiya, va AQSHda uylarni  isitishda
keng   foydalanilmoqda   [10,   21,   22,   23].   1.2.4   –   rasmda   Ukraina   FAI   issiqlik
fizikasi   institutida   ishlab   chiqilgan   quyosh   suv   isitish   kollektori   va   uni   ishlash
jarayoni keltirilgan.
16 1.2.4 – rasm. Ukraina FA Issiqlik Fizikasi Institutida ishlab chiqarilgan quyosh suv
isitish kollektorining sxemasi.
1 – Quyosh kollektori, 2 – Isitiladigan suv, 3 – Bakdagi suv miqdori bilan quyosh
kollektorini   bog’lovchi   boshqarish   klapini,   4   –   Bakdagi   suvni   temperaturasi
O’zgarishini   boshqaruvchi   reley,   5   –   bakdagi   suvni   xajmi   bo’yicha   uzatilishini
xarakterlaydi. 
Bunday   quyosh   kollektorida   quyoshli   kunlarda   100   l   suv   5   soat   davomida
70 0
  C   gacha   isitish   quvvatiga   ega   bo’lib,   quyosh   kollektorini   ishchi   yuzasi   10
kv.m;   Ammo   bunday   quyosh   kollektorini   tayyorlashda   LSR   materiallarini   narxi
qimmatligi   va   qurilish   ishlari   uchun   sarf   xarajatlar   yuqori   bo’lib,   foydalanishga
tavsiya   etilsada   uni   joriy   etishda   muammolar   yuzaga   keladi.   Shuningdek   bunday
bir   konturli   quyosh   kollektorida   issiq   va   sovuq   suv   tabiiy   sirkulyasiyasi   tufayli
17 qurilma  quyoshli   kunlarda  ishlaydi.   Quyosh  kollektoridan  (1)  keladigan   issiq  suv
issiqlik almashinuv suv bakiga qo’yiladi. (2) Issiq suv bakidan istemolchiga (uyni
isitishga) yuboriladi. Bunday bir konturli quyosh kollektorini ishchi  yuzasi  10 m 2
bo’lib   issiq   suv   bakining   hajmi   200   m 3
.   Quyosh   kun   davomida   tashqi   havo
temperaturasiga   bog’liq   holda   70   –   80 0
  C   gacha   qizdirish   quvvatiga   ega.
Shuningdek ikki konturli quyosh kollektori ham tajriba sinovidan o’tkazilgan. Bu
qurilmada   birinchi   quyosh   kollektoriva   ikkinchi   qo’shimcha   dubler   elektr
qizdirgichdan   tuzilgan.   Bir   konturli   va   ikki   konturli   quyosh   kollektorlarining
sxemasi  1.2.5 – rasmda keltirilgan. Sxemada 1 – quyosh  kollektori, 2 – 3 – issiq
suv baki, 4- 6– issiq suv istemolchisi (quyosh energiyasidan foydalanib isitiladigan
bino),   5   –   quyosh   kollektori   va   issiqlik   suv   baki   orasida   trubalar   orqali   suv
nasoslari.
Bunday quyosh suv isitish kollektorlaridan passiv sistemani quyosh uylarida
foydalanish   mumkin.   Ammo   bunday   quyosh   kollektorlarni   atroflarini   o’ralmasi
germetik   bo’lmaganligi   sababli   atrof   –   muhitga   issiqlik   yo’qolishi   30   –   40   %   ni
tashkil etadi. Natijada quyosh – suv isitish kollektorini F.I.K pasayadi. 
     Shuning uchun yassi quyosh suv isitish kollektori atrofidan issiqlik yo’qolishini
kamaytirish quyidagi talablarga javob berish lozim.
  -    Yassi   quyosh  suv   isitish  kollektori   atrofidan  uzatiladigan  issiqlik   miqdori     -
koeffisiyenti   eng   kichik   qiymatga   ega   bo’lishi   kerak;     -   kichik   zichlikka   ega
bo’lish talab etiladi, Tashqi muxit ta’sirlari nisbatan chidamli bo’lishi kerak; Yassi
quyosh   suv   isitish   kollektor   tagligi   va   atroflari   penopoliuretan   va   polistirol
shuningdek   minerallardan   yoki   shisha   tolalik   paxtadan   tayyorlash   issiqlik
saqlovchi qatlam bo’lishi kerak. Quyidagi yassi quyosh suv isitish kollektori uchun
foydalanishga   tavsiya   etiladigan   teploizolyasion   materiallar   quyidagi   jadvalda
keltiriladi [20].
18 1.1.4 – rasm a – bir va b – ikki konturli quyosh suv isitish kollektorining sxemasi
Issiqlik saqlovchi materiallar
        1.2.1 - jadval
Materiallar  T 0
, C
polistiral 0,035 80 0,02
Qamishpanel 0,032 80 0,29
Penopoliuretan 0,028 100 0,035
Penoplast 0,03-0,08 150 0,4-0,7
Polivinilxlorid 0,035 130 0,04-0,08
Poilmetakrilamid 0,029-0,035 160 0,03-0,02
Mineral paxta 0,038 200 0,145
Shisha tolali paxta 0,036 300 0,12
19       Shu   asosda   ishlab   chiqilgan   yassi   quyosh   suv   isitish   quyosh   kollektori,   kichik
solishtirma   massaga   va   yaxshi   optik   –   teplotexnik   xarakteristikaga   ega   bo’lgan
holda   tayyorlanadi.   Bunday   quyosh   kollektorining   F.I.K.   0,54   issiqlik   yo’qotish
koeffisiyenti     teng   bo’lib   eng   sifatli   xisoblanadi.   Va   shunday
quyosh   kollektorining   sxemasi   9 A,B
  –   rasmda   keltirilgan   issiqlik   ta’minotda   talab
etiladigan umumiy issiqlik miqdorining 50…70%  issiq suv taminotiga sarflanadi.
Issiq   suv   ta’minotida   isitish   ta’minotiga   qaraganda   qattiq   mustahkamlik   talablari
qo’yilmaydi.   Shuning   uchun   quyosh   issiqlik   taminotidan   foydalanishda   issiq   suv
ta’minoti   afzalroq   xisoblanadi.   Quyosh   issiq   suv   ta’minoti   tizimlari   1,   2   va   ko’p
konturli   tabiiy   (termosifonli)   yoki   majburiy   sirkulyasiyali   bo’lishi   mumkin.
Tizimlarning asosiy elementlari quyosh kollektori suv isitgich va akkumulyatori –
bak xisoblanadi (1.2.6 b
 – rasm)[13,15].
 1.2.6 – rasm. Tabiiy sirkulyasiyali quyosh issiq suv taminoti tizimlarini sxemasi: 
A   va   B   bir   konturli   oquvchi,   V   –   ikki   konturli,   1   –   quyosh   kollektori,   2   –   bak-
akkumulyator, 3 – issiqlik almashtirgich, 4 – issiq va 5 – sovuq suv.
Bak   –   akkumulyator   quyosh   kollektoridan   balandroqda   o’rnatiladi,   zichliklar
gradienti xisobidan suv tabiiy konveksiya ta’sirida sirkulyasiyalanadi. Ikki konturli
tabiiy–konveksiyali   tizimlarning   (1.2.7 a,b
-rasm)   kamchiligi-suvni
sirkulyasiyalanish   tezligi   kichik   bo’lganligidan   issiqlik   samaradorligi   past   bo’lib
xisoblanadi.   Uning   samaradorligini   oshirish   uchun   majburiy   sirkulyasiyadan
foydalaniladi.   Aktiv   quyosh   isitish   tizimlarida   quyosh   kollektoridagi   issiqlik
20 akkumulyatorga   so’ngra   xonaga   uzatiladi,   quyosh   issiqligining   yutilishini,
akkumulyasiyalanishini va taqsimlanishini rostlash nazarga olinadi.
      Suvli   isitish   tizimlarning   bak-akkumulyatorli   ikki   konturli   tizimlari   eng   ko’p
tarqalgan   (1.2.7   rasm).   Bunday   tizimlarda   tizimning   ayrim   qismlarini   mustaqil
rostlanishi   ta’minlanadi,   akkumulyatorningbaypas   chizig’i   4;   qo’shimcha   issiqlik
manbai 6 xisobidan akkumulyatorni qizib ketishiga yo’l qo’ymaydi. 
        Kombinasiyalashtirilgan   aktiv   tizimlar   isitish   va   issiq   suv   ta’minotini   xam
taminlaydi   (1.2.7   B   rasm).   Ularda   sarflanadigan   suvni   isitish   uchun   qo’shimcha
issiqlik almashtirgichlardan foydalaniladi [5]. 
     Aktiv quyosh issiqlik ta’minoti tizimlari qurilmaning ishlash rejimini avtomatik
boshqarish tizimlari bilan ta’minlanishidir.
       Suv issiqlik tashuvchi sifatida ishlatilganda o’ziga yarasha kamchiliklarga ega:
Tashqi   havoning   temperaturasi   manfiy   bo’lganda   quyosh   kollektoridagi   suvni
muzlab   qolish   ehtimoli,   tizimning   elementlarini   korroziyalanishi.   Shuning   uchun
birlamchi issiqlik tashuvchi sifatida ishlatiladi.
      1.2.7 – rasm. Aktiv quyosh issiqlik ta’minoti tizimlarini sxemalari:
A
–
ikki   konturli   isitish   tizimi,   B   –   uch   konturli   kombinasiyalashtirilgan   issiqlik
ta’minoti   tizimi,   1   –   quyosh   kollektori,   2   –   bak-akkumulyator,   3   –   issiqlik
almashtirgich, 4  – akkumulyatorning  baypas  chizig’i, 5  – uch  yo’lli   jo’mrak, 6  –
qo’shimcha issiqlik manbai, 7 – nasos, 8 – xonag, 9 – xonadon, 10 – sovuq suv, 11
– issiq suvli bak-akkumulyator, 12 – qo’shimcha suv isitgich, 13 – issiq suv.
Issiqlik ta’minotida issiqlik yuklamasi quyidagi yig’indi bilan aniqlanadi:
21                                                  (1.2.9)
     Isitishda issiqlik yuklamasi
                                    (1.2.10)
Bu yerda K
b  – keltirilgan issiqlik berish koeffisiyenti,
        V
b   –   binoning   isitilayotgan   xonalarini   hajmi,   m 3
,   t
i   ,   t
t   –   ichki   va   tashqi   havo
temperaturalari,  0
C, n – vaqtning davri, C. issiq suv ta’minotida issiqlik yuklamasi. 
                                               (1.2.11)
Bu   yerda   G   –   1   kishi   uchun   sutkalik   issiq   suvning   sarfi,   ,   m   –
yashovchilar soni, C
c  - suvning solishtirma issiqlik sig’imi,  , t
is  , t
ss  – issiq
va   sovuq,   suvni   temperaturalari,   0
C,   n
k   -   n   bakdagi   kunlar   soni.   Quyosh
kollektorida P vakda ishlab chiqarilgan issiqlik miqdori
                                       (1.2.12)
Bu  yerda     -  quyosh   kollektorining  termik  f.i.k,     -  kollektor   sirtining  yuzasi,
m 2
, 
      Quyosh   suv   isitish   kollektoridan   samarali   foydalanishi   natijasida   sarflanadigan
yoqilg’i   –   energiya   resurislarini   tejashga   erishilishi   bilan   bir   qatorda   atrof   –
muhitga   chiqadigan   turli   xil   gaz   chiqindilarni   tarqalishini   oldini   oladi.   Ayniqsa
vakuumli quyosh suv isitish qurilmalari (1.2.18 - rasm) dan foydalanish jarayonida
bir, yilda atmosferaga bir ikki tonna karbonat angidirid, oltingugurt ikki oksidi gazi
singari   gazi   singari   gaz   tarqalishini   oldi   olindi.   Bunday   issiq   suv   olish
kollektoridan 50 – 70 % quyosh issiq suv bilan ta’minlashga erishiladi.
22 23 II bob. Quyosh energiyasidan foydalanib issiq suv olishga mo’ljallangan
kollektorda issiqlik almashinuvi.
2.1 Quyosh suv isitish kollektorlarida issiqlikni saqlash, taqsimlash va
iste’molning tizimlari.
        Isroilda   quyosh   energiyasidan   foydalanishning   eng   ma’lum   misollaridan   biri
mamlakatning   istalgan   joyidagi   uylar   tomlarida   o’rnatilgan   suv   isitgichlari
(boylerlar)   dir.   Maishiy   ehtiyojdagi   ko’p   uchraydigan   qurilma   150   l   sig’imli
issiqlik o’tkazmaydigan suv  rezervuarlari  va 2 m 2
  maydondagi  quyosh batareyasi
yassi   paneldan   iborat,   batareya   quyosh   energiyasini   elektr   energiyasiga   va   suvni
isitadi, u esa nasossiz o’zi oqib rezervuarga tushadi. Bunday tizimlarning o’rtacha
yillik   samaradorligi   taxminan   50   %   ni   tashkil   qiladi.   Shu   tariqa   bunday   qurilma
uning   egasi   yiliga   taxminan   2000     (ya’ni   elektr   energiyasi   qiymatini
hisobga   olganda   tegishli   so’mmani)   tejash   imkonini   beradi.   Quyoshli   kunda
qurilma boylerlar suv haroratini 60 0
 C haroratiga qadar isitadi. Amalda bu qurilma
egasi   yilning   asosiy   qismi   davomida   zahiradagi   elektr   isitgichdan   (   barcha
boylerlarda u mavjud) foydalanmasligini anglatadi, chunki u yuvinish uchun issiq
suvni   “tekin”   ga   oladi.   Katta   sig’imli   tizimlar   (odatda   nasoslar   qo’llaniladi)   ko’p
qavatli binolar, sanoat korxonalarini suv bilan ta’minlashda qo’llaniladi [3,7].
            Isroil   davlati   issiq   mamlakat   deb   xisoblansada,   bu   yerdagi   ayniqsa,   Quddus
boshqa joylar, shu jumladan, Negev cho’lida qish ancha sovuqdir. Biroq mamlakat
iqlimi   quyosh   energiyasi   yordamida   turar   joy   binolarini   passiv   isitishga   juda
mosdir.   Bu   yerda   qishda   quyosh   energiysi   hisobiga   issiqlikni   saqlash   mumkin
bo’lgan   turar   joy   uylarini   loyihalash   xaqida   so’z   bormoqda.   Bunda   uylar   salqin
bo’ladi.   Qator   mamlakatlarda   ishlab   chiqarilayotgan   muqobil   variant   quyosh
kollektorlarida   sirkulyasiyalanadigan   issiq   suv   elektr   nasoslari   va   issiqlik
akkumulyatorlarni talab qiladigan quyosh energiyasi yordamida qattiq isitish Isroil
uchun   iqtisodiy   jihatdan   samarasizdir,   chunki   mamlakatdagi   qish   mavsumi   uzoq
davom   etmaydi.   Passiv   isitiladigan   bino   issiqlikni   yaxshi   saqlaydigan   qoplama
borligi   harorat   o’zgarishlarning   oldini   oladigan   va   tungi   davrda   issiqlik
akkumulyasiyasi   hisobidan   ta’minlaydigan   termal   massa   mavjudligi   janubga
24 tomon   joylashtirilgan   derazalarning   yetarlicha   maydonga   egaligi.   Salqin   iqlimli
joylardagi   an’anaviy   “quyosh   uyi”   devorlarining   tuzilishi   quyidagicha   bo’lishi
mumkin:   1   sm   qalinlikdagi   shtukatura   qatlami   ,   keyin   10   sm   li   beton   qatlam
(issiqlik   akkumulyasiyasini   ta’minlaydi),   5   sm   li   issiqlik   saqlovchi   qatlam
(penopoliuretan)   va   nihoyat   mazkur   mintaqada   qabul   qilingan   issiqlik   saqlovchi
qatlamni   himoyalash   uchun   bezovchi   material.   Tom   uchun   10   sm   li   issiqlik
saqlaydigan penopoliuretan qatlami nazarda tutiladi; janubga chiqadigan derazalar
umumiy   maydoni   uy   –   joy   maydonining   taxminan   15   %   ni   tashkil   qilishi   kerak.
Mamlakatning   issiqroq   joylarida   derazalar   maydoni   tegishli   ravishda   kamaytirish
mumkin.   Barcha   derazalar   quyosh   nurlarini   tushushini   cheklaydigan   jalyuzi   yoki
to’siqlarga ega bo’lishi lozim.
      Quyosh   energiyasidan   foydalanishga   mo’ljallangan   aralash   isitish   tizimlari,
qishloq   turar   joy   binolarini   va   qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqilgan   va   obektlarni
issiqlik   bilan   taminlashga   mo’ljallangan.   Bunday   tizimlarda   asosan   quyosh
energiyasidan   issiqlik   tashuvchi   sifatida   esa   suvdan   foydalaniladi.   Bunday
qurilmalarda yillik energiya sarfi 10 % gacha kamayishi mumkin [14].
      TRISOL   tipidagi   yakka   tartibdagi   uyni   isitish   tizimi   quyosh   energiyasi   havo
kollektori   va   issiqlik   nasosidan   iborat.   Quyoshli   kunda   kollektorda   isitilgan   havo
bevosita isitish uchun foydalaniladi. Sovuq kunlarda, havo haroratini isitish uchun
yetarli bo’lmaganda, sovuq havo issiqlik nasosining bug’latuvchisiga yo’naltiriladi
va   shundan   keyin   kollektorga   qaytadi.   Quyosh   issiqligi   va   issiqlik   nasosining
quvvati   yetarli  bo’lmaganda  2,5  kVt  quvvatga   ega  bo’lgan   elektr  –  isitgich   ishga
tushiriladi. 
      Olmoniya   olimlari   tashqi   devorlari   va   tomi   yaltiroq   issiqlik   izolyasiyasi   bilan
qoplangan,   uning   ostida   yutuvchi   modullar   bilan   jihozlangan   binolarni   isitish
uchun   quyosh   energiyasidan   foydalanish   metodini   ishlab   chiqdilar.   Modullar   xar
qaysi qavatda bo’ladi. Ularning yutadigan quyosh energiyasi yo susaytiruvchi yoki
kuchaytiruvchi   qurilmalarda   foydalaniladi.   Kuchaytiruvchi   qurilmalarda   barcha
energiya   yoki   uning   qismlariga   tegishli   qavatdagi   barcha   modullarni
birlashtiradigan   qurilmaga   uzatiladi.   Yutish   tizimining   vazifasi   nimadan
25 iboratligiga   muvofiq   quyosh   energiyasi   bilan   isitish   uchun   yoki   ayrim   xonalarni
sovutish   uchun   susaytiruvchi   yoki   kuchaytiruvchi   qurilmalar   yordamida
foydalaniladi [21]. Shuningdek tizim issiqlik akkumulyatori bilan ham jihozlangan.
Absorberdan havoga issiqlik uzatish yuqori energiyasi oz yo’qotadigan va tannarhi
uncha   qimmat   bo’lmagan,   quyosh   kollektorlarini   ham   tavsiya   qilinadi   [5,15].
Absorber   bir   necha   qavatli   P   o’g’or   oynasidan   iborat   bo’ladi.   Uning   har   bir
qismida   yuqoridan   tushayotgan   nurlar   absorbirlashadi,   bir   qismi   esa   o’tkazib
yuboriladi.   Yuqori   qatlamlari   pastkilarini   ajratib   turadi,   shu   usulda   uning   issiqlik
yo’qotishini   bartaraf   qiladi.   Oddiy   P   o’g’or   oynasidan   foydalanilgani   uchun
kollektor arzonga tushadi.
        Isitish  va issiq   suv  bilan  ta’minlash  quyosh  issiqlik  tizimi  ham   taklif   qilinadi,
unda   egiluvchan   materialdan   yasalgan   kollektorda   isitilgan   suvni   yig’adigan
to’ldirgich qattiq vannaga joylashtirilib, quyosh energiyasi kollektori qurilmasining
birinchi   konturiga   ulangan.   Qurilmada   suvni   to’ldirib   turish   uchun   idish,   birinchi
kontur issiq suv bilan ta’minlovchi tizimda almashtirgich joylashtirilgan. Birinchi
konturdagi suv sarfi va suv xarorati boshqariladi. 
         Issiqlik uzatishning geliotizimdan tegishli tehnika iqtisodiy asoslarga muvofiq
quyidagi holatlarda, qo’llanilishini tavsiya qilishimiz mumkin.
          Mavsumiy   issiqlik   bilan   ta’minlash   yoki   yozgi   vaqtda   issiqlik   istemolidan
foydalanishning maksimal rejimida.
          An’anaviy   issiqlik   manbalari   chiqariladigan   energiya   tannarhi   yuqori
bo’lganda.
     Kelib tushadigan quyosh radiasiyasi o’rtacha yillik miqdori yuqori bo’lganda va
quyoshli kunlar miqdori katta bo’lganda.
          QEK   qurilmasini   joylashtirish   uchun   maydonchalar   bo’lganda   va   bino
konstruksiyasida QEK soya berib turadigan to’siqlar bo’lmaganda.
     Atrofdagi havo muhitining o’ta toza bo’lishiga talablar yuqori bo’lganda.
     Yoqilg’i – energetika resurslarini tejash maqsadida.
          Quyosh   issiq   suv   ta’minoti   tizimi   (QISTT)   ning   asosan   ikki   xili   bor   [5,15]
issiqlikni tabiiy uzatish (2.1.1 a
  – rasm) va issiqlikni tashuvchini  majburan haydab
26 sirkulyasiya   qilish   (2.1.1 b
  –   rasm)   xillari.   Agar   quyosh   energiyasi   kollektor
konturida   va   issiqlik   bak   –   akkumulyatorda   suv   bo’lsa,   QISTT   bir   konturli
sxemada   bajariladi.   Issiqlik   tashuvchining   muzlab   qolishining   oldini   olish
maqsadida   QEK   konturida   antifrizdan   foydalanish   mumkin,   u   holda   antifrizdan
suvga   issiqlik   almashtiruvchi   (teploobmenik)   orqali   uzatiladi   va   QISTT   ikki
konturli   sxema   orqali   bajariladi.   (2.1.2 a
  –   rasm)   QISTT   ning   birinchi   tipi   odatda
istemolchilar   unga   ko’p   bo’lmaganda   foydalaniladi,   u   holda   issiqlik   bak   –
akkumulyatori   quyosh   energiyasi   kollektoridan   yuqoriroq   yerga   joylashtirilishi
kerak. Istemol  miqdori  katta bo’lsa, issiqlik suv sirkulyasiyasi  uchun nasos  kerak
bo’ladi (2.1.2 b
 – rasm).
  2.1.1   –   rasm.   Quyosh   suv   isitish   qurilmalarida   tabiiy   tashuvchining   (a)   va
majburiy (b) sirkulyatsiyasining printsipial sxemasi.
1 – quyosh energiyasi  kollektori. 2 – issiq suv bak-akkumulyatori. 3 – nasos. 4 –
aralashtirgich ventil.
    Gelioqurilmaning to’g’ri ishlash uchun ma’lum bir shartlarni bajarish zarur.
Tizimni   ish   holatida   saqlash   bo’yicha   asosiy   qoidalardan   biri   tashqi   muhit   ta’siri
ostida bo’lgan panellarni davriy ravishda tozalab turishdan iborat. Bunga tutashish
joylari,   muftalar,   birikmalar   va   boshqalarni   tekshirish   kiradi.   Shu   bilan   birga
qurilmaning   samarali   ishlashini   ta’minlovchi   nazorat   qurilmalari,   harorat
datchiklari   va   klapanlar   ishlarini   tekshirish   zarur.   Kuzgi,   qishgi   mavsum   oldidan
tekshirish o’tkazish va zarur bo’lsa, birlamchi konturda antifrizni almastirish zarur.
Uncha   katta   bo’lmagan   gelioqurilmalardan   foydalanishda   (misol   uchun   shaxsiy
uylarda) foydalanuvchining o’zi davriy ravishda tizimini tehnik ko’rikdan o’tkazib
27 turish lozim. Katta qurilmalar ekspluatatsiyasi  bilan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar
shug’ullanishi lozim bo’ladi. 
2.2 Quyosh energiyasidan foydalanib issiq suv olinadigan kollektorning
radiatsion va issiqlik fizikaviy masalalari.
      Quyosh   energiyasidan   foydalanish,   isitish,   issiq   suv   qishloq   xo’jalik
mahsulotlarini va qurilish materiallariga termik ishlov berish hamda quritish kabi
va boshqa bir qancha muommolarni hal etish mumkin.
     Qurilish, loyihalash, issiqlik texnikasi va geliotexnika bilan bog’liq bo’lgan har
xil masalalarni yechishda dastavval radiatsiya va meteorologik omillarning ta’sirini
baholash aniqlash va ishonchliligi oshishi bilan hisoblash ishlarining hajmi yetadi.
Radiatsiya   va   meteorologik   ma’lumotlarni   geliotexnika   va   issiqlik   texnikasi
masalalarini   yechish   uchun   zarur   bo’lgan   ko’rinishga   keltirish,   tayyor   emperik
formula va koeffitsiyentlarni qo’llash hisoblashlarning hajmini ancha kamaytiradi.
        Muborak   neft-gaz   MCHJ   yordamchi   fermer   xo’jaligida   o’rnatilgan   (IKQSIK-
240)   quyosh   suv   isitish   qurilmasi   tiniq   yuzasidan   o’tuvchi   quyosh   radiatsiya
(to’g’ri,   sochilgan,   qaytgan   va   yig’indi)   va   hisoblash   formulalari,   havo
temperturasi   va   namligi,   shamol   rejimi   va   bulutlik   haqida   asosiy   ma’lumotlar
olindi.   Quyoshdan   nurlanayotgan   energiyaga   quyosh   radiatsiyasi   deyiladi.   Yerga
tushgan quyosh  radiatsiyasining  ko’p qismi  issiqlikka  aylanadi.  Yer  va  atmosfera
uchun amalda yagona energiya manbai bo’lib hisoblanadi.
        Quyosh   radiatsiyasining   yer   shari   bo’ylab   taqsimlanishi   va   uning   vaqt
mobaynida   o’zgarishi   sof   astronomik   omillar,   ya’ni   yerning   quyosh   atrofida
aylanish   tekisligiga   nisbatan   yer   aylanish   o’qining   og’ishi   va   yerning   sutkalik
aylanishi bilan aniqlanadi.
        Yer   atmosferasining   yuqori   chegarasida   gorizantal   sirtga   tushayotgan   quyosh
radiatsiyasi oqimi izolyatsiya deb ataladi va quyidagicha ifodalaniladi [12]. 
                                      (2.2.1)
Bu yerda 
                                         (2.2.2)
28        ,  , T = 24 soat                               (2.2.3)
    - tushdan (kunning yarmida) hisoblanadigan vaqt.
        Sutka   mobaynida   yer   atmosferasining   yuqori   chegarsida   gorizantal   sirtga
tushuvchi   quyosh   radiatsiyasining   miqdori   sutkalik   izolyatsiya   deb   ataladi   va
quyidagicha ifodalaniladi:
                                                    (2.2.4)
Bu yerda   ,   - quyoshning chiqish va botish vaqti, bu kattaliklar     bilan
aniqlanadi. 
     (2.2.2), (2.2.3) ifodalardan ko’rinadiki,     ning qiymati faqat joyning jug’rofik
kengligi   va quyoshning og’ish burchagi   ga bog’liq.
        Sutka   davomida   quyoshning   og’ish   burchagi   va   quyoshdan   yergacha   masofa
juda   kam   o’zgaradi   va   ularni   o’zgarmas   deb   olinsa,   u   holda     ni   qiymatlari
quyidagicha aniqlanadi.
                               (2.2.5)
                 ,               (2.2.6)
                                (2.2.7)
        Yer   atmosferasining   yuqori   chegarasiga   tushadigan   quyosh   radiatsiyasi,
atmosferaga o’tib sochiladi va qisman yutiladi. 
        Radiatsiya   balansida   to’g’ri   quyosh   asosiy   ahamiyatga   ega.   To’g’ri   quyosh
radiatsiyasi  deganda bevosita quyoshdan paralell nurlar dastasi  ko’rinishida sirtga
tushayotgan  radiatsiya  tushiniladi.  Gorizantal   sirtga  tushayotgan   to’g’ri   radiatsiya
oqimi (2.2.6) muvofiq aniqlanadi: 
                                  (2.2.8)
Ixtiyoriy tanlangan qiya sirtiga tushayotgan to’g’ri radiatsiya oqimi:
                                     (2.2.9) 
29 Bu yerda 
                                   (2.2.10)
                        
  
                                               (2.2.11)
      Quyoshning     va   qiya   sirtining     azimutlari   meridian   tekisligidan   boshlab
hisoblanadi   va   janubiy   nuqtadan   soat   mili   yo’nalishida   hisoblaganda   musbat
bo’ladi.
     Sochilgan radiatsiya deganda, quyosh radiatsiyasining atmosferada sochilishiga
uchragan   radiatsiyaga   aytiladi.   Vaqt   birligi   ichida   yuz   birligiga   tushadigan
sochilgan   radiatsiya   miqdori   sochilish   natijasida   hosil   bo’lishi   uchun   u   to’g’ri
radiatsiyani aniqlovchi omillarga bog’liq bo’lgan kattaliklar bilan topiladi. 
                              
                                              (2.2.12)
qiya sirtlar uchun 
                                                  (2.2.13)
      Amaliy   hisoblashlar   uchun   sochilgan   radiatsiya   xuddi   izotop   (nurlanish
yo’nalishiga bog’liq bo’lmaydi) sifatida qabul qilinadi. 
        Bulutsiz   ochiq   osmonda   sochilgan   radiatsiyaning   taqsimlanishi   izotop   deb
bo’lmaydi. 
    Qaytgan radiatsiya yig’indisi radiatsiyasining to’shama sirtidan qaytgan qismini
tavsiflaydi.   Radiatsiyaning   qaytgan   qismini   barcha   o’tgan   yig’indi   radiatsiyaga
nisbati   to’shama   sirtning   qaytarish   qobiliyati   yoki   albedosi   deb   ataladi   [20].
Albedo ma’lum bo’lganda qaytgan radiatsiya quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
                                                       (2.2.14)
Albedoning o’zi esa ushbu munosabatdan aniqlanadi: 
30                                                        (2.2.15)
      Albedo   odatda   foizlarda   ifodalaniladi:   Qaytgan   radiatsiya   va   albedo   quyosh
nurlarining   tushish   burchagiga   bog’liq,   shuning   uchun   tungi   radiatsiya   mavjud
bo’lganda   bu   kattaliklar   yaxshi   namoyon   bo’ladigan   kunlik   o’zgarishga   ega.
Sirtning   albedosi   uning   rangiga,   g’adur-budurligiga,   namligiga   va   bulutliligiga
bog’liq.
      Yig’indi   radiatsiya   asosiy   radiatsiyali   tavsif   bo’lib   hisoblanadi.   U   haqidagi
ma’lumotlar   iste’molchilarga   ega   ko’p   ishlatiladi.   Yig’indi   radiatsiya   oqimi   deb
to’g’ri sochilgan hamda qaytgan radiatsiya oqimlarining yig’indisiga aytiladi.
                                     (2.2.16)
Qiya sirtlar uchun
                                      (2.2.17)
      Yig’indi   radiatsiya   tarkibidagi   to’g’ri   va   sochilgan   radiatsiyalar   orasidagi
munosabat   quyoshning   balandligi   va   ifloslanishiga   bog’liq.   Osmon   bulutsiz
paytlarida   quyosh   balandligining   ortishi   bilan   sochilgan   radiatsiya   ulushi
kamayadi.   Atmosfera   qanchalik   tiniq   bo’lsa   sochilgan   radiatsiya   butunlay
sochilgan   radiatsiyadan   iborat.   Bulutlik   mavjud   bo’lganda   yig’indi   radiatsiya
miqdorining   tushishi   katta   oraliqda   o’zgarib   turadi.   Uning   eng   ko’p   tushishi
bulutsiz ochiq osmonda kuzatiladi. 
        To’g’ri   va   sochilgan   radiatsiyani   tushish   intensivligining   sutkalik   o’zgarishi,
tush   vaqtida   maksimumga   ega   bo’lgan   juda   aniq   parabola   bilan   tavsiflanadi.
Shuning   uchun   hisoblashlarda   quyosh   radiatsiyasini   tushish   intensivligining
sutkalik   o’zgarishini   darajali   munosabatlar   orqali   ifodalash   maqsadga   muvofiq
bo’ladi.
                               
                                             (2.2.18)
Bu yerda: 
31          Quyosh suv isitish qurilmasining tiniq yuzasiga tushadigan quyosh energiyasi
tushishining   hisobini   vaqt   o’tishi   bilan   quyosh   radiatsiyasi   tushishini   aniqlashdan
iborat va odatda chegaralangan Fure qatori ko’rinishida ifodalaniladi [25].
                                  (2.219)
    Quyosh radiatsiyasi sutkalik tabiiy o’zgarishi uzlikli tavsifga ega bo’lib kunduzi
sinusoyida   o’zgaradi.   Kechasi   esa   oraliqlar   bilan   uziladi.   Shuning   uchun   quyosh
radiatsiyasi o’zgarishini “kesik garmonik” ko’rinishda tavsiflash mumkin. Kesiklik
darajasi quyoshning og’ishi bilan aniqlanadi. Muborak neft-gaz MCHJ yordamchi
fermer   xo’jaligida   o’tkazilgan   tajriba   natijalari   2.2.1   –   jadvalda   keltirilgan.   Bu
qurilmadagi   teplofizik   hodisalarni   o’rganish   jarayonida   pironometr,   aktinometr,
potinunometr va termopara singari asboblar yordamida ham quyosh radiatsiyasini,
gelioqurilmaning ichki va tashqi harorati suv oqimining temperaturasini o’rganish
bo’yicha tajribalar ham olib borildi va shu asosda quyosh suv isitish qurilmalarini
loyihalashtiriladi.   Quyosh   suv   isitish   qurilmasi   Muborak   neft-gaz   MCHJ
yordamchi   fermer   xo’jaligida   o’rnatilgan   bo’lib   (DKSU   –   240)   bu   qurilmaning
radiatsiyadan va teplofizik xaraktiristikasini nazariy va tajribalar asosida o’rganib,
mavjud   muommolarni   yechish   uchun   ma’lumotlar   olish   borasidagi   tadqiqotlar
ushbu bitiruv malakaviy ishimda rejalashtirilgan.
32 III bob. Muborakneftgaz MCHJ yordamchi xo’jaligida qurilgan quyosh-
bioenergiyasidan foydalanib issiq suv olinadigan geliokollektorning issiqlik
fizikaviy va energetik xarakteristikasi.
3.1 Ikki konturli quyosh-bioenergiyadan foydalanib suv isitish kollektorida
issiqlikni yig’ivchi konstruksiyasini optimallashtirish.
        Quyosh   bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   yassi   ikki   konturli   gelio
kollektordagi   issiqlik   almashinuvi   va   issiqlik   massa   almashinuvini   differentsial
tenglamalar sistemasini yechish bilan xisoblanadi 3.1.1 - rasmda yassi ikki konturli
gelio   kollektorni   elementar   qismga   ajratib   matematik   modelini   ishlab   chiqildi,
xususiy   ko’paytuvchilik   differentsial   tenglamalarda   ifodalab   unda   yassi
geliokollektordagi   issiqlik   almashinuvi,   qurulmaning   konstruktiv   elementlari:
xususan   1-   yassi   qora   bo’yoqli   nur   yutuvchi   metal   list,   2   –   suv   oqimi,   3   –   suv
oqadigan trubalar, 4 – issiqlik saqlovchi qoplama, 5 – yassi geliokollektorli shisha
qoplangan tiniq yuzasi xisobga olinib xususiy differentsial tenglamalar sistemasini
quyudagicha ifodalaymiz.
                       (3.1.1)
                    (3.1.2)
                         (3.1.3)
                       (3.1.4)
                       (3.1.5)
Bu differentsial tenglamalar sistemasini yechish uchun boshlang’ich va chegaraviy
shartlar quyidagicha ifodalanadi:
                                                   (3.1.6)
33           ,                                   (3.1.7)
            ,                                (3.1.8)
                                                  (3.1.9)
      Quyosh   nuri   yassi   geliokollektor   tiniq  yuzasidan   o’tib,   qora   bo’yoq   qoplangan
list   va   trubalarga   yutulish   va   suvli   trubalardagi   oqimi   bilan   bog’liq   issiqlik
almashinuv koeffitsiyenti quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
                                               (3.1.10)
Bu yerda   
   - aniqlanuvchi o’lcham.
Yassi parallel listlar orqali suvning oqimini laminar rejimida issiqlik almashinishi
uchun akademik M.A.Mixeevni Nusselt tenglamasidan foydalanamiz [12].
                                  (3.1.11)
Bu   yerda   suvning   o’rtacha   temperaturasini   aniqlash   uchun   yassi   geliokollektor
trubasi   - qismini ajratib olamiz. Va qora bo’yoqli yassi  metall list, xamda suv
oqimi orasidagi issiqlik almashinuv koeffitsiyenti.  
                                            (3.1.12)
Formuladan aniqlanadi. Bu yerda
                                   (3.1.13)
34 3.1.1-rasm.   Yassi   geliokollektorni   tubi   qora   bo’yoqli   “list”   tipidagi   elementar
xajmi.   1   –   geliokollektor   tubi   qora   bo’yoqli   listdan   iborat   bo’lib,   nur   yutush
jarayonini xarakterlovchi qismi; 2 – qizigan suv oqimi; 3 - geliokollektorni tubi; 4
– issiqlik saqlovchi qatlam; 5 – nur tushuvchi tiniq yuza;
3.1.2- rasm .   Yassi   issiq   suv   isitadigan   quyosh   kollektorini   elementar   xajmi :   1   –
Issiqlik   almashinuv   yuzasi ; 2 –  truba ; 3 –  issiqlik   saqlovchi   qatlam ; 4,5 –  ichki   va
tashqi   quyosh   nuruni   o ’ tkazuvchi   tiniq   yuza ; 6 –  issiqlik   saqlovchi   qatlam ;    3.1.2
–   rasmda   yassi   issiq   suv   isitish   geliokollektorini   elementar   xajmini   sxemasi
35 keltirilgan   bo ’ lib ,  bu   geliokollektor   ikki   maqsadda   foydalaniladi ; 1)  Xavo   isitishga
mo ’ ljallangan   gelio   havo   qizdirgich ;   2)   Suv   isitgish   uchun   mo ’ ljallangan   quyosh -
bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitgich ;   Geliokollektor   trubalari   orqali   suv
sirkulyatsiyalanadi .   Havo   qora   bo ’ yoqli   nur   yutuvchi   ikkita   metall   listlar   va   tiniq
yuza  ( shisha )  ning   ostki   qismi   orqali   sirkulyatsiyalanadi .  Quyosh   havo   isitgich   ikki
qavat   shisha   qoplangan   yassi   kollektor   sifatida   foydalanish   uchun   mo ’ ljallangan
xolatida   qora   bo ’ yoqli   plastinkalardagi   issiqlik   almashinuv   va   texnologik
jarayonlarini   xarakteristikasini   aniqlashda   tuzulgan   matematik   model   7   ta
differentsial   tenglamalar   sistemasidan   tuzilgan .   Bu   tenglamalar   quyidagicha
ifodalanadi :
  (3.1.13)
                (3.1.14)
                                 (3.1.15)
                                 (3.1.16)
Quyosh   suv   isitish   va   havo   qizdirish   geliokollektorni   ikki   qavat   tiniq   yuzasini   ichki
qatlami   uchun .
                  (3.1.17)
                 (3.1.18)
Nur o’tkazuvchi tiniq yuzaning tashqi qatlami uchun: 
             (3.1.19) 
36 Ifodalanadi. (3.1.13)-(3.1.19) tenglamalar sistemasi uchun quyosh havo qizdirgich
kollektoridagi   issiqlik   almashinuv   jarayonlarini   xarakterlashda   boshlang’ich   va
chegara shartlari quyidagicha ifodalanadi.
      ;     ;    ;              (3.1.20)
               (3.1.21)
       ;     ;     ;          
        ;       ;                        (3.1.22)
        List   truba   tipidagi   quyosh-bioenergiyadan   foydalanib   issiq   suv   olish
geliokollektor uchun tuzilgan ushbu matematik model [9] havo oqimi sirkulyasiya
qilmagan   tehnalogik   holatdagi   xususiy   dasturlash   tizimi   asosida   3.1.3-rasmda
yoritilgan. 
3.1.3-rasm. Kombinatsiyalashtirilgan list truba (a), "list" (b) tiplaridagi kuyosh suv
isitish   geliokollektorda   tajribadan   va   nazariy   tadqikotlardan   olingan   natijalar
taqkoslab   keltirilgan.   (2017yil   21-22   noyabr)   1-   Geliokollektop   tinik   yuzasiga
tushuvchi yig‘indi kuyosh radiatsiyasi, Vt/m2 ;
37 3.1.4-rasmda   <<list>>   tipidagi   quyosh-bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish
sifatida   sinovdan   o’tkazilgan   ikki   konturli   kombinatsiylashtirilgan
geliokollektordagi nazariy tadqiqotlarini natijalari yoritilgan.
        3.1.4- rasm .   201 8 -yil   9-12  dekabr  quyoshli  kunda  ikki  konturli   yassi  havo  suv
qizdirgich   geliokollektor   tiniq   yuzasiga   tushuvchi   quyosh   energiyasi   miqdori   va
201 8 -yil   12-14   dekabr   kunlari   tiniq   yuzaga   tushuvchi   quyosh   energiyasi   miqdori
keltirilgan.     Bunda   teplofizik   parametrlar :.
.      
              Geliokollektordagi   trubalar   orasidagi   masofa
           
38 3.2 Quyosh bioenergiyadan foydalanib issiq suv olinadigan ikki konturli
geliokollektorda issiqlik miqdorini va issiqlik balansini aniqlash.
3.1.1   paragrifda   keltirilgan   matematik   modeldan   iborat   differinsial
tenglamalar   sistemasini   quyosh-bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish
geliokollektoridagi   nostatsionar   xolat   uchun   biogas   qozon   qurilmasidan
uzatiladigan   issiq   suv   qo’llanganda   issiqlik   almashinuv   jarayonlari   oqim   harakat
tenglamasi   va   energiya   tenglama   bilan   birgalikda   echiladi.   Bunda   geliokollektor
trubalari orqali oqadigan issiq suvning temperatura maydoni orqali oqim sarfi ham
aniqlanadi. 
Energiya   tenglamasi   quyosh   suv   isitish   geliokollektori   orqali
sirkulyasiyalanadigan   suv   sarfi   issiqlik   akkumulyatorida   temperatura
o’zgarishining harakat tenglamasi esa geliokollektor akkumulyator orqali issiq suv
oqimi   harakatini   xarakterlab   bu   yopiq   sistema   uchun   tenglamalar   quyidagicha
ifodalanadi[9].
                           (3.2.1)
                     (3.2.2)
Bu   yerda     va     lar   mos   ravishda   suvning   zichligi   va   kinematik
yopishqoqliklari;     -   i   sm   sohada   temperaturasi     va   V
i
geliokollektor   trubasini   ichki   diametri   uzunligi   trubaning   gorizantga   nisbatan
og’ish  burchagi   va suvning  trubalar  orqali  o’rtacha  oqish  tezligi   A
i   –  quyosh  suv
isitish   geliokollektorida   joylashtirilgan   qora   bo’yoqli   metall   listni   nur   yutish
koeffisiyenti;     -   A.D.Altshuli   formulasi   bilan   aniqlanadigan   trubalardagi   suv
oqimga   nisbatan   kuzatiladigan   mahalliy   qarshilik   bo’lib,     formula
39 bilan   aniqlanadi;   (3.2.1)   va   (3.2.2)   differensial   tenglamalarni   yechish   uchun
quyidagi boshlang’ich shartlarni belgilab olamiz.
,  
va   chegaraviy   shartlarni   esa     belgilaymiz.   Bu   yerda   -t-vaqt
ichida geliokollektordan chiqadigan suvning temperaturasi. 
          Bioenergetik   qizdirgich   yordamida   suvni   isitib   beruvchi   qurilma
(teploobmennikdubulyor)   yordamida   issiqlikni   bir   qismi   issiqlik   akkumulyatorga
beriladi.
          Kombinatsiyalshtirilgan   ikki   konturli   quyosh   havo   suv   qizdirgichli   –   issiqlik
saqlovchi   geliokollektor   qurilma   quyidagicha   ishlaaydi.   Quyosh   nurlarini   qabul
qiluvchi   1   –   qurilmaga   yassi   kollektor   qishda   biogas   qozon   qurilmasidan
uzatiladigan   issiq   suv   bilan   to’ldirilgan   bo’lib   quyosh   radiatsiyasi   ta’sirida
bug’lanadi   va   3   –   issiqlik   almashtirish   orqali   o’tib   issiqlikni   akkumulyatorga
beradi. Bunda quyosh kollektori orqali oqadigan suv – antifristni temperaturasi T
c
gacha   qiziydi,   natijada   suv   akkumulyatorida   temperatura   T
A   darajasi  
ko’rsatgichgacha ko’tariladi.
         10-nasos  yordamida quyosh-bioenergetik sistemasidagi  issiqlik tashuvchi  suv
sirkulyasiya   qilib   isiydi   va   istemolchiga   uzatib   turiladi.   Agar   quyosh   suv   isitish
sistemasidagi  issiqlik tashuvchini  temperaturasi  atrof-muhit temperaturasidan past
bo’lsa   7-nazorat   klapani   ishlamasdan   turadi.   Shuningdek   issiq   suv   sarfi
bioenergetik   sistemadan   4-issiqlik   akkumulyatoriga   suv   qizdirgich   orqali
sistemaga beriladi. 
Quyosh suv isitish kollektoriga tushadigan energiya miqdorini Q desak,  suv
sistemasiga   kiruvchi   va   undan   chiquvchi   issiqlik   tashuvchi   (suv,   antifrits)
temperaturalari T
1  va T
2   hamda issiqlik akkumulyatorining temperaturasi T
a , atrof-
muhit   temperaturasi   T
am   ga   teng   desak,   qurilmasidagi   quyosh   suv   isitish
sistemasining FIK quyidagicha bo‘ladi:
  ( 3.2. 3)
40 Bu   yerda:   a   va   b   -   doimiy   koeffitsiyent   kattaliklar   bo‘lib.   ularning   qiymati
tajribadan olinadi.
Issiqlik   akkumulyatorining   suv   hajmi   V   bo‘lib,   uning   atrofi   issiqlik
saqlovchi   material   bilan   qoplangan.   Shu   suv   hajmida   to‘plangan   issiqlik   miqdori
hisobila belgilangan sistemaga issiq suv yuboriladi.
Issiqlik akkumulyatoridan iste’molga yuboriladigan issiqlik miqdori
  ( 3 .2. 4 )
K - issiklik akkumulyatorining issiklik berish koeffitsiyenti. 
Agar issiklik akkumulyatoridagi suvning temperaturasi TA<Tk.kal bo‘lsa, u
holla   qo‘shimcha   isitish   sistemasi   avtomatik   boshqariladi   va   bioyenergetik   suv
kizdirgich   sistemasi   ishga   tushib   ketadi   bunda   issiq   suv   sarfi   Gi   quyidagi   (3.2.4)
tenglik bilan aniqlanadi:
 (3.2.5)
Isitiladigan   sistemaning   suv   temperaturalari   TKis,   Ti   yordamida
normallashtirib turiladi va 4-qurilmaga qayd qilib boriladi.
Natijada   isitiladigan   sistemaga   beriladigan   issiq   suv   sarfi   doimiy   saqlanadi
va bu uyidagi (formula yordamida aniqlanadi:
            (3.2.6)
      (3.2.7)
      (3.2.8)
m-kombinaniyalashgan   yokilg‘i-quyosh   suv   isitish   qurilmasining
koeffitsiyenti bo‘lib, m – 0,15- 0,40 ;
Demak. agar TA< Tg yani bunda
                                             (3.2.9)
41 B o’ lsa,   3.2.2-rasmdagi   sxema   bo‘yicha   kombinatsiyalashtirilgan   quyosh
bioenergiyaa   bilan   isitiladigan   suv   isitish   sistemada   normal   temperatura   yuzaga
keladi.
  Agar   quyosh   kollektorini   quvvati   yetmasa   7-klapan   yopiladi   va   ikkinchi
bioenergiya termo qizdirgich qurilmasidan temperaturasi  T
x   =343 K, T
e   - 253 K ,
bosim P - 2 Pa, issiq suv sarfi L - 140 l / soat bo‘lgan suv issiqlik akkumulyatorga
4 orqali uzatiladi. Bu issiq suv isitish xonasiga, ya’ni, iste’molga uzatiladi. 
Agar  TX≺TAT≺TK   bo‘lsa   7-klapan   ochiladi   va   issiqlik   akkumulyatorida
issiqlik to‘planadi hamda T
a   akkumulyatorning temperaturasi ko‘tariladi. Natijada
isitish sistemasining temperaturasi issiqlik akkumulyatori orqali isitish xonasi 6-ga
beriladi.
Agar   T
A >T
quyosh   kol   bo’lsa   u   holda   isitiladigan   bino   temperaturasi   quyosh
energiyasi   hisobidan   to’plangan   akkumulyatordagi   issiq   suv   energiyasi   hisobidan
isitiladi.   Issiqlik   akkumulyatoridan   suvning   temperaturasi   T
ak ≤298K   bo’lganda
ko’p konturli nazorat relesi ishga tushadi va biogaz qozon qurilmasidan issiq suvni
qo’shadi.   Albatta   isitish   sistemasini   temperaturasi   normallashtirib   boorish   faqat
issiq   suv   sarfi   L/soat   qaytish   bosimi   P=2   Pa  orqali   belgilanib   tartibga   tushiriladi.
Ikki   konturli   quyosh   –   bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   geliokollektorini
umumiy ko’rinishi 3.2.5 – rasmda keltirilgan.
42 3.2.5 – rasm. Tajriba – sinovdan o’tkazilgan ikki konturli quyosh –bioenergiyadan
foydalanib suv isitish geliokollektorining umumiy ko’rinishi.
          Bu   yerda   issiqlik   tashuvchiga   issiq   suvning   sarfi   va   bioenergiya   hisobidan
isitiladigan issiq suvning temperaturasi quyidagiyaa formula aniqlanadi. 
     (3.2.10)
                        (3.2.11)
Shundan   foydalanib   kombinatsiyalashgan   yoqilg‘i   quyosh   suv   isitish
qurilmasi issiqlik akkumulyatoridagi issiqlik balansi energiyani saqlanish qonuniga
asosan
                 (3.2.12)
formula   yordamida   xisoblanadi.   Bu   kombinatsiyalashtirilgan   qurilmada   issiqlikni
to‘plab   undan   samarali   foydalanish   ε-parametr   orkali   xarakterlanadi.   Shundan
43 ko‘shimcha   isitish   uchun   isitiladigan   xona   temperaturasini   normalligini
ta’minlashda   bioyenergetik   qurilmasi   beradigan   Т
х =243   К,     Т
К =353   К
temperaturalar farqi va issiq suv sarfi L= 140 L /soat bo‘lib, η= 0,68 va isitiladigan
xona havosining entropiyasi i= 730 kj/kg teng bo‘lib, issiq suv sarfining bosimi P =
2 Pa bo‘lganda talab qilinadigan issiqlik miqdorining bir qismi quyosh suv isitish
kollektoridagi   energiya   hisobida   qoplanadi.   ε   –issiqlik   miqdorini   qo‘shimcha
issiqlik sarfi bilan qoplash koeffitsiyenti deyiladi. 
        Bu     ε   –   koeffitsiyentni   aniqlash   uchun   kombinatsiyalashtirilgan   suv   isitish
qurilmasi   yordamida   xona   temperaturasini   boshqarish   uchun   A,Q,L,K,T
parametrlar   asosida   joyning   geografik   kengligini   e’tiborga   olib,   cistemaning
modellashtirishni   qo‘llash   maqsadga   muvofiq   deb   hisoblanadi.   Tajriba   natijalari
3.2.3 – rasmda keltirtlgan.
3.2.6-rasm. Kombinatsiyalashtirilgan ikki konturli quyosh-bioenergiyadan
foydalanib issik suv olish kollektoridagi issiqlik –fizikaviy jarayonlarning grafikda
tasvirlanishi.
1,2-Quyosh   suv   isitish   kollektorining   tiniq   yuzasidan,   yon   tomonlaridan   atrof-
muhitga   uzatiladigan   issiqlik   miqdori;   3-kondektordagi   issiq   havodan   yassi
kollektor   metall   qoplamasiga   uzatiladigan   issiqlik   miqdori;   4-kollektordagi   suv
temperaturasining   o‘zgarishi;   5-yassi   metalldan   suvga   uzatiladigan   issiqlik
44 miqdori;   6-tashqi   havo   temperaturasining   o‘zgarishi;   7-kollektorning   tiniq
yuzasidan o‘tadigan quyosh energiyasining miqdori.
Yassi   quyosh   suv   isitish   kollektorining   tiniq   yuzasidan   o’tadigan   nur   va
bioenergiyadan   foydalanib   issiq   suv   olish   jarayonida   sarflanadigan   to’la
energiya miqdori quyidagi formuladan aniqlanadi: 
       
                          (3.2.13)
Bu yerda 
  -   y assi   quyosh   suv   isitish   kollektorining   metall   qoplamasidan   suvga   issiqlik
berish koeffitsiyenti, 
F – issiq suv va havoning issiqlik almashinuv yuzasi, m 2
;
 - issiq suvning temperaturasi, K;
 - atrof-muhit temperaturasi, K;
Yassi   quyosh-bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   kollektorida   2018   yil   21-22
fevral kunlari o’tkazilgan tajribalar va nazariy hisoblashlarning.
   Natijalari 2017-2018 yillarda olingan natijalar jadvalda (3.2.2) yoritilgan.
    Issiqlik to’plash materialida issiqlik to’plash miqdori quyidagicha bo’ladi: [15]
                                                 (3.2.14)
Bunda   T
1   va   T
2   issiqlik   to’plash   jarayonidagi   dastlabki   va   maksimal   holdagi
harorati,  0
C; m – uning massasi, kg;  -issiqlik to’plovchi materialning solishtirma
o’zgaruvchan issiqlik sig’imi  .
     Sutkalik issiqlik to’plashda mo’ljallangan suvli bak-akkumulyatorni solishtirma
issiqlik   sig’imi   0,15-0,35   m 3
  deb   olinadi,   havo   uchun   qayroq   tosh
akkumulyatorniki esa 0,15-0,35 m 3
 deb olinadi.
      Fazali   o’tishda   issiqlik   saqlovchi   materiali   (ISM)   qo’llanilishi   to’planadigan
energiya zichligini ta’minlaydi, uning massasini va xajmiga bog’liq bo’ladi. (3.3.1-
3.3.2   jadval).   Turli   akkumulyatorlarni   texnik   xususiyatlari,   issiqlik
akkumulyatoridagi harorat 10 0
C deb qabul qilingan. 
45                                                         3.1.1-jadval
Issiqlik to’plovchi
material Og’irlik , kg Hajmi, m 3
Qayroq tosh 113636 71,74
Suv  23866 23,9
Paraffin  4794 5,27
  
        Issiqlik   akkumulyatsiya   qiluvchi   materialda   to’planadigan   issiqlik   miqdori
quyidagi formula bilan aniqlanadi:
                                  (3.2.15)
      Issiqlik   akkumulyator   sifatida   foydalaniladigan   materialni   umumiy
ko’rsatkichlari
                                                         3.2.2-jadval
ISM T
pl Mustahkam
Ligi (m K) Issiqlik
o’tkazuvchanli
gi Vt/(m K) Issiqlik
sig’imi
Kj/(kg K) Fazoning
o’tish
entalpiyasi 
 
Kj/kg j/m 3
Beton 2200 0,9-
1,75 0,96
Tuproq   (mayda
zarrachalari) 2560 0,52 0,84
Shag’al   tosh,
granit 2640 1,7-4,0 0,88
Suv  1000 0,7 4,19
Erigan 1735 0,57 1,56
46 kaliynatriy
tuzlari   (46%
NaNO
3 -54%
KNO
3 )
CACl
2 6H
2 O 29,2 1,62 1,50 0.6 0,3 1,47 1,47 172,5 258,1
NaSO
4 10H
2 O 32,4 1,46 1,41 0,5 0,3 1,76 3,31 251,0 345,2
Na
2 HPO
4 12H
2 O 35,4 1,42 0,5 1,55 3,18 279,6 403,3
Laurinovaya
kislota 44,01 0,91 0,4 0,2 175,3 159
Paraffin 2 42,0 0,91 0,77 - - 2,08 - 187,8 144
Oktadekan  28,0 - 0,79 - 0,1 2,10 2,17 244,2 194
       Quyosh-bioenergiyadan foydalanib issiqlik bilan ta’minlash tizimi aniq issiqlik
hisobini   chiqarish   iqlim   sharoitlarining   tasodifiy   tebranib   turishi,   sistemadagi
elementlar   o’rtasidagi   o’zaro   ta’sirining   murakkabligi   ancha   qiyinchiliklarni
keltirib   chiqaradi.   Shuning   uchun   ham   muhandislik   amaliyotida   odatda   yarim
empirik   metodlar   qo’llaniladi   [6.7].   Ular   dasturlangan   tizim   asosida   kompyuter
yordamida   QITT   ni   batafsil   modellashtirish   natijalarini   umumlashtirishga
asoslanib   ish   ko’riladi   va   QITT   ning   uzoq   muddatli   xarakteristikasini   olishga
imkon beradi.
47 Xulosa 
        Ma’lumki,   yoqilg’i   –   energiya   resurslaridan   tejab   –   tergab   samarali
foydalanishga erishish hozirgi davrda eng dolzarb masalalardandir.
        Quyosh   bioenergiyasidan   foydalanib   avtonomlashtirilgan   issiq   suv   olinadigan
ikki   konturli   tarkibida   issiqlik   to’plash   va   issiqlik   uzatish   jarayonlari
takomillashtirilgan   quyosh   issiqlik   ta’minoti   tizimi   ishlab   chiqildi   va   tajriba   –
sinovdan o’tkazildi.
- Ikki   konturli   avtonomlashtirilgan   quyosh   bioenergiyadan   foydalanib   suv
isitish kollektori issiqlik ta’minoti sistemasining sutkalik solishtirma issiqlik
ishlab chiqaarish va issiq suv sarflash miqdori aniqlanadi;
- Ikki   kontur   “List-truba”   yassi   kompozitsion   materialdan   tayyorlangan
quyosh   bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   kollektorini   issiqlik   fizikaviy
va   energetik   tizimi   matematik   modellashtirish   metodi   bilan   hisoblab,
eksperimental  tadqiqotlardan olingan natijalar  bilan taqqoslab o’rganildi  va
issiqlik yig’uvchi tizimini termik samaradorligi hisoblandi.
- Bioenergetik   tizimli   quyosh   bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish
kollektorini   radiatsion   va   temperatura   rejimi   eksperimental   tadqiqotlar
asosida o’rganildi va issiqlikni akkumulyatsiya qilinishi jarayoni sonli metod
yordamida hisoblanadi.
-                            
          Formula   bilan   olingan   natijalar   taqqoslandi   va   qurilmaning   sutkalik,   yil
davoida ishlatish rejimini aniqlanadi;
- Quyosh   bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   ta’minot   tizimini   ishlash
rejimiga   muvofiq   geliokollektordagi   issiqlik   almashinuv   jarayonlari,  oqim
harakat tenglamasi  va energiya tejamkorlik koeffitsenti  hamda F.I.K. 0,82
ga tengligi aniqlanadi;
- Ikki   konturli   quyosh   bioenergiyadan   foydalanib   suv   isitish   kollektorini
yillik tejamkorligi
48 - Formula   bilan   hisoblanadi.   Bu   yerda     -   geliosistemaning   QEK/m 2
yuzaga   to’g’ri   keladigan   solishtirma   tannarxi   so’m/m 2
  ma’lumot
bo’lmaganligi   uchun   =600   ming   so’m/m 2
  deb   xisoblandi   va   yillik
yoqilg’i – energiya tejamkorligi  =29,3 Gj/yil ga teng bo’lishi aniqlandi;
- Yassi   quyosh   suv   isitish   kollektorining   tiniq   yuzasida   o’tadiga   to’la   nur
energiyasi   piranometr   bilan   o’lchab   o’rganildi   va   suvning   temperatura
o’zgarishi aniqlandi;
- Yassi   suv   isitish   kollektorining   nur   yutuvchi   metall   qoplamasidan   suvga
uzatiladigan     issiqlik   miqdorini   aniqlash   uchun:   qoplamaning     va  
temperaturalari   mis-konstantan   temperaturalar   bilan   o’lchandi   va     -
issiqlik berish koeffitsiyenti aniqlandi va (2-rasm) grafikda yoritildi;
-   Yassi   suv   isitish   kollektoridagi   issiqlik   fizikaviy   va   issiqlik   almashinuv
jarayonlari   tadbiq   etildi   hamda   qurilmaning   issiqlik   balans   tenglamasi
ishlab chiqildi;
- Ikki   konturli   yassi   quyosh   suv   isitish   kollektorini   samaradorlik   darajasi
o’rganildi:
Masalan   2018   yil   20-21   fevral   kunlari   quyosh   bioenergiyadan   foydalanib
yassi   kollektor   qurilmasidan   biogaz   qozon   qurilmasidan   beriladigan   issiq
suv qizdirgich qo’shilganda 100 litr suvni 9 soat davomida 50-60 0
 C gacha
qizdirish uchun 1,6 – 1,8 m 3
  metan gazi sarflanadi. Agar elektr qizdirgich
bilan   qizdiriladigan   bo’lsa   qizdirish   uchun   10-12   kVt   energiya   sarflanar
ekan.
- Quyosh energiyasidan foydalanganda esa 100 litr suvni 50 – 60 0
C qizdirish
uchun   5   soat   sarflanadi.   Bundan   ko’rinadiki   quyosh   biogas   suv   isitish
kollektoridan qish oylari davomida foydalanish jarayonida tabiiy yoqilg’ilar
va elektr energiya miqdorini tejashga erishiladi.
49 Shartli belgilar:
T – temperatura, K;
t – vaqt, s;
l,L – uzunlik, M;
U – issiqlik almashinuv koeffitsiyenti, Vt/(m 2
 K);
 - issiqlik berish koeffitsiyenti, Vt/(m 2
 K);
 - issiqlik uzatish koeffitsiyenti, Vt/(m  
K);
 a – temperatura uzatish koeffitsiyenti, m 2
/s;
 c – solishtirma issiqlik sig’imi, j/(kg K);
 - zichlik, kg/m 3
;
v – tezlik, m/s;
D – diametr, M;
W – qo’shni ikki trubalar orasidagi masofa, M;
G – bitta truba orqali vaqt birligidagi suv sarfi, kg/s;
E – quyosh radiatsiyasining yig’indi oqimi, Vt/m 2
;
 - kinematik yopishqoqlik koeffitsiyenti, m 2
/s;
K – quyosh kollektorida nur yutilishi koeffitsiyenti;
 - mahalliy bosim pasayish koeffitsiyenti; 
 - ishqalanish kuchini kuchlanishi, kg/(m s 2
);
P – bosim, N/m 2
;
Q – quyosh suv isitish kollektori tiniq yuzasiga tushadigan quyosh nur energiyasi
miqdori, KJ/(m s 2
);
 - issiqlik akkumulyatorining temperaturasi, K;
 - qo’shimcha isitish qurilmasidan olingan issiq suv temperaturasi, K;
 - quyosh suv isitish kollektoridagi qizigan suv temperaturasi, K:
50 A D A B I YO T L A R
1. Mirziyoyev   Sh.M.   “2017-2021   yillarda   qayta   tiklanuvchi   energitikani   yanada
rivojlantirish   iqtisodiyot   tarmoqlari   va   ijtimoiy   sohada   energiya   samaradorligini
oshirish   chora-tadbirlari   dasturi   to‘g‘risida”   O‘zbekiston   respublikasi
Prezidentining 2017 yil 26 may qarori. Qashqadaryo gazetasi 1-iyun 2017 yil №3
05 (15290)
2. Karimov   I.A.   “Iqtisodiyot   tarmoqlari   va   ijtimoiy   sohada   energiyatejamkor
texnologiyalarni   joriy   etish,   energiya   sarfini   kamaytirish   bo‘yicha   2015-1019
yillarga mo‘ljallangan chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2015 yil 5 may
3. Авезов   Р.Р.,   Орлов   А.Й.   Солнеч ы е   системи   отопления   и   горячего
водоснабжения Т. Фан.1988-282с
4. Авезова   Н.Р.   О   разработке   Узбекиского   национального   стандарта   по
тепловым   испытаниям   солнецных   водоногревателных   коллекторов.   \\
Материалы международной конференции посвешенной 80-летию Академика
М.С.Саидова   “   Фундаментальные   и   прикладные   Вопросы   физики ”   24-25
ноябр  T :. 2010- с 55-57
5. Аллақулов   П.Э.   Хайриддинов   Б.Э,   Ким   В.Д.   Нетрадиционная
теплоэнергетика . Т. Фан.2009.186с.
6. Авезов   Р.Р.   Эксергетический   баланс   и   эксергетическая   эффективность
плоских солнечных коллекторов \\ Гелиотехника 2001. №1.с-29-32.
7. Бяндин Д.В. О моделировании турбулентной конвекции в подогреваемом
снизу горизонтальном плоском слое: сб. Конвективные течения.-Перть 1985.-
с.76-86.
8. Даффи.   Дж.   А.,   Бекман   У.А.   Тепловые   процессы   и   использованием
солнечной энергии .М.Мир. 1977.-420с.
9. Захаров   Р.А.   Эффективность   солнечной   энергетики   \\   Гелиотехника
1994.№3.с.62-64.
51 10. Бертлс   А.“Интенсификация   теплообмена.Теплообмен-достежения,
проблемы,   перспективи”   Изб.   Труды   6-й   международной-конференции   по
теплообмену, М.:” Мир” 1981.с 145-184
11.   Патанкар С. Численнье методы решения задач  теплообмена и динамика
жидкости .Пир.с.англ.М.:Энергоатомиздат. 1984.с.152.
12. Степанова   В.С.   Возобновляемые   источники   энергии   на
сельскохозяйственных предприятиях.М.:ВО-Агропромиздат 1989- 112с.
13. Ши.Д.Численные методы в задачах теплообмена. М.: “ Мир”-1988.534 с.
14.   Умаров   Г.Й.,   Раббимов   Р.Т.Авезов.,Усмонов   М.У.   “Исползование
низкопотенциалних солнечних установок” Т. Фан 1996.90с
15. Крает Ф. Блек У. Основы теплопередачи. Пер.с.англ. М.: мир.1983.
16. Xayriddinov   B.E.,   Sattorov   B.N.   Kim.V.D.,Xolmirzayev   N.S.,   Issiqlik   massa
almashish. Qarshi .Nasaf. 2005  y
17. К.А.   Самиев,   Пов ышение   эффективности   сложных   светопразрачных
ограждений с частично лучепоглошающим слоем инсоляционных пассивных
систем солнечного отопления. Авто.Т. кан. дис.Т2010.23с
18. Rysbaev F.S. Basriddinov S.S. Yuldashev Yu.Yu.Djuraev Sh.H., Raximov A.,
Shaymanova N., Mirzaeva F.A.\\ Thih silicide films: producing and properties.8-th
international   Confereence   Sokid   state   physiss.   Abstracts   Almaty   ияф   2004 у . р
353-   354.
19. Рисбаев   А.С.   Нормуродов   М.Т.,   М.Т.,   Камолов   Н.З.,   Юлдашев   Й.
Многоканальныий   прибор   для   измерения   температуры   \\   Экспресс.
Информиация ГФНТИИ, 1994ю-9с.
Saytlar:
www.ziyonet.uz
www.Uralrtu.ru
www. Csiencedirec.com
www.kiuweronline.com
www.Energystrategy.ry
www.Uzenergy. Uzrak.ru
52 53