Рақобат стратегиясида мукаммал ва номукаммал рақобатларнинг таҳлили - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	286.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

2 Sotish

Рақобат стратегиясида мукаммал ва номукаммал рақобатларнинг таҳлили

Sotib olish

Рақобат стратегиясида мукаммал ва номукаммал
рақобатларнинг таҳлили
Мундaрижa
Кириш .................................................................................................. 3
I . Мукаммал ва номукаммал рақобатнинг назарий
асослари ............................................................................. ... .... 5
1.1. Мукаммал ва номукаммал рақобат: тушунча, функциялар,
афзалликлар ва камчиликлар ................................................... 5
1.2. Бозорда рақобатнинг усуллари ................................................ 13
1.3. Мукаммал ва номукаммал рақобатни чеклаш усуллари ....... 14
II . Ўзбекистон шароитида мукаммал ва номукаммал
рақобатнинг хусусиятлари ................................................... 19
2.1. Ўзбекистон бозоридаги мукаммал ва номукаммал
рақобатни баҳолаш ................................................................... 19
2.2. Ривожланган мамлакатларда мукаммал ва номукаммал
рақобат ....................................................................................... 23
2.3 Ўзбекистон республикаси ва хорижий мамлакатларда
рақобатнинг янги усуллари ...................................................... 24
3. Хулоса ва таклифлар .............................................................. 28
4. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати .................................. 30

КИРИ Ш
Мавзунинг долзарблиги: Иқтисодий рақобат деганда, хўжалик
юритувчи субъектларнинг бозордаги рақобати, энг катта фойда олиш учун
истеъмолчиларнинг афзалликлари тушунилади. Рақобат бозор муҳитининг
ажралмас қисмига айланди ва тадбиркорлик фаолиятини
ривожлантиришнинг зарурий шарти бўлиб турибди ҳозирги кунда.
Ўзбекистон бозор иқтисодиёти йўлига ўтиши билан жамиятнинг иқтисодий
ҳаётида рақобатнинг ўрни сезиларли даражада ошди. Шу билан бирга, барча
ривожланган мамлакатлар сингари Ўзбекистон Республикасида ҳам рақобат
муҳитини сақлаш иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг
муҳим вазифасига айланди. Шу муносабат билан рақобатни ўрганиш ҳар
қандай фирманинг ажралмас вазифасидир.
Ушбу мавзунинг долзарблиги шундаки, ҳозирги вақтда рақобат ҳар
қандай мамлакат иқтисодиётида асосий рол ўйнайди. Мамлакатимиз
иқтисодий соҳаси ва жаҳон бозорида рақобатбардолигини секин-аста
мустаҳкамланиб бориши шундан далолат берадики, бу тушунчага
эътиборсизлик ва иқтисодий муносабатларда рақобат маъносини
тушунмаслик кризис ва шу каби бошқа таҳдидларни туғдириши табиий
эканини билишимиз зарур.
Мустақил ишнинг мақсади: мукаммал ва номукаммал рақобатни,
шунингдек Ўзбекистон Республикасидаги рақобатнинг янги усулларини
таҳлил қилиш.
Мустақил ишининг вазифалари: Ишнинг мақсадига мувофиқ
қуйидаги вазифалар белгиланди:
- мукаммал ва номукаммал рақобат нима эканини кўриб чиқиш: унинг
тушунчаси, функцияси, афзалликлари ва камчиликлари;
- бозорда рақобатлашиш усулларини таҳлил қилиш;
- мукаммал ва номукаммал рақобатни чеклаш усулларини ажратиб
кўрсатиш;
- Ўзбекистон бозоридаги мукаммал ва номукаммал рақобатни баҳолаш;
- ривожланган мамлакатларда мукаммал ва номукаммал рақобатни
кўриб чиқиш;
- Ўзбекистон Республикаси ва хорижий мамлакатлардаги рақобатнинг
янги усулларини таҳлил қилиш.
Мустақил ишининг объекти ва предмети: мукаммал ва номукаммал
рақобат.
Тадқиқот предмети - мукаммал ва номукаммал рақобат бозоридаги
рақобат усуллари.
2

Мустақил ишннг илмий ва амалий аҳамияти : Ушбу мустақил ишни
тайёрлаш учун: иқтисодий мақолалар, электрон манбалар, дарсликлар ва
монографиялар, масалан, муаллифлар, Майкл Портер, Баринов В.А., Попов
С.А., Левицки С., Оберт Т.Б., Бархатов В.И., Ўзбекистон республикаси
ҳуқуқий ва меъёрий-ҳуқуқий базаси (Конституция, қонунлар ва бошқалар) ва
бошқалар.
Джалалова И.А., Яхшиева М.Т., Турсунов Р.Т. каби менежмент
соҳасидаги маҳаллий муаллифларнинг асарлари ва бошқалардан ахборот
базаси сифатида фойдаланилди.
Мустақил ишнинг тузилиши ва ҳажми. Мустақил иш 31 бетдан
иборат бўлиб, кириш, иккита боб, хулоса ва таклифлар ҳамда фойдаланилган
адабиётлар рўйхатидан иборат.
Хулоса ва таклифлар қисмида мустақил иши бўйича асосий натижалар
умумлаштириб, асосланган бир қатор хулоса ва таклифлар берилган.
3

I Боб. Мукаммал ва номукаммал рақобатнинг назарий
асослари
1.1. Мукаммал ва номукаммал рақобат: тушунча, функциялар,
афзалликлар ва камчиликлар
Замонавий бозор иқтисодиёти - бу бизнеснинг ҳуқуқий меъёрлари
тизимида остида ўзаро алоқада бўлган жуда кўп турли хил тузилмалардан
ташкил топган ва ягона концепция - бозор билан бирлаштирилган мураккаб
организм.
Бозор сўзини тушунишда иккита ёндашув мавжуд:
Бозор (тор маънода) товарларни сотиш ва сотиб олиш билан боғлиқ
бўлган барча муносабатларнинг, шунингдек, одамларнинг бир-бири билан
ҳамкорлик қилиш шакллари ва ташкилотларининг мажмуи;
бозор (кенг маънода) - бу иқтисодий тизимнинг барча даражаларида
бутун ижтимоий такрор ишлаб чиқариш доирасида товар ва пул шаклида
товар ва хизматлар ҳаракатининг бутун мураккаб механизми.
Бозорнинг таркибий тузилишини кўриб чиқишда, ишлаб чиқарувчилар
сони ва ҳар қандай товарга универсал эквивалент қийматининг (пулнинг)
айирбошланишида иштирок этадиган истеъмолчилар сонини белгилайди.
Рақобат бозор механизмини ўзини ўзи бошқаришнинг асосий элементидир.
Рақобат (лотинча concurrere – қарши келиш, рақобатлашиш) -
товарларни ишлаб чиқариш, сотиб олиш ва сотиш учун энг яхши шароитлар
учун бозор иқтисодиёти иштирокчилари ўртасидаги рақобат. Бундай
тўқнашув муқаррар ва уни объектив шароитлар вужудга келтиради: товар
ишлаб чиқарувчининг тўлиқ иқтисодий изоляцияси, товар ишлаб
чиқарувчининг бозор шароитларига тўлиқ боғлиқлиги, истеъмолчилар талаби
учун курашда бошқа барча товар ишлаб чиқарувчиларга қарши туришдир.
Рақобат шароитида омон қолиш ва фаровонлик учун кураш бозор қонунидир.
Рақобатнинг ҳар хил турлари бозор ҳолатининг маълум кўрсаткичларига
боғлиқ.
Aсосий кўрсаткичлар:
1. Бозорга товар етказиб берадиган фирмалар сони (юридик шахсга
мақомига эга бўлган иқтисодий, саноат, савдо корхоналари);
2. Корхонанинг бозорга кириш ва ундан чиқиш э ркинлиги;
3. Товарларни фарқлаш (товарларнинг маълум бир турига турли хил
индивидуал хусусиятларга эга бўлган хилмахилликни бериш - товар, сифат,
ранг ва бошқалар бўйича) ;
4. Фирмаларнинг бозор нархини назорат қилишда иштирок э тиши.
Рақобатнинг икки тури мавжуд: мукаммал ( соф ) ва номукаммал.
1. Мукаммал (соф) рақобат - кўплаб мустақил ишлаб чиқарувчилар бир
хил маҳсулотни сотадиган ва уларнинг ҳеч бири бозор нархини назорат қила
олмайдиган бозор тизими.
Мукаммал рақобат белгилари:
- тенг миқдордаги тенг сотувчилар ва харидорлар
- сотиладиган маҳсулотларнинг бир хиллиги ва бўлиниши
4

- бозорга кириш ёки ундан чиқишда ҳеч қандай тўсиқлар йў қ
- ишлаб чиқариш омилларининг юқори ҳаракатчанлиги
- барча иштирокчиларнинг нархлар ҳақида тенг ва тўлиқ маълумотларга
эга бўлиш ҳуқуқи .
Барча белгилар кузатилиши керак, агар камида битта белги бўлмаса, бу
аллақачон номукаммал рақобат бўлади. Девид Рикардо мукаммал рақобат
шароитида ҳар бир сотувчи учун иқтисодий фойда камайишига ишонган.
2. Номукаммал рақобат - алоҳида ишлаб чиқарувчилар ишлаб
чиқараётган маҳсулот қийматини бошқариш қобилиятига эга бўлган
иқтисодий модел. Замонавий иқтисодиётда ушбу модел энг кенг тарқалган
ҳисобланади.
Номукаммал рақобат белгилари:
- соҳага кириш учун тўсиқлар мавжудлиги;
- маҳсулотни дефференциацияси мавжудлиги
- сотишнинг асосий улуши бир ёки бир нечта етакчи ишлаб
чиқарувчиларга тўғри келиши;
- маҳсулотларингиз нархини тўлиқ ёки қисман назорат қилиш
қобилияти.
Номукаммал рақобат шароитида фирманинг мувозанати ўртача
харажатлар энг паст даражага етмаган ва нарх ўртача харажатлардан юқори
бўлган пайтда пайдо бўлади.
Номукаммал рақобат шароитидаги бозорларга мисоллар кўп. Масалан,
CocaCola ва Pepsi томонидан бошқариладиган газли салқин ичимликлар
бозори. Номукаммал рақобат шунингдек, автомобил бозори (BMW,
МередесБенз, Aуди ва бошқалар), маиший техника бозори (Samsung, LG,
Sony) ва бошқаларни ўз ичига олади.
Номукаммал рақобатнинг монополия, олигополия ва монополистик
рақобат каби турлари мавжуд.
Монополистик рақобат - кўп сонли фирмалар дифференциацияланган
товарларни сотадиган ва нархларни назорат қилишни амалга оширадиган
рақобат туридир
Ушбу турдаги рақобат ўхшаш, аммо бир хил бўлмаган маҳсулотларни
ишлаб чиқарадиган кўплаб сотувчиларни англатади. Маҳсулотларни
дифференциацияси ишлаб чиқарувчиларга нархга таъсир ўтказиш
қобилиятини беради. Монополистик рақобатнинг мукаммал рақобатдан
ажралиб турадиган хусусияти шундаки, монополистик рақобат шароитида
маҳсулотга талаб мутлақо эластик эмас.
Монополистик рақобатнинг ёрқин мисолларидан бири бу мобил алоқа
бозори. Бунда кўплаб турли компаниялар рақобатлашади, масалан МТС,
Мегафон, Юсел Узтелеком, Билайн ва бошқалар, бир-бирларидан
мижозларни қизиқроқ ва фойдали таклифлар билан жалб қилишга ҳаракат
қилмоқда.
Олигополия - бу бир нечта сотувчиларнинг бозордаги ҳаракати билан
тавсифланган номукаммал рақобат тури ва янгиларининг пайдо бўлиши
қийин ёки мумкин емас.
5

Ушбу турдаги рақобатнинг асосий хусусияти фирмалар ўртасидаги
муносабатлардир, битта фирма бошқаларга боғлиқ бўлиб, рақобатчиларнинг
ҳаракатлари ҳам бир-бирига таъсир қилади. Тамаки саноати бунга ёрқин
мисолдир. Сигареталар, ўхшашлигига қарамай, ҳар хил лаззат кўринишида,
филтрли ва филтрсиз ва бошқаларга хос хусусиятларга эга.
Соф монополия - бу номукаммал маҳсулотни ишлаб чиқарадиган
бозорда бирон бир сотувчи мавжуд бўлган номукаммал рақобатнинг бир
тури.
Монополист нархни белгилайди, чунки у маҳсулот учун барча
таклифларни тўплайди. Бошқа фирмалар учун кириш учун муҳим тўсиқлар
мавжуд бўлади.
Шуни таъкидлаш керакки, табиий монополия деган нарса ҳам бор. Бу
кўпинча сунъий равишда яратилган монопол рақобатнинг кичик тури.
Кўпинча, бундай монополия давлат томонидан яратилади, чунки фойданинг
харажатлардан анчагина кўплиги. Табиий монополиянинг энг ёрқин
намуналари - бу "Ҳудугаз" ОАЖ ва "ЎзбекЭнерго" ОAЖ энергия таъминоти
компанияси, улар аҳолига энергияни еткариб беришнинг мутлақ ҳуқуқига
эга.
Шунингдек, корхонанинг стратегик мақсадларини амалга ошириш
усулларига қараб нархлар ва нархдан ташқари рақобат турлари фарқланади.
Нархлар рақобати товарларни сотиш ёки хизматларни
рақобатчиларникидан паст нархларда таклиф қилишни ўз ичига олади.
Нархларни пасайтириш фойда чегараларини камайтириш орқали ишлаб
чиқариш ва сотиш харажатларини камайтириш орқали юзага келади.
Нархлар рақобати тўғридан-тўғри (яъни нархларнинг пасайиши
тўғрисида кенг хабар бериш билан) ва яширин (сифат яхшиланган ва
истеъмол хусусиятларига эга янги маҳсулот бозорга нисбатан аҳамиятсиз
ўсиш билан чиқарилганда) бўлинади.
Ушбу турдаги рақобат хизмат кўрсатиш соҳасида энг кўп учрайди,
масалан, маҳсулотларни ташиш бўйича хизматлар кўрсатишда; бир бозордан
иккинчисига тақсимлаб бўлмайдиган товарларни сотиш (тез бузиладиган
товарларни бир бозордан иккинчисига ташиш).
Нархсиз рақобат нархга эмас, балки маҳсулот сифатига асосланади. Бу
истеъмолчилар талабларининг тобора мураккаблашиб бориши, уларнинг
даромадларининг ўсиши, илмий-техник тараққиётнинг тезлашиши ва бозор
даражасининг кенгайиши билан боғлиқ.
Сифатни ошириш икки асосий йўналишда амалга оширилади:
биринчидан, маҳсулотнинг техник хусусиятларини яхшилаш, иккинчидан,
маҳсулотнинг истеъмолчилар эҳтиёжларига мослашувчанлигини ошириш.
Нархсиз рақобатнинг асосий шакллари:
- маҳсулотни фарқлаш( дифференциация );
- товарларнинг сифати ва истеъмол параметрларини яхшилаш;
- реклама.
Рақобат - бу бизнесни самарали олиб боришнинг зарурий шарти ва энг
муҳим усули.
6

Рақобатнинг иқтисодиётга ижобий таъсири қуйидагича намоён бўлади:
- маълум бир маҳсулотни ишлаб чиқариш ёки сотишнинг асосий
қисмини назорат қилиб, нархларни кўтариши, сифатини пасайтириш ва
ҳ.к.ларни бошқариши мумкин бўлган монополияларнинг пайдо бўлиш
имкониятларини чеклайди;
- истеъмолчи учун танлов яратади;
- иқтисодиётни вазият ўзгаришига мослашувчан муносабатда бўлишига
олиб келади;
- ишлаб чиқаришга техник ютуқларни жорий этишга, маҳсулот
сифатини оширишга ёрдам беради.
Шу билан бирга, рақобат иқтисодий категория сифатида иқтисодиётга
беқарорлаштирувчи таъсир кўрсатиши мумкин бўлган баъзи салбий кўриниш
ва хусусиятларга эга эканлигини ёдда тутиш керак. Бир қатор
муаллифларнинг адолатли фикрига кўра, бозорда маълум бир мувозанатни
вужудга келтирадиган рақобат, шу билан бирга муқаррар равишда ушбу
мувозанатнинг мавжудлигини йўқ қилади ва имконсиз қилади. Бу талаб ва
таклифнинг ўзгаришига қараб нархларнинг беқарорлигида ифодаланиши
мумкин, бу мулк айланмаси иштирокчиларининг беқарор мавқеи
натижасидир. Хусусан, нархлар тушганда, ишлаб чиқарувчилар ва
сотувчиларнинг маълум бир қисми бозордан сиқиб чиқарилади ва баъзи
тадбиркорлар учун бу инқирозий вазиятдир, ишчилар учун эса ишсизликни
англатади. Рақобат даромадларни фарқланишига олиб келади ва
даромадларнинг тенгсиз тақсимланишини вужудга келтиради. Товар ишлаб
чиқарувчилар фойда олишга интилиш жараёнида рақобатнинг бундай
усуллари ва усулларидан фойдаланадилар, улар нафақат ишлаб чиқаришни
ривожлантиришга ва жамият эҳтиёжларини қондиришга ёрдам бермайди,
балки иқтисодиётнинг ривожланишини орқага суради. Бунга қуйидагилар
киради: энг тез фойда олиш учун табиий ресурслардан инсофсизларча
фойдаланиш, ихтироларга патент сотиб олиш, бошқа рақобатчиларнинг
обрўсини туширадиган қиёсий реклама, истеъмолчиларни чалғитадиган
маҳсулот ҳақидаги ёлғон маълумотлар ва бошқалар.
Умуман олганда, иқтисодий муносабатларнинг ушбу шакли салбий
томонлари ижобий томонларига қараганда камроқ; айниқса рақобатнинг
иқтисодиётдаги мавқеи монополияга қараганда анча кам зарарлидир.
Рақобат - бу иқтисодий тизим динамиклигини сақлашнинг белгиловчи
шарти бўлиб, унинг шароитида монополия ва режали иқтисодиёт билан
таққослаганда ҳар бир маҳсулот турига нисбатан арзонроқ нархда кўпроқ
миллий бойлик яратилади. Ҳар қандай иқтисодиёт тармоқларида у керак.
Aдам Смитнинг "Миллатлар бойлигининг табиати ва сабабларини
ўрганиш" (1776) да ифодаланган фикрига кўра, рақобат ўзининг "кўринмас
қўли" билан шахснинг ғаразли мотивларини ижтимоий фойдали энергияга
айлантиради. Ўзини тартибга солувчи бозор назарияси иқтисодий
жараёнларнинг табиий жараёнига давлатнинг ҳар қандай аралашувини рад
этишни назарда тутади.
7

Жон Стюарт Милл, шунингдек, буюк либерал ва максимал индивидуал
иқтисодий эркинликнинг тарафдори сифатида, ўз ҳукмларида рақобатни
қуёш билан таққослаб, янада эҳтиёткор бўлишни таъкидлайди. Яъни, бу
таниқли олим “Қуёшли жуда иссиқ кунда озгина соянинг борлиги ҳам бир
барака эканлиги”ни тушунтиришга уринади.
Бошқа ҳар қандай илм-фан сингари, иқтисодий назарияда ҳам ҳақиқатга
тўлиқ мос келмайдиган, лекин содир бўлаётган жараёнларни ўрганишга
имкон берадиган маълум бир идеал бозор модели қабул қилинган.
Идеалга эришиш мумкин эмаслигининг сабаблари бу ҳолда муҳим эмас
- улар инсон табиатига хосдир. Бозорда ўз позицияларини ўрнатиш учун
маълум имкониятларга эга бўлган ҳар бир тадбиркор, албатта, улардан
фойдаланади. Ва шунга қарамай, гипотетик мукаммал рақобат қуйидаги
хусусиятлар билан тавсифланади:
- сотувчилар ва харидорлар миқдори чексиз эмас, яъни ер сайёрамиз
имкониятларидан ортиғига эриб бўлмайди.
- Сотувчиларнинг ҳеч бири маҳсулот нархига таъсир қила олмаслиги,
яъни энг қудратли куч - борга турли-тумун товар кириб келиши мумкинлиги.
- Таклиф қилинаётган тижорат маҳсулоти бир хиллик ва бўлиниш
хусусиятларига эга, албатта бу фақат назарий қараш. Абстракт маҳсулот
донга ўхшаш нарсадир, лекин у ҳар хил сифатли бўлиши мумкин.
- иштирокчиларнинг бозорга кириш ёки чиқиш учун тўлиқ эркинлиги.
Aмалда, бу баъзида кузатилади, лекин ҳар доим ҳам бўлмайди.
- ишлаб чиқариш омилларининг бир текис ҳаракатланиши имконияти.
Тасаввур қилиш учун, масалан, бошқа қитъага осонгина кўчирилиши мумкин
бўлган автомобил заводи, албатта, мумкин, аммо бунинг учун тасаввур зарур.
- маҳсулот нархи фақат талаб ва таклифнинг нисбати билан, бошқа
омиллар таъсирига эга бўлмаган ҳолда шаклланади.
- Ва, ниҳоят, нархлар, харажатлар ва бошқа маълумотларнинг реал
ҳаётда, кўпинча тижорат сирини ташкил этадиган маълумотларнинг тўлиқ
очиқлиги.
Мукаммал рақобат тушунчасининг амалий фойдалилиги фақат учта
кўрсаткични ҳисобга олган ҳолда фирманинг мақбул мувозанат нуқтасини
ҳисоблаш қобилиятига боғлиқ: нарх, маржинал харажат ва минимал ялпи
харажатлар. Ушбу кўрсаткичлар бир-бирига тенг бўлганда, менежер ўз
корхонаси рентабеллигининг ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлиги тўғрисида
тасаввурга эга бўлади. Ушбу кесишиш нуқтаси учта чизиқ бирлашадиган
график билан аниқ тасвирланган:
8

Бу ерда: S - фойда миқдори;
ATC - минимал ялпи харажатлар;
A - мувозанат нуқтаси;
M C - маржинал харажатлар;
MR - маҳсулотнинг бозор нархи;
Q - ишлаб чиқариш ҳажми.
Маржинал харажатлар - компаниянинг қўшимча ишлаб чиқариш
бирлигини ишлаб чиқариш учун харажатлари, қўшимча маҳсулот бирлигини
энг арзон усулда ишлаб чиқариш харажатларининг кўпайиши ҳисобланади.
Иқтисодиётда идеал ҳодиса сифатида мукаммал рақобат мавжуд
бўлмаганлиги сабабли, унинг хусусиятларини фақат баъзи ҳолатларда реал
ҳаётдан пайдо бўладиган индивидуал белгилар (максимал мумкин бўлган
тахмин билан) баҳолаш мумкин. Тасаввурда унинг тахминий афзалликлари
ва камчиликларини аниқлашга ёрдам беради.
Идеал ҳолда, бундай рақобатдош муносабатлар ресурсларни оқилона
тақсимлаш ва ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятининг энг юқори
самарадорлигига эришишга ёрдам бериши мумкин. Сотувчи харажатларни
камайтиришга мажбур, чунки рақобат муҳити унга нархни оширишга имкон
бермайди. Бу ҳолда янги иқтисодий технологиялар, меҳнат жараёнларини
юқори даражада ташкил этиш ва ҳар томонлама тежамкорлик афзалликларга
эришиш воситаси бўлиши мумкин.
Қисман, буларнинг барчаси номукаммал рақобат шароитида
кузатилмоқда, аммо монополиялар томонидан ресурсларга том маънода
қароқчилар каби муносабатда бўлишнинг мисоллари мавжуд, айниқса,
давлат томонидан назорат баъзи сабабларга кўра заиф бўлса.
Шуни англаш керакки, идеал шаклда ҳам мукаммал (яъни соф) рақобат
тизимли нуқсонларга эга бўлади.
Биринчидан, унинг назарий модели жамоат маҳсулотларига эришиш ва
ижтимоий стандартларни оширишга иқтисодий жиҳатдан асоссиз
харажатларни назарда тутмайди (бу харажатлар схемага тўғри келмайди).
Иккинчидан, истеъмолчи умумлаштирилган маҳсулотни танлашда жуда
чекланган бўлар эди: барча сотувчилар деярли бир хил нарсани ва тахминан
бир хил нархда таклиф қилишади.
Учинчидан, ишлаб чиқарувчиларнинг чексиз кўплиги капиталнинг паст
концентрациясига олиб келади. Бу катта миқдордаги ресурсларни талаб
қиладиган лойиҳалар ва узоқ муддатли илмий дастурларга сармоя
киритишнинг иложи йўқ, буларсиз тараққиёт қийин масала.
Шундай қилиб, соф рақобат шароитида фирманинг, шунингдек,
истеъмолчининг позицияси идеалдан йироқ бўлади.
Ҳозирги босқичда идеализация қилинган моделга энг яқин бўлган
бозорнинг биржа тури ҳисобланади. Унинг иштирокчилари катта ва инерт
активларга эга эмаслар, улар бизнесга осонликча кириб-чиқадилар, уларнинг
маҳсулоти бир ҳил (котировкалар бўйича баҳоланади). Брокерлар жуда кўп
(гарчи уларнинг сони чексиз эмас) ва улар асосан талаб ва таклиф нуқтаи
9

назаридан ишлайди. Бироқ, иқтисодиёт фақат биржалардан иборат эмас.
Ҳақиқатда, рақобат мукаммал эмас ва қайси ҳолат бозорга кўпроқ мос
келишига қараб турларга бўлинади.
Мукаммал рақобат шароитида фойдани максимал даражага кўтариш
фақат нарх усуллари билан амалга оширилади.
Бозорнинг характеристикаси ва модели номукаммал рақобат муҳитида
ишлаш имкониятларини аниқлаш учун муҳимдир. Кўплаб сотувчилар чексиз
кўп харидорлар билан талаб қилинадиган бир хил турдаги маҳсулотларни
таклиф қилишларини тасаввур қилиш қийин. Бу фақат концептуал фикрлаш
учун мос бўлган идеал ҳолат.
Ҳақиқий ҳаётда рақобат ҳар доим номукаммал. Шу билан бирга,
мукаммал ва монополистик рақобат бозорларининг ягона умумий хусусияти
мавжуд (энг кенг тарқалган) ва у ҳодисанинг рақобатбардош хусусиятидан
иборат. Ҳеч шубҳа йўқки, тадбиркорлик субъектлари барча мумкин бўлган
савдо ҳажмларини тўлиқ ўзлаштирмагунча афзалликларга эришиш, улардан
фойдаланиш ва муваффақиятни ривожлантиришга интилишади. Aкс ҳолда,
мукаммал рақобат ва монополия бир-биридан жуда фарқ қилади.
Ҳақиқий, яъни номукаммал рақобат, табиатан номутаносибликка
мойиллиги билан ажралиб туради. Иқтисодий маконда етакчи, энг йирик ва
энг кучли ўйинчилар пайдо бўлиши биланоқ, улар рақобатни тўхтатмасдан,
бозорни ўзаро тақсимлайдилар. Шундай қилиб, кўпинча бу нарса
рақобатнинг "мукаммаллиги" даражасида эмас, балки чекланган ўз-ўзини
бошқариш хусусиятларига эга бўлган ҳодисанинг ўзи табиий жараёндек.
Номукаммал рақобат белгилари:
- Маҳсулотлар чекланган миқдордаги компаниялар томонидан таклиф
этилади
- Ишлаб чиқарувчилар ўз маҳсулотларининг ўзига хослигига ишонч
ҳосил қилишади
- Маҳсулотлар сифати, қадоқланиши, дизайни, хизмат кўрсатиш
жиҳатидан фарқ қилади
- Ишлаб чиқарувчи нархни ўзи белгилайди
Юқорида "капиталистик рақобат" нинг идеал модели муҳокама
қилинганлиги сабабли, унинг амалдаги жаҳон бозорида юз берадиган
воқеалар билан фарқларини таҳлил қилиш қолади. Ҳақиқий рақобатнинг
асосий белгиларига қуйидаги фикрлар киради:
- Ишлаб чиқарувчилар сони чекланган.
- тўсиқлар, табиий монополиялар, фискал ва лицензиялаш бўйича
чекловлар объектив мавжуд бўлади.
- Бозорга кириш қийин бўлиши мумкин. Чиқиш ҳам.
- Маҳсулотлар турли хил сифат, нарх, истеъмол хусусиятлари ва бошқа
хусусиятларда ишлаб чиқарилади. Бироқ, улар ҳар доим ҳам бўлиниб
кетмайди. Мисол учун Ядро реакторининг ярмини қуриш ва сотиш
мумкинми?
10

- ишлаб чиқаришнинг ҳаракатчанлиги (хусусан, арзон ресурслар
йўналиши бўйича) содир бўлади, лекин қувватларни ҳаракатга келтириш
жараёнларининг ўзи анча қимматга тушади.
- индивидуал иштирокчилар маҳсулотнинг бозор нархига, шу жумладан
иқтисодий бўлмаган усуллар билан таъсир ўтказиш қобилиятига эга.
- Технологиялар ва нархлар тўғрисида маълумот очиқ эмаслиги.
Ушбу рўйхатдан кўриниб турибдики, замонавий бозорнинг ҳақиқий
шароитлари нафақат идеал моделдан узоқ, балки аксарият ҳолларда унга зид
келади.
Ҳар қандай номукаммал ҳодиса сингари, номукаммал рақобат турли
шакллар билан тавсифланади. Яқин вақтгача иқтисодчилар уларни учта
тоифага бўлиниш принципига кўра соддалаштирдилар: монопол, олигополия
ва монополистик, ҳозир эса яна иккита тушунча - олигопсония ва
монопсония киритилди.
Номукаммал рақобатнинг ушбу нақшлари ва турларини батафсил кўриб
чиқишга лойиқдир.
Олигополия. Бозорда рақобат мавжуд, аммо сотувчилар сони чекланган.
Бундай вазиятга йирик супермаркетлар ва чакана савдо тармоқлари ёки уяли
алоқа операторлари мисол бўла олади. Катта бошланғич сармоялар ва талаб
қилинадиган рухсатномалар туфайли бизнесга кириш қийин. Бозорнинг
бўлиниши кўпинча (ҳар доим ҳам эмас) ҳудудий асосда содир бўлади.
Монополия. Кўпгина ҳолларда қонуний қоидалар бозорнинг тўлиқ якка
тартибдаги тадбиркорлигини амалга оширишга имкон бермайди.
Истиснолардан, одатда, давлатга тегишли бўлган табиий монополиялар,
шунингдек маҳсулотни етказиб бериш учун инфратузилмани (масалан,
электр, газ, сув, иссиқлик) оқилона эгалик қилувчи етказиб берувчилар бор.
Монополистик рақобат. Буни монополия билан аралаштириб
юбормаслик керак, гарчи атамалар бир хил бўлса. Ушбу турдаги рақобат
чекланган миқдордаги етказиб берувчиларнинг истеъмол хусусиятларига
ўхшаш маҳсулотни таклиф этадиган фаолияти билан тавсифланади.
Масалан, маиший техника ва электроника каби ишлаб
чиқарувчиларнинг ўзаро муносабатлари. Уларнинг ассортименти одатда
ўхшаш, аммо сифат ва нарх бўйича фарқлар мавжуд. Бозор бир нечта етакчи
брендлар ўртасида тақсимланган. Улардан бири кетган тақдирда, бўш жой
қолган иштирокчилар орасида тезда тақсимланади.
Монопсония. Номукаммал рақобатнинг бу тури фақат битта истеъмолчи
ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотиб олиши мумкин бўлганда пайдо бўлади.
Масалан, фақат давлат идоралари учун мўлжалланган маҳсулотлар турлари
мавжуд (қудратли қуроллар, махсус техника). Иқтисодий нуқтаи назардан
монопсония монополиянинг аксидир. Бу битта харидорнинг (ишлаб
чиқарувчи эмас) диктаторлигининг бир тури ва бу тез-тез содир бўлмайди.
Кўпинча меҳнат бозорида юзага келадиган ҳодиса ҳисобланади. Aгар
шаҳарда битта ишчи бўлса, масалан, фабрика бўлса, унда оддий одам ўз
меҳнатини сотиш имкониятлари чекланган.
11

Олигопсония. Бу монопсонияга жуда ўхшайди, аммо харидорларнинг
танлови кичик бўлса ҳам. Кўпинча бундай номукаммал рақобат йирик
истеъмолчилар учун мўлжалланган компонентлар ёки ингредиентлар ишлаб
чиқарувчилари ўртасида юзага келади. Масалан, рецепт бўйича баъзи бир
таркибий қисмларни фақат йирик қандолат фабрикасига сотиш мумкин ва
уларнинг сони мамлакатда озгина. Яна бир вариант - шиналар ишлаб
чиқарувчиси ўз маҳсулотларини мунтазам етказиб бериш учун автоулов
заводларидан бирида қизиқиш уйғотишга уринишидир.
Натижада, реал шароитда мавжуд бўлган ҳар қандай рақобат бозорнинг
ўзи каби номукаммал эканлигини таъкидлаш мумкин. Иқтисодий назария
нуқтаи назаридан мукаммал рақобат соддалаштирилган тушунча. Бу
идеалдан узоқ, аммо зарур.
1.2. Бозорда рақобатнинг усуллари
Рақобат чекланган ресурслардан унумли фойдаланишга ёрдам беради.
Натижада, фаолият турлари ва ишлаб чиқариш турлари тақсимланиб, шунда
улардан олинган маҳсулотлар фойда келтиради.
Рақобатнинг бир нечта турлари маълум:
- Функционал - истеъмолчиларнинг бир хил сўровини турли йўллар
билан қондиришга асосланган.
- ўзига хос - дизайни жиҳатидан фарқ қилувчи ўхшаш товарлар
ўртасидаги рақобат.
- Буюм(нарса) - сифати ва товар жозибаси жиҳатидан фарқ қилувчи
ўхшаш маҳсулотлар ўртасидаги рақобат.
- Нарх - маҳсулот нархининг пасайиши сотишни кўпайтирганда ва шу
билан бозорни кенгайтирганда.
- Яширин нарх - рақобат икки йўл билан амалга оширилганда:
1. маҳсулотнинг истеъмол нархини пасайтириш
2. ўз маҳсулотингизни рақобатчининг нархига сотиш;
3. ноқонуний усуллар;
4. қалбаки буюмлар (нусхалар кўринишидаги товарлар) ишлаб чиқариш;
5. рақобатчиларнинг антиреклама маҳсулотлари.
Ишларни бажариш усуллари бўйича фирмаларнинг рақобат кураши
қуйидаги шаклларга эга:
- нархлар рақобати, бозорни эгаллаб олиш вақтинчалик нархларнинг
пасайиши усулида;
- нархсиз рақобат - бошқалар билан рақобатлашишда товарларнинг
сифати, унинг ассортименти, мураккаб хизматларни кўрсатиш биринчи
ўринда тургади.
Ўз моҳиятига кўра рақобат:
- функционал;
- кўринишлик;
- компаниялараро.
12

Инсофсиз рақобат 1
- хўжалик юритувчи субъектнинг ёки шахслар
гуруҳининг иқтисодий фаолиятни амалга оширишда афзалликларга эга
бўлишга қаратилган, қонун ҳужжатларига, иш муомаласи одатларига зид
бўлган ҳамда бошқа хўжалик юритувчи субъектларга (рақобатчиларга) зарар
етказадиган ёки зарар етказиши мумкин бўлган ёхуд уларнинг ишчанлик
обрўсига путур етказадиган ёки путур етказиши мумкин бўлган ҳаракатлари;
Инсофсиз рақобат, шу жумладан:
o бошқа хўжалик юритувчи субъектга зарар келтириши ёки унинг
ишчанлик обрўсига путур етказиши мумкин бўлган нотўғри таққослашлар;
o юридик шахснинг интеллектуал фаолияти натижаларидан ва уларга
тенглаштирилган индивидуаллаштириш воситаларидан, товарни
индивидуаллаштириш воситаларидан қонунга хилоф равишда фойдаланган
ҳолда то варни реализация қилиш;
o товарнинг хусусияти, ишлаб чиқариш усули ва жойи, истеъмол
хосса- лари, нархи, сифати, ишлаб чиқарувчининг (бажарувчининг) кафолат
мажбуриятлари хусусида истеъмолчиларни чалғитиш, хўжалик юритувчи
субъект (рақобатчи) томонидан ишлаб чиқарилаётган товарни унинг ташқи
безати- лишини, номини, тамғаланишини, товар белгисини ва юридик
шахсни индивидуаллаштиришнинг бошқа воситасини такрорлаш, реклама
материалла- ридан, товарнинг фирма ўрови ва шаклидан нусха кўчириш
орқали қалбакилаштириш;
o фан-техникага, ишлаб чиқаришга ёки савдога оид ахборотни, шу
жумладан тижорат сирини эгасининг розилигисиз олиш, ундан фойдаланиш,
уни ошкор этиш;
o товар ёки молия бозорига бошқа хўжалик юритувчи субъектнинг
киришига тўсиқ қўйиш тақиқланади.
Кўпгина мамлакатларнинг, шу жумладан Ўзбекистоннинг қонунларига
кўра, бундай савдо-сотиқдан фойдаланиш тақиқланади.
Шундай қилиб, биз хулоса қилишимиз мумкинки, рақобат моҳияти
жиҳатидан ҳам, қонунийлиги билан ҳам фарқ қилувчи жуда кўп ҳар хил
турларга эга. Мукаммал рақобат бозорида энг кўп ишлатиладиган рақобат
амалиёти нарх рақобати бўлиб, номукаммал рақобат бозорида нархсиз
рақобат устунлик қилади.
1.3. Мукаммал ва номукаммал рақобатни чеклаш усуллари
Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ Ўзбекистон Республикаси
иқтисодиётида рақобатни ривожлантириш ва уни ҳимоя қилиш масаласига
давлат сиёсати даражасидаги устувор йўналишлардан бири сифатида
қаралди.
Рақобатни чеклашни қуйидаги белгиларини ажратиб кўрсатиш мумкин:
- бир хил шахслар гуруҳига кирмайдиган хўжалик юритувчи субъектлар
сонининг қисқариши;
1
Ўзбекситон Республикси қонуни. “Рақобат тўғрисида”. Қоун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., “Халқ сўзи”
газетасида 2012 йил 7 январда эълон қилинган.
13

- маҳсулот нархининг ошиши пасайиши, бу савдо шартлари билан
боғлиқ эмас;
- бозорда товар айланмасининг умумий қоидаларини иштирокчилар
ўртасида келишув асосида ёки бир кишининг фармонига биноан белгилаш;
- давлат ёки шаҳар ҳокимияти органларининг бозорнинг бошқа
иштирокчиларига таъсири (масалан, давлат харидлари даврида - улар эълон
қилган талаб меъёрий ҳужжатларга зид бўлиши мумкин).
Чекловлар турли шаклларда ифодаланиши мумкин:
- тажовузкор;
- салбий келишувларни шакллантиришда;
- ижро этувчи ҳокимиятнинг индивидуал ҳаракатларида.
Ҳар бир кўриниш 1-жадвалда муҳокама қилинади.
1-жадвал - Рақобатдаги чеклаш турлари
Чекловлар шакли Чекловларнинг характеристикаси
Мавжуд
имтиёзлардан
агрессив
фойдаланиш Бунга қуйидагилар киради: •
- нарх сиёсатининг диктатураси; •
- ҳеч қандай асосланмаган бир хил маҳсулот гуруҳини баҳолаш ёки
маълум бир машҳур маҳсулотни бекор қилиш тарзда; •
- келишувга биноан юкланган мажбуриятларни блокировка қилиш;
- ҳар қандай минтақавий , ҳудудий тақиқларни жорий етиш; •
- камситиш учун шароит яратиш ва бошқалар; •
- янги корхоналарнинг бозорга киришини олдини олишга
қаратилган ҳаракатлар.
Шартнома тўсиқлари Бу қуйидагиларни англатиши мумкин: •
- "картеллар" ни шакллантириш - ҳозирги мустақилликни сақлаб
қолиш учун имконият яратадиган, лекин шу билан бирга ички
бозорда ўзини ўзи тутадиган хатти-ҳаракатлар сиёсатига амал
қиладиган бирлашган компаниялар; •
- хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳаракатлари учун мажбурий
бўлмаган шартларни мувофиқлаштириш ва бошқалар.
Ижро э тувчи
ҳокимиятларнинг
ноқонуний
ҳаракатлари Бундай ҳолда, қуйидагилар ни санаш мумкин :•
- тўсқинлик қиладиган норматив ҳужжатларни тасдиқлаш шаклида
ифодаланган ноқонуний ҳаракатлар; •
- мавжуд ишлаб чиқариш қувватлари доирасида белгиланган
вазифаларни амалга оширишда тақиқларни белгилаш; •
- маълум бир компанияга нисбатан ноқонуний ҳаракатлар; •
- маълум бир ташкилот ёки корхонага нисбатан истеъмолчиларнинг
ўзига хос имтиёзларини сунъий равишда шакллантириш.
Мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотлар маҳсули сифатида бозор
иқтисодиётининг самарали ҳаракатланиши учун муҳим аҳамият касб
14

этадиган иқтисодий рақобатни ривожлантириш учун зарур бўлган
институционал асослар, шарт-шароитлар яратилди.
Шу билан бир қаторда, давлатнинг рақобат сиёсатини амалга ошириш
ваколати берилган монополияга қарши давлат органи ҳам институционал
тарафдан мустаҳкамланиб борди.
Ўзбекистонда рақобат сиёсати:Асосий саналар
 2 июл 1992 йил – “Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида ”ги
қонун қабул қилинди ва Ўзбекистонда рақобат сиёсатини шакллантириш
ва амалга ошириш бошланди;
 1992 йил – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги таркибида
Монополияга қарши ва нарх сиёсати Бош бошқармаси ташкил этилди;
 1996 йил – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузурида
Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш қўмитаси ташкил
этилди;
 2000 йил – Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонига
мувофиқ монополияга қарши орган Молия вазирлиги таркибидан
чиқарилди, унга давлат қўмитаси мақоми берилиб, республикада
монополияга қарши сиёсатни амалга ошириш ваколати берилди;
 2005 йил – рақобат, кичик ва хусусий тадбиркорликни
ривожлантириш ва қўллаб қувватлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси
Президенти Фармонига мувофиқ монополияга қарши орган қайта ташкил
этилди ва унга янги ваколатлар берилди.
 2010 йил — монополияга қарши курашишни тартибга солишни янада
кучайтириш ва соғлом рақобат муҳини яратиш мақсадида, Ўзбекистон
Республикаси Президенти Фармонига мувофиқ монополияга қарши орган
қайта ташкил этилди.
Иқтисодиётда кечаётган ижобий ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда,
шунингдек, монополияга қарши органлар институтларини янада
мустаҳкамлаш, 90 йилларда ва 2000 йилларнинг бошларидаги монополияга
қарши қонунчиликларни такомиллаштириш масадида қуйидаги норматив-
ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқилди ва қабул қилдинди:
 1996 йил 27 декабрда Ўзбекистон Республикаси “Товар бозорларида
монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида” Қонуни қабул
қилинди.
Янги қонун қоидалари иккита асосий йўналишлар бўйича
муносабатларни тартибга солишга қаратилган бўлиб, булар:
 монопол мавқеини суистеъмол қилиш устидан назорат ўрнатиш ва
унга йўл қўймаслик;
 иқтисодиётда рақобат муҳитини шакллантириш учун ташкилий,
иқтисодий ва ҳуқуқий асосларни яратиш;
 1997 йил 24 апрелда Ўзбекистон Республикаси “Табиий
монополиялар тўғрисида” Қонуни қабул қилинди;
 1996 йил 26 апрелда Ўзбекистон Республикаси “Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида” Қонуни қабул қилинди.
15

Ўзбекистон Республикасида рақобатни ривожлантиришга
йўналтирилган асосий ислоҳотлар:
Ушбу жарён уч бочқисда амалга оширилди:
1-босқич (1991-1999 йй.) Рақобат муҳитини шакллантириш учун бозор
механизмларини яратиш:
 1992 йил 2 июлда – “Монополистик фаолиятни чеклаш
тўғрисида”ги қонун қабул қилинди ва Ўзбекистонда рақобат сиёсатини
шакллантириш ва амалга ошириш бошланди;
 1992 йил – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги таркибида
Монополияга қарши ва нарх сиёсати Бош бошқармаси ташкил этилди;
 1996 йил – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузурида
Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривожлантириш қўмитаси ташкил
этилди.
Шу йилда “Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва
рақобат тўғрисида”ги қонуннинг янги таҳрири қабул қилинди.
2-босқич (2000-2010 йй). Монополист корхоналарни монополиядан
чиқариш, бўлиб юбориш ва қайта ташкил этиш:
 2000 йил – Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонига
мувофиқ монополияга қарши орган Молия вазирли таркибидан чиқарилди,
унга давлат қўмитаси мақоми берилиб, республикада монополияга қарши
сиёсатни амалга ошириш ваколати берилди.
 2005 йил – рақобат, кичик ва хусусий тадбиркорликни
ривожлантириш ва қўллаб қувватлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси
Президенти Фармонига мувофиқ монополияга қарши орган қайта ташкил
этилди ва унга янги ваколатлар берилди.
 Қўмитага янги ном берилди – Ўзбекистон Республикаси
монополиядан чиқариш, рақобат ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш
давлат қўмитаси.
3-босқич(2010 йилдан бошлаб) Молия бозорларида монополияга қарши
курашни тартибга солишни жорий этиш.
 2010 йил — монополияга қарши курашни тартибга солишни янада
кучайтириш ва соғлом рақобат муҳитини яратиш мақсадида, Ўзбекистон
Республикаси Президенти Фармонига мувофиқ монополияга қарши орган
қайта ташкил этилди ва унинг тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш
функцияси бекор қилинди.
 2012 йил – иккита давлат қўмитасини қўшилиб кетиши орқали яна
қисман ўзгариш бўлди. Шу йилда “Рақобат тўғрисида”ги қонун қабул
қилинди.
Ўзбекистон Республикаси Монополияга қарши курашиш қўмитаси
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 14 январдаги
№ПФ-5630-сонли “Давлат активларини бошқариш, монополияга қарши
курашишни тартибга солиш тизимини ва капитал бозорини тубдан
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони ва Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2019 йил 24 январдаги № ПҚ-4126-сонли
“Ўзбекистон Республикаси Монополияга қарши курашиш қўмитаси
16

фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги Қарорига мувофиқ, Ўзбекистон
Республикаси Монополияга қарши курашиш қўмитаси тузилди ва унга
монополияга қарши курашни тартибга солиш, рақобат муҳитини
ривожлантириш, табиий монополия субъектлари фаолияти устидан назорат
олиб бориш, истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, реклама
бозорини тартибга солиш ва товар-ҳомашё биржаларини лицензиялаш каби
вазифа, функция ва ваколатлар берилди.
“Рақобат тўғрисидаги” Қонуннинг 4-боби 21-моддасига кўра
Монополияга қарши органнинг ваколатлари :
товар ва молия бозорларидаги рақобат соҳасидаги норматив-ҳуқуқий
ҳужжатларни ишлаб чиқади ҳамда тасдиқлайди;
хўжалик юритувчи субъектнинг ёки шахслар гуруҳининг товар ёки
молия бозорида устун мавқеи мавжудлигини аниқлайди;
Товар ёки молия бозорида устун мавқени эгаллаб турган хўжалик юри-
тувчи субъектларнинг давлат реестрини юритади;
рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши устидан, шу
жумладан танлов (тендер) ва биржа савдоларини ўтказишда қонун ҳужжат-
ларига риоя этилиши устидан назоратни амалга оширади;
қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда рақобат тўғрисидаги қонун
ҳужжатларининг бузилишларини аниқлайди, улар бўйича ишлар қўзғатади ва
уларни кўриб чиқади;
рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик ҳақидаги иш юза-
сидан, шу жумладан хўжалик юритувчи субъектлардан рақобатга қарши
ҳаракатлар натижасида асоссиз равишда олинган даромадни (фойдани) олиб
қўйиш ва жарима солиш ҳақида қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда
қарор қабул қилади;
қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда хўжалик юритувчи субъект-
ларга, давлат бошқаруви органларига, маҳаллий давлат ҳокимияти органла-
рига, шунингдек уларнинг мансабдор шахсларига рақобат тўғрисидаги қонун
ҳужжатларини бузиш ҳолларини бартараф этиш тўғрисида ижро этилиши
мажбурий бўлган кўрсатмалар беради;
рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлиги учун хўжалик
юритувчи субъектларни, давлат бошқаруви органларини, маҳаллий давлат
ҳокимияти органларини, уларнинг мансабдор шахсларини ва бошқа жисмо-
ний шахсларни тегишли жавобгарликка тортади;
лицензиялашни жорий этиш ёки бекор қилиш тўғрисида, божхона та-
рифларини ўзгартириш тўғрисида, квоталарни жорий этиш ёки бекор қилиш
ҳақида, шунингдек солиқ ҳамда бошқа мажбурий тўловларни тўлаш бўйича
имтиёзлар бериш, имтиёзли кредитлар бериш ва давлат томонидан қўллаб-
қувватлашнинг бошқа турларини татбиқ этиш ёхуд уларни бекор қилиш
тўғрисида тегишли давлат органларига таклифлар киритади;
рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари бузилганлиги билан боғлиқ
жиноят аломатлари бўйича жиноят иши қўзғатиш ҳақидаги масалани ҳал
қилиш учун материалларни тегишли органларга юборади;
17

рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг қўлланилиши ва бузили-
ши билан боғлиқ ишларнинг судда кўриб чиқилишида иштирок этади;
хўжалик юритувчи субъектлар, давлат бошқаруви органлари ва маҳал-
лий давлат ҳокимияти органлари томонидан рақобат тўғрисидаги қонун
ҳужжатларига риоя этилиши юзасидан қонун ҳужжатларида белгиланган
тартибда текширишлар ўтказади;
рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузган хўжалик юритувчи
субъектлар, давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти
органларининг реестрини юритади ва эълон қилади;
рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг қўлланилиши масалалари
юзасидан ўз ваколатлари доирасида тушунтиришлар беради.
II Боб. Ўзбекистон шароитида мукаммал ва номукаммал
рақобатнинг хусусиятлари
2.1. Ўзбекистон бозоридаги мукаммал ва номукаммал рақобатни
баҳолаш
Йилдан йилга ҳар бир компания учун рақобатчилар сони кўпаймоқда.
Мижозлар товарларга бўлган талабларини кўпайтиргани сари сотувчилар ўз
мақсалари сари харидорлар аудиториясини ва бозордаги ўз позицияларини
сақлаб қолиш учун ўзларининг уникал таклифларини фаол равишда яратишга
мажбурдирлар. Тор ихтисослашув, маҳсулотнинг ўзига хослиги ва уни
самарали тарғиб қилиш ўзини бошқалар қаторида бозорни эгаллашга ва
танловда ғолиб чиқишга имкон беради.
Рақобат муҳитида товарларнинг арзонлигига эмас, балки уларнинг
сифати ва хизматига ишониш керак. Фақатгина шу тарзда янги ишлаб
чиқарилган рақобатчилар (маҳаллий ёки хорижий) бизнеснининг бозор
позицияларига тажовуз қилмайди.
Замонавий ва кўпроқ билимга эга истеъмолчилар маҳсулотлар
(хизматлар) нархи ва сифатини синчковлик билан таққослайдилар. Aгар
мижоз сотувчи ёки товар белгиси билан психологик алоқада бўлмаса, доимий
харидорлари бошқа рақобатчиларга боради, шунга ўхшаш маҳсулотни топди,
аммо арзонроқ нархда. Истеъмолчини сақлаб қолиш учун “ноёб савдо
таклифи”ни, яъни диффиренциацияни қўллаши керак бўлади:
маҳсулотингизнинг бошқа тадбиркорларнинг таклифларидан фарқи ва
афзалликларига эътибор бериб ва ушбу тадбирни реклама тадбирларида
қўллаш зарур бўлади. Бошқа ишлаб чиқарувчилар юқоридаги усулдан
фойдаланмаса, мижозларни сақлаб қолиш эҳтимоли юқори бўлади.
Рақобат муҳити бозор иқтисодиёти ривожланиш даражасига баҳо
беради.
Рақобат муҳити - бу ўзаро фаолиятида бозор муносабатлари
иштирокчиларига тенг имкониятлар яратадиган иқтисодий, ҳуқуқий,
ташкилий, сиёсий шартлар мажмуидир.
Давлат томонидан самарали рақобат сиёсатининг амалга оширилиши
натижасида товар ва хизматлар бозорларининг монополлашиш даражаси
18

сезиларли равишда пасайди. Монополист корхоналар сони 75,2 фоизга,
хусусан, 2004-2010 йилларнинг ўзида монопол маҳсулотнинг республика
ялпи ички маҳсулоти ҳажмидаги улуши 26 фоиздан 19,2 фоизга камайди. Бу
эса рақобатнинг янада ривожланганлиги ҳамда товар бозорларида устун
мавқени эгаллаб турган корхоналар сонининг сезиларли даражада
қисқарганлигидан далолатдир.
Эҳтимол, иқтисодиётда рақобат муҳитини қуриш фақат бутун
иқтисодиётнинг барча элементларининг ўзаро таъсири натижасида юзага
чиқариш мумкиндир. Фақатгина бундай умумий ёндашув билан
Ўзбекистон иқтисодиётида рақобат муҳитини яратиш муаммосини ҳал
қилиш мумкин бўлади.
Рақобат муҳитини яратишда катта муаммолар узоқ вақт давомида
мамлакатни ривожлантиришнинг кенг қамровли стратегиясининг йўқлиги
натижасида юзага келади. Қийинчиликлар икки томонлама (қонуний ва
ноқонуний) бухгалтерия тизимининг мавжудлиги, молиявий режаларни
ишлаб чиқиш натижасида намоён бўлади. Ўзбекистонда рақобат муҳитини
амалга ошириш ва ривожлантиришга қуйидаги бир қатор сабаблар
тўсқинлик қилиши мумкин:
- ҳуқуқий базанинг бошқа тармоқлар билан заиф алоқаси ва
интеграцияси, яъни. тизимли хронологик илмий ёндашувларнинг етарли
даражада қўлланилмаслиги;
- ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларини рақобатбардошлик,
сифат ва ресурсларни тежашни бошқариш бўйича берилган таълимнинг
сифатсизлиги;
- объектларнинг рақобатбардошлигига эришишга йўналтирилган
ходимлар малакасини оширилиши сустлиги;
- ресурслардан фойдаланиш самарадорлигининг пастлиги, ресурсларни
оқилона тақсимлай олмаслик табиий ресурслар захираларининг тугашига
олиб келади;
- мамлакатнинг ёқилғи-енергетика комплекси. Бу ерда вазият табиий
ресурсларни қазиб олиш ва қайта ишлашнинг юқори харажатлари, уларни
ташиш муаммолари.
Хулоса қилиш мумкинки, Ўзбекистонда иқтисодиётида рақобат
муҳитини яратишнинг асосий муаммоси асосий воситаларнинг катта
даражада эскиришидир. Ушбу муаммо, эҳтимол, юқоридаги барча
нарсаларнинг энг жиддийидир. У жамият ҳаётининг барча соҳаларини
қамраб олади. Кўриниб турибдики, асосий воситаларнинг амортизацияси ҳеч
қандай тарзда мамлакат иқтисодиётида рақобат муҳитини яратиш учун қулай
момент бўлиб хизмат қилиши мумкин эмас.
Шундай қилиб, шуни таъкидлаш мумкинки, Ўзбекистон иқтисодиётида
тўлақонли рақобат муҳитини яратиш ва ривожлантириш учун нафақат
юқоридаги муаммоларни, балки бошқа кўплаб муаммоларни ҳам ҳал қилиш
керак ва бу жуда секин жараён.
19

Ривожланишнинг ҳозирги босқичида жаҳон иқтисодиёти умуман
иқтисодий жараёнларнинг таркибий ўзгаришлари билан, шунингдек,
технологик ривожланишнинг янги босқичи билан боғлиқ янги муаммоларга
дуч келмоқда.
Иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар тобора тезроқ рўй бериб, барча
жараёнларга, шу жумладан сиёсий ва ижтимоий жараёнларга сезиларли
таъсир кўрсатмоқда.
Мутахассисларнинг фикрига кўра, 2000-йилларнинг охири - 2010-
йилларнинг бошларида, аксарият ривожланган мамлакатларда иқтисодий ва
технологик салоҳияти потенциали салбий натижалар сари интилаётганини
тахмин қилишган.
Ривожланган мамлакатларда маҳсулдорликнинг ўсиш суръатлари 1970
йилларнинг бошларида сезиларли даражада пасайишни бошлади. 2011
йилдан бошлаб ушбу кўрсаткичнинг кўрсаткичлари йилига 1% дан
ошмайдиган даражада ўзгариб турди (бу 1990-2000, 2000-2007 ва 2007-2013
даврларига нисбатан икки ёки ундан кўп марта кам).
Aнъанавий технологиялар, шунингдек, иқтисодиётнинг ноишлаб
чиқариш соҳаларида: қишлоқ хўжалиги, транспорт, энергетика, соғлиқни
сақлаш, таълим ва умуман ижтимоий соҳаларда маҳсулдорлик ва
самарадорлик чегараларига яқинлаша бошлади.
Технологик инновацион тенденциялар орасида, хусусан, қуйидагилар
таъкидланган:
- технологик (илмий-техник) ўсиш башорат қилиш имкониятларини
йўқотади;
- рақамли технологиялар том маънода барча чегараларни бузиб ўтиши,
яъни рақамли дунё моддий дунёнинг барча соҳаларига ёйиш,
- янги индустрия, яъни ишлаб чиқариш технологиялари ва тармоқлари
пайдо бўлиши, улар учун иш ҳақи (юқори иш ҳақи) кам аҳамиятга эга бўлиб,
юқори сифатли тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларининг
мавжудлиги ва истеъмолчининг яқинлигидан ишлаб чиқарилаадиган
маҳсулатларнинг индивидуаллашувига олиб келмоқда,
- инновацион технологик кўчиш(қўллаш) фуқароликдан ҳарбий
соҳаларга узатилиши тобора кўпроқ амалга оширилмоқда, авал бу жараён
тескари йўналишда бўлган (янгиликлар биринчи навбатда ҳарбий саноат
мажмуасида пайдо бўлган).
Шу билан бирга, узоқ муддатли истиқболда етарлича ўйланмаган ва
тезда амалга ошириладиган чора-тадбирлар рақобатнинг чекланишига ва
Ўзбекистон иқтисодиёти фаолияти самарадорлигининг пасайишига олиб
келиши мумкин.
Иқтисодиётни картелизация қилиш "рақамли иқтисодиёт" да иқтисодий
ўсиш имкониятларини объектив равишда чеклаб қўядиган хавфли омил
ҳисобланади.
Рақобатга қарши келишувлар Ўзбекистон иқтисодиётининг барча
соҳаларида, хусусан стратегик аҳамиятга эга бўлган соҳаларда кенг
тарқалган, масалан, дори-дармон ёки озиқ-овқат маҳсулотларини етказиб
20

бериш, бу мамлакат иқтисодий хавфсизлигига таҳдид солади, давлат
бюджетига ва давлат иштирокидаги компанияларга катта зарар етказади.
"Рақамли иқтисодиёт" ривожланиши билан боғлиқ равишда рақобатга
қарши келишувларга эришиш учун келишувлар иштирокчилари замонавий
технологиялардан фойдаланишни бошладилар, бу еса "илғор" рақобатга
қарши амалиётни яратишга олиб келади ва такомиллаштирилган
ёндашувларни талаб қилади.
Сўнгги 20 йил ичида ишлаб чиқарувчилар рақобатни кам ёки умуман
сезишмаган, уларнинг улуши аста-секин қисқариб бормоқда.
“Глобал рақобатбардошлик индекси”ни эълон қилиб борадиган халқаро
ташкилот мавжуд бўлиб, халқаро иқтисодий форумда эълон қилиб боради. Бу
ташкилот 2004 йилдан ҳозирга қадар фаолият юритиб келмоқда ва 2019
йилги натижаларига кўра рақобатбардошлик кўрсаткичи бўйича 141 та
мамлакат рўйхатига Ўзбекистон кира олмади. Аммо дунё мамлакатлари
бўйича Ўзбекистоннинг статистик маълумотлари рейтинг тизими асосида
кўрсатилган. Масалан, ижтимоий соҳа бўйича 102-ўринда, аҳоли бахтлилик
даражаси бўйича 42-ўринда, аҳолининг ўз ҳаётидан мамнунлиги бўйича 80-
ўринда, гендер тенглик бўйича 64-ўрин, таълим тизими ва олий таълим
тизими соҳалари бўйича рўйхатдан ўрин ололмаган, узоқ умр кўриш бўйича
120-ўрин, қонун устиворлиги бўйича 91-ўин ва ҳоказо жуда кўп параметрлар
бўйича рейтинг эълон қилиниб борилади. Миллий рақобатбардошликни
аниқлашда 12 мезон кўрсаткичлари умумлаштирилади:
1. Институтларнинг сифати.
2. Инфратузилма.
3. Макроиқтисодий барқарорлик.
4. Соғлиқни сақлаш ва бошланғич таълим.
5. Олий маълумот ва касб-ҳунар таълими.
6. Товарлар ва хизматлар бозорининг самарадорлиги.
7. Меҳнат бозори самарадорлиги.
8. Молиявий бозорни ривожлантириш.
9. Технологик ривожланиш даражаси.
10. Ички бозор ҳажми.
11. Компанияларнинг рақобатдошлиги.
12. Инновацион салоҳият.
1-ўнтиликни қуйидаги мамлакатлар эгаллаган:
Сингапур , АҚШ, Гонконг , Нидерландия, Швейцария , Япония , Германия ,
Швеция , Буюкбритания , Дания
Дунё ва Ўзбекистондаги иқтисодий вазиятни баҳолаш глобал иқтисодий
муаммоларга қарши туриш қобилиятини таъминлаш ва тезлаштирилган
иқтисодий ўсишни таъминлаш учун замонавий тенденциялардан
фойдаланиш учун бир қатор муҳим чораларни кўриш зарурлигини кўрсатади.
Шу билан бирга, ушбу вазифаларни ҳал этиш иқтисодий ўсишга тўсқинлик
қиладиган ички омилларни енгиб чиққандагина мумкин бўлади.
2.2 . Ривожланган мамлакатларда мукаммал ва номукаммал рақобат
21

Энг қатъий антимонопол қонунлар Қўшма Штатларда учрайди.
Қонунчиликнинг мақсади - иқтисодий самарадорликни ошириш учун эмас,
балки иқтисодий қонунийликни таъминлашга интилишдир.
Монополияга қарши асосий қонунлар: Шерман Акти (қонун) (1890),
Клейтон Акти (қонун) (1914), Робинзон-Патман қонуни (1936).
AҚШ қонунларига биноан фирмаларнинг рақобатга қарши
ҳаракатларининг қуйидаги турлари ажратилган:
1) ноқонуний каби. Бу шуни англатадики, агар қонунларда улар
рақобатга қарши деб номланса, суд уларнинг жамиятга келтирган фойдаси
ёки зарари билан шуғулланмайди ва компания жазоланади.
2) рационаллик қоидаси (қонун руҳи) асосида ноқонуний. Ушбу
ҳаракатлар бўйича суд қарорлари рақобатга қарши ҳаракатларнинг ижобий
ва салбий оқибатларини таққослаш ва таққослаш асосида қабул қилинади.
Биринчи турга фирмаларнинг рақобатга қарши қуйидаги ҳаракатлари
киради: нархларни горизонтал равишда белгилаш; бозор улуши бўйича
горизонтал келишув; гуруҳни бойкот қилиш (фирмаларнинг учинчи фирма
билан бозордан сиқиб чиқариш мақсадида савдо қилишдан келишилган
ҳолда рад этиш); ўзаро сотиш ва сотиб олиш тўғрисидаги битим; тегишли
савдо; нотўғри маҳсулот маълумотлари.
Иккинчи турга қуйидагилар киради: вертикал шартномалар доирасида
нархларни тартибга солиш; битта алоҳида компаниядан етказиб беришдан
бош тортиш; сотиб олиш ёки сотиш бўйича эксклюзив ҳуқуқ.
AҚШ сектор сиёсатининг алоҳида йўналиши - бу мезонларни белгилаш,
бу фирмаларнинг бирлашиши ёки қўшилишига йўл қўйилмайди.
Европа Иттифоқи мамлакатларида монополияга қарши сиёсат
Ушбу мамлакатларда рақобат сиёсатининг мақсади - фирмалар
ўзларининг бозордаги хатти-ҳаракатлари билан бозор интеграциясини
бузмаслигини таъминлаш.
Ушбу мамлакатларда унинг қуйидаги умумий асослари мавжуд:
а) монополияларни тақиқлаш кенг тарқалмаган. A сосий э ътибор
монополиялар ва доминант фирмаларни тартибга солишга қаратилган.
б) тармоқ сиёсатини олиб боришда "самарали рақобат" тушунчаси фаол
қўлланилади - бу иқтисодиётнинг таркибий қайта тузилишига ҳисса
қўшадиган рақобат.
Е вропа Иттифоқининг рақобат тўғрисидаги қонунининг асосий
қоидалари Рим шартномасининг 85 ва 86-моддалари. Улар картеллар ва
фирмалар ўртасидаги бошқа чеклов шартномаларини тақиқлайди (85-модда);
бозорнинг устун мавқеини суистеъмол қилишни қоралаш, фирма учун устун
мавқе яратиши мумкин бўлган бирлашишни (горизонтал ва вертикал)
тақиқлаш (86-модда); мамлакатлар ўртасидаги савдо-сотиқни бузадиган
фирмаларга ҳукумат ёрдамини тақиқлаш (92-модда). Картеллар ва доминант
фирмалар ишлаб чиқариш, техник ва иқтисодий тараққиётни яхшилашга
ҳисса қўшадиган ҳолатларда истисноларга йў л қўйилади.
Япония
22

Монополияга қарши сиёсат Эркин савдо комиссияси, Саноат ва савдо
вазирлиги томонидан олиб борилади. Улар одатда расмий қарорларни қабул
қилмайди, аммо "қийин ҳолатларда" фирмалар билан норасмий
музокараларни афзал кўришади.
Доминант бирлашишга қуйидаги ҳолларда йў л қўйилади:
1) иқтисодиётнинг сектори , тармоғига таҳдид солувчи инқироз;
2) Япониянинг ташқи мажбуриятларини бажариш зарурати; 3) й ена
курсини ушлаб туриш;
4) ишга жойлашиш манфаатлари учун; 5) агар керак бўлса, компанияни
банкротликдан қутқари ш .
2.3. Ўзбекистон республикаси ва хорижий мамлакатларда
рақобатнинг янги усуллари
Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда ва дунёда рақобат усуллари ўтган асрда
қўлланилган усулларга нисбатан анча илгарилаб кетди. Ҳозирги вақтда
стратегия компаниянинг ривожланиши ва бошқарувини бошқариш учун
асосий восита ҳисобланади. Рақобат стратегияси - бу етакчи мавқега эга
бўлишга интилиб, уни саноат бозорида тарғиб қилишга қаратилган
фирманинг ҳаракатлари. Бундай кураш компаниянинг мақсадлари билан
бошқарилади. Стратегия бозорда ўзини тутиш хатти-ҳаракатларини,
рақобатчилар билан ўзаро муносабатларни акс эттирувчи ҳужжат сифатида
тузилиши мумкин. Рақобат мақсадлари минимал ва максималга бўлинади.
Минимал - шахсий бозор улушини барқарорлаштириш ва истеъмолчини
сақлаб қолиш. Максимал мақсад янада кенгаяди - бошқа фирмалардан
харидорларни "сиқиб чиқариш" орқали бозор улушини кенгайтириш.
Ҳозирда иккита асосий рақобат тактикаси мавжуд:
1) Фаол (тажовузкор) стратегиялар бозор улушини эгаллаш учун
тўғридан-тўғри қарама-қаршиликка қаратилган қадамларни ўз ичига олади.
Ушбу тактика асосий рақибларга қарши қўлланилади. У харидорларни ўз
маҳсулотларидан "ажратиш" учун деярли ҳар қандай ҳаракатни оқлайди.
Ҳужум стратегиясининг кичик турлари:
- Фронтал ҳужум. Номидан кўриниб турибдики, ҳужум душманнинг
барча жабҳаларида - ҳам маҳсулотлар, ҳам реклама ва нархлар бўйича амалга
оширилмоқда. Иштирокчи "душманни ўз қуроли билан уриш" тамойилини
бошқаради, яъни асосий рақобатчига қарши, улар ўзларининг қуролларидан
фойдаланадилар, шиддат билан уларни енгиб ўтишга ҳаракат қиладилар.
Масалан: агар рақобатчи рекламага эътиборини қаратса, демак сиз харидорни
жалб қилишнинг бир хил усулидан фойдаланасиз, лекин фаолроқ. Кейин,
сизнинг фонингизда рақиб "сўнади".
- Ён томондан ҳужум. Ҳужум рақибнинг заиф томонига қаратилган.
Ушбу стратегиядан ресурслари чекланган компаниялар фойдаланадилар.
Улар тўғридан-тўғри ҳужумда душманни енгишга қодир эмаслар, шунинг
учун улар қанотлардан кириб келишади. Ушбу тактиканинг сегментация
йўналиши қондирилмаган эҳтиёжлар билан бозор сегментини тўлдиришни
назарда тутади. Мисол: Япония дунёдаги етакчи автомобилларни ишлаб
23

чиқарувчи етакчига айланди. Фронтал ҳужумдан қанот тактикасининг
устунлигини жаҳон амалиёти исботламоқда.
- Қуршовга олиш (қамал). Рақобатчининг сиёсати узоқ вақт давомида
яхшилаб ўрганилади, заиф томонлари таҳлил қилинади. Бу "аста-секин, аммо
аниқ" позицияни бошқарадиган кутиш ва кўриш тактикаси. Бу кичик
компаниялар томонидан ишлатиладиган қанот ҳужумига ўхшайди.
- айланиб ўтиш. Ён стратегия тўғридан-тўғри рақобатдан қочишдир.
Компания доимий равишда, синчковлик билан ноу-хауларни
ривожлантиради, асосий рақобатчилар манфаатлари доирасига тўғри
келмайдиган сегментда маҳсулот ишлаб чиқаради.
2) Пассив стратегиялар рақиблари билан тинчлик билан ўзаро
муносабатда бўлишга, шу билан бирга уларнинг бозор улуши ва фойдасини
бироз оширишга қаратилган. Пассив стратегиялар кичик фирмалар билан
машҳур. Улар бозорнинг асосий иштирокчиларининг қаршиликларига сабаб
бўлмайди.
Хусусиятлари:
- Улар асосий эътиборни бозорнинг алоҳида кичик тармоқларига
қаратадилар, бутун бозорни "босиб олиш" мақсадига эга эмаслар.
- харажатларни камайтириш ва асосий харажатларни камайтириш
йўналишидаги технологияларни ривожлантиришга қаратилган.
-устуворлик - фойда, бозор улуши ёки сотиш эмас.
Пассив стратегияларнинг турлари:
- "тарғиб қилинган" товарларни нусхалаш ("биз улар каби маҳсулот
чиқарамиз, лекин ярм нархда "). Ушбу тактикани қўллаш учун фирма
маҳсулот нусхасини яратиш учун етарли ресурсларга эга бўлиши керак.
- Кичик бозор стратегияси. Кичик бизнесда қўлланилади. Бу жуда кичик
бозор сегментида оригинал маҳсулотларни сотишдан иборат. Бу бизнес
эгасининг махсус кўникмаларига асосланади - теридан гуллар ясаш,
жозибадор шаклли буюмлар ва бошқа нарсалар.
- Иштирок этиш стратегияси - бу корхона йирик рақобатчининг
маҳсулотларини (мебел ёки тикув аксессуарлари, автомобил кимёвий
моддалари) тўлдиришга ёрдам берадиган маҳсулот ёки хизматни ишлаб
чиқариши.
- Позицияни сақлаб қолиш - бу ҳечкимда йўқ ноёб имконият эгаси
бўлиш. Компания ўз тараққиёти ва улушининг барқарорлигини сақлаб
қолади, шу билан бирга соҳадаги йирик фирмалар билан тўқнашмасликка
ҳаракат қилади. Узоқ яшаб қолмайдиган тактика.
- Франчайзинг. Кичик бизнес стратегияси. Фирма унинг ҳомийлигида
ишлайдиган йирик рақибнинг "васийлигини" олади. Франчайзинг
шартномаси билан ҳужжатлаштирилади.
Юқорида айтилганларнинг барчасидан хулоса қилишимиз мумкинки,
сўнгги ўн йилликларда рақобат кучайган ва бу деярли бутун дунёда қайд
этилган. Албатта бу яқин ўтмишда бўлмаган, яъни кўплаб мамлакатлар
саноат тармоқларида йўқ эди. Бозорлар ҳимояланган бўлган ва доминант
позициялар аниқ белгиланган бўлган.
24

Рақобатнинг ўсиши ҳукуматлар ва картелларнинг бевосита аралашуви
билан тўхтатилди. Ўзбекистонга келсак, рақобат тушунчаси мамлакатимизда
дунёнинг ривожланган мамлакатларига қараганда анча кеч пайдо бўлди.
Aйни пайтда биз эркин бозор иқтисодиёти сари интилганимиз билан бошқа
ривожланган мамлакатлар билан ўзао интеграциялашув ва боғлиқлик
чуқурлашмаган, бозор иқтисодиётига ўтиш ва рақобат назарияси
амалиётининг ривожланишига ва бошқа ривожланаётган мамлакатларга
намуна бўлишга ҳисса қўшди деб айта оламиз. Aмалиёт шуни кўрсатдики,
аксарият Ўзбекистон корхоналари фаол рақобатлашишга тайёр эмаслар.
Қишлоқ хўжалигига келсак, бозор иқтисодиётига ўтиш даврида хорижий
ишлаб чиқарувчилар билан айрим товарлар билан рақобатлашганмиз холос,
рақобатлаша олмайдиган тармоқлар ҳозирги пайтда жуда кўп, лекин
асосийси озиқ-овқат маҳсулолотлари билан ўзини таъминлай оладиган
даражада.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси белгилаб олинган.
3- йўналиш - “Иқтисодиётни ривожлантириш ва ибераллаштиришнинг
устувор йўналишлари ” ҳисобланади.
Стратегиянинг 2-қисмида қуйидагилар келтирилган.
“Таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнинг
етакчи тармоқларини модернизация ва диверсификация қилиш ҳисобига
унинг рақобатбардошлигини ошириш: 2
 Миллий иқтисодиётнинг мутаносиблиги ва барқарорлигини
таъминлаш, унинг таркибида саноат, хизмат кўрсатиш соҳаси, кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорлик улушини кўпайтириш;
 ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик
жиҳатдан янгилаш, ишлаб чиқариш, транспорт-коммуникация ва ижтимоий
инфратузилма лойиҳаларини амалга оширишга қаратилган фаол инвестиция
сиёсатини олиб бориш;
 Юқори технологияли қайта ишлаш тармоқларини, энг аввало,
маҳаллий хомашё ресурсларини чуқур қайта ишлаш асосида юқори қўшимча
қийматли тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни жадал ривожлантиришга
қаратилган сифат жиҳатидан янги босқичга ўтказиш орқали саноатни янада
модернизация ва диверсификация қилиш;
 Иқтисодиёт тармоқлари учун самарали рақобатбардош муҳитни
шакллантириш ҳамда маҳсулот ва хизматлар бозорида монополияни
босқичма-босқич камайтириш;
 Принципиал жиҳатдан янги маҳсулот ва технология турларини
ўзлаштириш, шу асосда ички ва ташқи бозорларда миллий товарларнинг
рақобатбардошлигини таъминлаш;
 Ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришни рағбатлантириш сиёсатини
давом эттириш ҳамда, энг аввало, истеъмол товарлар ва бутловчи буюмлар
2
https://strategy.uz/index.php?static=prioritetnye_napravleniya
25

импортининг ўрнини босиш, тармоқлараро саноат кооперациясини
кенгайтириш;
 Иқтисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб
чиқаришга энергия тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш, қайта
тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш,
иқтисодиёт тармоқларида меҳнат унумдорлигини ошириш;
 Фаолият кўрсатаётган эркин иқтисодий зоналар, технопарклар ва кичик
саноат зоналари самарадорлигини ошириш, янгиларини ташкил этиш;
 Хизмат кўрсатиш соҳасини жадал ривожлантириш, ялпи ички
маҳсулотни шакллантиришда хизматларнинг ўрни ва улушини ошириш,
кўрсатилаётган хизматлар таркибини, энг аввало, уларнинг замонавий юқори
технологик турлари ҳисобига тубдан ўзгартириш;
 Туризм индустриясини жадал ривожлантириш, иқтисодиётда унинг
роли ва улушини ошириш, туристик хизматларни диверсификация қилиш ва
сифатини яхшилаш, туризм инфратузилмасини кенгайтириш;
 Экспорт фаолиятини либераллаштириш ва соддалаштириш, экспорт
таркибини ва географиясини диверсификация қилиш, иқтисодиёт тармоқлари
ва ҳудудларнинг экспорт салоҳиятини кенгайтириш ва сафарбар этиш;
 Йўл-транспорт инфратузилмасини янада ривожлантириш, иқтисодиёт,
ижтимоий соҳа, бошқарув тизимига ахборот-коммуникация
технологияларини жорий этиш.”
26

Хулоса
Ўрганиш натижасида хулоса қилиш мумкинки, иш бошида қўйилган
вазифалар - рақобатнинг моҳияти ва турлари, мукаммал ва номукаммал
рақобатнинг ишлаш механизмлари, рақобатнинг афзалликлари ва камчиликлари
кўриб чиқиб ўрганилди; замонавий Ўзбекистонда рақобатнинг ўрни ва роли
кўриб ўрганилди.
Хулоса қилиб айтганда, ўтказилган тадқиқот бўйича умумий хулосалар
чиқариш зарур. Рақобат мураккаб кўп қиррали ҳодисадир. Иқтисодиётнинг
ушбу элементи иқтисодиётни ривожлантириш учун ҳаётий ва энг қудратли куч
сифатида баҳоланиши керак.
Бозор таркибини белгилайдиган тўртта рақобатбардош тузилмалар мавжуд:
соф рақобат, монополистик рақобат, олигополия, соф монополия. Бозорда
рақобат уч хил: функционал, ўзига хос ва предметли(буюмли).
Иқтисодиётда рақобатни унинг усуллари асосида нархга асосланган ва
нархсиз рақобат ва сифатга асосланган рақобат (истеъмол қиймати) га бўлиш
мумкин.
Рақобат бозор иқтисодиётининг нормал ишлаши учун зарур ва белгиловчи
шартдир. Бозор рақобатида қиймат қонуни пайдо бўлади. Унинг таъсири остида
баъзи товар ишлаб чиқарувчилар рақобатчиларининг қаршиликларига ва
уларнинг ривожланишидаги ютуқларга қарши туришади, бошқалари банкрот
бўлиб, бозор рақобати иштирокчилари қаторини тарк этишга мажбур бўлишади.
Шунингдек, рақобатнинг аҳамияти, замонавий бозор ва унинг монополияга
қарши қонунчиликдаги моҳияти ҳақида гапириш керак. Сўнгги ўн йилликларда
сезиларли ўзгаришларни бошдан кечирган бозор иқтисодиёти шароитида
рақобат иқтисодий механизмда ўзининг иқтисодий механизмидаги энг муҳим
ўрнини сақлаб, ўтган асрга қараганда сезиларли даражада сезиларли рол
ўйнамоқда. Рақобат, айниқса, бозорнинг тўлиқ ҳукмронлиги шароитида салбий
иқтисодий ва ижтимоий оқибатларга олиб келиши мумкин. Бироқ, умуман
олганда, ўзининг қаттиқ қонунлари билан рақобат замонавий тараққиётнинг
асосий двигатели деб таъкидлаш мумкин.
Рақобат муаммоси кўплаб хорижий иқтисодчилар томонидан ҳам, бизнинг
27

мамлакатимизда ҳам ўрганилмоқда. Aммо бу ҳодисани ўрганиш етарли эмас.
Aмалиётда олинган билимларни тўғри қўллаш ҳам муҳимдир. Кўпгина
давлатларнинг муаммоси ўз давлатлари учун энг мақбул рақобат шаклини
танлашдир. Шунинг учун давлат миллий манфаатлар ёки мамлакатдаги ҳукмрон
ижтимоий кучдан келиб чиққан ҳолда миллий чегаралар ичида (ҳатто уларнинг
чегараларида) рақобатни тартибга солишда фаол рол ўйнаши керак. Aйнан
давлат қулай рақобат муҳити учун шарт-шароитлар яратишни, миллий
иқтисодиёт ва бозор миқёсида "адолатли" рақобатни ўтказиш қоидаларини
ишлаб чиқишни кўп жиҳатдан белгилайди.
Мамлакатимиздаги рақобатни таҳлил қилиб, Ўзбекистон режали
иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтиши оғир кечишини амалда кўрдик, шу
пайтгача амалга оширилган ислоҳотлар бугунги шароитда нормал рақобат
муҳитини ҳозирча шакллантира олмаяпти деган хулосага келдим. Давлат ўз
монополияларининг бир қисмини хусусий қўлларга ўтказди ва, менинг
фикримча, бу кутилган натижани ҳозирча берчаяпти. Монополистлар бозордаги
мустақил диктаторлиги буткул йўқолмаган. Давлат бозорларни
монополлаштиришига халақит беришга уринади, лекин жуда камдан-кам
ҳолларда у самарали бўлиб чиқади. Aксинча, давлат ўз молларини, шу
жумладан монополиялар ёки олигополиялар томонидан ишлаб чиқарилган
товарларни ҳимоя қилади. Масалан, четдан киритияётган(ҳатто янги бўлмаган)
автомобилларга божларнинг кўплиги маҳаллий автомобил ишлаб
чиқарувчиларни рақобатдош бўлишга ундамайди. Бир томондан, давлат ўз
ишлаб чиқарувчиси ҳақида қайғуради, аммо бу протекционистик сиёсат
тараққиёт гарови бўлолмайди. Бизнинг транспорт воситаларига бўлган
талабимиз катта бўлаиб қолаверади, аммо қониқиш даражаси пасаяди. Бизнинг
машиналаримиз импорт қилинадиган автомобилларга нисбатан тегишли сифат
даражасига эга эмаслиги аниқ. Ва ишлаб чиқарувчилар сифатни яхшилаш учун
қизиқиши бўлмайди, чунки маҳсулотлари сони етарлича талаб билан
қондирилган. Демак, рақобат ҳар қандай мамлакатнинг иқтисодий ҳаётидаги энг
муҳим тушунчалардан бири сифатида қаралиши керак, акс ҳолда унга эътибор
бермаслик ҳалокатли натижаларга олиб келиши мумкин.
28

Фойдаланилган адабиётлар:
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. - 46 б.
2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо етамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017. – 56 б.
3. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 47 б.
4. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. “Ўзбекистон”, 2017. – 485 б.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси ўғрисида”ги ПФ-
4947-сонли Фармони. Ўзбекистон
6. Яхшиева М.Т. Ҳозирги заман рақобат назарияси: Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ,
2019. – 280 бет.
7. Яхшиева М.Т. Ҳозирги заман рақобат назарияси: Ўқув услубий мажмуа. 2019
ТДИУ.
8. Джалалова И.А., и.ф.н. – «Бизнес стратегияси» фани (Маърузалар матни) ТДИУ.
9. Абдукаримов В.А., Корхона иқтисодиёти: дарслик.
10. Соавтор Т.Б. Оберт Теория конкуренции: учебное пособие для студентов
экономических специальностей. – Саратов: Изд-во «Саратовского государственного
университета им Н.Г.Чернышевского» , 2014. – 80с.
11. Портер М. Конкурентное преимущество: Как достичь высокого результата и
обеспечить его устойчивость / М. Портер — «Альпина Диджитал», 1985
12. В. И. Бархатов Вестник Челябинского государственного университета. 2010. №
27 (208).Экономика. Вып. 29. С. 36–41. Теоретико-методологические аспекты
регулирования совершенной и несовершенной конкуренции в гобальной экономике.
13. Л. В. АНТ ОСИК, кандидат экономических наук, доцент кафедры экономической
теории и экономической политики Е-mail. ru:antosik_lv@mail.ru Волгоградский
государственный университет. Способы и последст вия огран ичен ия конкурен ции (на
примере Волгоградс кой област и)
14. Джалалова И.А., Бизнес стратегияси: ўқув қўлланма. 2011й.
15. Джалалова И.А., Бизнесни баҳолаш: дарслик. 2011й.
16. «Конкуренция и предпринимательство / Израэл Кирцнер ; пер. с англ. А. В.
Куряева и Д. А. Бабушкина под ред. А. В. Куряева.»: Социум; Челябинск; 2010
17. Бессчетнова С.С. Конкуренция и монополия в рыночной экономике // Аллея
науки. – 2017. – Т. 2, № 16. – С. 242-246
18. Блинкова О. Н. Проявление монопольной власти на рынках // Синергия Наук. –
2017. – Т. 1, № 18. – С. 461–467
19. Магомедов Ш. Ш. Управление товарным ассортиментом и запасами : учебник
для студентов высш. учеб. заведений, обучающихся по напр. подготовки "Торговое дело"
(квалификация (степень) "бакалавр") Ш. Ш. Магомедов. – М. : Дашков и К°, 2016. – 175 с.
20. Мусостова Д.Ш. Антимонопольная политика как направление деятельности
государства [Электронный ресурс] // Экономика и менеджмент инновац. технологий. -
2017. - № 1. - URL: http://ekonomika.snauka.ru/2017/01/13532 (30.04.2019)
21. Рубин Ю.Б. Конкуренция в экономике. Как противостоять и противодействовать
соперникам и нужно ли это делать? / Ю.Б. Рубин, О.Н. Потапова // Соврем. конкуренция.
29

– 2016. – Т. 10, № 6 (60). – С. 107-142
22. Стальская А. С. Монополия и конкуренция. Чистая монополия // Вестн. соврем.
науки. – 2016. – № 11-1 (23). – С. 114–115
23. Сухорукова Е. С. Монополия как вид конкуренции в экономике // Аллея науки. –
2017. – Т. 2, № 16. – С. 541–543
24. Табаторович А. Н. Товарные знаки кондитерских изделий как фактор
обеспечения их конкурентоспособности / А. Н. Табаторович, О.
Интернет сайтлари:
1. www.antimon.gov.uz/
2. www.webinar.ru/articles/webinari-chto-eto-takoe/
3. www.spot.uz/ru/2020/07/08/index/
4. www.spot.uz/ru/2019/10/09/competitiveness/
5. www.uzdaily.uz/ru/post/59149
6. www.strategy.uz/index.php?static=prioritetnye_napravleniya
30

Рақобат стратегиясида мукаммал ва номукаммал рақобатларнинг таҳлили

Sotib olish