Raqamli iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	11000UZS
Hajmi	419.0KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	09 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Jetlijon

Ro'yxatga olish sanasi 09 Yanvar 2024

3 Sotish

Raqamli iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari

Sotib olish

MUHAMMAD al- XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNAOGIYALARI UNIVERSTETUTI
FARG’ONA FILIALI
_________________________________________________
FAKULTETI
_________ GURUH TALABASI
Individual loyha fanidan
“ Raqamli iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari ”
mavzusida tayyorlaganLOYIHA ISHILOYIHA ISHI

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .......................................................................................................................................... 6
1.1 Daromadni maksimallashtirish maqsadlari ........................................................................................ 9
1.2 Foydani maksimal darajada oshirishni aniqlash ........................................................................... 12
1.4. Narxlar diskriminatsiyasi va uni keltirib chiqaradigan sabablar ................................................... 21
|| qism ................................................................................................................................................... 26
2. Microsoft korporatsiyasi monopolist sifatida ..................................................................................... 26
2.1 Microsoft korporatsiyasi tarixi va siyosati .................................................................................... 26
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ............................................................................................................. 44
Kirish
Hozirgi zamonda mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha
katta ishlar amalga oshirimoqda. Shuning uchun ham uni qanday rivojlantirish
masalalari jamiyat va halq oldida ko’ndalang bo’lib turibdi. Ushbu maqolada
O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish strategiyasining
ba’zi bir yo’nalishlari mualliflar nuqtai-nazaridan muhokama qilinadi. Avvalo
shuni aytish kerakki, raqamli iqtisodiyot o’zaro bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish va
boshqaruv jarayonlarining zanjiridan iborat bo’lib, uning ajralmas elementi
zanjirlararo ( insonlararo, mashinalararo, bulutlar orqali, data markazlararo )
raqamli texnologiyalar yordamida amalga oshiriladigan ma’lumot almashinishdir.
Raqamli iqtisodiyotda raqamli ko’rinishdagi ma’lumotlar barcha ijtimoiy-iqtisodiy
sohalardagi ishlab chiqarishning asosiy elementi hisoblanadi va bunday iqtisodiyot
tizimiga bosqichma-bosqich o’tish mamlakatimizning global miqyosdagi
raqobatbardoshliligi oshirib, fuqarolarning hayot sifatini yanada oshiradi, yangi ish
joylarini yaratadi, jadal iqtisodiy o’sishga imkon yaratadi va milliy mustaqillikni

ham ta’minlab beradi. O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyot dasturini
hayotga tadbiq qilish eng kami bilan quyidagilarga erishishga imkon beradi:
 Yangi texnologiyalar yaratishga halaqit berayotgan huquqiy to’siqlarni yangi
lastic-huquqiy baza yaratish yordamida to’liq bartaraf qiladi;
 Raqamli iqtisodiyot infratuzilmasini yaratish va rivojlantirish, shu jumladan ,
tarmoqlar, ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari, texnik va dasturiy ta’minotning
zamona talablariga mos ravishda rivojlanishiga imkon beradi;
 Ta’lim tizimining har tomonlama rivojlanishini va yangilanishini
ta’minlaydi;
 Mamlakatdagi turli-tuman kompaniyalarning, firmalarning, davlat
korxonalarining hamda biznesning rivojlanishiga puxta asos yaratadi;

Raqamli iqtisodiyot sohasida faoliyat ko’rsatadigan ko’plab tashkilotlar hosil
bo’lishiga olib keladi.
Ushbu raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish dasturi quyidagi maqsadlarini lastic
oshirish uchun hizmat qilishi kerak :
 O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotning ekotizimini yaratish;
 Mamlakat raqamli iqtisodiyot tizimining institutlari va infratuzilmasini
yaratish;
 Respublikaning barcha tarmoqlarini qamrab oluvchi information jamiyat
tashkil qilish uchun kerakli bo’lgan barcha chora-tadbirlarni lastic oshirish;
 Global miqyosda va global bozorlarga respublikamizning
raqobatbardoshliligini oshirish.
Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan O’zbekiston
Respublikasining 2017-2021 yillarga mo’ljallangan rivojlanish strategiyasi deyarli

barcha sohalarni qamrab oladi va istiqbolli tashabbuslarning keng ro’yxatini
taqdim etadi. Ushbu strategiyaning asosiy qismlaridan biri bu «faol tadbirkorlik,
innovatsiyalar va texnologiyalarni qo’llab-quvvatlash yili»deb nomlanuvchi 2018
yilgi davlat dasturidir. 237 banddan iborat dastur loyihasi O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017 yil 22 dekabrdagi Farmoni bilan tasdiqlangan.
Ushbu loyiha dekabr oyida Oliy Majlisga yo’llagan maktubida bildirilgan asosiy
g’oya va takliflarni hamda mamlakatni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi
bo’yicha strategiyada belgilangan asosiy vazifalarni o’zida mujassam etgan. Davlat
harakatlar strategiyasi dasturi loyihasi jamoatchilik muhokamalari natijalari va
qabul qilingan takliflar tahlili asosida yanada takomillashtirildi. Ushbu jarayon
xususiy sektorda resurslardan yanada samarali foydalanishga qaratilgan. Yuqori
sifatli mahsulotlarni yaratishga, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va turli
sohalarda mehnat unumdorligini oshirishga bo’lgan qiziqish ortib bormoqda. Shuni
ta’kidlash kerakki, ushbu sa’y-harakatlar samarali ishlab chiqarish orqali
daromadlarni ko’paytirish kabi moliyaviy maqsadlarga erishishga olib keladi. O
‘zbekiston Respublikasi davlat soliq qo’ mitasi tomonidan tadbirkorlik subyektlari
ko ‘ rsatilgan imkoniyatlardan samarali foydalanishi uchun sharoitlar yaratilmoqda.
Xususan, sifatli lastic axborot almashinuvini joriy etish, davlat soliq xizmati
organlari faoliyati samaradorligini oshirish va soliq to’lovchilarga o’nlab
interaktiv, qog’ozsiz, masofaviy xizmatlarni taqdim etishga qaratilgan o’ttizga
yaqin dastur joriy etildi. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotining
asosi sifatida xususiy mulkning ustuvorligini mustahkamlaydigan barqaror
Qonunchilik bazasi yaratildi. Bu biznes egalarining o’rta sinfini rivojlantirish,
iqtisodiyotning barqaror o’sishi, yangi ish o’rinlari yaratish va kichik biznes va
tadbirkorlikni jadal rivojlantirish uchun qulay biznes muhiti va ishonchli huquqiy
kafolatlarni yaratadi. Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi iqtisodiy o’sish, tarkibiy
o’zgarishlar va aholining yashash sharoitlarini yaxshilash jarayonlarini o’z ichiga
oladi. Foydani ko’paytirish uchun firmalar ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishga intilishadi. Xarajatlarni kamaytirishning bir necha yo’li mavjud,
jumladan texnik va texnologik omillar (yangi texnologiyalarni joriy etish),

ijtimoiy-iqtisodiy omillar (mehnat sharoitlarini yaxshilash, xodimlarning
malakasini oshirish) va tashkiliy choralar (ishlab chiqarish va mehnatni tashkil
etish, mehnat intizomini mustahkamlash).
Mutlaq va nisbiy foyda ko’rsatkichlari mavjud. Mutlaq ko’rsatkich-bu umumiy pul
oqimidan xarajatlarni kamaytirish bilan belgilanadigan foyda massasi. Nisbiy
foyda ko’rsatkichlari foyda darajasi va rentabellikni o’z ichiga oladi, bu erda foyda
massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati foiz sifatida ifodalanadi va foyda
darajasi deb ataladi.
Umuman olganda, bozor tuzilishi va monopol hokimiyat masalasi iqtisodiy tahlil
uchun muhim ahamiyatga ega, chunki u hokimiyatni taqsimlash, narxlar va turli
sohalardagi raqobat darajasiga ta’sir qiladi. Iqtisodiyotning samarali ishlashini va
iste’molchilar manfaatlarini himoya qilishni ta’minlash uchun bozor tuzilmalari
o’rtasidagi muvozanatni saqlash muhimdir. Bozor strukturasi (ingl. Market
structure) iqtisodiy nazariyada-bir xil mahsulotlarni ishlab chiqaradigan
kompaniyalar soniga qarab tarmoqlarning konfiguratsiyasi. Bozor tuzilishi va
monopol hokimiyat iqtisodiyotda turli xil bozor muhitlarining tashkil etilishi va
ishlashini tavsiflovchi muhim tushunchalarni ifodalaydi.
 Monopolistik raqobat yoki raqobatbardosh bozor, bu yerda ko’p last
kompaniyalar mavjud bo’lib, ularning har biri kichik bozor ulushiga va zaif
farqlangan mahsulotlarga ega.
 Oligopoliya-bu bozorning katta qismini birgalikda boshqaradigan oz last
kompaniyalar hukmronlik qiladigan bozor.
 Duopoliya-bu faqat ikkita kompaniyaning oligopoliyasining alohida holati.
 Oligopsoniya-ko’plab sotuvchilar mavjud bo’lgan bozor, ammo xaridorlar
kam.
 Monopoliya-bu faqat bitta last yoki xizmat ishlab chiqaruvchisi mavjud
bo’lgan bozor.
 Tabiiy monopoliya-bu monopoliya, unda miqyos iqtisodiyoti samaradorlikni
qanchalik ko’p oshirsa, kompaniya hajmi shunchalik katta bo’ladi. Agar u ikki

yoki undan ortiq kichik kompaniyalar yoki tor ixtisoslashgan kompaniyalarning
har qanday kombinatsiyasiga qaraganda arzonroq narxga ega bo’lgan butun
bozorga mustaqil ravishda xizmat ko’rsatishga qodir bo’lsa, kompaniya tabiiy
monopoliyadir.
 Monopsoniya-bu faqat bitta xaridor bo’lgan bozor.
 Mukammal raqobat – cheksiz raqobatga ega bo’lgan nazariy jihatdan mumkin
bo’lgan bozor tuzilishi (yoki kirish to’siqlarining to’liq yo’qligi); cheksiz ishlab
chiqaruvchilar va xaridorlar mukammal lastic talab egri chizig’i bilan
birlashtirilgan.
Bozorning turli strukturalari farq qiladigan asosiy mezon-bu bozorda ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilarning soni va hajmi, sotiladigan tovarlar yoki
xizmatlar turi va ular to’g’risida ma’lumotlarning mavjudligi darajasi.
Asosiy qism
1. Raqamli iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari
Raqamli iqtisodiyot" atamasi, asosan, internet, kompyuter texnologiyalari va
raqamli kommunikatsiya orqali yaratiladigan iqtisodiy faoliyatni anglatadi.
Raqamli iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari quyidagilardan iborat:
1. Raqamli savdo hajmi: Bu ko’rsatkich onlayn savdo-sotiqning umumiy hajmini
ko’rsatadi, bu orqali elektron tijoratning iqtisodiyotdagi ulushi va rivojlanish
darajasi baholanadi.

2. Internet foydalanuvchilari soni: Raqamli iqtisodiyotning o’sish darajasini
aniqlashda internetga kirish imkoniyatiga ega foydalanuvchilar soni muhimdir.
3. Raqamli texnologiyalarga investitsiyalar miqdori: Bu ko’rsatkich, davlatlar
va xususiy sektor tomonidan raqamli texnologiyalar va infratuzilmaga
qilinadigan investitsiyalarni o’z ichiga oladi.
4. Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) sohasidagi ish bilan
bandlik darajasi: AKT sohasidagi ish o’rinlari soni va ulushini o’rganish ham
muhimdir.
5. Raqamli xizmatlar va mahsulotlar eksporti: Bu, bir mamlakatning raqamli
mahsulotlar va xizmatlarini boshqa davlatlarga qanchalik samarali eksport qila
olishini ko’rsatadi.
6. Raqamli texnologiyalar orqali yaratilgan yangi ish o’rinlari soni: Raqamli
iqtisodiyot tufayli paydo bo’lgan yangi turdagi ish o’rinlari va kasblar.
7. Raqamli bilim va ko’nikmalarning tarqalish darajasi: Aholining raqamli
texnologiyalardan foydalana olish qobiliyati va bu boradagi bilim darajasi.
8. Bandwidth va internet tezligi: Internetning tezligi va sifati, shuningdek, keng
polosali internetga kirish imkoniyatlarining kengayishi ham raqamli
iqtisodiyotning asosiy ko’rsatkichlaridan biridir.
9. Raqamli xavfsizlik va maxfiylik: Raqamli iqtisodiyotning ishonchliligi va
barqarorligi uchun muhim omil hisoblanadi.
10. Raqamli innovatsiya va startaplar soni: Yangi texnologiyalar va biznes
modellarini ishlab chiqarishdagi faollik darajasi.
Bu ko’rsatkichlar raqamli iqtisodiyotning holatini va rivojlanish istiqbollarini tahlil
qilishda asosiy o’rin tutadi. Ular orqali hukumatlar va biznes tashkilotlari o’z
siyosatlarini va strategiyalarini shakllantirishlari mumkin

Monopoliya-bu bozorda yagona kompaniya-har qanday mahsulotni sotuvchi
faoliyat ko’rsatadigan bozor tuzilishi. Monopolist firma butun bozorni nazorat
qilganligi sababli, uning mahsulotlariga qoldiq talab nisbatan elastik emas.
Monopolist-bu narx oluvchi-uning sotish hajmi ushbu hajm sotilishi mumkin
bo’lgan narxga ta’sir qiladi.
Sanoat bozorida monopol hokimiyatning oqibatlari:
1) monopoliya bozorining narxi mukammal raqobatga qaraganda yuqori;
2) yuqori narx monopolistga resurslarni eng tejamli sarf qilmasa ham foyda olishga
imkon beradi, ya’ni monopoliya ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishiga
to’sqinlik qilishi mumkin.
Monopoliyaning oqibatlariga X-samarasizlik va x-samaradorlik ham kiradi. X-
samarasizlik shuni ko’rsatadiki, monopoliya xarajatlari raqobatbardosh sohalarga
xos bo’lgan xarajatlardan yuqori bo’lishi mumkin X-samarasizlik har qanday
ishlab chiqarish uchun haqiqiy xarajatlar mumkin bo’lgan minimal xarajatlardan
katta bo’lganda yuzaga keladi. Menejerlarning maqsadlari, masalan,
kompaniyaning o’sishi, tadbirkorlik xavfidan qochish, ularning yuklarini
kamaytirish, qobiliyatsiz qarindoshlar va do’stlarning ishlashini ta’minlash
xarajatlarni minimallashtirish vazifasiga zid bo’lishi mumkin. X-effektsiz qiymat,
shuningdek, xodimlar etarli darajada rag’batlantirilmagan yoki xarajatlar va
daromadlarni hisoblashni hisobga olmagan holda qaror qabul qilishning
soddalashtirilgan empirik usullari qo’llaniladigan kompaniyada paydo bo’lishi
mumkin. Monopolistik firmalar raqobatdosh ishlab chiqaruvchilarga qaraganda x
samarasizligiga nisbatan sezgirroqmi? Ehtimol, ular haqiqatan ham sezgirroq.
Nazariy jihatdan, raqobatbardosh sohalardagi firmalar doimiy ravishda
raqobatchilarning bosimi ostida bo’lib, ularni ichki jihatdan samarali bo’lishga
majbur qiladi. Monopolistlar va oligopolistlar, aksincha, raqobatdosh kuchlardan
himoyalangan, bu esa x samarasizligining paydo bo’lishiga yordam beradi.
Ampirik dalillar shuni ko’rsatadiki, x-effektsiz-tivity raqobat darajasi qanchalik
past bo’lsa, shuncha katta bo’ladi. Masalan, asosli hisob-kitoblarga ko’ra, x-
samarasizlik monopolistik xarajatlarning 5% yoki undan ko’prog’ini tashkil qilishi

mumkin, ammo to’rtta eng yirik firmalar ishlab chiqaradigan "o’rta" oligopolistik
sanoat xarajatlarining atigi 3%. umumiy mahsulot hajmining 60%.
Monopol hokimiyatning iqtisodiy oqibatlari-bozor muvozanatini shakllantiradigan
monopoliya sanoatdagi va umuman iqtisodiyotdagi resurslarni qayta taqsimlashga
olib keladi (mukammal raqobat bilan taqqoslaganda), natijada ijtimoiy
farovonlikning yo’qolishi.
Monopol hokimiyat narxlarning oshishiga va ishlab chiqarish hajmining
pasayishiga olib kelganligi sababli, iste’molchilar farovonligining yomonlashishini
va firmalar farovonligining oshishini kutish kerak. Chiqarish, narxlash va
resurslarni taqsimlash nuqtai nazaridan monopoliya samarasiz, chunki monopolist
mahsulot tanqisligini sun’iy ravishda yaratish va narxlarni ko’tarish orqali o’z
foydasini maksimal darajada oshiradi. Natijada ishlab chiqarish quvvatlaridan kam
foydalanish yuzaga keladi. Ishlab chiqarish xarajatlari nuqtai nazaridan: uzoq
muddatda monopoliya ko’pincha ishlab chiqarish miqyosining ijobiy ta’siri, ya’ni
o’rtacha xarajatlarning pasayishi bilan shug’ullanadi. Ammo to’g’ridan-to’g’ri
raqobatchilarning etishmasligi monopolistni innovatsiyalarni amalga oshirish
orqali xarajatlarni kamaytirishga qiziqtirmaydi
1.1 Daromadni maksimallashtirish maqsadlari
Monopolistning foydasini maksimal darajada oshirish marjinal daromad marjinal
xarajatlarga teng bo’lgan ishlab chiqarilgan tovarlar hajmi bilan sodir bo’ladi.
Foydani maksimal darajada oshirish uchun monopolist sun’iy tanqislikni keltirib
chiqaradi, bu esa marjinal xarajatlardan yuqori narxga olib keladi. Mukammal
raqobat sharoitida har qanday ishlab chiqaruvchi ortiqcha mahsulot birligini sotish
uchun narxni pasaytirishi shart emas. Monopolist uchun bu holda narxni
pasaytirish zarur.
Monopoliyani firma turi deb hisoblash mumkin. Bu milliy iqtisodiyotning ma’lum
bir sohasida etakchi mavqega ega bo’lgan yirik korporatsiya. Odatda monopoliya
butun dunyoga mashhur General Motors, Ekson, Coca-Cola va boshqa

$kompaniyalar bilan bog’liq. Bozorda xaridorlarga ma’lum turdagi mahsulotlarning asosiy qismini ishlab chiqaradigan monopolist tadbirkor duch kelganda vaziyat yuzaga kelishi mumkin. Bunday holda, kichik korxona monopolist bo’lishi mumkin. Va, aksincha, agar uning ushbu bozordagi ulushi kichik bo’lsa, yirik kompaniya monopolist bo’lmasligi mumkin. Monopoliya bozorning iqtisodiy tuzilishining bir turi sifatida ushbu munosabatlar ishtirokchilaridan biriga ma’lum bir mahsulot bozorida o’z shartlarini belgilashga imkon beradigan iqtisodiy munosabatlarning ma’lum bir turi hisoblanadi. Monopoliyaning mavjudligini bozor mexanizmlarini yo’q qilish, ilmiy-texnik taraqqiyotni inhibe qilish va yuqori narxlarni ushlab turish orqali baholash mumkin. Bozorda ustun mavqega erishgandan so’ng, monopoliya uni mustahkamlashga intiladi, raqobatning turli usullarini qo’llaydi, raqiblarni kredit va xom ashyo manbalaridan uzib qo’yadi, narx raqobatidan foydalanadi, davlatni yordamga chaqiradi va hokazo. Raqobatbardosh vaziyatga tushib qolgan monopoliyalar litsenziyani bo’ysundirishga va shu bilan bozor ustidan nazoratni saqlab qolishga intilishadi. Litsenziyalash huquqi odatda iqtisodiyotning ushbu sektorida ko’p yillik etakchilik, kuchli ilmiy-texnik salohiyat, malakali mutaxassislar va boshqa holatlar bilan asoslanadi. Monopolist bozorni boshqaradi. U mahsulotni katta miqdorda ishlab chiqarishdan manfaatdor emas, chunki uni sotish narxni pasaytirishga majbur qiladi. Aksincha, u bozorga qancha kam mahsulot taklif qilsa, mavjud talab bilan uning narxi oshishi mumkin. Monopolistning yalpi daromadi R\ u003d P×q, gder - mahsulotning bozor narxi, q - miqdori. Marjinal daromad mahsulot (tovar) birligiga ishlab chiqarish hajmining o’sishi bilan yuzaga keladigan yalpi daromadning ijobiy yoki salbiy o’sishiga teng. Maksimal foyda olish uchun monopoliya yalpi xarajatlar va yalpi daromad o’rtasidagi eng katta farqni keltirib chiqaradigan mahsulot miqdori va narx muvozanatiga intiladi. Monopolistning foydasini maksimal darajada oshirish marjinal daromad marjinal$

xarajatlarga teng bo’lgan ishlab chiqarilgan tovarlar hajmi bilan sodir bo’ladi.
Foydani maksimal darajada oshirish uchun monopolist sun’iy tanqislikni keltirib
chiqaradi, bu esa marjinal xarajatlardan yuqori narxga olib keladi. Mukammal
raqobat sharoitida har qanday ishlab chiqaruvchi ortiqcha mahsulot birligini sotish
uchun narxni pasaytirishi shart emas. Monopolist uchun bu holda narxni
pasaytirish zarur. Mukammal raqobatchi tomonidan olingan ortib borayotgan
marjinal daromad oldingi mahsulot birliklaridan zarar chegirib tashlanmasa,
tovarning oxirgi sotilgan birligi uchun olingan narxga teng. Mukammal raqobatchi,
monopolist singari, maksimal foyda nuqtasida narx, marjinal daromad va marjinal
xarajatlarning tengligini kuzatadi. Deyarli monopolist sof daromadni ko’paytirish
uchun ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblashning aniq tizimiga va mahsulot bozori
sharoitlarini chuqur bilishga muhtoj. Monopolist odatda talab egri chiziqlari va
ularni aniqlashning butun sohasiga ha ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyatini
bilib olishga qodir emas. Agar talab va taklif shartlari uzoq vaqt davomida
o’zgarmagan bo’lsa, unda marjinal daromad va marjinal xarajatlarni taqqoslash
orqali monopolist maksimal foyda keltiradigan ishlab chiqarish hajmini aniq
aniqlay oladi. Monopolist o’zining sof daromadi hajmiga sotishning ozgina o’sishi
qanday ta’sir ko’rsatishini bilib olishi mumkin. U marjinal daromad marjinal
xarajatlardan oshib ketguncha ishlab chiqarishni kengaytiradi va marjinal daromad
marjinal xarajatlardan kam bo’lgunga qadar ishlab chiqarishni kamaytiradi.
Monopolistning sof daromadi marjinal daromad va marjinal xarajatlarning tengligi
nuqtai nazaridan grafik jihatdan eng katta qiymatga etadi. Ushbu nuqtada
muvozanat mavjud-mahsulot ishlab chiqarishning yanada ko’payishi yoki
kamayishi sof daromadning pasayishiga olib keladigan holat.
Monopolist o’zi olishi mumkin bo’lgan eng yuqori narxni belgilamaydi.
Monopolist izlayotgan maksimal yalpi foyda kamdan-kam hollarda birlik uchun
maksimal foyda bilan mos keladi va yuqori xarajatlar va zaif talab monopolistga
umuman foyda olishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Monopolist narxlarni kamsitish

(firma tomonidan turli xil narxlarni qo’llash) bilan shug’ullanib, o’z daromadlarini
oshirishi mumkin. Odatda narxlarni kamsitish ikki turga bo’linadi:
birinchidan, sotiladigan mahsulotlarning birliklariga nisbatan kamsitish (chakana
savdoda sotib olingan tovarlarning narxi har doim ommaviy sotib olishda bir xil
tovarlarga qaraganda yuqori);
ikkinchidan, xaridorlar orasida kamsitish. Xaridorlar turli xil daromadlarga ega.
Monopolist, ushbu holatni hisobga olgan holda, turli xaridorlar uchun turli
narxlarni belgilaydi.
Jamiyat nuqtai nazaridan monopoliya resurslardan samarasiz foydalanadi, chunki
mukammal raqobatchiga nisbatan u bozorga kamroq mahsulot va yuqori narxda
taklif qiladi. Xuddi shu sabablarga ko’ra iste’molchilar ham yutqazishadi. Agar
monopoliyani yo’q qilish mumkin bo’lmasa, unda davlat monopol narxlarni
tartibga solishi shart. O’rtacha xarajatlarga asoslangan narx murosaga keladi, bu
monopolistga zarar etkazmasdan ishlashga va haqiqiy, ammo monopol bo’lmagan
iqtisodiy foyda olishga imkon beradi.
1.2 Foydani maksimal darajada oshirishni aniqlash
Monopoliya-bu bozorda yagona kompaniya-har qanday mahsulotni sotuvchi
faoliyat ko’rsatadigan bozor tuzilishi. Monopolist firma butun bozorni nazorat
qilganligi sababli, uning mahsulotlariga qoldiq talab nisbatan elastik emas.
Monopolist-bu narx oluvchi-uning sotish hajmi ushbu hajm sotilishi mumkin
bo’lgan narxga ta’sir qiladi.

Monopolistning foydasini maksimal darajada oshirish ikki usulda amalga
oshirilishi mumkin:
1) yalpi daromad (TR)va yalpi xarajatlarni (TC) taqqoslash usuli;
2) marjinal daromad (MR) va marjinal xarajatlarni (MC) taqqoslash usuli.
Monopoliya mahsulotlarni o’z qo’lida jamlaydi, shuning uchun monopolist
firmaning dd talab egri chizig’i butun sanoatning talab egri chizig’iga to’g’ri
keladi, salbiy qiyalikka ega (rasmga qarang).
TR = P*Q. (3)
Narxlar va savdo hajmi o’zgarganda umumiy daromadning o’zgarishi
P1 narxidagi umumiy daromad (TR) OP
1 AQ
1 to’rtburchagi va P
2 narxida OP
2 BQ
2 .
P
1 dan P
2 gacha bo’lgan narxning pasayishi va Q
1 dan Q
2 gacha bo’lgan ishlab
chiqarish hajmining oshishi bilan quyidagi o’zgarishlar yuz berdi: tr ning umumiy

$daromadi p1r2aa1 to’rtburchaklar qiymatiga narxlarning pasayishi (yo’qotishlar) tufayli kamaydi va Q 1 A 1 BQ 2 (foyda) da ishlab chiqarishning ko’payishi hisobiga o’sdi. Narx va ishlab chiqarish hajmi o’zgarganda, biror narsa yo’qoladi va biror narsa sotib olinadi. Qo’shimcha mahsulot birligini sotish uchun monopolist narxlarni pasaytirishi kerak. Va sotish hajmining oshishi bilan narxlarning pasayishidan yo’qotishlarni oldini olish uchun monopolist mahsulot sotishdan olingan umumiy daromadni (n) mahsulot birliklarini sotishdan olingan umumiy daromad (n + 1) birliklar bilan taqqoslashi kerak, ya’ni. marjinal daromad miqdorini kuzatib boring. Mahsulotlarni sotishni ko’paytirish jarayonida u mukammal raqobat ishtirokchisi sifatida dd talab liniyasiga emas, balki marjinal daromad liniyasiga e’tibor qaratadi. Firma mahsulotning barcha birliklari uchun bitta narxni belgilaganligi sababli, o’rtacha daromad AR \ u003d P. dd talab chizig’i va ar chizig’i mos keladi va salbiy qiyalikka ega. MR < P va MR < AR, shuning uchun Mr chizig’i ularning ostida yotadi.$

Monopoliyada talab, narx, o’rtacha va marjinal daromad
Ya’ni, sotishni bir birlikka oshirish uchun sotilgan mahsulot narxini pasaytirish
kerak.
AR = TR/Q. (4)
MR = TRn TRn-1 .(5)–
Sotilgan mahsulotlarning har bir qo’shimcha birligi yalpi daromadga marjinal,
yalpi xarajatlarga esa marjinal xarajatlarni qo’shadi. Firma marjinal daromad (MR)
marjinal xarajatlarga (MS) teng bo’lgunga qadar mahsulot narxini pasaytiradi,
ya’ni. ularning kesishish nuqtasida ishlab chiqarish hajmi optimal qiymatga etadi
va foyda maksimal bo’ladi. Agar MR va MS o’rtasidagi farq ijobiy bo’lsa, ya’ni
noldan katta bo’lsa, unda ishlab chiqarishni ko’paytirish imkoniyatlari mavjud.
Agar farq salbiy bo’lsa, unda qo’shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarish
foydasiz bo’ladi. Monopolistning muvozanati shundan kelib chiqadi:
MR = MC<AC<P. (6)

Monopoliya sharoitida marjinal daromad va marjinal xarajatlar narxdan past
bo’ladi, shuningdek, bu qiymatlar umumiy o’rtacha xarajatlarning minimal
miqdoridan past bo’ladi.
Sof monopoliya sharoitida talab, narx, marjinal va yalpi daromad:
Ed> 1-elastik narx; Ed = 1-birlik egiluvchanligi;
Ed< 1-elastik bo’lmagan narx
Firmaning yalpi daromadining (TR) o’zgarishi talabning Ed narx egiluvchanligiga
bog’liq. Monopolist firma uchun talabning narx egiluvchanligi Ed-bu tovarga
bo’lgan talabning oshishi (Q), uning narxi pasayganda (P) (rasm. 12).
Agar talab elastik bo’lsa, unda narxning pasayishi tr ning oshishiga olib keladi,
agar elastik bo’lmasa tr ning pasayishi. Chiziqning yuqori qismi elastik talabni–
aks ettiradi, pastki qismi esa elastik emas. Shuning uchun tr chizig’i "tepalik

shakli"ga ega. Ratsional fikrlaydigan monopolist elastik bo’lmagan talabdan
qochishga harakat qiladi.
Sof monopoliya sharoitida firmalarning muvozanati Mr va MC egri chiziqlarining
kesishmasida o’rnatiladi, lekin i.e. da emas, Qm ishlab chiqarish hajmi bilan (rasm.
13). Sof monopoliyada, sof raqobatdan farqli o’laroq, MC = MR ≠ p0. QM ishlab
chiqarish hajmi uchun PM narxi talab bilan belgilanadi, ya’ni.sof monopoliya
sharoitida ishlab chiqarish mukammal raqobatga qaraganda kamroq (Qm<Q0).
Sof monopoliya sharoitida muvozanat
Xaridorlar monopolist kompaniyaga E
1 E miqdorida qo’shimcha mahsulot ishlab
chiqarish uchun zarur bo’lganidan ko’proq pul to’laydilar. monopolist ishlab
chiqaruvchining ortiqcha miqdori yuqori va iste’molchilar zarar ko’radi. Maydon Δ
EE
1 E
0 -bu monopol hokimiyatdan yo’qotish miqdori yoki monopoliyaning "o’lik
yuki" deb ataladigan narsa Xarberger uchburchagi.–
Odatda monopol narxlar eng yuqori deb hisoblanadi. Ular, qoida tariqasida,
raqobatchilardan yuqori monopolist mahsulot birligiga emas, balki umumiy
foydani maksimal darajada oshirishga intiladi. Shu bilan birga, narxlarning o’sishi

cheklanmagan, u ushbu kompaniyaning mahsulotlariga bo’lgan talabning narx
egiluvchanligi bilan cheklangan.
1.3. Uzoq muddatli foydani maksimal darajada oshirish
Uzoq muddatda monopoliya narx va sotish hajmini hech bo’lmaganda o’ziga zarar
etkazishni kafolatlaydigan tarzda boshqaradi. Talabning egiluvchanligi vaqt bilan
belgilanganligi sababli (vaqt qancha uzoq bo’lsa, talab shunchalik elastik bo’ladi),
monopoliya bozoridagi muvozanat narxi uzoq muddatda qisqa muddatga
qaraganda past bo’ladi.
Uzoq muddatda bizda foydani maksimal darajada oshirish qoidasi mavjud:
MR = LRMC
Bu shuni anglatadiki, uzoq muddatda monopolist ushbu tenglik amalga
oshirilgunga qadar ishlab chiqarishni ko’paytirishi mumkin.
Uzoq muddatli nuqtai nazardan, ushbu sohaga kirish uchun to’siqlarning
mavjudligi yana juda muhimdir, aks holda monopolist tomonidan olingan iqtisodiy
foyda sohaga yangi sotuvchilarni jalb qiladi. Shundan so’ng, taklif oshiriladi va
narx belgilanadi, bu faqat normal foyda olishga imkon beradi. Shunday qilib,
monopoliyani uzoq muddatli jihatdan saqlab qolish sanoatga kirish uchun
to’siqlarsiz mumkin emas.
Agar monopoliya uzoq muddatli jihatdan barqaror bo’lsa va qisqa muddatda foyda
keltirsa, demak, uzoq muddatli jihatdan monopoliya o’z egalariga foyda keltiradi,
deb ta’kidlash mumkin.

Monopoliya bozorida mukammal raqobat bozoridan farqli o’laroq, taklif egri
chizig’ini tasavvur qilib bo’lmaydi, chunki muvozanat narxi va taklifning
muvozanat hajmi o’rtasida aniq funktsional bog’liqlik yo’q.
Agar monopolist qisqa vaqt ichida yo’qotishlarga duch kelsa, u ikkita imkoniyatga
ega.
Monopolist bozorni tark etishi yoki ishlab chiqarish quvvatini o’zgartirishi
mumkin.
Avvalo, men qisqa vaqt ichida monopolistning foydasi salbiy bo’lgan vaziyatni
ko’rib chiqmoqchiman.
Quyidagi rasmda D va MR-monopolistning talab va marjinal daromad egri
chiziqlari, LATC va LMC - uning uzoq muddatli o’rtacha umumiy va marjinal
xarajatlari egri chiziqlari.
Uzoq vaqt davomida monopolistning maqbulligi .
Qisqa muddatli SATC
1 va SMC
1 o’rtacha umumiy va marjinal xarajatlar egri
chiziqlari monopoliyaning naqd imkoniyatlarini tavsiflaydi.

Bunday vaziyatda Q1 ishlab chiqarish hajmi maqbuldir. Biroq, bu holda o’rtacha
umumiy xarajatlar narxdan oshib ketadi va monopoliya P
1 C
1 E
1 A to’rtburchaklar
maydoniga to’g’ri keladigan yo’qotishlarni keltirib chiqaradi.
Bizning jadvalimizdan ko’rinib turibdiki, naqd pul quvvati ma’lum bir bozorda
ijobiy iqtisodiy foyda olish uchun yetarli emas.
Ammo, agar talab egri chiziqlari va uzoq muddatli o’rtacha umumiy xarajatlar
nisbati ko’rib chiqilsa, biz monopolistning istiqbolga ega ekanligini ko’ramiz.
Chiqarish o’qida biz q’q " qismini ko’ramiz, uning ichida uzoq muddatli o’rtacha
umumiy xarajatlar egri chizig’i talab egri chizig’i va daromad egri chizig’idan past
bo’ladi. Binobarin, monopoliyaning ishlab chiqarish quvvatining bunday
kengayishi mumkin, uning optimal ishlatilishi monopolistga ishlab chiqarish
quvvatining barcha mumkin bo’lgan hajmlaridan ijobiy iqtisodiy foyda olishga
imkon beradi, faqat LMC va MR egri chiziqlarining kesishishiga mos keladigan
maksimal uzoq muddatli foyda olishga imkon beradi (e nuqta). Uzoq muddatli
optimum qisqa muddatli optimumni ham o’z ichiga olganligi sababli (lekin
aksincha emas), SMC
2 qisqa muddatli marjinal xarajatlar egri chizig’i Mr egri
chizig’ini bir xil e nuqtada kesib o’tadi.
Boshqacha qilib aytganda, bizning rasmimizdagi uzoq vaqt davomida optimal
ishlab chiqarish quvvati SATC
2 va SMC
2 egri chiziqlari bilan tavsiflanadi. Bunday
hajmdagi quvvatdan foydalangan holda va Q
2 hajmida mahsulot ishlab chiqarish
orqali monopolist ijobiy foyda oladi, chunki SATS
2 (Q
2 ) < P
2 (Q
2 ).
Foydaning umumiy miqdori, shubhasiz, C
2 P
2 BE
2 to’rtburchakning maydoni bilan
tavsiflanadi.

Boshqacha qilib aytganda, monopolist uzoq muddatli marjinal daromad va
marjinal xarajatlarning tengligiga mos keladigan mahsulot hajmini ishlab chiqarish
va sotish orqali foydani maksimal darajada oshiradi. Uning korxonasining optimal
quvvati shundan iboratki, qisqa va uzoq muddatli o’rtacha umumiy xarajatlar egri
chiziqlari bir-biriga tegadi, bu uzoq muddatli optimal ishlab chiqarishga mos
keladigan nuqtada, E
2 . Bu Kurno-e nuqtasiga to’g’ri keladi, bu erda qisqa muddatli
marjinal xarajatlar marjinal daromadga teng.
Biroq, monopoliya bozorida faoliyat yuritadigan firmalar bir hil mahsulot ishlab
chiqaradigan bir nechta zavodlarga ega. Shuning uchun savol tug’iladi: ishlab
chiqarish hajmi turli xil ishlab chiqarish xarajatlariga ega bo’lgan ikkita zavod
o’rtasida qanday taqsimlanadi. Bunday vaziyatda firma umumiy ishlab chiqarish
va narxni belgilaydi, bozor talabiga e’tibor qaratadi va butun kompaniya uchun
foydani optimallashtiradi, bozordagi marjinal daromad va marjinal xarajatlarni
taqqoslaydi. Bunday holda, marjinal xarajatlar ikkala zavodning marjinal
xarajatlari to’plami sifatida shakllanadi.
Ishlab chiqarishning umumiy hajmini zavodlar bo’yicha taqsimlash
Har bir zavodning optimal ishlab chiqarish hajmini aniqlab, kompaniya
rahbariyati ma’lum bir kompaniya uchun optimal bozor sharoitida marjinal
xarajatlar qaysi ishlab chiqarish hajmiga mos kelishini ko’rib chiqadi
1.4. Narxlar diskriminatsiyasi va uni keltirib chiqaradigan sabablar

Agar kompaniya mukammal raqobat bozorining qat’iy tuzilishidan
tashqariga chiqish imkoniyatiga ega bo’lsa, u holda u narx oluvchi bo’lishni
to’xtatadi va narx o’rnatuvchiga aylanadi, ya’ni monopolist.
 Monopolistik narxlashning bir nechta strategiyalari mavjud. Ulardan eng
keng tarqalganlari:
 narxlarni diskriminatsiyalash;
 ikki bosqichli to’lov (ikki qismli tariflar);
 eng yuqori yuk narxlari;
 tegishli mahsulotlar.
Kurs ishimda narxlarni dikriminatsiyalash strategiyasini batafsil ko’rib
chiqmoqchiman.
Narxlarni kamsitish tushunchasi va uning uchta turi (darajasi) ingliz iqtisodchisi
Alfred Pigu (1877-1959) tomonidan iqtisodiy nazariyaga kiritilgan.
Narxlarni kamsitish-bu turli xil iste’molchilar guruhlari uchun bir xil mahsulot
uchun turli xil narxlarni belgilash amaliyoti. Narxlarni kamsitishning maqsadi
tovarlarni bitta narxda sotishdan olingan foyda bilan taqqoslaganda umumiy
foydani ko’paytirishdir.
Kundalik hayotda biz doimo narxlarni kamsitishga duch kelamiz. Bu fuqarolarning
ayrim toifalari uchun barcha turdagi imtiyozlar: transport, uy-joy uchun to’lov,
ko’ngilochar muassasalarga tashrif buyurish va boshqalar.
Narxlarni dikriminatsiyalash uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
 Tovarlar bozorida turli xil iste’molchilar guruhlari mavjud bo’lib, ular
afzalliklari va narx bo’yicha talabning egiluvchanligi bilan ajralib turadi;
 Iste’molchilar mahsulotni arzon narxda sotib olish va uni yuqori narxda
qayta sotish imkoniyatiga ega emaslar, ya’ni arbitraj yo’q.

 Monopoliyada belgilangan narx darajasining o’zgarishini istisno qilish
uchun bozorda raqib firmalar tomonidan narxlar raqobati bo’lmasligi kerak.
Narxlarni diskriminatsiyalashning uchta tipik turi mavjud.
Birinchi darajali kamsitish (yoki mukammal, ideal) monopolist har bir xaridor
uchun mahsulot uchun to’lashga maksimal tayyorligiga teng individual narxni
belgilashi mumkinligini anglatadi.
Narxlarni mukammal diskriminatsiyalash
monopoliyaning ptimal chiqarilishi cheklangan daromad va marjinal
xarajatlar egri chiziqlari (MS va MR) kesishmasida L nuqtada joylashgan va
P
2 narxida Q
’2 ni tashkil qiladi. Iste’molchilarning ortiqcha qismi P
2 * al
maydoniga, sotuvchining ortiqcha qismi CP
2 *LE
2 maydoniga teng.
Monopolist p*al-ning barcha iste’mol profitsitini o’z zimmasiga oladi, bu
mukammal raqobat sharoitida, Q
2 ishlab chiqarish hajmi bilan xaridor
tomonidan belgilanadi.
Monopolist o’z foydasini barcha mumkin bo’lgan xaridorlarning talab
funktsiyalari to’g’risida to’liq ma’lumotga ega bo’lmaganligi sababli, ushbu
turdagi narxlarni kamsitish sof shaklda mumkin emas. Sof narxlarni
kamsitishga ma’lum bir yaqinlashish xaridorlarning kamligi bilan mumkin,
bunda har bir tovar birligi ma’lum iste’molchilarning buyurtmalariga binoan
chiqariladi.

Ikkinchi darajali narxlarni kamsitish (chiziqli bo’lmagan narxlar) monopolist
turli xil ishlab chiqarish birliklarini har xil narxlarda sotishini anglatadi, shu
bilan bir xil miqdordagi tovar birliklarini sotib olgan har bir kishi bir xil
narxni to’laydi. Shunday qilib, narxlar har xil miqdordagi tovarlar uchun
farq qiladi, lekin odamlar uchun emas. Buning eng keng tarqalgan misoli
ulgurji chegirmalardir.
Ikkinchi darajali narxlarni diskriminatsiyalash quyidagi rasmda keltirilgan
Rasmda monopolist butun mahsulot ishlab chiqarishni uchta partiyaga ajratdi va
har birini turli narxlarda sotdi. Aytaylik, birinchi Q
1 tovar birliklari PL narxida,
keyingi Q
2 - Q
1 birliklari P
2 narxida, keyingi Q
3 - Q
2 birliklari P
3 narxida sotiladi.
Shunday qilib, monopolistning Q1 birliklarini sotishdan tushgan umumiy daromadi
OP
1 AQ
1 to’rtburchakning maydoniga, Q2 birliklarini sotishdan - op1akbq2
shaklining maydoniga, O3 birliklarini sotishdan - butun soyali shaklning
maydoniga teng. Shakldan 2.6. ko’rinib turibdiki, bitta P3 narxida O3 birliklarini
sotishdan tushgan daromad OP
3 CQ
3 to’rtburchaklar maydoniga teng, A P
3 P
1 AKBL
(iste’molchi profitsiti) shaklining maydoni monopolist tomonidan ikkinchi darajali
narxlarni kamsitish asosida berilgan. Talab egri chizig’i ostidagi soyasiz
uchburchaklar maydoni-bu monopolist tomonidan o’zlashtirilmagan
iste’molchining ortiqcha qismi.

Ikkinchi darajali narxlarni diskriminatsiyalash ko’pincha narx chegirmasi yoki
chegirmalar shaklida amalga oshiriladi (etkazib berish hajmi bo’yicha; kümülatif
chegirmalar - temir yo’lda mavsumiy chipta; vaqtni kamsitish - ertalab, tushdan
keyin, kechqurun kino seanslari uchun turli narxlar; sotib olingan tovarlar hajmini
mutanosib ravishda to’lash bilan birgalikda obuna to’lovini olish).
Uchinchi darajali narxlarni diskriminatsiyalash ("bozor segmentatsiyasi")
monopolist mahsulotni turli odamlarga turli narxlarda sotganda sodir bo’ladi,
ammo ushbu shaxsga sotiladigan har bir mahsulot birligi bir xil narxda sotiladi. [9]
bu narxlarni diskriminatsiyalash ning eng keng tarqalgan shakli. Bunga kinoda
talabalar uchun chegirmalar yoki dorixonada keksa fuqarolar uchun chegirmalar
misol bo’la oladi.
Ikkala trafik ham umumiy vertikal o’qga ega. Marjinal xarajatlar (MS) doimiydir.
Har bir bozorda monopolist firma Mr = MS teng bo’lganda foydani maksimal
darajada oshirib, yuqori narxni (P1) belgilaydi, unga ko’ra uning tovarlariga talab
kamroq elastik bo’ladi
Uchinchi darajali narxlarni diskriminatsiyalash

Narxlarni kamsitish ko’pincha G’arb firmalari tomonidan qo’llaniladi. Ko’pgina
hollarda, u muntazam ravishda amalga oshiriladi, monopolist firmalar
iste’molchilarni afzalliklari, daromadlari, yoshi, yashash joyi, ish tabiati bo’yicha
tizimlashtiradi va o’z tovarlarini ushbu darajaga muvofiq sotadi.
|| qism
2. Microsoft korporatsiyasi monopolist sifatida
2.1 Microsoft korporatsiyasi tarixi va siyosati
Microsoft-bu butun dunyo bo’ylab kompyuterlar, mobil qurilmalar va o’yin
pristavkalari uchun dasturiy ta’minotni ishlab chiqish va sotish bilan hug’ullana
digan Amerikaning ko’p milliard dollarlik korporatsiyasi. U 1975 yilda Bill Geyts
va Pol Allen tomonidan tashkil etilgan va shu vaqtdan beri dunyodagi eng
muvaffaqiyatli IT-kompaniyalardan biri hisoblanadi.

Microsoft Windows 8, Windows 10, Windows Mobile va Windows serverlarini
o’z ichiga olgan Windows operatsion tizimlarida etakchi sifatida tan olingan.
Kompaniya, shuningdek, ofisda ishlash uchun standart vositalar to’plami bo’lgan
Office mahsulotlari bilan mashhur. Shu munosabat bilan kompaniya operatsion
tizimlar bozorining qariyb 80 foizini va ofis dasturiy ta’minot bozorining qariyb 90
foizini tashkil qiladi.
Microsoft sun’iy intellekt (AI), bulutli texnologiyalar, xizmat ko’rsatish va
boshqalar kabi zamonaviy texnologiyalarni ilgari surmoqda. Shuningdek, u Xbox
One va Xbox One X-ni o’z ichiga olgan o’yin pristavkalarini rivojlantirishda faol.
Umuman olganda, Microsoft axborot texnologiyalari olamining asosiy
o’yinchilaridan biri ekanligi va iste’molchilarga hayotlari va ishlarini
osonlashtiradigan yangi mahsulotlar va texnologiyalarni taklif qilish orqali bozorni
boshqarishda davom etayotgani aniq.
Ushbu ishda Microsoft monopoliyaga egami degan savolga javob bermoqchiman.
Ushbu mavzuning dolzarbligi shundaki, Amerika korporatsiyasi hali ham
dunyoning turli burchaklarida yangi va yangi ishlarni boshlamoqda. Kasperskiy
laboratoriyasining 1-sonli bayonotiga ko’ra, ushbu mavzu bo’yicha yuzaga kelgan
so’nggi ishlardan biri Microsoft-ga qarshi federal monopoliyaga qarshi xizmat ishi
edi. Unda aytilishicha, operatsion tizim ishlab chiqaruvchisi dasturiy ta’minotning
mosligini moslashtirish muddatini 2 oydan 6 kungacha qisqartirgan, bu esa tizimga
o’rnatilgan Windows Defender bilan kurashda antivirus dasturlari bozorida
raqobatbardoshlikni buzadi. Ammo kompaniyaning bunday harakatini bozorni
faqat o’z kompaniyasining mahsulotlariga moslashtiradigan narsa deb hisoblash
mumkinmi?
Birinchidan, ushbu kompaniyaga tegishli bo’lgan kontseptsiyani aniqlash kerak.
Monopoliya-bu "monopolist" deb nomlangan firma ma’lum bir tovar (tovar yoki
xizmat) taklifini to’liq nazorat qiladigan va xaridor uchun u bilan ozmi-ko’pmi
almashtiriladigan tovar mavjud bo’lmagan bozor holati.

Windows dasturiy ta’minot bozorida monopoliya bormi? Bozor nazorati, albatta,
mavjud. Ushbu kompaniyaning ulushi 90% dan ortiq 3 (2016 yil noyabr holatiga
ko’ra), bu ta’rifning yarmini to’liq oqlaydi, ammo shu bilan birga ushbu operatsion
tizimning yaqin analogi bormi? Ular mavjud-bu bepul Linux va darhol Apple Mac
mahsulotlariga etkazib beriladi. Ular "bir-birining o’rnini bosadigan yaxshilikka
yaqinmi"? Men "yo’q"deb javob berishga moyilman. Qulaylik, foydalanish
qulayligi, mos keladigan dasturlarning soni, shu jumladan tizim bilan bepul etkazib
beriladigan dasturlar va boshqa ko’p narsalar sizning raqobatchilaringizdan
poygada g’olib chiqishga imkon beradi. Ushbu korporatsiya boshqa kompaniyalar
keng foydalanuvchilar uchun bir xil darajada jozibali mahsulotni ishlab chiqara
olmasliklari uchun aybdor bo’lishi mumkin emas, eng mashhur tizim mahsulot
sifatida ham, dastur sifatida ham ideal emas (viruslar va xatolarning ko’pligi,
davlatlarga shaxsiy ma’lumotlarni taqdim etish, nisbatan yuqori narx va
boshqalar).
Bundan tashqari, monopolist bozorda har qanday narxni belgilashi mumkinligi
bilan ajralib turadi va iste’molchi baribir uni nomlangan narx yorlig’i bo’yicha
sotib olishi kerak, bu Windows va Microsoft-ning boshqa dasturlari bilan bo’lishi
mumkinmi? Yo’q, hozirda ko’plab kompaniyalar, davlat idoralari va oddiy
foydalanuvchilar Windows 10-ni bepul Linux, eski versiyalar yoki pirat tizimlar
foydasiga sotib olishdan bosh tortmoqdalar, bu bizning mamlakatimizda ayniqsa
rivojlangan. Rossiyada Microsoft-dan yangi operatsion tizimning narxi taxminan 8
ming rublni tashkil qiladi, bu, ayniqsa, bir necha o’nlab kompyuterlari bo’lgan
kichik ofis uchun muammoli, chunki narx 8 mingdan 80 yoki undan ko’pga
ko’tariladi.
Shuningdek, korporatsiyalar Internet-telefoniya provayderi Skype Technologies-ni
8,5 milliard dollarga yoki professional ijtimoiy tarmoq LinkedIn-ni 26,2 milliard
dollarga sotib olish kabi boshqa kompaniyalarni sotib olishni eng yuqori darajaga
ko’tarishmoqda, ammo bu innovatsion texnologiyalar sohasidagi ilg’or siyosatning
xatti-harakati kabi monopolistik xatti-harakatlar emas. Agar biron bir joyda o’z

qurilmalari va dasturlarining ishlashiga yordam beradigan yanada ilg’or
texnologiya mavjud bo’lsa, unda nega uni sotib olish mumkin emas? Shu bilan
birga, Microsoft boshqa operatsion tizimlarni, boshqa brauzerlarni va boshqalarni
sotib olmaydi, lekin ko’pincha u hali mavjud bo’lmagan narsalarni oladi,
ya’ni.uning rivojlanishi uchun raqobatchilarni olib tashlamaydi, balki o’zi uchun
yangi bozorga kiradi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, ushbu bitimlar miqdori
shunchalik kattaki, sotib olingan kompaniyalar o’nlab yillar davomida ishlashlari
kerak bo’lgan sof daromadlarni bir martalik olishadi va bu vaqti-vaqti bilan
inqirozlar va dasturlarning eskirishi bilan bog’liq. Ikkinchisi it sohasida boshqa har
qanday ishlab chiqarishga qaraganda ancha tez sodir bo’ladi, bu har qanday
modaning yo’q bo’lib ketish tezligiga o’xshaydi. Agar radio yoki soat signallari
ishlab chiqarish yigirma yildan ko’proq vaqt davomida eng yuqori cho’qqisida
bo’lsa, ular yanada ixcham ko’rinishga yoki murakkab mexanizmga o’tgunga
qadar (smartfon ikkala pozitsiyaga o’tishning misoli), IT bozorida eskirganlik bir
necha yil ichida sodir bo’ladi, chunki Winamp va Aimp audio pleyerlari 2000 yil
o’rtalarida juda mashhur bo’lgan.va endi ular brauzerlardagi pleyerlar va dastlab
tizimga o’rnatilganlar bilan almashtirildi. Bu Internet tezligi, musiqa xizmatlari va
turli xil virtual omborlarning rivojlanishi tufayli mumkin bo’ldi va bugungi kunda
deyarli har qanday mashhur dastur bunday taqdirga duch kelishi mumkin.
Agar biz Kasperskiy antivirusining misoliga qaytsak, unda uning da’volari, mening
fikrimcha, hech bo’lmaganda bitta oddiy sababga ko’ra noto’g’ri ko’rinadi -
Kasperskiy Laboratoriyasisiz Windows mavjud bo’lishi mumkin, ammo antivirus
eng mashhur operatsion tizimsiz mavjud emas. Korporatsiya har qanday bahona
bilan (dastur Windows-ni sekinlashtiradi yoki u tizimga mos kelmaydi) ushbu
antivirusdan foydalanishni taqiqlashi va sudda ushbu qarorning noto’g’riligini
isbotlash deyarli mumkin bo’lmaydi.
Vaziyatni osonroq tushunish uchun men Windows tizimini bolg’a bilan
tanishtiraman, uni ishlatish oson va deyarli hamma joyda zarur bo’lgan ajralmas
vosita. Uyni ta’mirlashni xohlaysizmi (antivirus dasturini ishlab chiqaring), uyda

rasm osib qo’ying (o’z pleyeringizni chiqaring) yoki yangi vositani zarb qiling
(dastur yarating) sizga u yoki bu tarzda bolg’a kerak bo’ladi. Boshqa egalarining
bolg’alari ham bor, lekin biri mixlar va taxtalar (Mac) bilan birga keladi, ikkinchisi
burchakli va ko’nikish qiyin, ammo behuda (Linux) va uchinchisi shunchaki
o’g’irlanishi mumkin (pirat versiyalari). Eng mashhur bolg’aning egasi sizdan
talab qiladigan narsa shundaki, siz uning vositasidan foydalanganingiz uchun bir
marta to’laysiz (operatsion tizimni sotib olish) va agar siz u bilan biror narsa
yaratsangiz, daromadingizning ozgina qismini berasiz (sheriklik dasturi bo’yicha
0,4% Microsoft-ga va kichik bir martalik to’lovga beriladi).
Shunday qilib, Microsoft korporatsiyasi monopolist emas. Bu dasturiy ta’minot
bozorida va ba’zi dasturlarda munosib raqobatchilarga ega bo’lmagan kompaniya,
shuning uchun u monopolistga o’xshaydi. Agar siz planshet kompyuterlar yoki
smartfonlar uchun bir xil bozorni olsangiz, u erda hech kim Microsoft
monopoliyasi haqida gapirmaydi, garchi ushbu ishlab chiqarish sohalarini
moliyalashtirish juda katta va u erda birinchi navbatda sotib olingan texnologiyalar
joriy etilmoqda. Pulli Windows operatsion tizimi va bepul Linux o’rtasida tanlov
qilish imkoniyati allaqachon monopolistni yo’q qiladi, shuningdek, foydalanuvchi
Microsoft-dan analogingiz bo’lsa ham, shaxsiy kompyuteriga har qanday (tizim
uchun xavfsiz) dasturni o’rnatishi mumkin.
2.2. Dinamik imkoniyatlar
Raqobat muhitining doimiy o’zgaruvchan sharoitlari ertami-kechmi bugungi asosiy
vakolatlarni ahamiyatsiz qiladi. Shuning uchun kompaniyaning o’sishi bugungi
kunda kelajakdagi vakolatlarni yaratishga bog’liq. Ammo ertangi kun uchun
kompetentsiyalarni yaratish uchun kompaniyaga maxsus fazilatlar dinamik—
imkoniyatlar kerak. Muayyan asosiy vakolatlarda global etakchilikka erishish
uchun besh yildan o’n yilgacha vaqt ketishi mumkinligini hisobga olsak,
korporatsiya rahbariyatining harakatlaridagi izchillik muvaffaqiyatning asosiy
elementlaridan biriga aylanadi. Asosiy kompetentsiyalarni yaratish tashkilot ichida

ham, tashqarisida ham ko’nikmalarni to’plash va birlashtirishni talab qiladi.
Shuning uchun, asosiy kompetentsiyalarni yaratishda turli ko’nikmalar va
texnologiyalarni birlashtirish qobiliyati yangi ixtiro qilish qobiliyati kabi
muhimdir4.
Dinamik imkoniyatlar (dynamic capabilities) bu kompaniyaning turli xil—
texnologiyalarni yakuniy mahsulotlarga integratsiya qilish, tashqi va ichki
kompetentsiyalarni ishlab chiqish va isloh qilish, atrof-muhitning tez o’zgarib
turadigan sharoitlariga mos kelish qobiliyati. Shunday qilib, dinamik imkoniyatlar
tashkilotning bozorda mavjud bo’lgan muayyan muhitda asosiy vakolatlarning
yangi, ilg’or shakllarini yaratish qobiliyatini aks ettiradi.
Asosiy vakolatlarni mavjud elementlarni oddiygina o’rnatish orqali yaratish
mumkin emas. Ammo dinamik imkoniyatlarni yaratish yanada qiyinroq. Agar
asosiy vakolatlar iqtisodiy resurslardan olingan funktsiya bo’lsa, unda dinamik
imkoniyatlar ikkinchi darajali hosiladir. Binobarin, kompaniyaning imkoniyatlarini
tushunish uchun birinchi navbatda balans moddalarini emas, balki mahsulotning
iste’mol qiymatini yaratish uchun yangi imkoniyatlarni shakllantiradigan asosiy
vakolatlarni qo’llab-quvvatlaydigan tashkiliy tuzilmalar va boshqaruv jarayonlarini
ko’rib chiqish kerak.
1999 yil mart oyida Microsoft o’zining dinamik imkoniyatlarini yangi asosiy
vakolatlarni yaratish va tarkibiy qayta tashkil etishga yo’naltirdi, shunda
kompaniya atrof-muhit sharoitidagi o’zgarishlarga etarli darajada javob bera oladi.
Endi kompaniyaning har qanday faoliyatining markazida iste’molchi va uning
manfaatlari yotadi, buning uchun iste’molchilar bilan aloqa qiladigan bo’limlar
ishlab chiqarish bo’limlariga nisbatan kuchaytirildi (2 va 3-rasm). Geyts yangi
savdo bo’limlari rahbarlarini mustaqil korxonalarni boshqarayotgandek o’ylashga
va harakat qilishga undaydi. Shunday qilib, Microsoft ning yangi asosiy
—
vakolatlari xaridorlarning manfaatlarini batafsil bilish va iste’molchiga yaqinlikdir.

1999 yilgacha qabul qilingan Microsoft tashkiliy tuzilmasi
Yirik savdo bo’limlari rahbarlari endi o’zlari talab qiladigan mahsulotlarni faol
ravishda rejalashtirishlari va ularni tegishli xaridorlarga sotishlari mumkin, bu esa
rahbarlarga har bir savdo bo’limining ustuvor yo’nalishlarini aniqroq va oqilona
belgilash, vazifalarni belgilash va erishilgan natijalar uchun javobgar bo’lish
imkonini beradi. Har bir bo’lim o’z vazifalarini bajarsa-da, turli guruhlarning
a’zolari, avvalgidek, umumiy ishda sherik bo’lib qoladilar va umumiy
muammolarni hal qilishda o’zaro aloqada bo’lishlari mumkin. Masalan, individual
iste’molchilar bilan ishlash va korporativ mijozlar bilan ishlash bo’limlari
marketing dasturlarini birgalikda ishlab chiqadilar. Ushbu bo’linmalar ba’zi asosiy
jarayonlar, infratuzilma, korporativ boshqaruv va texnik bazalar bilan
birlashtirilgan. Va nihoyat, o’z ishlarida bo’linmalar asosiy mahsulotlarning bir xil
xususiyatlaridan kelib chiqadi: shunday qilib, Windows 2000 operatsion tizimining
barcha versiyalari Excel elektron jadvallari kabi asosiy dasturlarga mos kelishi
kerak. Ammo ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda, har bir bo’lim o’z
mijozlari guruhlari uchun tashqi ko’rinishi va funktsiyalari bilan bir-biridan farq
qiladigan Windows variantlarini ishlab chiqish huquqiga ega.

Microsoft kompaniyasining hozirgi tashkiliy tuzilmasi
Qayta qurish dasturining asosiy vazifasi kompaniyani monopol kuchini
kamaytirishga va qo’lda tashkilotchilardan tortib tarmoqlarda, serverlarda
ishlaydigan va shaxsiy kompyuterga muhtoj bo’lmagan dasturiy ta’minotgacha
bo’lgan barcha sohalarda raqobatni kuchaytirishga tayyorlashdir.
Bu yuqorida aytilganlarga zid bo’lib tuyulishi mumkin, ammo bu o’zgarishlarning
ortida jiddiy strategik tashkiliy arxitektura turibdi. Yangi kompetentsiyalarni
yaratish va raqobatdosh ustunlikni saqlab qolish uchun Microsoft beshta dinamik
imkoniyatni yaratdi.
 Kelajakni oldindan bilish va harakatlaringizni u bilan bog’lash qobiliyati.
Bill Geytsning biznesmen sifatidagi eng hayratlanarli xususiyati uning
kelajakni oldindan bilish va o’z harakatlarini u bilan bog’lash qobiliyatidir.
Geytsning ta’kidlashicha, u vaqtining yarmini asosiy xaridorlar bilan
to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilish, sanoat bilan aloqalar, yordamchi
korxonalarga tashriflar, tekshiruvlar va kompaniyaning vakili sifatida
boshqa tadbirlarga sarflaydi. U qolgan vaqtini yangi mahsulotlarni ishlab
chiqish jarayonini boshqarishga bag’ishlaydi. Geyts bu boradagi rolini
quyidagicha ifodalaydi:"kompaniya uchun mahsulot ishlab chiqarish
yo’nalishini aniqlang".

Asosiy vakolatlar va dinamik imkoniyatlar masalalarini hisobga olgan holda,
Microsoft-ning korporativ qadriyatlar tizimini, ya’ni kompaniyaning deyarli barcha
xodimlari tomonidan qabul qilingan e’tiqod va tashkiliy me’yorlarni ta’kidlash
kerak. Asosiy qadriyatlar yoki korporativ madaniyat butun tashkilotni bir-biriga
bog’lab turadigan tsementga o’xshaydi va ular kompaniyaning umuman
raqobatbardosh ustunlikka erishish va uni saqlab qolish qobiliyatiga ijobiy va
salbiy hissa qo’shadi. Microsoft korporatsiya muvaffaqiyatiga hissa qo’shadigan
asosiy qadriyatlarni yaratadi.
 Natijaga yo’naltirish. Microsoft-ning korporativ madaniyati ba’zi diqqatga
sazovor xususiyatlarga ega. Shubhasiz, korporatsiyada shaxsga sig’inish
hukmronlik qiladi, ammo xodimlar nafaqat Geytsga ta’zim qilishadi yoki
uning o’rnagiga ko’r-ko’rona ergashishadi, balki uning eng foydali
xususiyatlarini qabul qilishga va ko’paytirishga harakat qilishadi. Xodimlar
doimo "Bill nima qilishini" taxmin qilishga harakat qilishadi, lekin ular unga
qarshi turish va g’alaba qozonish katta sharaf ekanligini aytishadi.
Geyts o’z xodimlariga buyuk g’oyalar faqat sotilishi mumkin bo’lgan g’oyalar
ekanligini singdirishga muvaffaq bo’ldi. Haqiqatan ham yuqori ma’lumotli
ishchilarni rag’batlantiradigan narsa bu bajarilgan ish bilan faxrlanish hissi.—
Kompaniyada qabul qilingan uslub uning rahbarining fazilatlarini aks ettiradi:
o’ziga ishonch, energiya, ijodkorlik va tirishqoqlik. Kompaniyadagi muhit
norasmiy, ammo maqsadga muvofiq, butunlay yangi dasturlarni ishlab chiqishga
bag’ishlangan va juda raqobatbardosh. Xodimlarning ish kuni ko’pincha
me’yordan oshib ketadi, ko’pchilik dasturlarni ishlab chiqishda bir kechada qoladi.
Geyts xodimlarini rag’batlantirishning psixologik usuli erishib bo’lmaydigan
maqsadlarni aniqlash va xodimlarda mag’lubiyat tuyg’usini taklif qilishga
asoslangan bo’lib, bu ularni boshqa safar katta kuch sarflashga majbur qiladi.
Kompaniyada qabul qilingan shaxsiy javobgarlik falsafasi har bir savdo bo’limi
menejeri va chet el sho’ba korxonasi rahbari uchun foyda va zararlar holatini
belgilaydigan menejerlarning hisobot tizimi bilan mustahkamlanadi.

 Raqobat ruhi. Microsoft va uning xodimlari o’zlarini ishonchsiz his qilishlari
g’alati tuyulishi mumkin, ammo kompaniyada ular hatto qisqa muddatli
muvaffaqiyatsizliklar ham yutqazishga teng deb o’ylashadi. Kompaniya
xodimlari o’z ishlarida muvaffaqiyatsizlik qo’rquvi va ishdan bo’shatish
tahdidi bilan boshqariladi.
Bir necha yillar davomida Geyts o’z qo’l ostidagilarni kompaniyani kutayotgan
raqobatbardosh xavflar haqida eslatmalar bilan rag’batlantirmoqda. Mahsulot
allaqachon chiqarilganda, u yuqori baholarga ega bo’ldi va uning narxi osmonga
ko’tarildi, Microsoft xodimlari nishonlamaydilar, lekin nima yaxshiroq qilish
kerakligini tekshiradilar. Va yuqori menejment har doim kompaniya
dasturchilariga birinchi raqamli dushmanlarini 1994 yilda Novell, 1995 va 1996—
yillarda Netscape, 1997, 1998 va 1999 yillarda Sun Microsystems ni ko’rsatib
—
beradi. "Esingizda bo’lsin, "deydi Geyts,"Microsoft" biz ishlashni davom ettiramiz
" ruhida ishlaydi.
Ammo Geyts uchun eng katta raqib o’zi: "iste’molchilar allaqachon mavjud
bo’lgan dasturiy ta’minot bilan qolishni yoki uni yangi, takomillashtirilgan
Microsoft dasturlari bilan almashtirishni tanlashlari aniq. Kompaniya bizning
barcha yangi mahsulotlarimiz avvalgilariga qaraganda ancha yaxshi bo’lishini
ta’minlashi kerak. Agar shunday qilmasak, iste’molchilar yangi dasturlarni sotib
olmaydilar."
 Yomon yangiliklarga ochiqlik. Geyts shunday deydi: "menda tabiiy ravishda
yomon xabarlarni qidirish instinkti bor. Agar biror narsa noto’g’ri bo’lsa,
men hamma narsani bilishni xohlayman. Men bilan ishlaydigan odamlar
buni tushunishadi." Geyts bilan "Bill uchrashuvlari" deb nomlanuvchi
mahsulotlarni tekshirish bo’yicha uchrashuvlar keskin va shafqatsiz savollar,
qattiq tanqidlar va topshiriqlarning qat’iy muddatlari. Ba’zida Geyts
kompaniya rahbari sifatida uning eng muhim ishi yomon xabarlarni tinglash
ekanligini aytadi.

2.3. Microsoft kompaniyasining o’zbek firmalari uchun tajribasining
ahamiyati
Dinamik imkoniyatlar kontseptsiyasi raqobatbardosh ustunlikni yaratish va saqlab
qolish uchun barcha strategik yondashuvlar orasida eng yaxshi bo’lib tuyulsa-da,
kontseptsiya va boshqa nazariyalar bir-birini to’ldiradi va faqat kompleksda
olingan narsalar raqobatda muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun firma darajasida
nima qilish kerakligini to’liq tushunishga imkon beradi. O’zbekiston firmalari
oldida turgan murakkab muammolarni faqat dunyoning eng yaxshi
kompaniyalarining barcha strategik yondashuvlari va strategik boshqaruv
tajribasini chuqur o’rganish orqali hal qilish mumkin. Keyinchalik, ma’lum bir
muammoni hal qilish uchun eng yaxshi harakat usulini tanlash uchun bilimga
asoslangan sezgi rivojlanishi kerak. Qullarning biron bir narsaga sodiqligi strategik
yondashuvlarning xilma-xilligini inkor etishga va strategik fikrlashda oq dog’lar
paydo bo’lishiga olib keladi. Shunday qilib, vositaning o’zi strategik zaiflikni
keltirib chiqaradi.
Ko’pgina o’zbek kompaniyalari strategiyani o’rganishlari kerak. Dunyodagi eng
yaxshi kompaniyalardan o’rganish-aks holda bunday ta’limotning yuqori narxi
oqlanmaydi. Microsoft-ning misoli shunchaki bitta kompaniyaning g’alabasiga
misol emas. Bu raqobat nazariyasidagi asosiy siljishning dalilidir-korporativ
strategiyani tubdan o’zgartirishi mumkin bo’lgan siljish, chunki bu kompaniyaning
tajriba saboqlari universaldir. Quyidagi fikrlar Microsoft muvaffaqiyatining eng
muhim saboqlarini taqdim etadi.
 Korporatsiya darajasida strategiyani o’zgartirish uchun dinamik
imkoniyatlar tizimini yarating. Microsoft iste’molchilar qiymatini yaratish
zanjiridagi vakolatlarni o’zgartirishga imkon beradigan ba’zi fazilatlarni
egallash yo’lida tezda harakat qila olishini ko’rsatdi: kelajakni oldindan
bilish va oldindan bilish qobiliyati, kerakli ko’nikmalarga ega bo’lgan

odamlarni tashkilotga olib kelish qobiliyati va ishga to’g’ri munosabat, zarur
kasaba uyushmalarini yaratish qobiliyati.
 Iste’mol qiymatini yaratish zanjirida kerakli vakolatlarni ishlab chiqing.
Kompaniya o’z dinamik imkoniyatlarini kompetentsiyalarni yaratishga
tayyorlaganida, u hech qanday emas, balki to’g’ri kompetentsiyalarga
erishishga e’tibor qaratishi kerak. Microsoft uchun bu Windows-ni
standartga aylantirish va uning barcha mahsulotlarining tizimli muvofiqligi
qobiliyatiga erishishdir.
 Kelajak haqida aniq tasavvurga ega bo’ling va uni butun tashkilotga
etkazing. Geyts o’zining "kelajakka yo’l" (The Road Ahead) kitobida
o’smirlik chog’ida "kompyuter har bir stolda va har bir uyda"bo’lishini
xohlaganini aytadi. Ammo u aytmaydigan narsa bundan ham muhimroqdir.
Microsoft ning asosiy vazifasi "har bir stolda va har bir uyda—
kompyuterlar, barchasi Microsoft dasturiy ta’minoti bilan jihozlangan".
 Hech qachon ishlashdan charchamang. Microsoft-da qabul qilinganlarning
ko’pini boshqa kompaniyalarda topish mumkin. Ammo hech kim Bill Geyts
kabi tepada qolishni xohlamaydi. Xuddi shu kitobda Geyts shunday yozadi:
"biz har kuni etakchi mavqeimizni topishga majburmiz... agar sanoat davom
etayotgan yo’lda navbatdagi katta burilishni o’tkazib yuborsak, yutqazamiz."
 Kelishmovchiliklarni keltirib chiqaring. Microsoft xodimlari Geytsni "juda
talabchan" va "har doim majburlovchi"deb atashadi. Va ularning barchasi
unga qarshi turishni xohlashadi. Uning qarama-qarshi boshqaruv uslubi
kompaniyaga o’z mavqeini saqlab qolishga, intellektual sinchkovligini
saqlashga yordam beradi. Bu Microsoft-ning o’ziga xos xususiyatlari. Bu
xizmatchiga o’zidan mamnun bo’lish imkoniyatini qoldirmaydigan
madaniyat, chunki u o’zidan mamnun bo’lganida, uni tanqid qiladigan odam
bor.
 Muvaffaqiyatsizliklar sizning Yo’lboshchingiz bo’lsin. Microsoft ongli
ravishda orqada qolgan kompaniyalarda tajribaga ega bo’lgan bir nechta
menejerlarni yolladi. Agar omadingiz bo’lmasa, siz yaratish, xatolar

mohiyatiga chuqur kirib borish va kechayu kunduz o’ylash uchun barcha
kuchingizni to’playsiz. Geyts bir marta shunday degan edi:"Microsoft
kelajakda muvaffaqiyatsizlikka duch keladi va men kompaniyada og’ir
vaziyatlarda to’g’ri harakat qilishlari mumkinligini isbotlagan odamlar
bo’lishini xohlayman".
O’zbekistonlik menejerlar uchun o’z korxonalarini qayta qurishning dastlabki
bosqichi ularning korxonalarini strategik imkoniyatlari nuqtai nazaridan ko’rishga
yordam beradigan asosiy fikrlash o’zgarishi bo’lishi kerak. Keyin ular
kompaniyaning asosiy harakatlarini aniqlashni boshlashlari va ularni iste’molchilar
manfaatlari bilan bog’lashlari kerak. Va nihoyat, ular tashkilotning yangi shaklini,
shu jumladan menejerlarning rolini va kompaniyaning raqobatbardosh
imkoniyatlariga muvofiq ishlash uchun zarur bo’lgan yangi xatti-harakatlarning
tarqalishini rag’batlantirish uchun javobgarlikni taqsimlashni o’z ichiga olishi
mumkin.
2.4. Ertaga nima bo’ladi?
Ikki ming yildan ko’proq vaqt oldin, Xitoy harbiy strategi Song dzi strategiya
madaniyati haqida gapirganda, strategiyaning vaziyatli xususiyatini ta’kidladi:
"faoliyat faqat bitta o’yinchi tomonidan ishlatilsa va boshqa faoliyatni amalga
oshiradiganlar erishgan natijalarga nisbatan yaxshiroq natijalarga erishsa,
strategiya (g’alaba strategiyasi) bo’ladi. Ammo bu faoliyat ma’lum bo’lgach va
ko’pchilik undan foydalansa, u strategiya bo’lishni to’xtatadi." Bugungi kunda
Microsoft o’zining raqobatbardosh ustunligini muvaffaqiyatli qo’llab-
quvvatlamoqda va dinamik imkoniyatlarni yaratish va ulardan foydalanish orqali
raqiblarini mag’lub etmoqda. Ammo boshqa dasturiy ta’minot kompaniyalari
dinamik imkoniyatlar strategiyasini amalga oshirganda, xuddi Microsoft singari,
omon qolish uchun oxirgi narsa boshqa narsani o’ylab topishi kerak.

Takliflar
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish boshqa mamlakatlar kabi, O’zbekiston uchun
ham uning dunyo miqyosidagi raqobatbardoshligini belgilab beradigan strategik
ahamiyatga molik masalalardan biri hisoblanadi. Shuni ham tan olish kerakki,
O’zbekistonga bugungi kunda maqbul keladigan tadbir qisqa davrda birinchi–
navbatda, texnologik ortda qolishdan qutulishdir. Hosirda esa mamlakatimizda
zarur miqdordagi to’laqonli iqtisodiyot sub’ektlari yo’qligi tufayli yetuk va
to’laqonli raqamli iqtisodiyotni o’z-o’zidan shakllantirish uchun shart-sharoitlar
yo’q. Bu esa davlatimizga raqamli iqtisodiyotning rivojlanishini uchun shart-
sharoitlar yaratish, uni eng kerakli sohalarga yo’naltirish va bu jarayonni imkoniyat
darajasida rag’batlantirish zarurligi demakdir. Milliy iqtisodiyotimizning yana bir
muhim ajralib turadigan jihati shundaki, YIM asosiy qismi davlat korporatsiyalari
(yoki davlat ishtiroki ulushi katta bo’lgan kompaniyalar) tomonidan yaratiladi.
Ishlab chiqarishning ko’plab tarmoqlarida davlat ishtirokidagi o’yinchilar
bozorning 80%gacha bo’lgan qismini tashkil qilishi mumkin. Bunday sharoitlar
daprofilli vazirliklar yoki davlat korporatsiyalari rahbarligi ostida industrial
raqamli platformalar yaratish eng oqilona qadam bo’lib hisoblanadi. Bunday
platformalar raqamli iqtisodiyotning tez rivojlanishi va unga mos keluvchi
texnologiyalarning keng tarqalishi uchun zarur infratuzilma bazasini yaratadi.
Raqamli iqtisodiyot platformalari tuzishda asosiy e’tiborni quyidagi yo’nalishlarga
qaratish zarur: telekommunikatsiyalar, energetika, transport, sog’likni saqlash,
soliq va soliqqa tortish, dori-darmonlar logistikasi, ma’lumotlarni qayta ishlash,
turizm, tashqi iqtisodiy faoliyat, ko’chmas mulk savdosi va ishlab chiqarish. Aynan
shu sohalarning rivojlanishi infratuzilma va texnologik baza yaratishga imkon
beradi. So’ngra ularni boshqa sohalarga ko’chirgan holda O’zbekiston yetuk
raqamli iqtisodiyotni maksimal darajada tez rivojlantirishi mumkin boladi. Bunday
yondashuv bugungi kunda respublikamiz uchun eng maqsadga muvofiq bo’lib
ko’rinadi, lekin u ham kamchiliklardan xoli emas , albatta. Ammo mos keluvchi
strategiya unga asoslanishi lozim bo’lgan raqamli iqtisodiyot konsepsiyasini

shakllantirish uchun taxmin qilingan yo’l risklarini ham, raqamli iqtisodiyot
risklarini ham hisobga olish lozim.

Xulosa:
Ko’plab rivojlangan mamlakatlar, ro’y berishi lozim bo’lgan o’zgarishlar
muqarrarligini to’la tushunib, iqtisodiyotni raqamlashtirish tomon jadal harakatni
ongli ravishda boshlamoqdalar. Bu yo’nalishni birinchilardan bo’lib ma’lum qilgan
AQSH , Yaponiya, Koreya va Xitoy bugungi kunda raqamli poygada norasmiy
yetakchilar sanaladi. Ularning keyingi o’rinlarda Buyuk Britaniya, Yevropa Ittifoqi
mamlakatlari, Avstraliya, Belorussiyava boshqalar turadi. Bu dalillarni
birlashtirgan holda qayd etishga majburmizki, bironta, jumladan, yetakchi
mamlakatlarda ham raqamli iqtisodiyot o’zi nima ekanligi va u kelajakda qanday
oqibatlarga olib kelishi mumkinligi haqida to’laqonli falsafiy tushunish yo’q.
Ko’rinib turibdiki, raqamli iqtisodiyot deganda, ko’plab mamlakatlar iqtisodiy
munosabatlar va boshqaruvning yangi shakllarni emas, balki, iste’molchilar bilan
kommunikatsiya qilish va to’lovlarning yangi elektron raqamli shakllarini
tushunadi, holos. Aftidan, ko’pchilik mamlakatlar raqamli iqtisodiyotni ongli
ravishda tashkil etmaydi, balki mavjud iqtisodiy munosabatlarni raqamlashtirish
jarayoni bilan shug’ullanadi, xolos. Bu faoliyat, eskirganlik darajasi yaqqol ko’zga
tashlanib turganiga qaramay, raqamli iqtisodiyot tuzishning maqsadli yo’naltirilgan
jarayoni hisoblanmaydi. Iqtisodiyotni raqamlashtirish jarayonining ba’zi yetakchi
mamlakatlari esa qarama-qarshi yondashuvlar tanlab olgan [5]. Masalan, AQSH
bozor yo’nalishini, Xitoy esa rejali iqtisodiyotni tanlab olgan. Qolgan mamlakatlar
ma’lum bir oraliq variantlarga rioya qilishadi. Shuni alohida aytib o’tishni kerakki,
xuddi Xitoy kabi, AQSH dasturi nuqtai-nazaridan ham iqtisodiyotni
raqamlashtirish jarayonida biz globallashuvning yangi bosqichini ko’ramiz.
Dunyodagi eng kuchli ikkita iqtisodiyot sifatida AQSH va Xitoy uchun
globallashuv foydali, chunki iqtisodiy jihatdan kuchliroq bo’lgan o’yinchi doimo
o’z ustunligini namoyish etish imkoniyatiga ega bo’ladi. Agar bu sohadagi AQSH
ning strategiyasini batafsilroq ko’rib chiqadigan bo’lsak, raqamli iqtisodiyotni
tashkil qilish jarayonini to’rt asosiy blokka ajratish mumkinligi ma’lum bo’lib
qoladi:

1.Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish shart-sharoitlarini yaratish ( ya’ni,
tegishlinormativ-huquqiybaza tashkil qilish );
2.Bu sohaga transformatsiya qilinishga eng tayyor iqtisodiyot sub’ektlarida raqamli
iqtisodiyot platformalarining vujudga kelishi va global miqyosda ishga tushushi;
3.Raqamli iqtisodiyot platformalarning o’zaroraqobat kurashi va ularning asta-
sekinlik bilanintegratsiyalashuvi amalga oshishi;
4.Raqamli iqtisodiyot sohasidagi eng perspektiv yechimlarni butun iqtisodiyotga
joriy qilish.
Biz ham mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning AQSH va Xitoy
mamlakatlarida sinovdan o’tgan huddi shunday strategiyasini tanlaganimiz
maqsadga muvofiq bo’lar edi.
perspektiv yechimlarni butun iqtisodiyotga joriy qilish.
Biz ham mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning AQSH va Xitoy
mamlakatlarida sinovdan o’tgan huddi shunday strategiyasini
tanlaganimizmaqsadga muvofiq bo’lar edi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Milton Friedman (February 2002) [1962]. "VIII: Monopoly and the Social
Responsibility of Business and Labor". Capitalism and Freedom (paperback)
(40th anniversary ed.). The University of Chicago Press. p. 208. ISBN 0-226-
26421-1 .
2. Blinder, Alan S; Baumol, William J; Gale, Colton L (June 2001). "11:
Monopoly" . Microeconomics: Principles and Policy (paperback). Thomson South-
Western. p. 212 . ISBN 0-324-22115-0 . A pure monopoly is an industry in which
there is only one supplier of a product for which there are no close substitutes and
in which is very difficult or impossible for another firm to coexist
3. Orbach, Barak; Campbell, Grace (2012). "The Antitrust Curse of
Bigness". Southern California Law Review. SSRN 1856553
4. Куковеров, М.В. (2018). “Экономия от масштаба на розничном рынке
электроэнергии России: об одной естественной и одной неестественной
монополии” ( P DF ) . Пространственная экономика (4): 39—66.
5. Максимова В.Ф. Микроэкономика: Учебно-методологический
комплекс/В.Ф. Максимова – М.: Изд. центр ЕАОИ, 2008.
6. Иохин В.Я. Экономическая теория:учебник/ В.Я. Иохин. – М.:
Экономистъ, 2006. – 861 с.
7. Гальперин В.М. Микроэкономика: В 2-х т./ В.М. Гальперин, С.М.
Игнатьев, В.И. Моргунов. - СПб.: Экономическая школа. 1999. Т.2. - 494 с.
8. Конкуренция и антимонопольное регулирование/А.Г. Цыганов, С.Б.
Авдашева (и др.), отв. ред. А. Г. Цыганова. - Москва: Логос, 1999 г. - 368 с.
9. Монополизм и антимонопольная политика./ Барышева А. В., Сухотин Ю.
В., Богачев В. Н. (и др.) - Москва: Наука, 1993 г. – 240 с.
10. Селищев А.С. Микроэкономика/ А.С Селищев. – СПб.: Питер, 2002. –
448с: ил.
11. Долан Э. Рынок: микроэкономическая модель/ Долан Э., Линдсей Д. -
СПб., 1992. - 496 с.

12. Wernerfelt, B. “A Resource-Based View of the Firm”. Strategic
Management Journal, Vol. 5, 1984; Hamel, G., Prahald, C. “The Core Competence
of the Corporation”. Harvard Business Review, May-June, 1990.
13. Stalk, G., Evans, P., Shulman, L. “Competing on Capabilities: The New
Rules of Corporate Strategy”. Harvard Business Review, March-April, 1992;
Teece, D., Pisano, G., Shuen, A. “Dynamic Capabilities and Strategic
Management”. Strategic Management Journal, Vol. 18, 1997.
1. Leonard-Barton, D. “Core Capabilities and Core Rigidities: A Paradox in
Managing New Product Development”. Strategic Management Journal, Summer
Special Issue, 1993.

Raqamli iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Raqamli iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari

O'xshash dokumentlar