Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	376.2KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	15 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Iqtisodiyot

Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli

Sotib olish

Mundarija
Kirish
I . BOB . “ Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli ” mavzusida
elektron bitiruv malakaviy ish tavsifi
1.1. Raqamli iqtisodiyot haqida tushuncha
1.2. Kriptografiyava kriptoanaliz haqida tushuncha
1.3. Kriptopullarning rivojlanish jarayoni
Birinchi bob uchun xulosalar
II.BOB Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli.
2.1. Raqamlashtirishdan olinadigan samara
2.2. Raqamli transformatsiya tushunchasi
2.3. Raqamli pullarning asosiy turlari
Ikkinchi bob uchun xulosalar
Umumiy xulosa va tavsiyalar
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Mamlakatimizda zamonaviy ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh
qilish, uni xozirgi zamon talablari darajasiga ko’tarish, kelajak uchun
bibimli, madaniyatli va barkamol avlodni tarbiyalash hamda raqamli
pullarni jamiyat xayotining barcha tarmoklariga tadbiq qilish Davlat
siyosatining ustivor yo’nalishlaridan biriiga aylandi. Zamonaviy ta’lim
tizimining asosini esa shak-bubxasiz, sifatli va yuqori texnologiyali
informatsion-innovatsion muhit tashkil etadi. Uning asosiy elementlari
yaratilishi va rivojlanishi texnik-texnologik jihatdan murakkab, ammo
shu bilan bir qatorda bunday innovatsion muhit ta’lim tizimini yanada
takomillashtirishga, oliy, urta va boshlangich ta’lim jarayonlariga eng
ilgor axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga xizmat
qiladi. Ta’lim jarayonida zamonaviy interaktiv elektron o’quv
kurslardan foydalanish esa o’z navbatida ma’ruza, amaliy va
laboratoriya mashg’ulotlarni interfaol rejimda olib borishga imkon
beradi.
Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Mamlakatimizda olib
borilayotgan barcha islohotlar, shu jumladan innovatsion uzgarishlar
samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning xamda ta’lim

tizimining har tomonlama va jadal sur’atlarda rivojlanishi uchun kulay
shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda
hayotning barcha sohalarini demokratlashtirish bo’yicha ustuvor
yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti SHavkat Mirziyoevning 2017 yil7 fevraldagi
-” O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha
Harakatlar strategiyasi to’g’risida ” gi maxsus Farmoni qabul qilindi.
Ushbu Harakatlar strategiyasida ijtimoiy soha, xususan, ta’lim va ilm-
fan sohalarini yanada rivojlantirish, ta’lim tizimining uzluksizligini
ta’minlash va takomillashtirish maqsadida respublikamiz axolisiga o’ta
zamonaviy va nihoyatda sifatli ta’lim xizmatlari ko’rsatish
imkoniyatlarini oshirish, zamonaviy mehnat bozorining joriy
ehtiyojlariga mos yuqori malakali va sifatli kadrlar tayyorlash
siyosatini davom ettirish kechiktirib bulmas o’ta muhim vazifalardan
biri deb belgilangan. Mamlakat taqdiri uchun hal qiluvchi bo’lgan ushbu
xujjatda barcha ta’lim-tarbiya muassasalarining moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash, yangi ta’lim muassasalarini ishga tushirish, raqamli
iqtisodiyotni rtvojlantirish va bu soxa buyicha etuk kadrlarni
tayyordash, ta’lim muassasalarini ta’mirlash va kapital ta’mirlash bilian

bir qatorda ularni zamonaviy o’quv va laboratoriya jihozlari, kompyuter
texnikasi hamda dasturiy ta’minoti va kerakli o’quv-uslubiy
qo’llanmalar bilan tuliq ta’minlash nazarda tutilgan. Harakatlar
strategiyasida belgilangan g’oyalar va vazifalar ijrosini suzsiz
ta’minlash ta’lim va ilm-fan sohalarini rivojlantirishdagi dolzarb
masalalardan hisoblanadi. Mamlakatimiz ta’lim tizimida zamonaviy
interaktiv elektron o’quv dasturlari, texnika- texnologiyasi va kurslarini
joriy qilish, fan va texnikaga kiritilayotgan barcha yangi ma’lumotlarni
tezkorlik bilan o’quv jarayoniga tadbik kilish ta’limnigng yuqori
samaradorliligini ta’minlaydi. Bundan tashqari, o’quv va ta’lim-tarbiya
jarayonida rivojlangan mamlakatlarda tayyorlangan elektron
resurslardan unumli foydalanish bilim oluvchilar katta va uchun keng
imkoniyatlar yaratadi. SHu jumladan, ta’lim jarayonida olinayotgan
bilimlarning yaxlitligini, zamonaviyligini, uzlashtiruvchanligini va
tezkorligini ta’minlaydi. Shuningdek, bunday chora- tadbirlar
o’rganilayotgan mavzular va fanlar doirasidagi qo’shimcha
ma’lumotlarni internet tizimidan, elektron kutubxonalardan va mobil
ilovalardan ijodiy foydalangan xolda tezkorlik bilan olish va uzlashtirish
imkoniyatlari yaratiladi. Demak, oliy va urta maxsus o’quv yurtlaridagi

barcha ta’lim jarayonlarida, shu jumladan, raqamli texnologiyalarni
ukitishda zamonaviy interaktiv elektron o’quv kurslarni qo’llash va
ulardan samarali foydalanish uslublarini tadqiq etish, buning uchun
kerakli bulgan elektron o’quv resurslarini yaratish, raqamli
texnologiyalarning mamlakatimizda kullanilishi buyicha resurslar
yaratish dolzarb ilmiy-texnik masalalar turkumiga kiradi.
Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti. Axborot texnologiyalari va
tizimlari fani kesimida “ Raqamli pullar va ularning kelajakdagi
istiqboli “mavzusini bitiruv malakaviy ish yaratish hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishning predmeti: “ Raqamli pullar va
ularning kelajakdagi istiqboli mavzusida zamonaviy dasturiy vositalar
va ieterfaol pedagogik texnologiyalardan foydalanib, bitiruv malakaviy
ishi yaratish jarayonidir.
Bitiruv malakaviy ishning maksadi : “ Raqamli pullar va ularning
kelajakdagi istiqbol “mavzusida bitiruv malakaviy ishi yaratishdir.
Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: Bitiruv malakaviy ishning
maqsadini amalga oshirish doirasida quyidagi asosiy vazifalar belgilab
olindi:
– Raqamli iqtisodiyot fani buyicha o’quv jarayonini tashkil etishda

elektron o’quv kurslarining o’rni va ahamiyatini o’rganish;
– Raqamli iqtisodiyot fani buyicha elektron o’quv kurslari yaratish
imkoniyatini beruvchi dasturiy ta’minotlar turlarini tahlil qilish;
– Tanlangan dasturiy vositalardan foydalangan xolda “ Raqamli
pullar va ularning kelajakdagi istiqboli mavzusida bitiruv malakaviy
ishi yaratish;
– “ Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli mavzusini
o’qitishni yanada takomillashtirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab
chiqish.
Bitiruv malakaviy ish tuzilmasining tavsifi. Bitiruv malakaviy ish
kirish, ikki bob, oltita paragraf, boblar bo’yicha olingan xulosalar,
yakuniy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv
malakaviy ishda 20 ga yaqin adabiyotlardan foydalanilgan. Bitiruv
malakaviy ishning asosiy hajmi 76 betni tashkil etadi.

I. bob. “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli”
mavzusida elektron bitiruv malakaviy ish tavsifi
I.1. Raqamli iqtisodiyot haqida tushuncha
Hozirgi davrda raqamli iqtisodiyot va u bilan bog’liq bo’lgan bir
qancha samarador texnologiyalar hayotimizga shiddat bilan kirib
kelmoqda. Huddi shuning uchun ham davlat va jamiyat taraqqiyotini
yanada jadallashtirish maqsadida respublikamiz rahbariyati bir qancha
muhim qarorlarni qabul qildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2018 yil 19 fevraldagi PF-5349 sonli “Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalari sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi Farmonini ijro etish borasida, shuningdek,
respublikamizda raqamli iqtisodiyotni davlat boshqaruv tizimida
zamonaviy axborot texnologiyalarni jadal rivojlantirish bo’yicha
sharoitlar yaratish, shunigdek, axborot havfsizligini ta’minlash
maqsadida 1
Vazirlar Mahkamasi 2018 yil 31 avgustda raqamli
iqtisodiyotning maqsad va vazifalarini belgilab beradigan “O’zbekiston
Respublikasida raqamli iqtisodiyotni joriy qilish va yanada rivojlantirish
bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” Qaror qabul qildi,
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 fevraldagi PF-5349 sonli “Axborot texnologiyalari
va kommunikatsiyalari sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni

hamda O’zR Prezidentining PQ-3832 03.07.2018 dagi “O’zbekiston
Resbublikasida raqamli iqtisodni rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi qarorlarini ham shu tadbirlar jumlasiga kiritish mumkin.
Ushbu qaror bo’yicha quyidagilar raqamli iqtisodiyotni yanada
rivojlantirish bo’yicha eng muhim vazifalar deb ko’rsatilgan:
 Investitsiya va tadbirkorlikni diversifikatsiya qilish uchun
kriptoaktivlar aylanmasi sohasidagi faoliyatni, jumladan, mayining,
smart kontrakt, konsalting, emissiya, ayriboshlash, saqlash, taqsimlash,
boshqarish, sug’urtalash, kraud- funding (jamoaviy moliyalashtirish),
shuningdek, blokcheyn texnologiyalarni joriy etish va rivojlantirish.
 Blokcheyn texnologiyalarni ishlab chiqarish va ulardan
foydalanish sohasida amaliy ish ko’nikmalariga ega bo’lgan malakali
kadrkarni tayyorlash.
 Raqamli iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun
innovatsion g’oyalar, texnologiyalar va ishlanmalarni joriy etish
sohasida davlat organlari va tadbirkorlik sub’ektlarining yaqin
hamkorligini ta’minlash.
 Kriptoaktivlar bo’yicha faoliyat va blokcheyn
texnologiyalari sohasida halqaro va horijiy tashkilotlar bilan

hamkorlikni har tomonlama rivojlantirish va ishlab chiqarish sohasida
faoliyat ko’rsatadigan yuqori malakali horijlik mutahassislarni jalb
qilish.
 Horij tajribasini hisobga olgan holda blokchetn
texnologiyalarini joriy etish uchun huquqiy baza yaratish 2
.
Yuqoridagi farmon va qarorlarning muvaffaqiyatli bajarilishi uchun
raqamli iqtisodiyotning mohiyati nima va uning asosiy tishunchali
nimalardan iboratligi pishiq-puhta bilib olish talab qilinadi. Ushbu
qiziqarli va jozibali raqamli iqtisodiyot sohasiga sayohatimizni
boshlashdan avval axborotlashgan jamiyat va u bilan uzviy bog’liq
bo’lgan bir qancha asosiy tushunchalar bilan yaqindan tanishib
chiqishga harakat qilamiz. Chunki shundagina ushbu risolada aks
ettirilgan masala, muammo va kontseptsiyalarni to’g’ri tushunish
mumkin bo’ladi. Qisqa va lo’nda qilib aytganda, raqamli iqtisodiyot –
bu jamiyat ne’matlarini ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilish
jarayonlarida elektron hamda axborot- kommunikatsion
texnologiyalarini keng joriy etishni ko’zda tutadigan insonning xo’jalik
faoliyatini tadqiq etuvchi fandir. Raqamli iqtisodiyot atamasi ikki xil
2
O’zbekistonRespublikasi Prezidentining PQ-3832 03.07.2018dagi“O’zbekiston Resbublikasida
raqamli iqtisodni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori

turli tushunchalarni ifodalash uchun ishlatiladi. Birinchidan, raqamli
iqtisodiyot – bu rivojlanishning zamonaviy bosqichi hisoblanib, u ijodiy
mehnat va axborot ne’matlarining ustuvor o’rni bilan tavsiflanadi.
Ikkinchidan, raqamli iqtisodiyot – bu o’ziga hos nazariya bo’lib, uning
o’rganish ob’ekti bo’lib, axborotlashgan jamiyat hisoblanadi. Raqamli
iqtisodiyot nazariyasi o’z rivojlanishining boshlang’ich davridadir,
chunki sivilizatsiyaning axborot bosqichiga o’tishi bir necha o’n yil
avvalgina boshlangan. “ Raqamli iqtisodiyot ” atamasi ilmiy amaliyotga
ispaniyalik va amerikalik sotsiolog, axborotlashgan jamiyatning
yetakchi tadqiqotchisi Manuel Kastels tomonidan kiritilgan. Bu borada
u o’zining “ Axborot davri: iqtisod, jamiyat va madaniyat ” nomli uch
jildli monografiyasini chop etgan. Hozirgi vaqtga kelib, raqamli
iqtisodiyot nazariyasi to’laligicha hali shakllanmagan va ko’pchilik
iqtisodchilar tomonidan keng miqyosda o’rganilmoqda. Ilmiy
adabiyotlarda hozirgi zamon “ yangi raqanli iqtisodiyoti ” turli xil
atamalar bilan nomlanadi. Masalan, “ postindustrial iqtisodiyot ”
(D.Bell), “ axborotlashgan iqtisodiyot ” (O.Toffler), “ megaiqtisodiyot ”
(V.Kuvaldin), “ axborot va aloqaga asoslangan iqtisodiyot ”
(I.Niiniluto), “ texnoiqtisodiyot yoki raqamli iqtisodiyot ” (B.Geyts),

“ bilimlarga asoslangan iqtisodiyot ” (D.Tapskott).
Hozirgi davrda barcha rivojlangan mamlakatlarda tezkor sur’atlar
bilan rivojlanayotgan raqamli iqtisodiyotning asosiy turlaridan biri –
kriptopullar bilan amalga oshiriladigan turli xildagi moliyaviy
operatsiyalar bo’lib, ularda faol va ishning ko’zini bilgan xolda ishtirok
etish uchun ularning ma’no-mohiyatini bilish juda muhimdir. Shuni
alohida ta`kidlash kerakki, kriptopullar bilan ishlashning boshqalaridan
asosiy farqi – ularning tuzilmasi tarqoq ( markazlashmagan )
xoldaligidir. Kriptopullar tizimida biror bir yagona markaz yoki bank
mavjud emas va barcha tarmoq R2R kurinishidiga pirring arxitekturasi
asosida ishlaydi. Ya`ni, bunday tarmoq bir huquqqa ega bo’lgan mijoz
dasturlaridan iborat. Kriptopulning har bir mijoz dasturi, o’z navbatida,
o’z-o’zini ta`minlovchi tuzilmadan iborat bo’lib, ular global kriptopul
tarmog’iga ulanadilar va sutkasiga 24 soat mobaynida batamom
avtomatik ravishda ishlaydilar. Kriptopullarning emissiyasi esa mayning
( ma’danqidirib topish ) tamoili asosida amalga oshiriladi. « Mayning » –
bu kompyuter tizimlarining hisoblash quvvatlarini kriptopulning
tranzaktsiyalari zanjirini xosil qilish uchun ishlatilish jarayonidir.
Bunda har bir blok qandaydir to’g’rilik kriteriyalariga hamda

murakkablik darajasiga ega bo’lishi lozim. Buning uchun xeshlashtirish
algoritmlaridan foydalaniladi. Shunday qilib, maynerlar bir vaqtning
o’zida yangi kritptopullarni topadilar va kriptopulning barcha mumkin
bo’lgan turlardagi tranzaktsiyalarini amalga oshiradilar. Agarda
maynerlar o’z ishlarini to’xtatsalar, kriptopul ham yuqolib ketadi. Eng
katta miqdorda aylanadigan kriptopullarning ( Bitcoin, Litecoin )
mayningi uchun xozirgi davrdagi oddiy shaxsiy kompyuterlarning
resurslari yetarli bo’lmaydi. Shuning uchun ham maynerlar ёки
« fermalar » deb ataluvchi juda katta hisoblash quvvatiga ega bo’lgan
tezkor va quvvatli kompyuter stantsiyalaridan foydalanadilar.
Kriptopullar ularni qalbakilashtirishdan xeshlashtirish algoritmlari
asosida himoyalanganlar va ularni rasshifrovka qilish ( himoyasini
buzish ) xozirgi kunda amaliy jihatdan mumkin emas. Ushbu masalaga
biroz oydinlik kiritish uchun orqagaqaytamiz va buning uchun avvalo
pul o’zi nima – degan savolga javob beramiz: Pul – biror bir
mamlakatning yoki kelishuv asosida bir nechta davlatning tovar va
hizmatlar oldi-sottisi uchun umumiy ekvivalent sifatida qabul
qilinadigan valuytasi bo’lib, u qog’oz, metal yoki electron ko’rinishda
bugungi kun iqtisodiyotida amal qiladi. Pulning eng muhim

jihatlaridan biri – unda emissiya qiluvchi (pul chiqaruvchi) biror bir
muassasa (O’zbekistonda Markaziy bahk) belgilanadi va tegishli
qonunlarga muvofiq to’lovlarda belgilangan hududlarda o’z qiymatida
qabul qilinishi qat’iy belgilanadi. Bugungi kundagi pullar fiat pullar
(nominal qiymati real qiymatidan katta farq qiladigan pullar)
hisoblanib, ularni muomalaga chiqarish uchun sarflanadigan
harajatlar odatda pul ustida ko’rsatilgan qiymatdan ancha arzon
bo’ladi. Masalan, AQSH da 100 dollarlik bitta kupyurani chiqarish
uchun atigi 14 tsentlik harajat ketadi. Agar yarim asr oldin
pullarning qiymati oltin ekvivalenti bilan ta’minlangan bo’lsa, xozirgi
kunga kelib, ular mamlakatda yaratilgan mahsulot va xizmatlar
umumiy yig’indisi bilan ta’minlanishi belgilangan. Biroq, naqdsiz pullar
bilan amalga oshiriladigan har bir tranzaktsiya ( pul o’tkazishlar
amaliyoti ) bevosita biror bir moliya muassasasi orqali amalga
oshirilishi yo’lga qo’yilgan. Bunda o’ziga hos nazorat yo’lga
qo’yilgan bo’lib, havfsizlik va ko’rsatilgan hizmatlar uchun
moliyaviy vositachilar ( banklar, birjalar va boshqalar ) komission haq
olishi belgilangan. To’g’ri, naqd pul bilan hech qanday haq to’lamasdan
ham to’g’ridan-to’g’ri to’lovlarni amalga oshirish mumkin, ammo bu

amal yirik bitimlarda va uzoqdagi xamkorlar bilan amalga
oshiriladigan to’lovlar uchun juda noqulay hisoblanadi. Buning ustiga,
naqd pularning qalbaki bo’lib chiqishi ehtimoli ham bor albatta.
Yigirma birinchi asr axborot texnologiyalari asri bo’lgani uchun
komp’yuter va internet texnologiyalari shiddat bilan rivojlanishi
oqibatida to’lovlarni mukammallashtirish va yanada osonlashtirish
ustida bir qancha ishlar amalga oshirildi. Toshkentda ham 2018 yil 24-
25 noyabr kunlari bir qancha mamlakatlar va tashkilotlar vakillari
ishtirokida blokcheyn va kriptopullar bo’yicha forum o’tkazildi.
Sammitning saytida " MDH ning uchunchi o’rindagi eng yirik
iqtisodiyoti – O’zbekistonga hush kelibsiz! Mamlakat iqtisodiy
siyosatidagi o’zgarishlar va tayyorlanayotgan qonunchilik
islohotlaridan kelib chiqib, O’zbekiston Markaziy Osiyoning yangi
kriptopoytaxti sifatida tanlandi ", deyilgan edi.
Diqqatingizga havola etilayotgan ushbu qo’llanma yuqorida
qisqacha ravishda tavsif etilgan xuddi shu va shunga o’xshash masala va
muammolari ommabop ravishda taqdim etishga va imkoniyat darajasida
o’rganishga bag’ishlangan .

Elektron tijorat bozorining mahsuli — chegarabilmas turli
posilkalar va mayda paketlar almashinuvining kundan-kun o’sib
borishi turli mamlakatlar pochta va bojxona xizmatlari o’rtasidagi
hamkorlikni har qachongidan ham mukammal qilishni talab
qilmoqda. Bojxona tartibi va tartibga solish mexanizmlari elektron
tijoratning jadal o’sishiga mos kelmay qolmoqda. Yangi bozor
global logistika tarmog’ining uzluksiz, muvofiqlashtirilgan va
ishonchli ishlashini ta’minlash masalasida Jahon pochta ittifoqi
(JPI)ning Xalqaro bojxona va transport idoralari — Jahon bojxona
tashkiloti (JBT), Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasi (IATA),
Xalqaro fuqaro aviatsiyasi assotsiatsiyasi (IKAO) bilan o’zaro
hamkorlikni kuchaytirishni talab qilmoqda.
JBT—JPIning pochta jo’natmalarini bojxona rasmiylashtiruvi
bo’yicha qo’shma qo’llanmasiga binoan, bojxona ma’muriyati
tayinlangan operator bilan hamkorlikda bojxona orqali o’tadigan
pochta jo’natmalarini chiqarish tartib-qoidalarini soddalashtirish,
amalda standartlar/protseduralarni muvofiqlashtirilgan tarzda amalga
oshirilishida amaliy yordam berishi kerak. Masalan, Bojxona
hamkorlik kengashi qiymati 30 SPZ (41 AQSh dollari)dan

oshmaydigan sovg’alarni Bojsiz qabul qilish bo’yicha tavsiya etilgan
tovarlar ro’yxatiga kiritgan. Bundan tashqari, ushbu tavsiyaviy
ro’yxatda qaysi tovarlar sovg’alar toifasiga kirishi mumkinligi ham
ko’rsatib o’tilgan.
Biroq ushbu yo’nalishda ham tartibga solinmagan import
faoliyatini kamaytirish uchun cheklov choralari qo’llaniladi.
Quyidagi jadvalda turli mamlakatlarda pochta orqali tovarlarni bojsiz
olib kirish me’yorlari keltirilgan.
Yevroosiyo Iqtisodiy ittifoqi (YeOII) mamlakatlarida 2020-yil
1-yanvardan boshlab internet-savdo doirasida jismoniy shaxslar
tomonidan tovarlarni bojsiz olib kirish chegarasi 500 yevrodan 200
yevrogacha pasaytirildi . Aprelda Rossiya Moliya vazirligi 2020-yil
1-iyuldan bojsiz olib kirish chegarasini 100 yevrogacha, 2021-yildan
50 yevrogacha, 2022-yil boshidan 20 yevrogacha tushirishni taklif
qildi. Shu bilan birga, agar tovarning qiymati yoki vazn chegarasi
hozirgi bir kilogramm uchun 2 yevrodan 3 yevroga oshsa, soliqning
minimal stavkasini oshirishni taklif etgan.
Biroq Yevroosiyo Iqtisodiy komissiyasi hozirgi vaqtda YeOII
mamlakatlari uchun onlayn-xaridlarni amalga oshirishda bojsiz olib

kirish me’yorini tushirishni maqbul deb hisoblamaydi. Yevroosiyo
Iqtisodiy komissiyasi may oyida, pandemiya avjiga chiqqan paytda
bu mavzu muhokamasini to’xtatdi. Bungacha Rossiya tomoni 2021-
yilning o’rtalariga qadar cheklovni 200 yevrodan 100 yevroga
tushirish muddatini kechiktirish taklifini ilgari surgan edi.
O’zbekiston fuqarolari — jismoniy shaxslar ham shaxsiy
foydalanishlari uchun chet eldan tovarlarga buyurtmalar berishlari
mumkin. Internet va mobil ilovalarning rivojlanishi bu
imkoniyatlarni osonlashtiradi (so’nggi ma’lumotlarga ko’ra,
O’zbekistonda internetdan foydalanuvchilarning soni 23,9 million,
foydalanuvdagi smartfonlarning soni esa 19 milliondan ortiq).
Prezidentning 2018-yil 6-fevraldagi “Jismoniy shaxslar
tomonidan bojxona chegarasi orqali tovarlarni olib o’tilishini yanada
tartibga solish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori bilan jismoniy
shaxslar tomonidan respublikaga bojxona to’lovlari olinmaydigan
tovarlarni olib kirishning chegaralangan me’yorlari belgilangan
bo’lib, bular quyidagicha:
xalqaro kuryerlik jo’natmalari orqali jismoniy shaxslar
nomiga kelayotgan tovarlar uchun — bir kalendar chorak mobaynida

1 000 (bir ming) AQSh dollari;
xalqaro pochta jo’natmalari orqali jismoniy shaxslar nomiga
kelayotgan tovarlar uchun — 100 (yuz) AQSh dollari.
Prezidentning 2019-yil 7-noyabrdagi “Jismoniy shaxslar
tomonidan shaxsiy ehtiyojlari uchun tovarlarni olib o’tish tartibini
yanada takomillashtirish to’g’risida”gi qarori bilan 2020-yil 1-
yanvardan boshlab, notijorat maqsadlar uchun O’zbekiston
chegarasidan o’tish punktlari orqali qo’l yukida va kuzatib
borilayotgan bagajida tovarlar olib kirayotgan jismoniy shaxslar
uchun, shuningdek, jismoniy shaxs nomiga xalqaro pochta va
kurerlik jo’natmalari orqali keladigan tovarlarga nisbatan qonun
hujjatlarida belgilangan bojxona boji, qo’shilgan qiymat solig’i va
aksiz solig’i o’rniga yagona bojxona to’lovini to’lashni nazarda
tutuvchi bojxona to’lovlarini undirishning soddalashtirilgan tartibi
joriy etilgan.
Shuningdek, bojxona qiymatining 30 foizi miqdorida yagona
bojxona to’lovi belgilangan, lekin har bir kilogramm yuk uchun 3
AQSh dollaridan kam bo’lmagan miqdorda yagona bojxona to’lovi
stavkasi belgilandi, bu jismoniy shaxs tomonidan olib kirishning

maksimal me’yorlari oshib ketganda undiriladi.
Xo’sh, bu kabi boj va soliq o’zgartirishlari elektron tijoratning
rivojlanishiga qay darajada ta’sir qiladi, degan savol kelib chiqadi.
Albatta, bu kabi o’zgarishlar O’zbekistonda elektron tijoratning
rivojlanishiga to’sqinlik qilmasligi, aksincha uning mamlakatda
yanada rivojlanishiga xizmat qilishi lozim.
Jahon miqyosidagi pandemiya sharoitida aksariyat xalqaro
aviareyslarning to’xtatilishi, yuklarni yetkazib berishning keskin
susayib ketishi oqibatida xalqaro pochta va yetkazib berish
tizimlarini yanada takomillashtirish, bunda elektron tijorat tizimini
yanada kengaytirish zarurligini ko’rsatib qo’ydi.
O’zbekistonda elektron tijorat tizimini rivojlantirish sharoitida
hal qilinishi kerak bo’lgan bir qancha muammolar mavjud bo’lib,
ulardan biri — bu xorijiy internet-do’konlaridan tovarlarni yetkazib
berish vaqtini qisqartirishga erishish zaruriyatidir. Xalqaro tajribadan
kelib chiqib, bu masalaning yechimlaridan biri sifatida maxsus
bojxona omborxonalarini yaratish va ular faoliyatini to’liq
avtomatlashtirilgan holda nazorat qilishga erishish ekanligini
ta’kidlash joiz.

Masalan, Tatariston rahbari 2020-yil iyul oyida Rossiya
Moliya vazirligiga Tataristonning transchegaraviy internet savdosi
uchun mamlakatning birinchi B2B2C, ya’ni “biznes biznes uchun —
biznes mijoz uchun” maxsus “bond zonasi” (bojxona to’lovlari
to’lanmagan tovarlar ombori yoki omborlari zonasi)ni tashkil etish
taklifi bilan murojaat qilgan . Respublika rahbariyati buni sinov
tariqasida transchegaraviy internet-savdoga yo’naltirilgan alohida
erkin iqtisodiy zonani yaratish orqali amalga oshirishni taklif qilgan.
Bond zonani yaratish bo’yicha Tataristonning shartlari orasida
logistika infratuzilmasini yuqori darajada tayyorlash, maqbul
jug’rofiy joylashuv va respublika organlarining qo’llab-quvvatlashi
ham mavjud. Rossiyadagi birinchi bunday zonani yaratishga
to’sqinlik qiladigan jihat — bu tartibga soluvchi normativlarning
yo’qligidir. Amaldagi bojxona qoidalari bojxona ombori modelidan
foydalanganda Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi hududidagi jismoniy
shaxslarga pochta orqali tovarlarni jo’natishning soddalashtirilgan
tartibini qo’llashga imkon bermaydi.
Hozirgi kunda Xitoy va Qozog’iston , Qirg’iziston o’rtasida
ayrim umumiy chegara hududlarida erkin savdo va bojxona bond

omborlari mavjud bo’lib, ular faoliyatini ham tanqidiy o’rganib
chiqish lozim.
O’zbekiston Turkmaniston, Tojikiston va, kelajakda,
Afg’oniston bozorlariga yo’naltirilgan bond zonalarini yaratish
mumkin. Bu esa, O’zbekistonning qo’shni davlatlar bilan
transchegaraviy savdosining yanada rivojlanishiga, yaratilajak “bond
zonalari” elektron tijorat orqali jo’natilayotgan tovarlarning yetkazib
berilishining tezlashishiga va mijozlar uchun qulayliklarning yanada
ortishiga sabab bo’lishi mumkin.
Shu bilan birga, O’zbekistonda ishlab chiqarilgan tovarlarning
ham elektron tijorat yo’li bilan boshqa davlatlarga jo’natish
mexanizmlarini ham ishlab chiqish lozim. Albatta, bu masalalarni
mutaxassislar ishtirokida sinchkovlik bilan o’rganib chiqish va,
lozim bo’lganda, mavjud normativ hujjatlarga tuzatishlar kiritish
orqali amalga oshirish zarur. Rivojlangan davlatlar tomonidan
elektron tijoratga katta e’tibor qaratilayotgani, bunday savdolar
hajmi hozirgi kunda 6,5 trillion dollargacha o’sgani O’zbekistonda
ham ushbu sohani yanada taraqqiy ettirish zarurligini ko’rsatmoqda.
Ayniqsa, O’zbekistonda tayyorlangan iste’mol mollari va tovarlarini

elektron tijorat tizimi orqali boshqa mamlakatlarga tez, oson va
qulay sotish juda katta yutuqlarga erishishga, mamlakat
iqtisodiyotining o’sishiga sabab bo’ladi.
Buning uchun, albatta, mutaxassislar tayyorlash, aholi va
tadbirkorlarni elektron tijoratdan keng foydalanish bo’yicha o’qitish,
sohani rivojlantirishga xizmat qiladigan tizimlarni ishlab chiqish
zarur. Jahon savdo aylanmasi yaqin kelajakda tez, qulay va arzon
elektron tijorat tizimiga to’liq o’tishga hozirlik ko’rmoqda. Uni
o’ziga to’liq moslashtirgan, uning qulaylik va afzalliklaridan
foydalangan mamlakatlar katta yutuqlarga ega bo’lishi, juda ko’p
aholini ish bilan ta’minlashi mumkin.

Xorijiy davlatlarda Internet-savdo — pochta jo’natmalari orqali
tovarlarni bojsiz olib kirish me’yori

I.2. Kriptografiyava kriptoanaliz haqida tushuncha
Grek tilidan tarjima qilganda kriptografiya so’zi “ mahfiy yozuv ”
ma’nosini anglatadi. Kriptografiyaning klassik masalasi qandaydir
boshlang’ich matnni ( ochiq matnni ) qandaydir qoidalar yordamida
shifrlangan ko’rinishga o’tkazishdir. Bunda qandaydir belgilarning
tasodifiyga o’xshagan ketma-ketligi shiromatn yoki kriptogramma deb
ataladi.Ochiq matnni oddiy inson tomonidan tushunarsiz xolatga
o’tkazish jarayoni fan tili bilan shifrlash yoki deshifrlash atamalari bilan
ham nomlangan. Shifrlash deganda barcha tomonidan tushuniladigan va
ochiq ma’lumotlarni shifrlangan ma’lumotlarga ( shifrlangan matnga )
o’zgartirishga aytilsa, deshifrlash deganda shifrlangan ma’lumotlarni
ochiq ma’lumotlarga o’zgartiruvchi teskari jarayonga aytiladi. Shifrlash
usuli (shifr ) deb, shifrlash algoritmiga binoan ochiq informatsiyani
berkitilgan ( tushunarsiz ) informatsiyaga o’zgartiruvchi amallar
majmuasiga aytiladi. Ko’pchilik shifrlash tizimlari vaqtning beshavqat
sinovlariga dosh bera olmadi, boshqalaridan esa xozirgi davrgacha
foydalaniladi. Hisoblash mashinalari, komp’yuter tarmoqlari va
internetning paydo bo’lishi ma’lumotlarni shifrlash-deshifrlashning
ko’pgina yangi usullarining yaratilishiga turtki bo’ldi. Shifrga xujum

( yoki kriptoanaliz ) kalitni bilmasdan turib, shifrlash algoritmini
aniqlashga va berk bo’lgan imformatsiyani beruxsat o’qishga
( rasshifrovka qilishga ) bo’lgan urinishdir.
Shifrlashning zamonaviy usullari quyidagi talablarga javob
berishi lozim:
 Shifrning kriptoanalizga ( deshifrovkaga ) bo’lgan turg’unligi
( chidamliligi – kriptoturg’unlik) shunday bo’lishi lozimki, uning fosh
etilishi faqatgina kalitlarning to’liq saralash masalasini yechish
orqaligina amalga oshirilishi mumkin bo’lsin;
 Kriptoturg’unlik shifrlash algoritmining mahfiyligi orqali emas,
balki kalitning mahfiyligi orqali ta’minlanadi;
 Shifr matn hajmi bo’yicha dastlabki informatsiyadan ortiq
bo’lmasligi lozim;
 Shifrlashdagi xatoliklar informatsiyaning buzilishiga va
yo’qolishiga olib kelmasligi kerak;
 Shifrlash vaqti juda ham katta bo’lmasligi zarur;
Shifrlashning keng miqyosda ishlatiluvchi algoritmini amalda
mahfiy saqlash mumkin emas. Shu sababli, algoritmning kriptoanalitik
foydalanishi mumkin bo’lgan zaif tomonlari bo’lmasligi lozim. Agar bu

shart bajarilsa, shifrning kriptoturg’unligi kalit uzunligi orqali
aniqlanadi, chunki shifrlangan informatsiyani fosh etishning yagona
yo’li – kalit kombinatsiyalarini saqlovchi algoritmni rasshifrovka
qilishdir. Shunday qilib, kriptoanaliz uchun sarf qilinadigan vaqt va
vositalar kalit uzunligiga hamda shifrlash algoritmining murakkabligiga
bog’liqdir. Shifrlash usullari turli alomatlari bo’yicha quyidagi
chizmada keltirilgandek tasniflanishi mumkin:

O’zgartirish usuli bo’yicha
Simmetrik (mahfiy) kalitli shifrlash tizimlari
Almashtirish usullarining mohiyati – bir alfavitda yozilgan
information simvollarni boshqa alfavit simvollari bilan ma’lum bit
qoida bo’yicha almashtirishdan iboratdir. Bu guruhga mansub eng sodda
usul sifatida to’g’ridan- to’g’ri almashtirish usulini ko’rsatish mumkin.
Dastlabki informatsiya yoziluvchi А
0 alfavitning s
0i simvollariga
shifrlovchi alfavitning s
1i simvoli mos qo’yiladi. Oddiy xolda ikkala
alfavit ham bir xil simvollar to’plamiga ega bo’lishi mumkin. Ikkala
alvavitdagi simvollar o’rtasidagi moslik ma’lum bir algoritm bo’yicha К
simvollar uzunligiga ega bo’lgan dastlabki matn Т
0 simvollariningKalit turi bo’yicha
Simmetrik (Mahfiy) kalitli Nosimmetrik (Ochiq)kalitliShifrlash usullari
Almashtirish
O’rin almashtirishusullari
Analitik usullar
Additiv usullar
Kombinatsion usullar

raqamli ekvivalentlarini o’zgartirish orqali amalga oshiriladi.
Shifrlashning kombinatsiyalangan usullari
Qudratli komp’yutarlar, tarmoq texnologiyalari va neyronli
hisoblash tizimlarining paydo bo’lishi xozirgacha umuman fosh
qilinmaydi deb hisoblabgan kriptografik tizimlarning
obrusizlantirilishiga sabab bo’ldi. Bu esa o’z navbatida yuqori
turg’unlikka ega bo’lgan kriptotizimlarni yaratishni taqozo qildi.
Bunday kriptotizimlarni yaratish usullaridan biri shifrlash usullarning
kombinashiyalangan tartibda qo’llanilishidir. Quyida eng kam vaqt sarf
qilgan xolda kriptoturg’unlikni jiddiy ravishda oshirish imkonini
beruvchi shifrlashning kombinatsiyalangan usuli haqida gap boradi.
Shifrlashning ushbu kombinatsiyalangan usulida ma’lumotlarni
shifrlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda
ma’lumotlar standart usul ( masalan, DES usuli ) yordamida shifrlansa,
ikkinchi bosqichda shifrlangan ma’lumotlar ikkinchi bor mahsus usul
bo’yicha qayta shifrlanadi. Mahsus usul sifatida ma’lumotlar
vektorining elementlarini noldan farqli bo’lgan son matritsasiga
ko’paytirishdan foydalanish mumkin. Gammalashni qo’llashda
agar shifr gammasi sifatida raqamlarning takrorlanmaydigan ketma-

ketligi ishlatilsa, shifrlangan matnni fosh qilish juda ham qiyin bo’ladi.
Odatda shifr gammasi har bir so’z uzunligidan katta bo’lsa va dastlabki
matnning hech qanday qismi ma’lum bo’lmasa, shifrni faqat to’g’ridan-
to’g’ri saralash orqaligina fosh qilish mumkin. Bunda kriptoturg’unlik
kalit o’lchami orqali aniqlanadi. Shifrlashning bu usulida ko’pincha
himoya tizimining dasturiy ko’rinishda amalga oshirilishida
foydalaniladi va shifrlashning bu usuliga asoslangan tizimlarda bir
sekundda ma’lumotlarning bir nacha yuz kilobaytini shifrlash
imkoniyati mavjud. Rasshifrovka qilish jarayoni – kalit ma’lum
bo’lganda, shifr gammasini qayta generatsiyalash va uni shifrlangan
ma’lumotlarga singdirishdan iboratdir.

I.3. Kriptopullarning rivojlanish jarayoni
Internet va elektron savdo rivojlangan sayin insonlarning
“ uzoqlardan- masofadan turib ” elektron pullar to’lashlariga to’g’ri
kela boshladi. Bunda pulni masofadan turib qo’ldan qo’lga berishning
esa umuman iloji yo’q. Shuning uchun ham pullarni bir insondan
ikkinchisiga masofadan turib o’tkazish jarayonida o’ziga hos
vositachilarga, ya’ni elektron to’lov tizimlari,
bank yoki kur’yerlarga murojaat etish kerak bo’ladi. Har qanday
vositachi esa bajarayotgan pul o’tkazmalariga bog’liq bo’lgan
operatsiyasi uchun qandaydir to’lov olib qoladi, chunki hech kim
tekinga ishlashni hohlamaydi. O’tkazilayotgan pul miqdori qancha
ko’p bo’lsa, vositachiga bo’lgan to’lovlar tufayli pulni yo’qotish
ham shunchalik ko’p bo’ladi, albatta. Axborot texnologiyalari va
elektron savdo rivojlangani sari ko’pchilik odamlar pul o’tkazmalari
bilan bog’liq harajatlarni kamaytirish borasida o’ylanib qolishdi,
ya’ni, qanday qilib ushbu xarajatlarni kamaytirish va pul o’tkazmalari
foydali ish koeffitsientini iloji boricha yuz foizga oshirgan xolda
elektron biznesni yuritish mumkin? Bu borada turli xildagi taklif va
molohazalar juda ko’p edi, lekin ularning barchasi bir qancha

sabablarga ko’ra rad etildi. Chunki tovar va hizmatlar oldi-sottilaridagi
vositachilarga bo’lgan to’lovlarni olib tashlaganda ham, turli-tuman
firibgarlardan qanday himoyalanish – pulni aynan Siz o’tkazganingiz
yoki uni olganingizni qanday isbotlash mumkin? Bu muammoning
yechimi 2009-yillarda Satoshi Nikamoto deb nomlangan shaxs yoki
shahslar guruhi tomonidan murakkab kriptografik matematik xisob-
kitoblar natijasida ishlaydigan yangi elektron to’lov tizimini ommaga
taqdim etgandan so’ng topildi. Bunday to’lovlarni amalga oshirishda
ishlatiladigan pul birligining nomi esa bitkoin deb ataldi. Bitkoin
kriptografik elektron pul birliklari maxsus elektron hamyonlarda
saqlanib, bunday hamyonlarga pul tushirish va ularni turli xil
maqsadlarda ishlatish mumkin. Biror-bir bitcoin-hamyon hisobidan
qancha elektron pul ketgani yoki unga kelganini aniqlash uchun,
mutaxassislar bir hamyondan yoki boshqa manzildan ushbu elektron
hamyonga qancha bitkoinlar kelganini barchaga ochiq xolda
ko’rsatishni taklif etdilar. Ya’ni, siz kriptopul tarmog’iga
ulanganingizda, barcha bitcoinlar oldi-sotdisini aniq va ravshan
ko’rishingiz va kuzatishingiz mumkin bo’ladi. Shuningdek, barcha
bitkoin hamyonlar anonimdirlar ( ya’ni, hamyonning egasikim ekanligi

aytilmaydi ), shuning uchun ham Sizning tanishingiz qaysi hamyon
uniki ekanini aytmagan bo’lsa, Siz hech qachon bu haqida bila
olmaysiz. Tizimdagi hisob-kitoblarni muntazam ravishda amalga
oshirib borish kerakligi tufayli, bitcoinlarning ma’lumotlar bazasi tezkor
ishlashi uchun katta quvvatli zamonaviy kompyuterlar kerak bo’ladi.
Bunday quvvatli komp’yuterga ega bo’lish uchun minglab
kompyuterlarni yagona tarmoqqa ulash talab etiladi. Bu kompyuterlar
foydalanuvchilarning komp’yuterlari ham bo’lishi mumkin albatta.
Ulardan biri esa istagingizga ko’ra Sizning komp’yuteringiz bo’lishi
ham mumkin. Agarda foydalanuvchi, o’z kompyuteri videokartasi
quvvatini tegishli dasturlardan foydalangan xolda bitcoin tizimini
qo’llab-quvvatlash uchun taqdim etsa, bu yordami uchun unga o’sha
bitcoin pulsining o’zida mukofot berishadi. Bunday pul topish usuli esa
“ mayning ” deya nom olgan. Quyida zamonaviy kriptopulning afzallik
va kamchiliklar tomonlarini keltirib, ularga izoh beramiz.
• Chegaralangan . Kriptopul yaratilgan algoritmga asosan, ja’mi
21 000 000 gacha bitcoin topish mumkin, bundan so’ng esa
bitkoin yetishtirish to’xtatiladi. Buning oqibatida nima bo’lishini hech
kim bilmaydi, agarda moliyaviy portlash bo’lmasa, kriptopul

muomalada qoladi va vaqti-vaqti bilan o’z kursini o’zgaritirib
turaveradi.
• To’liq mahfiylik . Bitcoin-hamyonning raqamlari orqali uning egasi
kim ekanligini bilib bo’lmaydi, buning oqibatida noqonuniy pul
aylantirish va firibgarlikka yo’l ochiladi.
• Ta’minlanmaganlik . Kriptopul, real pullarga o’xshab, doimiy
rezerv bilan ta’minlanmagani va bu bilan bog’liq boshqa sabablarga
ko’ra, bitcoin kursi kutilmaganda to’liq nolga tushib ketishi ham hech
gap emas.
• Rasmiy ravishda ishlamaydi . Bitcoin moliya tizimiga yomon ta’sir
ko’rsatishi mumkin, shu sababli ko’p davlatlar ( shu jumladan,
bizning mamlakat ham) kriptopulga ishonchsizlik bilan qaraydi.
Rossiyada bitcoin yetishtirish bilan shug’ullanganlarni javobgarlikka
tortish bo’yicha qonun tayyorlashgan, lekin hozircha bu ish to’liq
yo’lga qo’yilmagan. Balki bitcoinlar hech qachon rasmiy ishlamasa
ham kerak, chunki uni qonuniylashtirishsa, bitkoin real pulni o’rnini
egallashi ham mumkin bo’ladi.
• Unchalik mashxur emas . Hozircha ko’pgina moliyaviy
muassasalar, Internet-do’konlar va boshqa servislar bitcoinga

ishonishmaydi va kriptopul evaziga maxsulot sotmaydilar.
Mashxurlashishi chegaralangani boyis Bitkoin to’liq ishlatilmayapti.
Hozirgi davrdagi eng mashhur kriptopullarning emblemalarini
( shartli belgilari,piktogrammalarini ) quyida nazardan kechirishingiz
mumkin:
Kriptopullarni mayining qilish uchun foydalanish mumkin
bo’lgan eng yaxshi dasturiy ta’minotlarga quyidagilarni kiritishimiz
mumkin:
CGMiner – Ushbu dastur virtual pullarni topish bo’yicha
ishlaydigan professionallar uchun mo’ljallangan. Ammo uning to’liq
quvvat bilan ishlashi uchun faqatgina katta quvvatli komp’yuterlar

talab qilinadi. Foydalanuvchiga esa MS DOS buyruqlarini yaxshilab
o’zlashtirib olish zarur bo’ladi. Dasturning ijobiy tomonlariga
videokarta ishini tezlashtirish funktsiyasi mavjudligi va buning
natijasida xeshlashtirish jarayoni tezlashtirilishini kiritish mumkin.
Bundan tashqari, dasturning optimal ishlash rejimini tanlash imkoniyati
ham uni boshqa dasturlardan farq qiladi.
Diablo Miner – Hozirgi vaqtda mavjud bo’lgan barcha operatsion
tizimlarda bir xilda ishlay oladigan va kriptopullarni mayning qilishga
mo’ljallangan saytdir.
An’anaviy to’lov instrumentlari bo’lgan mamlakatlar valyutalari
bilan bo’ladigan internet tarmog’i orqali mamlakatlararo to’lovlarda
bir qancha o’ziga xos muammolar mavjud edi. Bular jumlasiga
quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
To’lovlarni amalga oshirishda albatta banklar tomonidan
belgilangan yuqori komission haqni to’lash;

Tomonlarning to’liq rekvizitlarini (manzili, hisob raqami,
ismi-sharifi va boshqalar) o’zaro oldi-sotti qilayotgan shaxslardan
tashqari, albatta uchinchi tomonga (bankka) ma’lum bo’lishi;

To’lovlarni markazlashgan holda qaysidir tashkilotlar

tomonidan boshqarilishi;
Ayrim holatlarda to’lovlar amalga oshirilgach, bekor qilish
ham mumkinligi tufayli sotuvchi ham ishoch hosil qilishi uchun
ko’proq ma’lumotlar so’rash kerak bo’ladi.
Yuqorida keltirilgan barcha kamchiliklarni hal qila oladigan bir
tizim sifatida ilk kriptovalyutalardan biri bo’lgan bitkoin paydo
bo’ldi. Bitkoin 2009 yil 3 yanvarda o’zini Satoshi Nakamoto deb atagan
shaxs tomonidan yaratilgan va 2008 yil 31 oktyabrida « Birkoin –
electron to’lovlarga mos raqamli tizim » («Bitcoin: A Peer-to-Peer
Electronic Cash System» ) deb nomlangan maqolada ommaviy e’lon
qilingan. Ushbu bitkoin valyutasi ishonchga emas, balki kriptografik
kodlash tizimiga asoslangan va o’zaro hech qanday vositachilarsiz
( bank yoki boshqa moliyaviy instrumentlarsiz ) to’lovlarni bevosita
ishtirokchilar orasida amalga oshirilishini ta’minlovchi to’lov tizimi
valyutasidir. Bunda nazorat qiluvchi organlarsiz, tangalarning
haqiqiyligini murakkab matematik algoritmlar asosida tasdiqlanadigan
tizim amal qilgan xolda ishtirokchilarning har biri ushbu tangalarni
emissiya qilishi ham mumkin. Bitkoinning o’ziga xos jihatlari sifatida
quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin:

Markazlashmagan tizim – bunda har bir ishtirokchi teng
huquq va imkoniyatlarga ega;

Hisob-kitoblarning to’liq saffofligi – har bir ishtirokchi
barcha tranzaktsiyalarni ko’rishi mumkin;

Nazoratning yo’qligi – hech bir davlat yoki tashkilot tizim
ichidagi operatsiyalarni nazorat qila olmaydi;

Sirlilik – tizim ishtirokchilar haqidagi ma’lumotlarni
tasdiqlanishini so’ramaydi;

Kriptotangalarni emissiya qilish cheklangan – jami 21
million BTC (bitkoin tangasi) chiqariladi;

Balans ikki yoqlama yozuv asosida bo’lmaydi, balki
barcha tranzaktsiyalar xronologik tartibda barcha
ishtirokchilarda ko’rinadi;

Kriptovalyutalar inflyatsiyaga uchramaydi. Qiymati esa
bozordagi talab va taklifga qarab o’zgaradi;

Yuridik (huquqiy) jihatdan kriptovalyutalarning ishlatilishi
uchun hech qanday asos mavjud emas;

Bitkoin va u bilan bog’liq operatsiyalarning amalga oshirilishi
uchun faqatgina internet tarmog’iga ulangan ishtirokchilarning

mavjud bo’lishi kifoya.
Kriptovalyutalar bilan ishlash jarayoni qaysidir ma’noda oldindan
mavjud torrent tizimida ishlovchi ishtirokchilarning o’zaro fayllar
almashinuviga ham o’xshab ketadi. Faqat bu tizimda fayllar o’rnida
maxsus kriptografik kodlar xeshlangan xolda bloklarga yig’iladi. Ushbu
bloklarning vaqt bo’yicha to’g’ri ketma-ketlikda tuzilishi esa
blokcheyn (bloklar zanjiri) texnologiyasini yuzaga keltiradi, masalan:
Har bir ishtirokchi o’zi amalga oshiradigan tranzaktsiyani
ommaviy kalit va mahfiy kaliti orqali amalga oshirilishi ko’zda
tutiladi. Ommaviy kalit orqali bo’ladigan harakatlar va tranzaktsiyalar
umumiy tizimda barcha ishtirokchilar tomonidan qayd etilib boriladi.
Mahfiy ( yopiq ) kalit orqali kelib tushgan pul mablag’lari

tasdiqlanadi. Bu tranzaktsiyalarni amalga oshirish va umuman boshqa
har bir tranzaktsiyani ishlov bergan xolda saqlab olish uchun
zamonaviy yuqori ko’rsatgichli parametrlarg ega bo’lgan ( video karta
ishlov berish tezligi va protsessor takt chastotasi o’ta yuqori bo’lgan )
komp’yuterlar va tezkor internet aloqasi bo’lishi talab etiladi. Tizim
to’liq kuchlanishda ishlashi uchun esa komp’yuterlar ko’proq energiya
sarfini talab etadi. Ushbu harajatlarni sarflash orqali ishtirokchilar
rag’batlantirish sifatida yangi kriptovalyuta ( bitkoin, efirium, laytkoin
va boshqalar ) yoki oddiy pullarda komission haq olish imkoniyatiga
ega bo’ladilar. Ishtirokchilar soni qanchalik ko’paygani sari
kriptovalyuta tangalarini olish ham shunchalik qiyinlashib boraveradi.
Xuddi shuning uchun ham kriptovalyuta tangalarini qo’lga kiritishni
oltin qazib olingani singari – Mayning qilish deb nomlangan.
Xozirgi davrga kelib, maining qilish uchun katta-katta inshootlar va
binolardan foydalangan xolda doimiy ravishda ishlab turuvchi yirik
serverlardan iborat “ Mayning fermalari ” tashkil qilingan. Kim
avvalroq shu ishga qo’l urgan bo’lsa, hozirda barcha harajatlarni
qoplagan xolda, bir necha million dollarlik daromadga ega bo’lgan.
Ammo bu amalni kechroq boshlaganlarda harajatlar hali qoplanmagan.

Yuqorida kriptovalyutalar orqali amalga oshirladigan
to’lovlarning xususiyatlari haqida ma’lumotlar berildi. Endi esa nima
uchun ularning ( bitkoin, laytkoin, efirium va boshqalarning ) qiymati
so’nggi vaqtlarda yuqori sur’atlar bilan oshayotgani haqida ma’lumotlar
keltiramiz. Aslida kriptovalyuta tangalarini yaratish uchun
sarflanadigan harajatlar unchaik katta emas, biroq, foydali qazilmalar
yohud heftni qazib olishdagi tashkilotlar ko’payishi va ushbu
zahiralarning kamyob topilishi bois narxi oshgani kabi bitkoinni ham
mayning orqali hosil qilish murakkablashgan holatda butun boshli
mayning fermalaridagi bir necha kunlik to’xtovsiz amaliyot natijasida
bor-yo’gi bir nechta bitkion hosil bo’layotgani hamda bitkoinlar
maksimal soni chegaralangani (21 million) narxning ko’tarilishiga
sabab bo’lmoqda. Biroq narxlar ko’tarilishiga bundan boshqa sabablar
ham mavjud. Eng asosiy sabablardan biri bitkoinni Xitoy, Yaponiya va
Januviy Koreya singari rivojlangan davlatlar rasman to’lov vositasi
sifatida qabul qilayotgani bitkoin tangalarga nisbatan talabni o’ta
kuchaytirib, uning narxi 2017 yilning o’zida 998 AQSH dollaridan
salkam 20000 AQSH dollarigacha o’sdi (850 foiz). Shuning uchun
ham dunyoning yetakchi birjalari va yirik banklari bitkoin savdosini

treyding tizimida yo’lga qo’ymoqdalar. Garchi kriptovalyutalar
bozorining gurkirab rivojlanishi butun jahon moliy-iqtisodiy tizimiga
katta ta’sir qilgan xolda mavjud tizimning yo’q bo’lib ketishiga sabab
bo’lishi mumkin bo’lsada, ayni paytda katta daromad ko’rish istagida
bo’lgan investorlar bitkoinlar bozorining rivojlanishidan manfaatdor
bo’lmoqdalar. Shuningdek, kriptovalyutalar bozorining gurkirab
rivojlanishidan eng ko’p manfaatdor insonlar – yashirin iqtisodiyotda
faoliyat yurituvchi investorlardir. Shu va shu kabi faktorlar oqibatida
hozirgi davrda bir qancha iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar bitkoin
orqali turli noqonuniy va jinoiy faoliyatlarning rivojlanib ketishining
oldini olish maqsadida kriptovalyutalari ( shu jumladan, bitkoinni ham )
to’lov vositasi sifatida qabul qilishga shoshilishmayaptilar. Bitkoinni
harid qilish masalasiga to’xtaladigan bo’lsak, hozirgi vaqtda uni bir
necha maxsus birjalar va bitkoin egalaridan (ishtirokchilardan )
to’g’ridan-to’g’ri sotib olishning bir qancha usullari mavjuddir. Bu
savdoda bitkoinning joriy qiymati ishtirokchilar orasida o’zaro
kelishilgan xolda aniqlaniladi. Agar savdo birjalar orqali amalga
oshirilgan bo’lsa, u xolda to’lovlar halqaro VISA, Master Card kartalari
orqali va va bundan tashqari Webmoney, Qiwi, Perfect Money,

Advcash, Payeer, Paypal hamda boshqa turdagi electron hamyonlar
orqali sotib olish mumkin. Agarda siz 2010 yilda 0,003 kurs
bo’yicha 100 dollarga bitkoin sotib olgan bo’lsangiz, bugungi kunga
kelib uning qiymati 153 million dollardan oshgan bo’lar edi. Biroq
bitkoin yagona kriptovalyuta emas, xozirgi vaqtda undan tashqari
boshqa bir qancha turdagi kriptovalyutalar ham mavjud. Quyida ular
haqida bir qancha ma’lumotlar keltiramiz.

Ikkinchi bob bo’yicha xulosa
Raqamli iqtisot va raqamli pullarga bag’ishlangan
Bitiruv malakaviy ishni yozishda turli xildagi multimediaviy
dasturlarining imkoniyatlarida unumli foydalangan xolda “ Raqamli
pullar va ularning kelajakdagi istiqboli ” mavzusidagi bitiruv malakaviy
ish yaratildi va loyihalandi. Bitiruv malakaviy ish yaratishda bir
qancha dasturlarning o’ziga xos jihatlari va imkoniyatlari ko’rib
chiqildi va bu ma’lumotlar asosida bitiruv malakaviy ish algoritmi
ishlab chiqildi. “ Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli ”
mavzusiday aratilgan bitiruv malakaviy ishda mundarija, kirish,
foydalanuvchilar uchun ko’rsatmalar, va adabiyotlar ro’yhatidan iborat.

II.BOB. Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli.
2.1. Raqamlashtirishdan olinadigan samara
Raqamli iqtisodiyotqanday tashkiliy qismlardan iborat? - degan
savolga quyidagicha javob berish mumkin:
 Bu yangi kadrlar
 Bu kognitiv texnologiyalar
 Bu 5G tarmoqlar
 Bu sun’iy intellect
 Bu Big Data
 Bu yangi korporativ madaniyat
 Bu narsalar internet
 Bu blokcheyn texnologiyalarIqtisodiy foyda
Iqtisodiy o’sishga jiddiy hissa
Ish o’rinlarining 5-8 barobar
ko’payishi
Mehnat unumdorligi o’sishi
Kichik va o’rta biznesning
rivojlanishi Qasshoqlikning kamayishi
Tibbiy hizmat sifati o’sishi
Ommaviy hizmat ko’rsatish narxining
pasayishi
Atrof-muhitga salbiy ta’sirning
kamayishi
Jinoyatchilikning qisqarishi
Moliyaviy servislarning ochiqligi
ortishi

 Bu kriptopullar bozori
 Bu bulutli texnologiyalar
 Bu on-line dasturlar va tizimlar
 Bu 3D-texnologiyalar
 Bu raqamli davlat hizmatlari
 Bu virtuallashtirish
 Bu dasturiy aniqlanuvchi tarmoqlar
 Bu yangicha boshqaruv usullari
 Bu ICO lar
 Bu expert va intellectual tizimlar
Va boshqa bir qancha texnologiya, yo’nalish, sohalardagi
amaliyotlar Agarda lo’ndga qilib raqamli iqtisodni tushuntirmoqchi
bo’lsak, quyidagicha aniqlanuv maqsadga muvofiq bo’ladi:
Raqamli iqtisod ho’jalik faoliyatining bir turi bo’lib, unda ishlab
chiqarishning asosiy faktori sifatida raqamli ko’rinishdagi ma’lumotlar
hva isoblanib, katta hajmdagi ma’lumotlar qayta ishlanadi va olingan
tahlil natijalari ishlab chiqarish va xo’jalik yuritishning an’anaviy

usullariga nisbatan samaradorlikni sezilarli darajada oshirishga olib
keladi. Xo’jalik yuritishning sohalariga misol qilib turli xildagi ishlab
chiqarish jarayonlarini, texnologiyalarni, asbob-uskunalarni,
mahsulotlarni saqlash, sotish, mahsulot yetkazib berish va boshqalarni
kiritish mumkin.
 bank va moliya sektorida transaksiyalar monitoringini,
kliring jarayonini, turli xildagi elektron to’lovlarni, sug’urta hamda
kreditlashni blokcheyn texnologiyalari yordamida tashkil qilish.

2.2. Raqamli transformatsiya tushunchasi
 Raqamli transformatsiya deganda raqamli AKT dasturiy va
texnik vositalari yordamida jamiyat va iqtisodiyotning yangi ukladini
hosil qilishga aytiladi
 Transformatsiyaning zamonaviy harakatga keltiruvchi
ko’rsatgichlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: sun’iy intellect
bilan ishlash uchun mo’ljallangan tizimlar, ma’lumotlar va bilimlar
bazalari bilan muloqot qilishga mo’ljallangan vositalar, ijtimoiy
tarmoqlar, mobillilik, bulutli texnologiyalar, sensorli tarmoqlar,
“buyumlar interneti” va boshqalar.
 Yuqoridagi barcha texnologiyalar birgalikda “aqlli narsa
yoki buyumlar” hosil qilishga imkon beradi. Masalan, aqlli uylar, aqlli
shaharlar, aqlli biznes jarayonlar, aqlli sog’likni saqlash tizimi, aqlli
transport tizimi, aqlli davlat va boshqalar.
 Raqamli transformatsiyani amalga oshirish uchun nafaqat
investitsiyalar, balki rivojlangan davlatlarning bu soxadagi tajribalarini
ham ijobiy ravishda o’zlashtirish talab qilinadi.

Texnologik innovatsiyalarning iqtisodiy va ijtimoiy samaralari
Texnologik
innovatsiyalar Ishlab
chiqarilgan
davrlar Tadbiq qilingan
davrlar Innovatsiyalarnin
g iqtisodiy va
ijtimoiy hayotga
ta’siri davrlari
Komp’yuterlar,
simli va simsiz
ma’lumot
kanallari 1950-1975 1960-2000 1990-2010
Bulutli
texnologiylar va
on-line
platformalar 1970-1990 1995-davom
etayapti 2005-davom
etayapti
Robototexnika,
sun’iy intellect,
narsalar
interneti, additiv
texnologiyalar 1980-davom
etayapti 2010-davom
etayapti 2020-davom etadi
O’zbekistonda raqamli iqtisod va blokcheyn texnologiyalarni tadbiq
qilish bir qancha yo’nalishlarda amalga oshrilmoqda.

2.3. Raqamli pullarning asosiy turlari
Litecoin (Laytkoyn) deb nomlangan kriptopul dunyodagi eng
ommalashgan kriptopullar turlaridan biri hisoblanadi. Litecoinning
maxsus yaratilgan saytida uni ko’pincha « raqamli pul » deb ham
ataylaydilar. Litecoin uni yaratuvchilar tomonidan asosiy raqamli pul
bo’lgan Bitcoinning evolyutsiyasi hisoblansada, undan ancha-muncha
farq ham qiladi. 2013 yilning 11 dekabri xolatiga ko’ra BTC-E birjasida
1 LTC taxminan 33 AQSh dollariga teng hisoblangan. Laytkoinlar pul
almashtirish shaxobchalarida bitkoinga yoki oddiy pullarga
almashtirilishi mumkin. Undan tashqari, kriptopullar turli xil tovar va
xizmatlarni sotib olish uchun ham ishlatilishlari mumkin ( agarda
sotuvchilar bunga rozi bo’lsalar, albatta ). Laytkoin o’zining bir
qancha ko’rsatgichlari bilan Bitkoinga juda ham o’xshab ketadi. Bular
jumlasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
 Mayning pullar topishning asosiy vositasi;
 Tarmoqning markazlamagani va tarqoqligi;
 Tashqi nazoratningt mavjud emasligi;
 Emissiyaning algoritmik jihatdan chegaralanganligi;

 Pul mablag’lariga anonim jihatdan egalik qilish va
ulardan foydalanishning anonimliligi ( bunga tranzaktsiyalar ham
kiradi );
 Tranzaktsiyalarni rad etishning mumkin emasligi;
 Mablag’larni tarmoqning bir qismi bo’lgan hamyon faylida
saqlanishi. Xuddi Bitcoin kabi, Litecoin ham C++ tilida yozilgan va
mijoz uchun
Windows, Mac OS X, Linux versiyalarida saqlanadi.
LITECOIN (LTC) ning BITCOIN (BTC) dan asosiy farqlari:
 Litecoin hisoblash amallari uchun markaziy protsessorni
Bitcoin ga nisbatan samaradorroq ishlatadi, mayningning afzalliklari esa
unda biroz pastroq darajada bo’ladi.
 Pul o’tkazmalarini tasdiqlash uchun to’rt marta kamroq vaqt
sarfi kerak bo’lishi;
 Pul mablag’larining maksimal katta miqdoridan foydalana
olish mumkinligi
– ya’ni 84 million dollar;
 Har 3,5 kunda kriptografik hisoblarning murakkablik

Simmetrik (Mahfiy) kalitli Nosimmetrik (Ochiq)kalitlidarajasi qayta hisoblanilib turiladi;
 Tarmoqda jami bo’lib 84 million LTC dan foydalanish
mumkin, bu esa BTC ga nisbatan to’rt marta ko’p deganidir;
 Yangi bloklar generatsiya qilingani uchun mukofotlanuv
ham 840 000 blokdan so’ng ikki baravarga kamaytiriladi;
Kalit turi bo’yicha
O’zgartirish usuli bo’yicha
Almashtirish
O’rin almashtirishusullari
Analitik usullar
Additiv usullar
Kombinatsion usullar

Uchinchi bob bo’yicha xulosalar
Bitiruv malakaviy ishning uchinchi bobida quyidagi natijalarga
erishildi:
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusi
bo’yicha o’quv moduli ishlanmasi ishlab chiqildi.
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusini
o’qitish bo’yicha ilg’or texnologiyalar va metodlar ishlab chiqildi.
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusi
yuzasidan keyslar va ularning yechimlari ko’rsatib berildi
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusi
bo’yicha amaliy topshiriqlar ishlab chiqildi.
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusi
bo’yicha
nazorat topshiriqlari keltirib o’tildi.

Bitiruv malakaviy ish bo’yicha umumiy xulosa va tavsiyalar
Ushbu Bitiruv malakaviy ish fan va ta’lim nizimini innovatsion
rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadigan raqamli iqtisodiyot
sohasida mul’timediaviy Bitiruv malakaviy ish yaratishga qaratilgan
say’i-harakatlardan biri hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning birinchi
bobida raqamli iqtisod va raqamli pullarga bag’ishlangan bitituv
malakaviy ishini bajarishda turli xildagi multimediaviy dasturlarining
imkoniyatlarida unumli foydalangan xolda “Raqamli pullar va ularning
kelajakdagi istiqboli” mavzusidagi o’quv metodik qo’llanma yaratildi va
loyihalandi. Elektron o’quv kursini yaratishda bir qancha dasturlarning
o’ziga xos jihatlari va imkoniyatlari ko’rib chiqildi va bu ma’lumotlar
asosida o’quv kursining algoritmi ishlab chiqildi.
“Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusida
yaratilgan o’quv kursi mundarija, kirish, foydalanuvchilar uchun
ko’rsatmalar, ma’ruza matnlari, turli nazorat topshiriqlari,
videoma’ruzalar, animatsion materiallar, glossariy va adabiyotlar
ruyhatidan iborat.
Bitiruv malakaviy ishning ikkinchi bobida esa quyidagi amaliy
natijalarga erishildi:

 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusi
bo’yicha o’quv moduli ishlanmasi ishlab chiqildi.
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusini
o’qitish bo’yicha ilg’or texnologiyalar va metodlar ishlab chiqildi.
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusi
yuzasidan keyslar va ularning yechimlari ko’rsatib berildi
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusi
bo’yicha amaliy topshiriqlar ishlab chiqildi.
 “Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusi
bo’yicha nazorat topshiriqlari keltirib o’tildi.
Xulosa sifatida yana shularni ham ta’kidlash kerakki, oliy ta’lim
tizimida turli xil fanlarni o’qitishda zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni va electron ta’lim usullarini ishlab chiqish, tadbiq
qilish va yanada rivojlantirish mamlakatimiz ta’lim sohasidagi olib
borayotgan maqsadlarga muvofiq va bu jarayonni yanada rivojlantirish
hamda real hayotga tadbiq etish uchun tegishli bo’lgan me]eriy-
huquqiy asoslar tezkorlik bilan ishlab chiqilihi zarur.
Elektron ta’lim muhitlarini rivojlantirishning horijiy tajribalari
shuni ko’rsatadiki, mamlakatimiz bu borada ancha orqada qolib ketgan.

Shuning uchun ham mamlakatimizda ta’lim jarayonini rivojlangan
mamlakatlar darajasida tashkil qilish uchun e’lektron ta’lim
muhitlarini, ayniqsa, MOOC ni tegishli qanuniy- me’yoriy-huquqiy-
normativ asoslarga tayanib, tezkorlik bilan rivojlantirish zarur. Bunda
ta’limning interfaolligini, moslashuvchanligini, uzoq muddat
foydalanishga qaratilganini, amaliy va iqtisodiy jihatdan amalga
oshirilishi mukinligini hisobga olish lozim. Raqamli iqtisodiyot va
raqamli pullar bo’yicha darslar o’tilganida electron o’quv resurslaridan
va yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish quyidagilarda o’z
aksini topadi:
 Talaba yoki tinglovchi ta’lim olish jarayonidagi o’z faoliyatini
mustaqil rejalashtira oladi;
 Internet va intranetdagi elektron o’quv resurslaridan unumli
foydalana oladi;
 Turli hil axborot maydonlarida ishlashni uddalay oladi, ya’ni,
mavzuga oid ma’lumotlarni saralaydi, tanlaydi, qidiradi va mustaqil
ishlash ko’nikmalariga ega bo’ladi;
 Yakuniy tailim natijasini ko’zlagan holda o’z faoliyatini samarali
tashkil qildai;

 Tahliliy faoliyat ko’nikmasiga ega bo’ladi – ya’ni, olingan
axborotlarno tartiblashtira oladi va oldiga qo’yilgan masala-
muammolarni hal qilish uchun таҳлиualrdan ongli ravishda foydalana
oladi;
 Global makondagi turli-tuman manba’lardan hamda zamonaviy
axborot texnologiyalaridan foydalanib, o’z faoliyati natijalarini taqdimot
qila oladi.
 Raqamli iqtisodiyot sohasini to’liq tushunish va unda erkin ishlash
imkoniyatiga ega bo’ladi.

Tavsiyalar: Bitiruv malakaviy ishni yaratish davomida “Raqamli
pullar va ularning kelajakdagi istiqboli” mavzusyda turli hildagi electron
dasturlardan foydalanib, electron o’quv kursini yaratish yuzasidan olib
borilgan izlanishlar natijasida quyidagi tavsiyalarni taklif qilish
mumkin:
 Raqamli iqtisod soxasida talaba va tinglovchilarga ta’lim berishda
electron o’quv resirslaridan foydalanish ta’lim sifatini yanada oshirishga
olib keladi;
 Raqamli iqtisod va boshqa sohalarda ta’lim jarayonini
mukammallashtirish uchun tegishli moddiy-texnik baza yaratish va uni
mustahkamlab borish, hamda uning normativ-huquqiy bazasini yaratish
kerak;
 Oliy ta’lim muassasalari rahbar hodimlari pedagoglardagi ijobiy
individual hususiyatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan faoliyatni olib
borishlari kerak;
 Oliy ta’lim tizimida respublika uchun hayotiy zarur bo’lgan barcha
fanlar bo’yicha o’zbek tilidagi ommaviy ochiq on-layn kurslar yaratish
lozim;
 Mamlakatimizda yaratilgan o’zbek tilidagi ommaviy ochiq on-

layn kurslarda imkoni nboricha ko’proq talabalar o’qishiga erishish;
 Elektron ta’lim muhitida oliy ta’lim tizimi pedagoglarining kasbiy
kompetentligi rivojlantirish bo’yicha real mavjud bo’lgan muammolarni
global tizimda joylashtirilgan o’zbek tilidagi ommaviy ochiq on-layn
kurslardan foydalangan holda hal qilish;
 O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotni, raqamli pullar bozorini
rivojlantirishga alohida ahamiyat bermoq lozim;
 Mamlakatimizda davlat boshqaruvini takomillashtirish,
investorlarga qulay sharoit yaratish va optimallashgan biznes muhitini
hosil qilish uchun blokcheyn texnologiyalarini tezkorlik bilan
rivojlantirish hamda uni iqtisodiyot tarmoqlariga tadbiq qilish kerak.
Bu kabi va shunga o’xshash vazifalarning samarali ravishda hal
qilinishi hozirgi kundagi asosiy masalalardan biri bo’lgan ta’lim
tizimida sifat monitoringini o’tkazish, nazoratni amalga oshirish hamda
ta’lim tizimida AKT vositalaridan foydalanishning yangi progressiv
mexanizmlarini joriy qilishni taqozo etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ruyhati:
I. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar:
1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги
Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий МKлисининг Ахборотномаси,
1997 йил. 9-сон.
2. Кадрлs тайёрлаш миллий дастури. Ўзбекистон
Республикаси Олий МKлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 11-12-сон,
295-модда.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7
февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
ҳsакатлs стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли фsмони.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 30
июндаги “Республикада ахборот технологиялsи соҳасини
ривожлантириш учун шsт-шsоитлsни тубдан яхшилаш чора-
тадбирлsи тўғрисида” ги ПФ-5099-сонли Фsмони.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19
февралдаги “Ахборот технологиялsи ва коммуникациялsи соҳасини
янада такомиллаштириш чора-тадбирлsи тўғрисида” ги ПФ-5349-
сонли Фsмони.

6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг2018 йил 5
июндаги “Олий таълим муассасалsида таълим сифатини ошириш ва
улsнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотлsда
фаол иштирокини таъминлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлs
тўғрисида” ги ПҚ-3775-сонли Қsори.
7. Mirziyaev Sh . M . Критический анализ, жесткая дисциплина и
персональная ответственность должна стать повседневной нормой в
деятельности каждого руководителя. // Нsодное слово, 16.01.2017.
8. Указ Президента Республики Узбекистан «О стратегии
действий по дальнейшему развитию РУз”. 07.02.2017., № УП-4947.
9. Постановление Президента РУз от 3 июля 2017 года ПП-3832
«О мерах по развитию цифровой экономики в РУз».
10. Постановление Кабинета Министров «О дополнительных
мерах по дальнейшему развитию и внедрению цифровой экономики в
Республике Узбекистан от 31 августа 2018 года.
11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 12
июндаги “Олий таълим муассасалsининг рахбs ва педагог кадрлsини
қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини янада
такомиллаштириш чора-тадбирлsи тўғрисида” ги ПФ-4732-сонли

Фsмони.
12. Ш.М.Мирзиёев. Буюк келKагимизни мsд ва олижаноб
халқимиз билан бирга қурамиз. / Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017.
13. Ш.М.Мирзиёев. Танқидий таҳлил, қатъий тsтиб-интизом ва
шахсий жавобгsлик – ҳs бир раҳбs фаолиятининг кундалик қоидаси
бўлиши керак. –Тошкент, Ўзбекистон, 2017. 104-б.
14. Ш.М.Мирзиёев. Қонун устуворлиги ва инсон манфатлsини
таъминлаш-юрт тsаққиёти ва халқ фsовонлигининг гsови. -
Тошкент, Ўзбекистон, 2017. 488-б.
II. Mahsus adabiyotlar:
15. Гулямов С.С., Абдуллаев А.М. Иктисодиётда замонавий
ахборот тизимлsи ва технологиялsи. Т.: Impress Media, 2018
16. Генкин А. Блокчейн: как это работает и что ждет нас завтра.
М.: 2018, 592 стр.
17. Кешелева А.В. и др. Введение в цифровую экономику. –М.:
2017 18. Катасонов В. Цифровые финансы. –М.: 2017.
19. Поль Виня, М.кл Кейн. Эпоха криптовалют. –М.: 2018.
20. Ходиев Б. Ю. Цифровая экономика в Узбекистане. //Мировая
экономика, 2017, №12

21. Аюпов Р.Х., Балтабаева Г.Р. Ракамли валюталs бозори:
инновациялs ва ривожланиш истикболлsи. –Т: Фан ва технология,
2018, 172 бет.
22. Бегимкул o в У.Ш. Пед a г o гик т a ълимд a з a м o н a вий ax б o р o т
те x н o л o гиял a рини ж o рий этишнинг илмий-н a з a рий a с o сл a ри.
Mo н o гр a фия. - T .: Ф a н, 2007.
23. Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пsдаев А. Тsбияда
инновацион технологиялs (таълим муассасалsи педагог-ўқитувчилsи
учун амалий тавсиялs). – Т.: ―Истеъдод жамғsмаси, 2009. – 160 б.
24. G’ulomov S.S., Begalov B.A. Informatika va axborot
texnologiyalari.
Toshkent, Fan, 2010. – 686 б.
25. Information and communication technologies in education:
UNESCO Institute for information technologies in education
(Информационные и коммуникационные технологии в образовании:
Институт ЮНЕСКО по информационным технологиям в образовании) –
М.: ИИТО ЮНЕСКО, 2013.
26. DOI: https://doi.org/10.4018/IJMBL.2017010102.Anohah E.,
Oyelere S. S., Suhonen J., Sutinen E. Trends of mobile learning in computing

education from 2006 to 2014: A systematic review of research publications //
International Journal of Mobile and Blended Learning (IJMBL). – 2017.–
Vol. 9 (1). – P.16–33.
27. DOI: https://doi.org/10.1016/j.physa.2018.07.058. Vlastimir N.,
Jelena K., Dalibor P. Survey of quality models of e-learning systems //
Physica A: Statistical Mechanics and its Applications - Volume 511, 1
December 2018, Pages 324-330
28.DOI: http://doi.org/10.1007/s40299-015-0237-2. Koh J. H. L.,
Chai C.S.,
Benjamin W. Technological Pedagogical Content Knowledge (TPACK)
and Design Thinking: A Framework to Support ICT Lesson Design for 21st
Century Learning // The Asia-Pacific Education Researcher. – 2015. – Vol.
24, Issue 3. – P.535–543.
29.DOI: https://doi.org/10.1145/3029387.3029411. Wang, M. 2017. The
Research and Practice of the Blended Learning Mode in the Construction
Courses. In Proceedings of the 5th International Conference on Information
and Education Technology (Tokyo, Japan — January 10 - 12, 2017).
Don Tapscott, Alex Tapscott. Blockchain Revolution: How the Technology
Behind Bitcoin is Changing Money, Business, and the World, 2016, 324

pages.
30. Paul Vigna, Michael Casey. The Age of Cryptocurrency: How
Bitcoin and the Blockchain Are Challenging the Global Economic Order.
2015, 384 pages.
31. Melanie Swan. Blockchain: Blueprint for a New Economy, 2015,
152pages. 32.Roger Wattenhofer. The Science of the Blockchain. 2016, 124
pages.
33. Phil Champagne. The Book of Satoshi: “The Collected Writings
of Bitcoin Creator Satoshi Nakamoto”; 396 стр.; 2014 г.

III. Internet resurslari:
34. http://karpilovskyy.com/?
utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_cam paign=search – kriptopul
bozorlari, kriptopullar va blokcheynlar o’yicha naster klass.
35. Z.com - yapon kriptopul birjasi 36. https://bitcoin.org –
Bitkoinning rasmiy sayti
37. https://bitcoin.org/files/bitcoin-paper/bitcoin_ru.pdf - Satoshi
Nakamotoning original maqolasi
38. http://bitnovosti.com – Bitkoin yangiliklari 39. http://bits.media –
kriptopul information portal
40. http://www.bitnovosti.tv – kriptopullar haqida onlayn video
41. http://blockchain.community – Rossiyaning blokcheyn jamiyati
42.http://uz.infocom.uz/2017/09/03/elektron-oquv-metodik-majmualar-
mustaqil-talimning-muhim-omili/
43. http://www.trif.uz/article_view.php?id=133
44. https://elibrary.ru/contents.asp?id=34240998
45. http://www.softkey.info/reviews/review11588.php
46.http://web-ru.net/internet/chto-takoe-oblachnye-tehnologii-i-
oblachnoe- hranilishhe-dannyh.html

“Тасдиқлайман”
Кафедра мудири
и.ф.д., проф. А.Омонов
“ ” 2022 й.
Тошкент молия институти 5230700-“Банк иши” таълим йўналиши бўйича
бажариладиган
БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ
ИШ ТОПШИРИҒИ
1. гуруҳи талабаси нинг
(фамилияси, исми-шsифи)
«_
» битирув малакавий ишининг мавзуси институт ректорининг 2017 йил 28
ноябрдаги 506-сонли буйруғи билан тасдиқланган.
2. Битирув малакавий ишини дастлабки ҳимояга топшириш муддати
3. Битирув малакавий ишини бажариш юзасидан талаб этиладиган маълумотлар
4. Битирув малакавий ишининг кириш, боблари ва хулосаларини бажариш юзасидан
бажариладиган масалалар _
5. Ишлаб чиқилиши белгиланган жадваллар (сони ва номлари келтирилсин)
Топшириқ берилган сана
Илмий раҳбар (имзо)
(фамилияси, исми-шsифи, илмий дsKаси ва илмий унвони)
Топшириқни олган талаба

(фамилияси, исми-шsифи, сана ва имзо)

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШНИ БАЖАРИШ
МУДДАТЛАРИ
№ Битирув малакавий
ишининг
таркибий қисмлари номи Бажарилиш муддатлари Эслатма
Талаба
(фамилияси, исми-шsифи )
Илмий раҳбар (фамилияси, исми-шsифи, илмий унвони)

Raqamli pullar va ularning kelajakdagi istiqboli

Sotib olish