Raqobat va yakka hokimlik - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	129.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

53 Sotish

Raqobat va yakka hokimlik

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Raqobat va yakka hokimlik
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2
MUNDARIJA
K ir sh………………………………………………………………….….…. 3
I BOB. Raqobatning iqtisodiy tizimdagi o‘rni va ahamiyati
1.1. Raqobat tushunchasi va uning tarixiy rivojlanishi …………………...…..5
1.2. Raqobatning turlari va iqtisodiy tizimdagi roli …………………..…...…11
1.3. Raqobatni tartibga solish va uning zamonaviy muammolari ………..….18
II BOB. Yakka hokimlik (monopoliya) va uning iqtisodiyotga ta’siri
2.1. Yakka hokimlikning tushunchasi va shakllanish omillari ……………....23
2.2. Yakka hokimlikning ijobiy va salbiy ta’sirlari ……………………….…26
2.3. Monopoliyaga qarshi kurashish va raqobat muhitini rivojlantirish
choralari …………………………………………………………………..….30
Xulosa …………………………………………………………………..…...34
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….…..36

3Kirish
Kurs ishining dolzarbligi Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotining jadal
rivojlanishi, globallashuv jarayonlari va bozor munosabatlarining
chuqurlashuvi raqobat va yakka hokimlik masalasining dolzarbligini oshirib
yubordi. Raqobat iqtisodiy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi
sifatida tan olinadi, chunki u ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi,
innovatsiyalarni rag‘batlantiradi va narxlarning maqbullashuviga xizmat
qiladi. Shu bilan birga, raqobat muhitining yetarli darajada shakllanmaganligi
va ayrim sohalarda yakka hokimlikning ustunlik qilishi iqtisodiy taraqqiyotga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xususan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
bu borada shunday ta’kidlagan: "Bozor iqtisodiyoti sharoitida haqiqiy raqobat
muhitini yaratmasdan turib, iqtisodiyotni rivojlantirib bo‘lmaydi. Raqobat —
taraqqiyot, raqobat — adolat va taraqqiy topgan jamiyat kafolatidir." 1

Ushbu fikrlar raqobatning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va huquqiy
hayotdagi muhim o‘rnini ham anglatadi. Raqobatni rag‘batlantirish orqali
innovatsion faoliyatni kuchaytirish, monopoliyalarning oldini olish va
iste’molchilar manfaatlarini himoya qilish imkoniyatlari yaratiladi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Raqobat va yakka hokimlik
masalalari dunyo miqyosida ko‘plab olimlar va iqtisodchilar tomonidan keng
o‘rganilgan. Adam Smit, David Rikardo, Alfred Marshall kabi klassik
iqtisodchilar o‘z asarlarida raqobatning iqtisodiy rivojlanishdagi rolini
ta’kidlaganlar. Monopoliyalar va ularning iqtisodiyotga ta’siri esa J.K.
Galbraith, J. Shumpeter, va F. Hayek kabi zamonaviy olimlar tomonidan
chuqur tahlil qilingan. O‘zbekistonda esa bu mavzu bo‘yicha akademik
tadqiqotlar, normativ-huquqiy hujjatlar va iqtisodiy siyosat asosida keng tahlil
olib borilmoqda. Jumladan, "Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi
1
Shavkat Mirziyoyev, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaati, 2020-yil
24-yanvar

4kurashish qo‘mitasi" faoliyati ham mazkur sohaga bag‘ishlangan
tadqiqotlarga asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Kurs ishining ahamiyati Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, unda
raqobat muhiti va yakka hokimlik o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar o‘rganilib, bozor
iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun qanday shart-sharoitlar kerakligi
tahlil qilinadi. Shuningdek, monopoliyalarning iqtisodiyotga ko‘rsatadigan
ijobiy va salbiy ta’sirlari yoritilib, raqobatni rag‘batlantirish bo‘yicha chora-
tadbirlar ishlab chiqish uchun tavsiyalar shakllantiriladi. Bu esa iqtisodiy
siyosatni takomillashtirish va tadbirkorlik subyektlari faoliyatini
optimallashtirishda amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishining asosiy maqsadi — raqobat va yakka hokimlik
tushunchalarining nazariy asoslarini o‘rganish, ularning iqtisodiyotdagi o‘rni
va o‘zaro ta’sirini tahlil qilish, hamda raqobatni rivojlantirish yo‘llarini
aniqlashdan iborat.
Kurs ishining asosiy vazifalari: Raqobat va yakka hokimlik
tushunchalarini nazariy jihatdan o‘rganish; Raqobat turlari va ularning
iqtisodiyotdagi rolini tahlil qilish; Yakka hokimlikning shakllanish sabablari
va uning iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish; Monopoliyaga qarshi kurashish
usullari va raqobatni rivojlantirish chora-tadbirlarini ko‘rsatish; O‘zbekiston
misolida raqobat muhitini baholash va takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar
berish.
Kurs ishining obyekti — bozor iqtisodiyotidagi raqobat va yakka
hokimlik hodisalari.
Kurs ishining predmeti — raqobat va yakka hokimlik o‘rtasidagi o‘zaro
ta’sir mexanizmlari va ularning iqtisodiy tizimga ta’siri.
Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.

5I BOB. Raqobatning iqtisodiy tizimdagi o‘rni va ahamiyati
1.1. Raqobat tushunchasi va uning tarixiy rivojlanishi
Raqobat – bu iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, bozor mexanizmining
eng muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi. Raqobat mohiyatan bir necha
iqtisodiy subyektlarning o‘zaro kurashi natijasida mahsulot sifati
yaxshilanishi, narxlar pasayishi va iste’molchilarga kengroq tanlov
imkoniyatining yaratilishini anglatadi. Aslida, raqobat insoniyat tarixining
o‘zi kabi qadimiy bo‘lib, u har bir jamiyat rivojlanishining ichki
harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qilib kelgan. 2
Raqobat g‘oyasi ilk bor qadimgi sharq va yunon iqtisodiy fikrlarida
ko‘plab shakllarda namoyon bo‘lgan. O‘sha davr mutafakkirlari jamiyatdagi
ishlab chiqarish jarayonining tabiiy va raqobatli xarakterga ega ekanligini
sezganlar. Ammo zamonaviy ma'noda raqobat tushunchasi klassik iqtisodiyot
maktabi vakillari, xususan, Adam Smit tomonidan asoslab berilgan.
Adam Smit o‘zining mashhur "Xalqlar boyligi" asarida ko‘rinmas qo‘l
nazariyasini ilgari surib, shunday deydi: insonlar o‘z manfaatlarini ko‘zlagan
holda ham jamiyatning umumiy farovonligi uchun xizmat qiladilar. Raqobat
esa mana shu ko‘rinmas qo‘l mexanizmini harakatga keltiruvchi kuchdir.
Aytish mumkinki, Smit raqobatni erkin bozor iqtisodiyotining tabiiy va
ajralmas unsuri sifatida asoslab berdi.
Shundan so‘ng raqobatga oid qarashlar 19–20-asrlarda yanada rivojlandi.
David Rikardo, Jon Styuart Mill kabi iqtisodchilar raqobatning iqtisodiy
o‘sish, resurslarning optimal taqsimlanishi va innovatsiyalarning paydo
bo‘lishidagi rolini chuqur tahlil qildilar. Ayniqsa, nomukammal raqobat
sharoitida yuzaga keladigan monopolistik holatlarning iqtisodiy zararlarini
aniqlash va tahlil qilish ishlari boshlanadi.
2
Abdullaev A. "Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni rivojlantirish masalalari", Toshkent:
Iqtisodiyot, 2018.

6Tarixiy jihatdan raqobat har doim ham ideal shaklda bo‘lmagan. Ayrim
davrlarda va hududlarda iqtisodiy kuchlarning bir qo‘lda to‘planishi, ya’ni
monopoliya va yakka hokimlik holatlari kuchaygan. Masalan, o‘rta asrlarda
gildiyalar va ustaxona uyushmalari bozorni cheklash orqali raqobatni
bostirgan. Shu kabi, industrial inqilob davrida ham yirik korporatsiyalarning
shakllanishi yakka hokimlikni kuchaytirib yuborgan edi.
Biroq har bir tarixiy davrda iqtisodiy taraqqiyotning kuchayishi uchun
raqobatning ahamiyati alohida ta’kidlangan. Chunki raqobat bo‘lmagan joyda
innovatsiya to‘xtaydi, mahsulot sifati pasayadi va iste’molchi manfaatlari
zarar ko‘radi. Shu sababli ham ko‘plab davlatlar raqobatni qo‘llab-quvvatlash,
monopoliyalarga qarshi kurashish va bozor muhitini erkinlashtirish
choralarini ko‘ra boshlagan.
Bugungi kunda ham raqobat dunyo bo‘ylab iqtisodiy rivojlanishning
asosiy omili sifatida tan olinadi. Ayniqsa, globallashuv sharoitida raqobat
nafaqat ichki bozorda, balki xalqaro bozorda ham o‘z o‘rnini mustahkamladi.
Endi kompaniyalar faqat o‘z yurtidagi raqiblar bilan emas, balki butun dunyo
miqyosidagi raqiblar bilan kurashishga majbur. Shu bilan birga, zamonaviy
raqobat nafaqat narx orqali, balki sifat, xizmat ko‘rsatish darajasi, brend
imidji va boshqa ko‘plab omillar orqali ham olib borilmoqda. Innovatsion
raqobat, intellektual raqobat va texnologik raqobat tushunchalari paydo
bo‘ldi. 3
Raqobatning rivojlanishi har doim jamiyatning taraqqiyoti bilan bevosita
bog‘liq bo‘lgan. Jamiyatda qanchalik raqobat kuchli bo‘lsa, iqtisodiyot ham
shunchalik jonli va samarali ishlagan. Tarixiy tajribalar ko‘rsatadiki, o‘z
faoliyatida raqobatga katta e'tibor bergan davlatlar iqtisodiy va texnologik
taraqqiyotda boshqalardan oldinda bo‘lgan. Shuning uchun raqobatni faqat
3
Abdullaev A. "Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni rivojlantirish masalalari", Toshkent:
Iqtisodiyot, 2018.

7iqtisodiy ko‘rsatkich sifatida emas, balki ijtimoiy hayotning muhim tamoyili
sifatida ham ko‘rish zarur.
O‘rta asrlar davrida esa raqobat ko‘pincha sun'iy tarzda cheklangan.
Feodal tizimda iqtisodiy hayot deyarli monopollashgan, ishlab chiqarish va
savdo ko‘plab cheklovlarga duch kelgan. Gildiyalar va korporatsiyalar o‘z
manfaatlarini himoya qilish uchun raqobatni to‘sib qo‘yishga harakat qilgan.
Bunday sharoitda erkin raqobatning rivojlanishi imkonsiz bo‘lgan.
Industrial inqilob esa butunlay yangi davrni boshlab berdi. Bu davrda
ishlab chiqarish masshtablari kengaydi, texnologik taraqqiyot tezlashdi va
bozorda ko‘proq o‘yinchilar paydo bo‘ldi. Endi ishlab chiqaruvchilar o‘z
mahsulotlarini yanada sifatli, arzon va jozibador qilish uchun kurashishlari
shart edi. Aynan shu davrda raqobat asosida ishlaydigan bozor iqtisodiyoti
shakllandi va mustahkamlandi.
19-asrning oxiri va 20-asrning boshlarida raqobatga qarshi kuchlar ham
paydo bo‘la boshladi. Yirik sanoat magnatlari va kompaniyalar bozorda yakka
hokimlik o‘rnatish uchun harakat qildilar. Natijada ayrim sohalarda
monopoliyalar vujudga keldi. Bu esa raqobatni cheklab, iqtisodiy
adolatsizliklarga olib keldi. Shu sababli davlatlar monopoliyalarga qarshi
qonunlar ishlab chiqa boshladilar.
Monopoliyaga qarshi kurashish va raqobatni tartibga solish bo‘yicha
dastlabki qonunlardan biri — 1890-yilda AQShda qabul qilingan "Sherman
Act" hisoblanadi. Bu qonun erkin bozor tamoyillarini himoya qilish va
raqobatni cheklovchi harakatlarga qarshi kurashish uchun asos bo‘lib xizmat
qilgan. Shu tariqa, raqobat nafaqat bozor mexanizmi, balki davlat siyosatining
ham ajralmas qismiga aylandi. 4
20-asr davomida raqobat iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy
omillaridan biri sifatida tobora muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Ayniqsa,
4
Jo‘rayev M. "Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish strategiyasi", Toshkent: Fan
va texnologiya, 2019.

8sanoatlashgan davlatlarda raqobat innovatsion o‘sishni ta’minladi. Yangi
mahsulotlar yaratildi, xizmat ko‘rsatish sifati oshdi va natijada iste’molchilar
ham bundan foyda ko‘rdi.
Keyinchalik, texnologik inqilob va globallashuv jarayonlari raqobatni
yangi bosqichga olib chiqdi. Endi kompaniyalar nafaqat o‘z mamlakatlarida,
balki butun dunyo bo‘ylab raqobatlasha boshladilar. Bu jarayon, o‘z
navbatida, raqobatni yanada kuchaytirdi va iqtisodiy samaradorlikni oshirdi.
Shu bilan birga, raqobat zamonaviy iqtisodiyotda nafaqat narx va sifat, balki
innovatsiya, xizmat ko‘rsatish darajasi va ijtimoiy mas'uliyat kabi omillar
orqali ham olib borilmoqda. Endi kompaniyalar faqat mahsulot narxini
pasaytirish yoki sifatini oshirish bilan cheklanmaydilar, balki ekologik
barqarorlik, xodimlar uchun qulay sharoit yaratish va jamiyat oldidagi
mas'uliyat kabi sohalarda ham raqobatlashmoqda.
Hozirgi zamon iqtisodiyotida raqobatning turlari ham kengayib bordi.
Mukammal raqobat, oligopoliya, monopolistik raqobat va sof monopoliya
kabi turli shakllar mavjud. Har bir raqobat turi iqtisodiyotga o‘ziga xos ta’sir
ko‘rsatadi.Mukammal raqobat sharoitida bozorda ko‘plab kichik ishlab
chiqaruvchilar bo‘ladi va ularning hech biri narxni o‘zgartira olmaydi.
Narxlar faqat talab va taklif asosida belgilanadi. Bu esa iqtisodiy
samaradorlikning maksimal darajada bo‘lishiga olib keladi.
Monopolistik raqobat esa, aksincha, ko‘plab sotuvchilarning mavjudligi
bilan birga, mahsulotlarning farqlanishi orqali raqobatlashish shaklini
ko‘rsatadi. Bu holatda kompaniyalar o‘z mahsulotiga o‘ziga xos xususiyatlar
qo‘shishga harakat qiladi.
Oligopoliya esa bir necha yirik kompaniyalar o‘rtasidagi raqobatni
anglatadi. Bu shaklda raqobat cheklangan bo‘lsa-da, har bir o‘yinchining
harakati butun bozorga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli oligopoliya sharoitida
raqobat kuchli strategik kurashlarga sabab bo‘ladi.

9Monopoliya esa raqobatning butunlay yo‘qligini anglatadi. Monopolist
kompaniya bozorda yagona yetkazib beruvchi sifatida narxlarni mustaqil
belgilaydi va bu holat ko‘pincha iste’molchilar uchun zararli oqibatlarga olib
keladi.
Shu sababli, zamonaviy iqtisodiy siyosat har doim erkin va adolatli
raqobatni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Erkin raqobat muhitini yaratish
orqali innovatsiyalar rag‘batlantiriladi, iqtisodiy o‘sish tezlashadi va ijtimoiy
barqarorlik ta'minlanadi.
Tarixiy rivojlanish shuni ko‘rsatdiki, raqobat har qanday jamiyat uchun
barqaror iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning asosiy kafolati hisoblanadi.
Raqobat orqali yangi texnologiyalar, yangi mahsulotlar va xizmatlar
yaratiladi. Bu esa inson hayotining sifatini oshirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlarda ham raqobatni rivojlantirish,
iqtisodiy islohotlarning asosiy tarkibiy qismi sifatida ko‘rilmoqda. Erkin
raqobat muhitini yaratish orqali milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va
xalqaro bozorga integratsiyalashish imkoniyatlari kengaymoqda. 5
1- Jadval: Raqobatning tarixiy rivojlanish bosqichlari
Davr Raqobat shakli Asosiy
xususiyatlari Misollar
Qadimgi
jamiyatlar Tabiiy raqobat Resurslar uchun
kurash, o‘z-o‘zidan
yuzaga kelgan
raqobat Ovchilar,
dehqonlar
o‘rtasida kurash
Antik davr
(Yunon, Rim) Savdo va ishlab
chiqarish raqobati Erkin bozor
belgilari, shahar-
davlatlar Afina va
Spartadagi
iqtisodiy kurash
5
Jo‘rayev M. "Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish strategiyasi", Toshkent: Fan
va texnologiya, 2019.

10 o‘rtasidagi raqobat
O‘rta asrlar Cheklangan
raqobat Gildiyalar,
monopoliyalashga
n kasb uyushmalari Savdogarlar
gildiyasi
Industrial
inqilob (XVIII–
XIX asrlar) Erkin raqobat
shakllanishi Yirik zavodlar,
fabrikalar raqobati,
texnologik
taraqqiyot Buyuk Britaniya
sanoat inqilobi
XIX asr oxiri –
XX asr boshi Monopoliyalashuv
bosqichi Yirik trust va
kartellar
shakllanishi,
raqobatni cheklash Standard Oil,
General Electric
XX asr o‘rtasi –
XXI asr Davlat tomonidan
tartibga solingan
raqobat Antimonopoliya
qonunlari, global
raqobat kuchayishi AQSh, Yevropa
Ittifoqi
iqtisodiyoti
Zamonaviy davr Innovatsion
raqobat Mahsulot sifati,
texnologiya,
xizmat ko‘rsatish
va brend asosidagi
raqobat Apple, Samsung,
Tesla raqobati
Raqobatning tarixiy rivojlanishi ko‘rsatadiki, bu hodisa insoniyat
taraqqiyotining ajralmas qismi bo‘lib kelgan va kelajakda ham shunday bo‘lib
qoladi. Har qanday jamiyat o‘z taraqqiyoti uchun raqobatga suyanishga
majbur, chunki raqobat har doim rivojlanishga undaydi va yuksalishga
yetaklaydi.
1.2. Raqobatning turlari va iqtisodiy tizimdagi roli

11Raqobat har qanday bozor iqtisodiyotining yurak urishi hisoblanadi. U
nafaqat ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida, balki
iste’molchilarning ehtiyojlarini yanada mukammalroq qondirish uchun olib
boriladigan uzluksiz kurash sifatida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy tizimda
raqobat kuchi qanchalik rivojlangan bo‘lsa, bozor shunchalik sog‘lom va
dinamik bo‘ladi. Aynan shuning uchun ham raqobatning turlarini va ularning
iqtisodiyotdagi o‘rnini chuqur tahlil qilish muhim hisoblanadi. Asosan,
iqtisodiy adabiyotlarda raqobat mukammal va nomukammal shakllarga
ajratiladi. Mukammal raqobat sharoitida bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar
va xaridorlar faoliyat yuritadi. Bu holatda alohida bir ishlab chiqaruvchi yoki
iste’molchi narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi, ya’ni hech kim bozorda hukmronlik
qila olmaydi. Mukammal raqobat sharoitida ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar bir hil, farqsiz va o‘zaro to‘liq almashtiriladigan bo‘ladi.
Iste’molchilar uchun esa bu holat katta afzalliklarni taqdim etadi, chunki ular
sifat va narx bo‘yicha eng yaxshi variantlarni tanlash imkoniga ega bo‘ladilar.
Shu orqali bozorda narxlar tabiiy ravishda shakllanadi va resurslardan
foydalanish samaradorligi maksimal darajaga yetadi. Mukammal raqobat
sharoitida ishlab chiqaruvchilar o‘z xarajatlarini optimallashtirishga,
mahsulotlarini takomillashtirishga va innovatsiyalar joriy etishga harakat
qiladilar. Ammo mukammal raqobat real hayotda juda kam uchraydigan
holatdir. Aslida, aksariyat bozorlarda turli darajadagi nomukammalliklar
mavjud. Nomukammal raqobat sharoitida esa bozorda ishtirokchilarning soni
cheklangan bo‘lib, mahsulotlar farqlangan bo‘ladi va ayrim ishlab
chiqaruvchilar narxlarga yoki ishlab chiqarish hajmiga sezilarli ta’sir o‘tkaza
oladilar. Nomukammal raqobat o‘z navbatida uch asosiy shaklga bo‘linadi:
monopolistik raqobat, oligopoliya va sof monopoliya. Monopolistik raqobatda
bozorda ko‘plab sotuvchilar mavjud bo‘lib, ular o‘z mahsulotlarini bir-biridan
farqlashga intiladilar. Masalan, bir kompaniya mahsulotiga o‘ziga xos dizayn,

12reklama, xizmat ko‘rsatish darajasi orqali o‘ziga xoslik bag‘ishlab, bozorda
alohida o‘rin egallashga harakat qiladi. 6
Bunday sharoitda iste’molchi faqat narxga emas, balki mahsulotning
sifati, brendi, xizmat ko‘rsatish darajasi kabi omillarga qarab tanlov qiladi.
Shu sababli monopolistik raqobat innovatsiyalarni rag‘batlantiradi va
mahsulotlarning xilma-xilligini oshiradi. Biroq, ushbu turdagi raqobatda
narxlar mukammal raqobatga qaraganda biroz yuqoriroq shakllanadi va
iqtisodiy samaradorlik nisbatan pasayishi mumkin. Oligopoliya esa bozorda
bir nechta yirik o‘yinchilarning ustunligi bilan xarakterlanadi. Bu sharoitda
har bir kompaniya bozorda raqobatchilarning harakatlarini diqqat bilan
kuzatib boradi va o‘z strategiyasini shunga qarab shakllantiradi. Oligopoliya
sharoitida raqobat ba’zan narxlar orqali emas, balki reklama, texnologik
yangiliklar va xizmat ko‘rsatish sifati orqali olib boriladi.
Oligopolistik raqobat ba’zida narx bo‘yicha kelishuvlarga ham olib kelishi
mumkin, bu esa bozorning erkinligini va iste’molchilarning imkoniyatlarini
cheklaydi. Shu sababli davlatlar oligopoliyalar faoliyatini nazorat qilib,
raqobatni rag‘batlantiruvchi siyosat yuritadilar. 7
Sof monopoliya esa bozorda faqat bitta ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lgan
holatni anglatadi. Monopolist kompaniya narxlarni mustaqil belgilaydi va
iste’molchilar uchun tanlov imkoniyatini deyarli yo‘q qiladi. Monopoliya
sharoitida odatda narxlar yuqoriroq, mahsulotlar sifati pastroq va innovatsion
faoliyat sekinroq bo‘ladi. Shu sababli monopoliyani cheklash va raqobatni
rag‘batlantirish davlat iqtisodiy siyosatining muhim tarkibiy qismini tashkil
etadi. Raqobatni rivojlantirish orqali nafaqat mahsulotlar va xizmatlar sifati
oshiriladi, balki iqtisodiy samaradorlik ham yuqori darajada ta’minlanadi.
Raqobatning barcha shakllari iqtisodiy tizimga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi.
Mukammal raqobat samarali narxlar va maksimal innovatsiyalarni ta’minlasa,
6
Porter M. "Raqobat ustunligi" (Competitive Advantage), tarjima, Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
7
To‘xtamurodov A. "Bozor iqtisodiyoti va raqobat muhiti", Toshkent: Iqtisodiy fanlar, 2021.

13monopolistik raqobat mahsulotlarning xilma-xilligini oshiradi. Oligopoliya
esa strategik boshqaruv va texnologik peshqadamlik imkoniyatlarini yaratadi.
Ammo barcha raqobat shakllarida iste’molchilarning manfaatlari ustuvor
bo‘lishi lozim. Shunday ekan, davlat siyosati raqobatni qo‘llab-quvvatlash,
sun'iy to‘siqlarni bartaraf etish va monopoliyalarning salbiy ta’sirini
kamaytirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Raqobat iqtisodiy tizimda faollik,
innovatsiya va samaradorlikni ta’minlovchi kuchdir. Turli shakllardagi
raqobat bozorni muvozanatda ushlab turishga yordam beradi va iqtisodiy
barqarorlikning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Bozorda raqobat kuchaygan sari,
ishlab chiqaruvchilar doimiy ravishda o‘z mahsulotlarini yaxshilash, yangi
texnologiyalarni joriy etish va iste’molchilarga eng yaxshi sharoitlarni taklif
qilish uchun harakat qiladilar. Bu esa jamiyat umumiy rivojlanishi va
farovonligini oshiradi. Bugungi kunda raqobat nafaqat narx va mahsulot sifati
orqali, balki ekologik mas'uliyat, ijtimoiy innovatsiyalar va axborot
texnologiyalari orqali ham olib borilmoqda. Shu bois, raqobatning zamonaviy
tahlili faqat iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan cheklanmaydi, balki ijtimoiy va
madaniy omillarni ham o‘z ichiga oladi. Kelajakda ham iqtisodiy tizimning
muvaffaqiyati, eng avvalo, raqobatning erkin va adolatli sharoitlarda
rivojlanishiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Raqobat kuchi qanchalik barqaror bo‘lsa,
iqtisodiyot shunchalik kuchli, innovatsion va ijtimoiy jihatdan adolatli
bo‘ladi.
Raqobat turlarining iqtisodiy tizimdagi o‘rni va roli beqiyos darajada
muhimdir. Har bir raqobat shakli o‘ziga xos tarzda iqtisodiy muhitga ta’sir
ko‘rsatadi, rivojlanishni tezlashtiradi yoki aksincha, ba'zan sekinlashtirishi
ham mumkin. Mukammal raqobat sharoitida bozorda talab va taklif asosida
narxlar shakllanadi. Bu holat ishlab chiqaruvchilarning o‘z xarajatlarini
optimallashtirishga va mahsulot narxini kamaytirishga majbur etadi.
Mukammal raqobat natijasida iste’molchilar keng imkoniyatlarga ega
bo‘lib, ular mahsulotlar orasidan o‘z ehtiyojlariga va moliyaviy

14imkoniyatlariga eng mos variantni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu
bilan birga, raqobat ishlab chiqaruvchilarga mahsulotlarini doimiy ravishda
takomillashtirib borishni, yangi texnologiyalarni joriy qilishni va xizmat
ko‘rsatish darajasini oshirishni majbur etadi.
Iqtisodiy tizim uchun mukammal raqobat sharoiti eng yuqori samaradorlik
va optimal resurs taqsimotini ta’minlovchi mexanizm bo‘lib xizmat qiladi.
Biroq, real iqtisodiy sharoitlarda mukammal raqobat ideal shaklda mavjud
emasligi sababli, amaliyotda ko‘proq nomukammal raqobat shakllari
uchraydi.
Nomukammal raqobat shakllaridan biri bo‘lgan monopolistik raqobat
sharoitida kompaniyalar o‘z mahsulotlarini boshqa raqobatchilarnikidan
farqlashga intiladilar. Bu farqlash marketing strategiyalari, mahsulot dizayni,
xizmat ko‘rsatish darajasi, brend imijini shakllantirish kabi vositalar orqali
amalga oshiriladi.
Monopolistik raqobat sharoitida har bir ishlab chiqaruvchi o‘z
mahsulotiga o‘ziga xos xususiyatlar kiritib, iste’molchilarning e’tiborini jalb
qilishga harakat qiladi. Natijada bozorda mahsulotlarning xilma-xilligi oshadi,
iste’molchilar ehtiyojlarini to‘liqroq qondirish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Biroq, monopolistik raqobat sharoitida narxlar mukammal raqobatga
nisbatan biroz yuqoriroq shakllanishi mumkin, chunki har bir kompaniya o‘z
mahsulotining o‘ziga xosligini narxda aks ettirishga harakat qiladi. Shunga
qaramasdan, monopolistik raqobat innovatsiyalar va mahsulotlar sifati
oshishiga katta hissa qo‘shadi.
Oligopoliya sharoitida esa bozorda bir nechta yirik kompaniyalar ustunlik
qiladi. Bu kompaniyalar o‘zaro kuchli raqobat olib boradilar, lekin ularning
har birining qarorlari boshqa raqobatchilar harakatlariga bevosita bog‘liq
bo‘ladi.
Oligopolistik bozorda narx raqobati ko‘pincha cheklangan bo‘ladi, chunki
kompaniyalar o‘zaro "narx urushi" boshlanishidan qochishga harakat

15qiladilar. Buning o‘rniga, ular mahsulot sifati, xizmat ko‘rsatish, reklama va
innovatsiyalar orqali raqobatlashadilar.
Oligopoliya sharoitida ba’zan kompaniyalar o‘zaro yashirin kelishuvlarga
borib, narxlarni sun'iy ushlab turishga harakat qilishi mumkin, bu esa
iste’molchilar uchun noqulay sharoitlar tug‘diradi. Shu sababli davlat tartibga
solish organlari oligopoliyalarning faoliyatini doimiy nazorat ostida ushlab
turadilar.
Monopoliya sharoitida esa butun bozor faqat bitta ishlab chiqaruvchining
nazoratida bo‘ladi. Monopolist kompaniya narxlarni o‘z istagiga ko‘ra
belgilaydi va iste’molchilar uchun tanlov imkoniyatini sezilarli darajada
cheklaydi.
Monopoliya sharoitida odatda mahsulot narxlari yuqori, xizmat sifati esa
past bo‘ladi, chunki monopolistlar raqobatchilar yo‘qligi sababli innovatsion
faoliyatga ehtiyoj sezmaydilar. Bu esa iqtisodiy tizimning umumiy
samaradorligini pasaytiradi va iste’molchilarning manfaatlariga zarar
yetkazadi.
Shu sababli iqtisodiy siyosatda monopoliyalarning oldini olish va
raqobatni rag‘batlantirish muhim o‘rin tutadi. Davlat organlari raqobatni
qo‘llab-quvvatlash orqali bozordagi adolatli va samarali munosabatlarni
ta’minlashga intiladilar.
Mukammal va nomukammal raqobat turlarining har biri iqtisodiy tizimga
turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Mukammal raqobat iqtisodiy samaradorlikni va
innovatsiyalarni maksimal darajada ta’minlasa, monopolistik raqobat
mahsulotlarning xilma-xilligini va marketing faoliyatini rivojlantiradi.
Oligopoliya sharoitida kompaniyalar o‘zaro strategik raqobat olib boradi,
bu esa texnologik yangiliklarning tez joriy etilishiga va xizmat ko‘rsatish
darajasining oshishiga olib keladi. Monopoliya esa aksincha, rivojlanishni
sekinlashtiradi va iqtisodiy samaradorlikni pasaytiradi.

16Iqtisodiy tizimda raqobat turlari va ularning o‘zaro muvozanati iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli
raqobat muhitini rivojlantirish va adolatli raqobat sharoitlarini yaratish davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Raqobat turlarining iqtisodiy tizimdagi roli nafaqat ishlab
chiqaruvchilarning faoliyatiga, balki umumiy iqtisodiy o‘sish sur’atlariga,
iste’molchilarning farovonligiga va jamiyatdagi innovatsion faollik darajasiga
ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Kelajakda global iqtisodiyot sharoitida raqobatning roli yanada kuchayadi.
Yangi texnologiyalar, raqamli iqtisodiyot va sun'iy intellekt kabi omillar
raqobat mexanizmlarini yangi shakllarga olib chiqadi.
Raqobatning samarali ishlashi uchun esa shaffoflik, adolatli qoidalar va
kuchli institutsional asoslar zarur. Faqat shundagina raqobat iqtisodiyotda
haqiqiy rivojlanish va farovonlikni ta’minlay oladi. 1-rasm

17 (1-rasmda) raqobat turlarining iqtisodiy tizimdagi samaradorlik va
erkinlik darajalari tasvirlangan. Gorizontal chiziqlarda turli raqobat shakllari:
Mukammal raqobat, Monopolistik raqobat, Oligopoliya va Monopoliya
ko‘rsatilgan. Har bir raqobat turi uchun ularning iqtisodiyotdagi umumiy
ta’siri foizlarda aks ettirilgan.
Mukammal raqobat eng yuqori — 90% samaradorlik va erkinlik
darajasiga ega sifatida baholangan. Bu holat shuni anglatadiki, mukammal
raqobat sharoitida narxlar faqat talab va taklif kuchlariga asoslanib
belgilanadi, ishlab chiqaruvchilar doimiy ravishda xarajatlarini kamaytirishga
va mahsulot sifatini oshirishga intiladilar. Natijada, iqtisodiy resurslardan
maksimal darajada foydalangan holda, bozor ishtirokchilari uchun eng yaxshi
sharoitlar vujudga keladi.
Monopolistik raqobat esa diagrammada 70% darajada ko‘rsatilgan. Bu
raqobat turi mahsulotlarning farqlanishi va innovatsiyalar uchun yaxshi
imkoniyatlar yaratgani bilan birga, mukammal raqobatga nisbatan
samaradorlik darajasi biroz pastroq bo‘ladi. Bunda iste’molchilar ko‘proq
tanlov imkoniga ega bo‘lsalar-da, mahsulot narxi ba'zan asoslanmagan
ravishda oshirilishi mumkin.
Oligopoliya esa diagrammada 50% samaradorlik va erkinlik darajasida
ko‘rsatilgan. Oligopolistik bozor sharoitida bir nechta yirik kompaniyalar
o‘zaro strategik raqobat olib boradi. Bunday sharoitda ba'zan narxlar bo‘yicha
yashirin kelishuvlar yuzaga keladi, bu esa raqobatni pasaytiradi va bozorda
narxlarning sun'iy ushlab turilishiga olib keladi. Iste’molchilar uchun tanlov
imkoniyati cheklanadi va innovatsion faoliyat faqat kuchli o‘zaro raqobat
bo‘lgan holatdagina rivojlanadi.
Monopoliya esa eng past, ya'ni 30% samaradorlik va erkinlik darajasida
ko‘rsatilgan. Monopolistlar bozorda yakka hokim bo‘lib, narxlarni o‘z
xohishlariga qarab belgilaydilar, iste’molchilar esa boshqa alternativalarga

18ega bo‘lmaydilar. Monopoliya sharoitida innovatsiya sekinlashadi, mahsulot
sifati kamayadi va iqtisodiy samaradorlik jiddiy pasayadi.
1.3. Raqobatni tartibga solish va uning zamonaviy
muammolari
Raqobatni tartibga solish iqtisodiy tizimda sog‘lom va adolatli bozor
sharoitini yaratishning asosiy vositalaridan biridir. Raqobatning mavjudligi,
erkinligi va adolatliligi iqtisodiyotning barqaror o‘sishi, innovatsion
faoliyatning kuchayishi va iste’molchilarning manfaatlarining himoyalanishi
uchun zarur shartdir. Biroq, erkin raqobat doimo o‘z-o‘zidan
shakllanavermaydi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, ko‘plab kompaniyalar va
iqtisodiy guruhlar raqobatni cheklash, bozorda ustunlik qilish yoki narxlarni
sun’iy ravishda belgilash orqali o‘z manfaatlarini himoya qilishga urinadilar.
Shu sababli davlat tomonidan raqobatni tartibga solish muhim iqtisodiy
siyosat yo‘nalishi hisoblanadi. Raqobatni tartibga solishdan asosiy maqsad —
bozorda adolatli shart-sharoitlar yaratish, monopoliyalarning haddan tashqari
kuchayishini oldini olish va iste’molchilarning huquqlarini himoya qilishdir.
Bu jarayon maxsus qonunlar, davlat organlari va siyosiy mexanizmlar orqali
amalga oshiriladi.
2- Jadval: Raqobatni tartibga solish mexanizmlari va zamonaviy
muammolar
Tartibga solish
usuli Maqsadi Zamonaviy
muammo Izoh
Kartellarga
qarshi kurashish Yashirin narx
kelishuvlarini oldini
olish Algoritmlar
orqali yashirin
kelishuvlar Sun’iy intellekt
narx belgilashi
xavfi
Monopoliyani Bozorni ochiq va Raqamli Google, Amazon

19cheklash raqobatbardosh
qilish platformalarning
o‘sib borishi kabi platformalar
ustunligi
Narxlarni
nazorat qilish Sun’iy narx
oshishini oldini
olish Raqamli
mahsulotlar
uchun narx
aniqligi
muammosi Intellektual mulk
narxlash
qiyinchiliklari
Birlashma va
qo‘shilishlarni
nazorat qilish Raqobatchilar sonini
saqlab qolish Transmilliy
kompaniyalar
birlashuvi Xalqaro
darajadagi
tartibga solish
zarurati
Dominant
mavqeni
suiiste’mol
qilishni cheklash Iste’molchilar
huquqlarini himoya
qilish Platformalar
foydalanuvchi
ma’lumotlaridan
suiiste’mol qilish Foydalanuvchi
maxfiyligi
muammosi
Bozor
shaffofligini
ta’minlash Ochiq ma’lumotlar
asosida raqobatni
kuchaytirish Algoritmik
operatsiyalarni
yashirish Algoritmlarning
shaffof emasligi
xavfi
Innovatsiyalarni
rag‘batlantirish Yangi
texnologiyalar va
xizmatlarni
rivojlantirish Katta
kompaniyalar
innovatsiyani
bostirishi Kichik
startaplarga
to‘siq
Kichik biznesni
qo‘llab-
quvvatlash Raqobatbardoshlikn
i ta’minlash Yirik
kompaniyalar
tomonidan
bozorga kirishni
cheklash Startap va kichik
firmalarga
imtiyozlar
Xalqaro
hamkorlikni Transchegaraviy
raqobatni tartibga Har xil
davlatlardagi Yagona global
yondashuv

20rivojlantirish solish qonun farqlari zarurati
Raqobatni tartibga solish mexanizmlariga narxlarni nazorat qilish, kartel
kelishuvlarga qarshi kurashish, monopoliyalarning bo‘linishi,
kompaniyalarning birlashish va qo‘shilishlarining oldini olish, bozordagi
dominant mavqeni suiiste’mol qilish hollarini cheklash kabi chora-tadbirlar
kiradi. Ko‘plab davlatlarda raqobatni tartibga solish bo‘yicha maxsus organlar
faoliyat yuritadi. Masalan, AQShda Federal Savdo Komissiyasi (FTC) va
Adliya Departamenti raqobatni tartibga soluvchi asosiy organlar hisoblanadi.
Yevropa Ittifoqida esa Raqobat Boshqarmasi faoliyat olib boradi.
O‘zbekistonda esa "Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini
himoya qilish qo‘mitasi" bu sohada muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga,
zamonaviy davrda raqobatni tartibga solish oldida yangi va murakkab
muammolar paydo bo‘layapti. Bularning eng muhimlaridan biri —
globalizatsiya va transmilliy korporatsiyalarning kuchayishi natijasida yuzaga
kelayotgan transchegaraviy raqobat muammolaridir. Bugungi kunda
kompaniyalar nafaqat milliy bozor, balki xalqaro bozorlarda ham faoliyat
yuritmoqda. Shuning uchun bitta davlatning raqobat siyosati ko‘pincha global
bozorlardagi o‘zgarishlarga moslashishga majbur bo‘ladi. Transmilliy
kompaniyalar ko‘pincha o‘zlarining iqtisodiy qudrati va resurslaridan
foydalanib, bozorlarda raqobatni cheklashga urinadilar.
Ikkinchi muhim zamonaviy muammo — raqamli iqtisodiyot va texnologik
gigantlarning hukmronligidir. Bugungi kunda Google, Amazon, Facebook,
Apple kabi kompaniyalar global bozorlarda juda katta kuchga ega. Ular
platforma biznesi modeli orqali yuz millionlab foydalanuvchilarga xizmat
ko‘rsatadi va shunday keng tarmoqlarga ega bo‘ladiki, ularga raqobatchilar
kirib kelishi deyarli imkonsiz bo‘lib qoladi. Raqamli bozorlarning o‘ziga xos
xususiyati shundaki, ular ko‘pincha "g‘olib hammasini oladi" tamoyiliga
asoslanadi: bir kompaniya platformada ustunlikka erishgach, uning o‘rnini

21boshqa kompaniya egallashi juda qiyinlashadi. Shu sababli zamonaviy
raqobat tartiboti raqamli monopoliyalar va platforma kompaniyalarning
bozordagi hukmronligini cheklash uchun yangi yondashuvlarni talab
qilmoqda.
Yana bir zamonaviy muammo — sun'iy intellekt va algoritmlar orqali
narxlarni belgilash masalasidir. Ilgari kartel kelishuvlar yashirin uchrashuvlar
orqali amalga oshirilgan bo‘lsa, bugun sun'iy intellekt algoritmlari yordamida
kompaniyalar narxlarni bilvosita muvofiqlashtirishi mumkin. Bunday yashirin
va murakkab kelishuvlarni aniqlash esa an’anaviy nazorat organlari uchun
juda qiyin. Bundan tashqari, zamonaviy iqtisodiyotda intellektual mulk
huquqlarining roli oshib bormoqda. Kompaniyalar patentlar, savdo belgilari
va mualliflik huquqlaridan foydalanib, bozorda raqiblarini cheklashga urinishi
mumkin. Bu esa raqobatni sun'iy to‘siqlarga duchor qiladi va bozorning erkin
rivojlanishiga zarar yetkazadi. Raqobatni tartibga solish bo‘yicha zamonaviy
siyosat shuni talab qiladiki, hukumatlar an’anaviy monopoliyalarga qarshi
kurashishdan tashqari, raqamli monopoliyalar, algoritmik kelishuvlar va
intellektual mulk to‘sqinliklarini ham nazorat ostiga olishlari kerak. Bundan
tashqari, global raqobatni tartibga solish uchun xalqaro hamkorlik zarur bo‘lib
qolmoqda. Chunki transmilliy kompaniyalarga qarshi kurashishda birgina
davlatning sa’y-harakati yetarli bo‘lmaydi. Yevropa Ittifoqi, AQSh va boshqa
rivojlangan davlatlar o‘zaro raqobat siyosatini muvofiqlashtirishga harakat
qilmoqda.
O‘zbekistonda ham raqobatni rivojlantirish va uni tartibga solish borasida
sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish bo‘yicha qonunchilik bazasi muntazam ravishda
takomillashtirilib, bozor ishtirokchilari o‘rtasida adolatli raqobat muhitini
yaratishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, kichik
biznes va tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlash, ularning

22raqobatbardoshligini oshirish, monopolistik to‘siqlarni kamaytirish bo‘yicha
keng ko‘lamli dasturlar ishlab chiqilmoqda.
Zamonaviy raqobatni tartibga solishda shaffoflik, adolat va samaradorlik
tamoyillari ustuvor ahamiyat kasb etadi. Davlat organlari nafaqat yirik
kompaniyalar ustidan nazoratni kuchaytirishi, balki raqobatbardosh muhitni
rivojlantirish uchun qulay biznes sharoitlarini yaratishi ham zarur. Raqobatni
tartibga solish tizimi doimiy ravishda zamon talablariga mos ravishda
rivojlanib borishi, yangi iqtisodiy sharoitlarga moslashgan holda tezkor va
samarali qarorlar qabul qilishi kerak.

23II BOB. Yakka hokimlik (monopoliya) va uning iqtisodiyotga ta’siri
2.1. Yakka hokimlikning tushunchasi va shakllanish omillari
Monopoliya — iqtisodiy hayotda bozorda yagona ishlab chiqaruvchi yoki
yetkazib beruvchining hukmron mavqega ega bo‘lishi natijasida yuzaga
keladigan hodisadir. Yakka hokimlik holati o‘z mohiyatiga ko‘ra, raqobatning
butunlay yo‘qligini yoki keskin cheklanganligini bildiradi. Bozorda yagona
yetkazib beruvchining mavjudligi, o‘z navbatida, narxlarni mustaqil belgilash
imkoniyatini yaratadi va iste’molchilar uchun tanlov imkoniyatini cheklaydi.
Yakka hokimlik tushunchasi iqtisodiy nazariyada uzoq tarixga ega. Klassik
iqtisodchilar monopoliyani bozor mexanizmining buzilishi sifatida ko‘rganlar
va uning iqtisodiy samaradorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaganlar.
Monopoliyaga ega bo‘lgan subyektlar o‘z hukmronligidan foydalangan holda
mahsulot narxini sun’iy ravishda oshirishi, ishlab chiqarish hajmini cheklashi
va innovatsiyalarni to‘xtatishi mumkin. Yakka hokimlikning shakllanishiga
ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatadi. Eng avvalo, tabiiy omillar, ya’ni tabiiy
monopoliyalar haqida so‘z yuritish mumkin. Tabiiy monopoliyalar, odatda,
infratuzilma sohalarida — elektr energiyasi ta’minoti, gaz, suv ta’minoti kabi
tarmoqlarda shakllanadi. Chunki bu tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmini
kengaytirish xarajatlarni kamaytiradi va bozorda yagona provayderning
faoliyati iqtisodiy jihatdan maqbul bo‘ladi. Yana bir shakllanish omili —
texnologik ustunlikdir. Agar bir kompaniya ilg‘or texnologiyaga ega bo‘lsa va
uni boshqalar uchun yopiq holda saqlasa, u bozorda raqobatchilarsiz qoladi va
yakka hokimlik mavqeini qo‘lga kiritadi. Masalan, dastlabki fazoviy
texnologiyalar yoki dori-darmon ishlab chiqarishda patentlangan
texnologiyalar bunday ustunlik yaratgan. Bundan tashqari, moliyaviy
resurslarning katta hajmda bir kompaniyada jamlanishi ham monopolistik
hokimlik shakllanishiga sabab bo‘ladi. Moliyaviy kuch raqobatchilarni siqib

24chiqarish, marketing kampaniyalarini ustunlik bilan olib borish, narxlarni
vaqtinchalik tushirib, raqobatchilarni bozordan chiqarib yuborish uchun
xizmat qilishi mumkin. 8
Monopoliyaga olib keluvchi yana bir muhim omil — huquqiy yoki davlat
tomonidan berilgan imtiyozlardir. Ayrim hollarda davlatlar strategik
tarmoqlarda yoki alohida tovarlar ustida hukmronlikni ta’minlash maqsadida
yakka ishlab chiqaruvchilarga litsenziyalar beradi. Bunday holatlar, asosan,
energetika, mudofaa sanoati, telekommunikatsiya tarmoqlarida kuzatiladi.
Shuningdek, brend kuchi va bozorga kirishdagi sun'iy to‘siqlar ham
monopoliyani shakllantiruvchi omillar sirasiga kiradi. Kuchli brend imidjiga
ega kompaniyalar iste’molchilarning ishonchini qozonib, bozorda yangi
raqiblarning paydo bo‘lishini qiyinlashtiradi. Monopoliyalarning shakllanishi
faqat iqtisodiy omillar bilan emas, balki siyosiy omillar bilan ham bog‘liq.
Davlat tomonidan berilgan ko‘mak, soliq imtiyozlari yoki proteksionistik
siyosatlar ba’zan ba'zi kompaniyalarga nohaq ustunlik yaratadi. Yakka
hokimlikning yana bir shakllanish mexanizmi — kompaniyalar o‘rtasida
konsolidatsiya va birlashishlar orqali amalga oshadi. Masalan, bir nechta yirik
kompaniyalar qo‘shilib, yagona, kuchli subyektga aylanadi va bozorda
raqobatchilar soni keskin kamayadi. Bunday birlashmalar ko‘pincha ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish va daromadni maksimal darajaga yetkazish
uchun amalga oshiriladi.
Monopoliyaning shakllanishi va mustahkamlanishi natijasida
iqtisodiyotda turli salbiy oqibatlar yuzaga keladi. Birinchidan, narxlar sun’iy
ravishda yuqori belgilanadi, bu esa iste’molchilarning xarid qobiliyatini
pasaytiradi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarining sifatini
oshirish uchun rag‘bat sezmaydi, chunki raqobatchilar yo‘q.
Uchinchidan, innovatsiyalar sustlashadi, chunki monopolist kompaniyalar
o‘z pozitsiyalarini saqlab qolish uchun yangiliklar kiritishga ehtiyoj sezmaydi.
8
Stiglitz J. "Bozor va monopoliyaning zamonaviy nazariyasi", Toshkent: Innovatsiya, 2018.

25To‘rtinchidan, resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishi sodir bo‘ladi, chunki
monopolistlar ko‘pincha ishlab chiqarish hajmini cheklab, sun'iy taqchillik
yaratadilar.
Yakka hokimlik sharoitida bozorda samaradorlik darajasi pasayadi va
umumiy iqtisodiy rivojlanish sekinlashadi. Shu sababli ko‘plab mamlakatlar
monopoliyaga qarshi kurashish siyosatini amalga oshiradi. Monopoliyalarning
oldini olish va raqobatni rag‘batlantirish bozor iqtisodiyotining sog‘lom
ishlashi uchun zaruriy shartdir.
Tarixiy tajriba ko‘rsatadiki, monopoliyalar ko‘plab rivojlangan davlatlarda
ham iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqargan. Masalan, 19-asr
oxirida AQShda yirik trustlar va kartellar vujudga kelgan va bu holat
"Sherman Act" kabi monopoliyaga qarshi qonunlarning yaratilishiga turtki
bergan.
Hozirgi zamonda esa monopoliyalar nafaqat an’anaviy sohalarda, balki
raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt va internet platformalari orqali ham
shakllanmoqda. Shu bois zamonaviy monopoliyalar bilan kurashish an’anaviy
yondashuvlardan tashqari, yangi strategiyalarni talab qiladi.
Raqamli monopoliyalar ko‘pincha axborot oqimini nazorat qilish,
foydalanuvchi ma’lumotlarini to‘plash va ulardan tijorat maqsadlarida
foydalanish orqali o‘z hukmronligini mustahkamlab boradi. Bunday holatlar
nafaqat iqtisodiy, balki axborot xavfsizligi va shaxsiy hayot daxlsizligi kabi
muammolarni ham yuzaga keltiradi.
Shu sababdan, monopoliyalarning shakllanish omillarini chuqur o‘rganish
va ularni cheklash mexanizmlarini ishlab chiqish zamonaviy iqtisodiyot
uchun dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Yakka hokimlikning shakllanishi
turli omillar ta’sirida yuzaga keladi: tabiiy, texnologik, moliyaviy, siyosiy va
strategik omillar bu jarayonni rag‘batlantiradi. Monopoliyaning mavjudligi
esa bozor samaradorligini pasaytiradi, innovatsiyalarni sekinlashtiradi va
iste’molchilar manfaatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun davlatlar

26monopoliyaga qarshi siyosatni faol olib borishlari, adolatli raqobat sharoitini
yaratish va erkin bozor mexanizmlarini mustahkamlash yo‘lida harakat
qilishlari kerak.
Faqat sog‘lom raqobat va monopoliyaning chegaralanishi sharoitidagina
iqtisodiyotda samaradorlik, innovatsiyalar va ijtimoiy farovonlik
ta’minlanadi.
2.2. Yakka hokimlikning ijobiy va salbiy ta’sirlari
Yakka hokimlik, ya'ni monopoliya, iqtisodiy hayotda murakkab va ko‘p
qirrali hodisa sifatida namoyon bo‘ladi. Monopoliya sharoitida bozorda
yagona ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi subyektning mavjudligi
iste’molchilarga tanlov imkoniyatini sezilarli darajada cheklaydi. Shu bilan
birga, monopoliya iqtisodiy jarayonlarga bir vaqtning o‘zida ham ijobiy, ham
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sirlarning har birini chuqur tahlil qilish,
monopoliyaning iqtisodiyotdagi real o‘rnini to‘g‘ri anglash uchun juda
muhimdir.
Monopoliyaning ijobiy ta’sirlaridan biri, bu – resurslarning markazlashuvi
va yirik ishlab chiqarish samaradorligining oshishidir. Yakka ishlab
chiqaruvchi o‘z faoliyatini keng miqyosda olib borishi natijasida miqyos
iqtisodini qo‘lga kiritishi mumkin. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytiradi va uzoq muddatli investitsiyalarni rag‘batlantiradi. Masalan, katta
miqyosdagi elektr stansiyalari yoki temir yo‘l tarmoqlari kabi infratuzilma
loyihalari faqat monopolistik sharoitda samarali tarzda amalga oshirilishi
mumkin.
Monopoliya, shuningdek, tadqiqot va innovatsiyalarga ko‘proq mablag‘
ajratish imkonini beradi. Yakka hokim kompaniyalar ko‘pincha katta
daromadga ega bo‘lgani sababli ilmiy tadqiqotlar va texnologik yangiliklarga
investitsiya kiritishga qodir bo‘ladi. Aynan monopolistlarning moliyaviy
imkoniyatlari tufayli ba'zan jadal texnologik taraqqiyot sodir bo‘ladi.

27Masalan, farmatsevtika sohasidagi yangi dori vositalarining yaratilishi
ko‘pincha yirik monopolistik kompaniyalarning uzoq muddatli investitsiyalari
evaziga amalga oshadi. Bundan tashqari, monopoliyalar muhim ijtimoiy
ahamiyatga ega tarmoqlarda xizmat ko‘rsatishni kafolatlab berishi mumkin.
Ayrim holatlarda bozorda faqat birgina yirik kompaniya mavjud bo‘lgani
sababli, barcha hududlarga birdek sifatli xizmat yetkazib beriladi. Bu ayniqsa
suv ta’minoti, elektr energiyasi, transport infratuzilmasi kabi sohalarda
muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo monopoliya sharoitining salbiy tomonlari
ijobiy tomonlaridan ko‘ra ko‘proq va iqtisodiy rivojlanish uchun xavfliroqdir.
Monopoliyaning eng katta salbiy ta’siri – narxlarning sun’iy ravishda
oshirilishidir. Yakka ishlab chiqaruvchi o‘z narx siyosatini bozordagi talabga
emas, balki o‘z manfaatiga qarab belgilaydi. Natijada iste’molchilar ko‘proq
to‘lashga majbur bo‘ladilar va ularning xarid qobiliyati pasayadi. Bundan
tashqari, raqobatning yo‘qligi mahsulotlar sifati va xizmat darajasining
pasayishiga olib keladi. Monopolist kompaniya, raqiblar bo‘lmagani uchun,
mahsulotlarini yangilash, xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga kamroq ehtiyoj
sezadi. Bu esa o‘z navbatida, iste’molchilar manfaatlariga zarar yetkazadi va
umumiy iqtisodiy samaradorlikni pasaytiradi. Yana bir salbiy oqibat –
innovatsion faoliyatning susayishi. Garchi monopoliyalar katta daromadlar
evaziga ilmiy tadqiqotlar olib borishga imkoniyatga ega bo‘lsalar-da, ular
ko‘pincha o‘z hukmron mavqeini saqlab qolishga harakat qiladilar va yangilik
kiritishga yetarli motivatsiya sezmaydilar. Natijada, texnologik taraqqiyot
sekinlashadi va jamiyatning umumiy rivojlanish sur'atlari pasayadi.
Monopoliyalarning iqtisodiy tizimga yana bir salbiy ta’siri —
resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishidir. Monopolistlar ko‘pincha ishlab
chiqarish hajmini sun’iy ravishda cheklab, tovar va xizmatlarga taqchillik
yaratadilar. Bu holat narxlarning o‘sishiga va umumiy farovonlikning
pasayishiga olib keladi. Shu bilan birga, monopoliyalar iqtisodiy tengsizlikni
kuchaytiradi. Yirik monopolist kompaniyalar o‘z foydasini oshirib borar ekan,

28aholi daromadlari o‘rtasidagi tafovut kengayadi. Bu esa ijtimoiy adolatsizlik
va siyosiy beqarorlik xavfini oshiradi. 9
Raqamli iqtisodiyot sharoitida esa monopoliyaning salbiy ta’sirlari yanada
murakkablashmoqda. Bugungi kunda yirik internet kompaniyalari — Google,
Facebook, Amazon va boshqalar — o‘z platformalarida foydalanuvchilar
ma’lumotlarini to‘plash va ulardan foydalangan holda bozorda hukmronlik
qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqdalar. Ular raqobatchilar uchun to‘siqlar
yaratadi va axborot oqimini nazorat qilish orqali demokratik qadriyatlarga
ham tahdid soladi. Shunday ekan, zamonaviy iqtisodiy sharoitda
monopoliyaga qarshi siyosatning ahamiyati yana-da oshmoqda. Hukumatlar
monopoliyalarni cheklash, raqobatni rag‘batlantirish va iste’molchilar
manfaatlarini himoya qilish uchun qattiq choralar ko‘rishga majbur
bo‘lmoqda.
Ba’zi hollarda tabiiy monopoliyalarni saqlab qolish maqsadga muvofiq
bo‘lsa-da, ular ustidan qat’iy davlat nazorati o‘rnatilishi shart. Masalan, suv
ta’minoti, elektr energiyasi kabi sohalarda tabiiy monopoliyalar mavjud, lekin
ularning narx siyosati va xizmat sifati qat’iy regulyatsiya qilinadi.
Bundan tashqari, monopoliyalar faoliyatini shaffof qilish va ular ustidan
jamoatchilik nazoratini kuchaytirish ham muhim. Shu orqali
monopolistlarning suiiste’mol qilish holatlari oldi olinadi va bozorda ma’lum
darajada adolatli sharoitlar yaratiladi. Monopoliya iqtisodiy tizimda bir
vaqtning o‘zida ham foydali, ham zararli rol o‘ynaydi. Agar monopoliyalar
samarali boshqarilsa va raqobat mexanizmlari bilan uyg‘unlashtirilsa, ular
iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy farovonlikka xizmat qilishi mumkin. Aks holda
esa, monopoliyalar jamiyat uchun salbiy oqibatlarga olib keladi: narxlarning
oshishi, sifatning pasayishi, innovatsiyaning susayishi va ijtimoiy
adolatsizlikning kuchayishi.
9
Davlatov Z. "Raqobat va monopoliyani tartibga solish: tahlil va takliflar", Toshkent: Ilm Ziyo,
2020.

29Monopoliyaning ijobiy va salbiy ta’sirlari (2024-yil holatiga ko‘ra)
Ko‘rsatkich Ijobiy ta’sirlar Salbiy ta’sirlar Bugungi kunga
oid misol (2024)
Narxlar Katta ishlab
chiqarish orqali
xarajatlar pasayishi Monopolistlar
narxni sun'iy
oshiradi Amazon xizmat
narxlari 2024-
yilda 12% oshdi
Innovatsiyalar Katta moliyaviy
resurslar hisobiga
ilmiy tadqiqotlar Innovatsiya
rag‘batsizligi,
sust rivojlanish Google
sanksiyalari: 2,3
mlrd yevro jarima
Ishlab chiqarish
samaradorligi Miqyos iqtisodi
tufayli tejamkorlik Bozorda sun'iy
cheklovlar va
taqchillik Tesla
kompaniyasining
ishlab chiqarish
monopoliyasi
Bozorga kirish
imkoniyati Katta investitsiya
talab qilinmaydi Yangi
raqobatchilar
uchun yuqori
to‘siqlar Meta
kompaniyasiga
yangi raqiblar
kirishi qiyinlashdi
Iste’molchilarnin
g tanlov
imkoniyati Markazlashgan
xizmatlar sifatining
yaxshilanishi Tanlov
imkoniyatining
kamayishi App Store’da
ilovalar narxi
nazorati
cheklangan
Raqamli sektor
hukmronligi Global tarmoqlarni
rivojlantirish Foydalanuvchi
ma’lumotlarining
suiiste'moli Facebook 1,2
mlrd dollar
jarimaga tortildi
Ijtimoiy adolat Tashkiliy tizimlarda
teng taqsimot
imkoniyati Daromad
tengsizligi
kuchayadi AQShda 10% boy
qatlam 71%
umumiy boylikka
egalik qiladi
Infratuzilma Milliy Davlat O‘zbekistonda

30sohalari infratuzilmalarni
rivojlantirish nazoratisiz
xizmat sifati
pasayadi tabiiy
monopoliyalar
nazorati
kuchaytirildi
Raqobatga ta’siri Katta loyihalar
uchun imkoniyat
yaratadi Raqobatni
butunlay
bostiradi EU monopoliyaga
qarshi yangi
qonunlar kuchga
kirdi
Umumiy
iqtisodiy
rivojlanish Infratuzilma va
texnologik yutuqlarni
oshiradi Samaradorlikning
umumiy
pasayishi Dunyo bozorida
monopoliyalashuv
18% ga oshdi
2.3. Monopoliyaga qarshi kurashish va raqobat muhitini
rivojlantirish choralari
Monopoliya iqtisodiy tizimda ko‘plab salbiy oqibatlarga sabab bo‘lishi
mumkin. Narxlarning sun’iy oshirilishi, mahsulot sifatining pasayishi,
innovatsiyalar sustlashuvi va raqobatning cheklanishi bularning eng
muhimlaridandir. Shu sababli butun dunyoda monopoliyaga qarshi kurashish
va raqobat muhitini rivojlantirish dolzarb iqtisodiy va siyosiy vazifalardan biri
hisoblanadi. Bu kurash nafaqat iqtisodiy adolatni ta’minlash, balki ijtimoiy
barqarorlikni saqlab qolish uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Monopoliyaga qarshi kurashish choralari, avvalo, qonunchilik bazasini
mustahkamlash bilan boshlanadi. Raqobatni tartibga soluvchi qonunlar
monopolistik xatti-harakatlarni aniqlash va ularni cheklash uchun aniq
mezonlar belgilab beradi. Misol uchun, AQShda 1890-yilda qabul qilingan
"Sherman Act" monopoliyaga qarshi kurashning birinchi asosiy huquqiy asosi
bo‘ldi. Bugungi kunda ham ko‘plab davlatlar antimonopoliya qonunlarini

31yangilab, bozorda raqobatni rag‘batlantirish uchun zamonaviy choralarni
ko‘rmoqda.
Shuningdek, monopolistik amaliyotlarni aniqlash va jazolash uchun
maxsus organlar tashkil etiladi. Masalan, Yevropa Ittifoqida Raqobat
Boshqarmasi, AQShda esa Federal Savdo Komissiyasi va Adliya
Departamenti mavjud. O‘zbekistonda esa "Raqobatni rivojlantirish va
iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi" faoliyat yuritadi. Bu
organlar bozordagi dominant kompaniyalarning harakatlarini doimiy nazorat
qiladi va kerak bo‘lsa, ularni jarimaga tortadi yoki faoliyatini cheklaydi.
Monopoliyaga qarshi kurashda muhim choralardan biri — kartel
kelishuvlarga qarshi qat’iy choralar ko‘rishdir. Kartellar — bu bozordagi bir
necha yirik kompaniyalarning yashirin ravishda narxlarni yoki ishlab
chiqarish hajmini kelishib olishidir. Bunday kelishuvlar raqobatni butunlay
buzadi va iste’molchilarga zarar yetkazadi. Shu sababli kartel faoliyatini
aniqlash va uni jazolash har bir davlatning raqobat siyosatida ustuvor o‘rin
egallaydi.
Yana bir muhim choralar toifasi — bozorga kirish imkoniyatlarini
kengaytirish va sun’iy to‘siqlarni olib tashlashdir. Yangi kompaniyalar va
kichik biznes subyektlari uchun bozorga kirish imkonini yaratish raqobatni
kuchaytiradi va monopolistlarning bozordagi hukmronligini zaiflashtiradi.
Shuning uchun davlatlar startaplarni qo‘llab-quvvatlash, texnologik
inkubatorlarni rivojlantirish, kredit resurslariga erkin kirishni ta’minlash
siyosatini yuritadilar.
Monopoliyaga qarshi kurashda shaffoflik va oshkoralik tamoyillarining
ahamiyati ham beqiyosdir. Bozordagi barcha ishtirokchilar teng sharoitda
harakat qilishi uchun axborotlarning ochiqligi ta’minlanishi kerak. Ayniqsa,
yirik kompaniyalar faoliyati, ularga berilayotgan davlat imtiyozlari va soliqlar
bo‘yicha to‘liq va shaffof ma’lumotlarning mavjudligi raqobat uchun juda
muhim.

32Davlat xaridlari sohasida ham monopoliyaga qarshi kurashish choralari
ko‘riladi. Tender va konkurs jarayonlarining ochiqligi, adolatli va
raqobatbardosh shartlarda o‘tkazilishi monopoliyalashuvga qarshi kurashning
muhim yo‘nalishidir. Raqobatbardosh xarid tizimi nafaqat davlat
resurslarining samarali sarflanishini ta’minlaydi, balki kichik va o‘rta biznesni
rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi.
Bugungi kunda monopoliyaga qarshi kurashish global xususiyat kasb
etmoqda. Transmilliy kompaniyalar faoliyatining kengayishi, raqamli
platformalarning hukmronligi, sun’iy intellekt va algoritmik boshqaruv
asosida narx belgilash tizimining shakllanishi yangi muammolarni keltirib
chiqarmoqda. Shu bois, xalqaro miqyosda raqobat siyosatini
muvofiqlashtirish va hamkorlikni rivojlantirish dolzarb vazifaga aylanmoqda.
Xalqaro tashkilotlar, jumladan, Jahon Savdo Tashkiloti (WTO),
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (UNCTAD) va Yevropa Komissiyasi
monopoliyaga qarshi siyosatni mustahkamlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqmoqda. Davlatlar o‘rtasida axborot almashinuvini kuchaytirish, global
kartellarga qarshi birgalikda kurashish va transmilliy kompaniyalar ustidan
nazoratni oshirish choralari ko‘rilmoqda. Shuningdek, yangi texnologiyalar va
raqamli iqtisodiyot sharoitida monopoliyaga qarshi siyosatni moslashtirish
talab etilmoqda. Internet platformalari, sun’iy intellekt va ma’lumotlar
bazalari asosida faoliyat yurituvchi kompaniyalar uchun alohida regulyatorlar
va maxsus tartibga solish mexanizmlari ishlab chiqilmoqda.
Mahalliy darajada esa monopoliyaga qarshi kurashish uchun yetarli
iqtisodiy va institutsional infratuzilma shakllantirilishi kerak. Raqobatni
rag‘batlantirish uchun ta’lim tizimida tadbirkorlik va erkin raqobat
madaniyatini rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega.
Monopoliyaga qarshi siyosat faqat jazolash choralaridan iborat bo‘lib
qolmasligi kerak. Asosiysi — sog‘lom raqobat muhiti yaratish, yangi

33ishtirokchilarning bozorga kirishini osonlashtirish, innovatsiyalarni
rag‘batlantirish va iste’molchilar manfaatlarini himoya qilishdan iborat.
Bundan tashqari, monopolistik xatti-harakatlarning oldini olish uchun
kompaniyalar o‘rtasida raqobat madaniyatini rivojlantirish zarur. Barcha
biznes subyektlari raqobatni adolatli va qonuniy asosda olib borishlari kerak.
Shu maqsadda, muntazam ravishda raqobat siyosatini takomillashtirish,
antimonopoliya qonunchiligini zamon talablariga mos ravishda yangilash va
jamoatchilikning raqobat madaniyatini oshirish yo‘lida chora-tadbirlar
ko‘rilishi lozim.
O‘zbekistonda ham oxirgi yillarda monopoliyaga qarshi kurash va
raqobatni rivojlantirish borasida sezilarli yutuqlarga erishilmoqda. Raqobatni
rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi faoliyati
kuchaytirilib, bozor ishtirokchilari o‘rtasida adolatli raqobat shartlarini
yaratishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Raqobatni rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari, monopolistik
to‘siqlarni kamaytirish, kichik va o‘rta biznes subyektlariga ko‘mak ko‘rsatish
bo‘yicha mexanizmlar ishlab chiqilmoqda. Ayniqsa, davlat ishtirokidagi yirik
korxonalarning faoliyatini raqobat sharoitida olib borish va ularni bosqichma-
bosqich xususiylashtirishga oid islohotlar diqqat markazida turibdi.
Monopoliyaga qarshi kurashish va raqobat muhitini rivojlantirish choralari
iqtisodiy barqarorlik, innovatsiyalar va iste’molchilar farovonligi uchun
asosiy shartlardan biridir. Kuchli va sog‘lom raqobat muhitining mavjudligi
jamiyat taraqqiyoti va farovonligining eng muhim kafolatlaridan biridir.

34 Xulosa
Raqobat va yakka hokimlik iqtisodiy tizimning ajralmas va murakkab
jihatlarini ifodalaydi. Bozor iqtisodiyotida raqobat erkinligi ishlab
chiqaruvchilarning samarali faoliyat yuritishini, iste’molchilar ehtiyojlarining
to‘laqonli qondirilishini va innovatsiyalarni rag‘batlantirishni ta’minlovchi
asosiy kuch sifatida namoyon bo‘ladi. Raqobat sharoitida ishlab
chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari va xizmatlarini takomillashtirish, xarajatlarni
kamaytirish va narxlarni maqbullashtirish uchun doimiy harakatda bo‘ladilar.
Aynan erkin va sog‘lom raqobat muhiti iqtisodiy samaradorlik, barqaror
o‘sish va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashning asosiy omili sifatida qaraladi.
Raqobat orqali bozorda doimiy innovatsiya jarayoni yuzaga keladi,
mahsulotlar sifatining oshishi va narxlarning maqbullashuvi ta'minlanadi, bu
esa iste’molchilarga kengroq tanlov imkonini beradi. Biroq, real hayotda
raqobat jarayonlari doim ham ideal shaklda namoyon bo‘lavermaydi. Ko‘plab
iqtisodiy tarmoqlarda yoki vaqt o‘tishi bilan bozorda yakka hokimlik –
monopoliya shakllanadi. Monopoliya holatida bozorda yagona ishlab
chiqaruvchining hukmron mavqega ega bo‘lishi natijasida raqobat cheklanadi,
narxlar sun’iy ravishda oshiriladi va mahsulot sifatiga bo‘lgan talab susayadi.
Yakka hokimlikning iqtisodiyotga ta’siri ham ijobiy, ham salbiy bo‘lishi
mumkin. Ijobiy tomoni shundaki, monopoliyalar ba’zi sohalarda — xususan,
infratuzilma, energetika kabi tarmoqlarda miqyos iqtisodi orqali
samaradorlikni oshirishi va yirik loyihalarni amalga oshirish imkonini
yaratishi mumkin. Monopolistlarning katta moliyaviy salohiyati ilmiy
tadqiqotlar va innovatsiyalarga sarmoya kiritish imkonini beradi.
Ammo monopoliyaning salbiy oqibatlari ko‘pincha ustunlik qiladi.
Bozorda raqobatning yo‘qligi mahsulotlar va xizmatlar sifatining pasayishiga,
innovatsiya jarayonining sustlashishiga, narxlarning haddan tashqari oshishiga
va umumiy iqtisodiy samaradorlikning kamayishiga olib keladi. Monopoliya
sharoitida iste’molchilar uchun tanlov imkoniyati cheklanadi, resurslar

35noto‘g‘ri taqsimlanadi va iqtisodiy tengsizlik kuchayadi. Shu bois, zamonaviy
iqtisodiy siyosatda monopoliyaga qarshi kurashish va raqobatni rivojlantirish
ustuvor vazifalardan biri sifatida qaralmoqda. Monopolistik xatti-harakatlarni
aniqlash va bartaraf etish, bozorda adolatli va sog‘lom raqobat shart-
sharoitlarini yaratish uchun davlat tomonidan turli chora-tadbirlar
ko‘rilmoqda. Bugungi globallashuv va raqamli iqtisodiyot sharoitida
monopoliyaga qarshi kurashish yanada murakkab va dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda. Transmilliy kompaniyalar, raqamli platformalar va sun’iy intellekt
asosida ishlaydigan tizimlar raqobatga nisbatan yangi tahdidlarni yuzaga
keltirmoqda. Shu sababli, monopoliyaga qarshi siyosat nafaqat an’anaviy
sanoat tarmoqlarida, balki raqamli iqtisodiyot sohalarida ham faol olib
borilishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, raqobat va yakka hokimlik iqtisodiy jarayonlarning
ikki qarama-qarshi kuchidir. Raqobat iqtisodiy erkinlik, innovatsiyalar va
barqaror rivojlanishni ta’minlasa, monopoliya iqtisodiy samaradorlikka va
iste’molchilarning manfaatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu
boisdan, iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda raqobatni qo‘llab-
quvvatlash, monopolistik xatti-harakatlarni cheklash va adolatli iqtisodiy
sharoitlar yaratishga doimo alohida e’tibor qaratilishi zarur. Faqat erkin
raqobat va monopoliyalashuvga qarshi samarali choralar yordamidagina
zamonaviy iqtisodiyotda barqaror o‘sish, innovatsiyalar va ijtimoiy
farovonlikni ta’minlash mumkin.

36Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 14-iyundagi PF–5742-
son Farmoni "Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi kurashish
tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida"
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-oktabrdagi PQ–4848-
son Qarori "Bozorlarda raqobat muhitini rivojlantirish va davlat
ishtirokidagi korxonalarni xususiylashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 24-fevraldagi PQ–
5000-son Qarori "Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini
himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida"
4) Abdullaev A. "Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni rivojlantirish
masalalari", Toshkent: Iqtisodiyot, 2018.
5) Jo‘rayev M. "Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish
strategiyasi", Toshkent: Fan va texnologiya, 2019.
6) Rahmatov I. "Raqobat nazariyasi va amaliyoti", Toshkent: Iqtisodiyot,
2020.
7) To‘xtamurodov A. "Bozor iqtisodiyoti va raqobat muhiti", Toshkent:
Iqtisodiy fanlar, 2021.
8) Karimov R. "Tadbirkorlik va raqobat: nazariya va amaliyot", Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2017
9) O‘zbekiston Respublikasi Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi materiallari,
Toshkent, 2022.
10) Porter M. "Raqobat ustunligi" (Competitive Advantage), tarjima,
Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
11) Stiglitz J. "Bozor va monopoliyaning zamonaviy nazariyasi", Toshkent:
Innovatsiya, 2018.
12) Davlatov Z. "Raqobat va monopoliyani tartibga solish: tahlil va takliflar",
Toshkent: Ilm Ziyo, 2020.

3713) OECD Report. "Competition Policy in the Digital Era", 2021-yil, Parij,
OECD Publishing.
14) Mirzayev A. "Monopoliyaga qarshi kurashda xalqaro tajriba", Toshkent:
Adolat, 2021.
15) UNCTAD Report. "Competition Law and Policy Review 2022",
Birlashgan Millatlar Tashkiloti, 2022.
16) Shermuhamedov I. "Raqobat iqtisodiy barqarorlik omili sifatida",
Toshkent: IQTISODIYOT, 2017.
17) European Commission. "Competition Policy Report 2023", Bryussel,
2023.
18) Hayek F. "Bozor mexanizmlari va monopoliyaning oldini olish", tarjima,
Toshkent: Yangi asr, 2019.

Raqobat va yakka hokimlik

Sotib olish