Raqobatning mohiyati va obyektiv asoslari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	62.3KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	25 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Rustamov Orifjon

Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024

52 Sotish

Raqobatning mohiyati va obyektiv asoslari

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI
INNOVATSION IQTISODIYOT KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu:____________________________________________________________
Bajardi:______________________
______________________
Ilmiy rahbar:__________________
QARSHI -2024

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................................... 3
1.Raqobatning mohiyati va obyektiv asoslari va turlari ................................................................................................... 6
2.Monopoliyalarning iqtisodiy asoslari va ularning turlari ............................................................................................ 10
3.O`zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi ............................................................................................ 14
4.O`zbekistonda raqobatning istiqbollari va uning kelajakdagi o`rni ............................................................................. 18
Xulosa ........................................................................................................................................................................... 22
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati ................................................................................................................................ 24

Kirish
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida O`zbekistonning birinchi Prezidenti
I.Karimovning bevosita tashabbusi va rahbarligida har tomonlama puxta o`ylab ishlab
chiqilgan taraqqiyotning “o`zbek modeli”ni izchil amalga oshirish orqali iqtisodiyotimiz
misli ko`rilmagan katta muvaffaqiyat va natijalarga erishdi. Jumladan, mustaqillik yillarida
milliy xo`jaligimiz iqtisodiy jihatdan mustahkamlanib, ma`muriy-buyruqbozlik tizimidan
meros bo`lib qolgan bir tomonlama xomashyo ishlab chiqarish bo`yicha rivojlanish, paxta
yakkahokimligi va inqiroz holatidan chiqarildi; iqtisodiyotning barqaror o`sishi ta`minlandi,
makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodiyotning turli tarmoqlari va
sohalari o`rtasidagi muvozanatlik va mutanosiblik kuchaydi; bozor mexanizmining tarkibiy
qismlari qaror topdi va uning infratuzilmalari vujudga keltirilib, rivojlantirildi. Soliq, byudjet
va tashqi iqtisodiy faoliyat sohalarida, bank tizimi faoliyatida mustahkam barqarorlik, davlat
qarzini nisbatan past darajada ushlab turish ta`minlanib mamlakatimizning jahon
miqyosidagi obro`-e`tiborini yuqori darajaga ko`tarishga erishilmoqda. Iqtisodiyotda amalga
oshirilayotgan modemizatsiya, tarkibiy o`zgarish va diversifikatsiya natijasida yangidan-
yangi zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish quwatlari ishga tushirilmoqda. Bu
o`zgarishlar va xalqimizning fidokorona mehnati natijasida yaratilayotgan mahsulot va
ko`rsatilayotgan xizmat turlarining ko`payib, sifati tubdan yaxshilanib borishiga, aholi
daromadlari va turmush darajasining keskin o`sishi, ulaming ertangi kunga boigan
ishonchining tobora oshib borishiga olib kelmoqda. Ma`naviy jabhada ham tub o`zgarishlar
qilinib, jamiyat a`zolari ongida milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasi shakllantirildi. Ayni
paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 14-
yanvarda bo`lib o`tgan kengaytirilgan majlisida va boshqa majlislarda qilgan ma`ruzalaridan
bizga shu narsa ma`lum bo`lib turibdiki, mamlakatimizda erishilgan ulkan yutuqlar bilan bir
qatorda bugungi kunda xalqaro miqyosda va mamlakatimiz ichida o`z yechimini topmagan
muammolar, hal qilinishi lozim bo`lgan vazifalar ham juda ko`p ekan. Bugungi kunda jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etib turishi, dunyoning turli mintaqalarida sodir
bo`layotgan qaramaqarshiliklaming kuchayib borishi, jahon bozorida vaziyatning tez
o`zgarayotgani dunyoning ko`plab mamlakatlarida investitsion faollikning susayishi real
iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o`sish sur`ati pasayib borishi ro`y berib, jahon bozorida
xarid talabining kamayishi davom etmoqda, ishsizlik darajasi yuqoriligicha qolmoqda,
ijtimoiy keskinlik kuchaymoqda.Bundan tashqari mamlakatimizdagi ayrim sohalar,

tarmoqlar va kompaniyalarda eksport hajmi kamayib, import hajmi oshib ketishi, ko`plab
kapital mablag`lar sarflanishiga qaramay ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligining
pasayib ketishi fan-texnika taraqqiyoti yuz berib, yangi texnika va texnologiyalarning kirib
kelishiga qaramay ketgan xarajatlar va mahsulot tannarxi pasayish o`miga aksincha, oshishi
holati yuz berishi, valyuta munosabatlarining tartibga solinmaganligi, naqd pul bilan naqd
pulsiz hisob-kitoblar o`rtasida farq mavjudligi kabi noxush holatlar sodir bo`lib turibdi. Bu
holatlar mamlakatimiz oldida turgan keng ko`lamli dasturiy maqsad va vazifalar
islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish iqtisodiyotni modernizatsiyalash,
diversifikatsiyalash, tarkibiy o`zgartirish, xususiy mulk, xususiy tadbirkorlikni kuchaytirish,
iqtisodiy rivojlanish yo`lida g`ov bo`lib turgan barcha to`siq va cheklovlami bartaraf etish,
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O`zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo`yicha harakatlar strategiyasi to`g`risida”gi, PF-4947-sonli
Farmonida belgilangan vazifalar va muammolarni bartaraf etish uchun bor kuch va
imkoniyatlarimizni safarbar etishni talab qiladi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev
ta`kidlaganidek, hayotning o`zi va xalqning talablari bizning oldimizga amaliy yechimini
topish lozim bo ` lgan yangi va yanada murakkab vazifalami qo`ymoqda. Ushbu muammolar
va hayotning o`zi oldimizga qo`ygan murakkab vazifalami tezroq hal qilish, ulaming
yechimini izlab topish, milliy istiqlol mafkurasining mazmunini va xususiyatlarini chuqurroq
tushunish ko`p jihatdan kishilarning iqtisodiyot sirlarini, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti
munosabatlarining mazmunini, ulaming talablari, ziddiyatli va chalkash xususiyatlarini,
qonun-qoidalarini, amalga oshirilayotgan keng ko`lamli iqtisodiy islohotlami yanada
chuqurlashtirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish, tarkibiy o`zgartirish, modemizatsiyalash va
diversifikatsiyalashning maqsadi va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog`liqdir.
“Iqtisodiyot nazariyasi” fani iqtisodiyot tushunchalarini, uning qonun-qoidalarini,
tejamli xo`jalik yuritish sirlarini, turli kishilar va xo`jaliklaming bir-birlari bilan manfaatli
iqtisodiy aloqada bo`lib, unumli mehnat qilish yo`llarini va shakllarini o`rgatadi. Jamiyatda
ro`y beradigan iqtisodiy qonunlami bilish va ulaming amal qilishiga ongli munosabatda
boiishda, mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh
qilish jarayonlari mohiyatini tushunish uchun zarur bo`lgan bilimlami berishda «Iqtisodiyot
nazariyasi» fanining roli beqiyosdir. Bugungi kunda yosh avlodda bunyodkorlik g`oyalarini
shakllantirish, ulaming ilmiy dunyoqarashini chuqurlashtirish va kengaytirish, iqtisodiy
madaniyatini oshirish kabi muhim amaliy vazifalami bajarish orqali mazkur fanning

ahamiyati tobora oshib bormoqda.“Iqtisodiyot nazariyasi”fani mamlakatimizda yashayotgan
hamma kishilarning daromadlari, ulaming turmush darajasi faqat milliy iqtisodiyot
taraqqiyotiga bog`liqligini, shu yurtda mehnat qilayotgan kishilarning ijodiy mehnati bilan
vujudga kelgan milliy mahsulotning ko`payishi, uning to`g`ri taqsimlanishi va foydalanilishi,
milliy pul barqarorligi bilan bog`liqligini ham o`rgatadi va milliy istiqlol mafkurasining
odamlar ongida shakllanishiga, ulaming intellektual kamolotga erishuvida muhim rol
o`ynaydi. Doimiy o`zgarib turuvchi ichki va tashqi iqtisodiy muhit, uning insonlar,
korxonalar, mamlakatlar va butun dunyoga kuchayib boruvchi ta`sirini kuzatib, amalga
oshirilishi zarur bo`lgan xatti-harakatlar, iqtisodiy faoliyat jarayonlarini oldindan sezish va
ko`ra bilish, qisqacha qilib aytganda, iqtisodiy ziyraklik yuksak ma`naviyatli shaxs
fazilatlaridan biri bo`lib, uni chuqur iqtisodiy bilim va ko`nikmalarsiz tasavvur etish mumkin
emas. Shuningdek, «Iqtisodiyot nazariyasi» fani kishilarning jamiyat iqtisodiy hayotini
tashkil etish, unda faol ishtirok etish, yanada rivojlantirish borasida jamiyat va davlat
oldidagi javobgarliklari, ya`ni iqtisodiy mas`uliyatlarini tarbiyalashda yetakchi o`rin
egallaydi. Biz qurayotgan erkin, ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan
demokratik fuqarolik jamiyatiga barcha jamiyat a`zolarida iqtisodiy madaniyatlilikni
shakllantirish orqali erishishimiz mumkin. Bu esa amaldagi iqtisodiy qonunlar, qoidalar
to`g`risidagi bilim va ko`nikmalarga ega bo`lib, o`zlashtirilgan bilimlar asosida mehnat va
ishlab chiqarish faoliyatlarini tashkil eta olish xususiyatini namoyon etib, uni faqat mazkur
fan xizmatlari orqali ta`minlashadi

1.Raqobatning mohiyati va obyektiv asoslari va turlari
Raqobat – bu yuqori foyda va daromad olish hamda naflilikning eng yuqori darajada
yetkazish maqsadida bozor subyektlari iqtisodiy maanfaatlarning to`qnashishidir. Tovarlarni
qulay sharoitda ishlab chiqarish, yuqori narxlarda sotish va bozordagi mavqeini
mustahkamlash orqali eng ko`p foyda olishga qaratildi. O`zlarining iqtisodiy resurslarini
(kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori narxlarda sotish orqali ko`proq omilli daromadga ega
bo`lishga qaratiladi. Daromadlarning mavjud darajasida ko`proq miqdordagi tovarlarni sotib
olishga, ya`ni sarflangan puli evaziga ko`proq naflilikka ega bo`lishga qaratiladi
Raqobatning vazifalari :
1) Tartibga solish vazifasi – ishlab chiqarishni talabga muvofiqlashtirish
maqsadida taklifga ta`sir o`tkazishdan iborat
2) Resurslarni joylashtirish vazifasi – ishlab chiqarish omillarini ular eng ko`p
samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi
3) Innovatsion vazifasi – fan – texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi
hamda bozor iqtisodiyoti subyektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko`rinishdagi
yangiliklarning joriy etishini anglatadi.
4) Moslashtirish vazifasi – korxonalarning ichki va tashqi muhit sharoitlariga
ratsional tarzda moslashishiga yo`naltirilga
5) Taqsimlash vazifasi - ishlab chiqarilgan ne`matlar yalpi hajmining
iste`molchilar o`rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta`sir o`tkazadi.
6) Nazorat qilish vazifasi – bozordagi ba`zi ishtirokchilarning boshqa bir
ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o`rnatishiga yo`l qo`ymaslikka
yo`naltirilgan.
Raqobat shakllari:
1. Ishlab chiqaruvchi larning bozordagi mavqeiga ko`ra:

1) Sof yoki erkin raqobat;
2)Sof monopoliya;
3) Monopolistik raqobat;
4) Oligopoliya.
2. Miqyosiga ko`ra:
1) Tarmoqlar ichidagi raqobat;
2)Tarmoqlar o`rtasidagi raqobat;
3) Millliy xo`jalik doirasidagi raqobat;
4) Jahon xo`jaligi doirasidagi raqobat;
3. Sodir bo`lish xarakteriga ko`ra:
1) Tartibsiz (stixiyali) raqobat;
2) Tartibga solinadigan raqobat;
4. Amalga oshirish usuliga ko`ra:
1) Narx vositasidagi raqobat;
2) Narxsiz raqobat.
5. Amalga oshirish yo`liga ko`ra:
1) Xalol raqobat
2) G`irrom raqobat.
Ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) larning bozordagi mavqeini belgilab beruvchi
omillar:
1) Ishlab chiqaruvchi (sotuvchilar) soni.
2)To`siqlarning mavjudlik darajasi (bozorga kirish va undan chiqib ketish)
Sof raqobat Sof
monopoliya
Monopolistik
raqobat Oligapoli
ya
1.Ishlab
chiqaruvchi
(sotuvchilar) soni Juda ko`p Yagona
Nisbata
n ko`proq Kam sonli

2.To`siqlarni
ng mavjudlik
darajasi Mavju
d emas Katta,taqiqla
sh bilan barobar Unchal
ik katta emas Katta
Raqobat shakllari:
1) Tarmoq ichidagi raqobat – mahsulot ishlab chiqarish va sotishda qulay
sharoitga ega bo`lish uchun bir tarmoq korxonalar o`rtasida boradi. Tarmoq ichidagi raqobat
natijasida turli ishlab chiqaruvchilar tovarlarning individual (alohida) narxi bozor narxiga
aylanadi
2) Tarmoqlar o`rtasidagi raqobat – turli tarmoq korxonalari o`rtasida yuqoru
foydaga ega bo`lish uchun boradi. Bu raqobat natijasida korxonalarda hosil bo`lgan turli
foyda normalari o`rtacha foydaga aylanib boriladi.
3) Millli xo`jalik doirasidagi raqobat – natijasida o`rtacha narxlar va bozor
subyektlarining yalpi milliy (ichki) mahsulotdagi ulushi aniqlanadi
4) Jahon xo`jaligidagi raqobat – turli davlatlar milliy ishlab chiqaruvchilarning
jahon bozoridagi mavqeini mustahkamlash uchun boradi va uning natijasida alohida
tovarrlarning jahon narxlari shakllanadi.
5) Tartibsiz (stixiyali) raqobat - bozor kuchlarining ta`sirida, tabiiy ravishda ro`y
beradi.
6) Tartibga solinadigan raqobat – madaniylashgan tarzda va ma`lum me`yorlar
doirasida sodir bo`ladi.
Narxning raqobat vositasi sifatida qo`llanish darajasiga qarab narx yordamidagi va
narxsiz raqobat ajratiladi.
Raqobat usullari:
1)Narx yordamida
2) Narxsiz
Narx vositasida raqobatlashishda ishlab chiqaruvchilar o`z tovarlarining narxini
raqiblari tovarlari narxidan pasaytirish orqali iste`molchilarni og`dirib olish va bozordagi
mavqeini mustahkamlashga harakat qiladi. Narxsiz raqobatda raqobatlashish vositasi sifatida

narxdan tashqari omillardan foydalanib tovar sotish hajmini ko`paytirib borishga harakat
qilinadi. Narx yordamida raqobatlashish
Narx yordamida raqobatlashish. Bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoq
(bozor) dan siqib chiqarish uchun tovarlariga narxlarini vaqti – vaqti bilan va uzoq muddat
pasaytirib turadi.
Demping narxlarini qo`llash. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o`zlarining
tovarlarini boshqa mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollard tan narxdan ham
past bo`lgan narxlarga chiqaradi
Narxlardan chegirma qilish. Bunda tovar narxlaridan muayyan foizda chegirma
qilinadi
Imtiyozli narxlarni qo`llash. Bunda xarid hajmini ko`paytirib borgan
iste`molchilarga rag`batlantiruvchi imtiyozli (pasayib boruvchi) narxlardan foydalaniladi.
Narxsiz raqobatlashish
Tovar sifatini tabaqalashtirish bir xildagi ehtiyojni qondiradigan va bir turga
mansub bo`lgan tovarlar turlicha iste`mol xossalariga ega bo`ladi.
Tovarlarni kreditga sotish- tovarlar nisbatan ortiqcha bo`lgan sharoitda ishlab
chiqaruvchi o`z tovarlarini narxini kechiktirib to`lash sharti bilan sotib, raqiblaridan ustun
kelishi mumkin.
Sotish vaqtida va kafolatlangan muddatda tekin servis xizmati ko`rsatish.
Reklama tovar belgilari, firma muhirlari hamda qadoqlash usullari tovarlar
jozibadorligini oshirish va sotish hajmining ko`payishini rag`batlantirishning muhim yo`llari
hisoblanadi.
Marketing -uning vositasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga
moslashtirishga harakat qilinadi

2.Monopoliyalarning iqtisodiy asoslari va ularning turlari
Monopoliya – iqtisodiy faoliyatning biror sohasida (ishlab chiqarish, xizmat
ko`rsatish, tijorat va h.k.) korxona yoki davlatning tanho hukmronligini ifodalaydi.
Monopoliyalarning kelib chiqish sabablari:
Kapitalning to`planishi va markazlashish.
Fan – texnika taraqqiyoti
Davlatning ayrim faoliyat sohalarini qo`llab – quvvatlashi
O`zaro kelishish
Monopoliyaning turlari
Bozorni qamrab olish darajasiga ko`ra: sof monopoliya, oligopoliya, monopsoniya
farqlanadi.
Sof monopoliya – tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va
ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakka hukmronlik holati hisoblanadi. Masalan:<<
O`zbekiston havo yo`llari>>DAK, <> DAK, Toshkent aviatsita ishlab chiqarish birlashmasi.
Oligopoliya – tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx
va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi. Masalan:
O`zbekistonda sement (asosan Bekobod,Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida
joylashgan) va h.k.
Monopsoniya – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda ko`p bo`lib,
ular tovar yoki xizmatlarning yagona iste`molchisi yoki xaridori mavjud bo`lgan sharoitdagi
yakkahukmronlik holati hisoblanadi.Masalan: <Uztexs> korxonasi.
Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko`ra: tabiiy monopoliya,
legal monopoliya, sun`iy monopoliya farqlanadi.
Tabiiy monopoliya – iqtisodiy faoliyatning texnikaviy va texnologik xususiyatlari
taqozo qilib, ular raqobatni qo`llash mumkin bo`lmagan yoki qiyin bo`lgan sohalarni o`z
ichiga oladi.
Suv, energiya, gaz ta`minoti korxonalari.
Temir yo`l transporti.
Harbiy – mudofaa majmuasi korxonalari
Legal (qonuniy ) monopoliya – bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik
holat

Patent tizimi – bu ixtirochi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar huquqini
taqdim etish tizimi
Mualliflik huquqi – ilmiy, badiiy va san`at asarlari, ko`rsatuvlar,efir to`lqini yoki
kabel orqali tasvir uzatish kabilarni yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy
tarzda tartibga solish shakli.
Tovar belgilari –bu savdo belgilari, maxsus ramzlari, nomini ro`yxatga olish, huquqiy
jihatdan himoya qilish va ulardan foydalanish bo`yicha paydo bo`lgan munosabatlarni
qonuniy tarzda tartibga solish shakli.
Sun`iy monpoliyalar - ishlab chiqarish va kapitalning to`planishi hamda
korxonalarning turli yo`llar bilan birlashtirish natijasida vujudga keladi.
Kartel – bir tarmoq korxonalarining ittifoqi bo`lib, uning ishtirokchilari to`liq
iqtisodiy mustaqilligini saqlab qoladi, faqat ishlab chiqarish hajmi, sotish bozorlari va
baholari to`g`risida kelishib oladi.
Sindikat – bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar birlashmasi bo`lib,
uning a`zolari ishlab chiqarish sohasida mustaqilligini saqlab qoladi, mahsulot esa sindikat
mulki sifatida sotiladi.
Trest – ishlab chiqarish vositalari va mahsulotga birgalikda egalik qiluvchi korxonalar
guruhi bo`lib foyda qo`shilgan kapital hajmiga qarab taqsimlanadi.
Konsorsium – tadbirkorlarning yirik moliyaviy operatsiyalarini birgalikda amalga
oshirish maqsadida birlashuvi .)
Konsern – rasmiy jihatdan mustaqil bo`lgan, ko`p tarmoqli korxonalar (sanoat, savdo,
transport va bank kabi turli soha korxonalarning ) majmuini o`z ichga oluvch birlashma
Davlatning antimonopol siyosati – monopoliyalar faoliyatini cheklash, tartibga
solish va raqobatchilik muhitini vujudga keltirishga qaratiladi. Bu siyosat o`z ifodasini
antimonopol qonunlarida topadi.
AQSHning antimonopol qonunchiligi:
Sherman qonuni (1890 yil) – unda ishlab chiqarish va savdoni cheklash maqsadida
tuzilgan bitimlar noqonuniy deb hisoblanadi
Kleyton qonuni (1914 yil) – iste`molchilarni narx orqali kamsitish, majburiy
shartnomalar tuzish, raqobatchi korxonalarning zaiflashuviga olib keluvchi aksiyalarni sotib
olish taqiqlanadi.

Seller – Kefover qonuni (1950 yil) – bu qonunda Kleyton qonuniga o`zgartirish
kiritilgan bo`lib, unda nafaqat raqobatchi korxonalarning zaiflashuviga olib keluvchi
aksiyalarni balki ishlab chiqarish vositalarni sotib olish ham taqiqlanadi
Antimonopol faoliyatni tartibga solishning asosiy yo`nalishlari:
1) Bozorning monopollashuvini cheklash;
2)Raqobatchi kompaniyalar qo`shilishini taqiqlash;
3)Monopol narxlar belgilanishini taqiqlash;
4)Raqobatni madaniylashgan tarzda olib borishni qo`llab quvvatlash
O`zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshiruvchi muassasa
O`zbekiston Republikasi mopnopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo`llab-
quvvatlash davlat qo`mitasi.
O`zbekiston respublikasining antimonopol qonunchiligi
1992 yilgi qonun
1996 yilgi qonun
O zbekistonda monopoliyaga qarshi organ 1992-yilda O zbekiston Respublikasiʻ ʻ
Moliya vazirligining Monopoliyaga karshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil
qilindi. 1996-yil 15-mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Mo-
nopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo mitasi tashkil etildi. 2000-yil 2 avgustda
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidentining "O zbekiston Respublikasi Monopoliyadan
ʻ ʻ
chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo mitasini tashkil etish to g risida"gi farmoniga
ʻ ʻ ʻ
asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat
qo mitasiga aylantirildi
ʻ . Bozor iqtisodi-yotiga o tish davrida raqobatning asosiy usuli narx ʻ
bo lganligi sababli, narxlarni erkin qo yib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning
ʻ ʻ
asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda O zbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash
ʻ
to g risida"gi qonun (1992-yil 3 avgust) qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni
ʻ ʻ
rivojlantirishga karatilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga
ko ra, bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni mo-nopollashtirish, raqobatchilarning
ʻ
bozorga kirib borishiga to sqinlik qilish, raqobatning g irrom usullarini qo llash man etiladi
ʻ ʻ ʻ .
Hozirgi davrda O zbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar
ʻ
bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq bo lsa, bu korxona monopolist korxona
ʻ
sifatida Davlat reyestriga kiritiladi (oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi
20% qilib belgilangan). O zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistax
ʻ

faoliyatni cheklash va raqobat to g risida" qonuni (1996-yil 27 dekabr) monopolistlarʻ ʻ
tomonidan hukmronlik mavqeini suiiste mol qilishning oldini olish va monopoliyadan
ʼ
chiqarish va sog lom raqobat muhitini yaratish maqsadlarini ko zlaydi. Iqtisodiyotning ayrim
ʻ ʻ
tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu
tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy monopoliyalar" deb ataladi. O zbekiston
ʻ
Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar to g risida"gi qonunida (1997-yil 25 apr; yangi
ʻ ʻ
tahrirda 1999-yil 19 avgust) respublikada tabiiy monopoliyalarga nisbatan davlat
siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. O zbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub
ʻ
mohiyatidan kelib chiqqan holda monopoliyalarga qarshi va tabiiy monopoliyalar
to g risidagi qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan
ʻ ʻ
qonunchilik andozalariga mos kelishi ta minlab borilmoqda
ʼ .

3.O`zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi
Mustaqillik yillarida respublikada monopoliyadan chiqarish va sog`lom raqobat
muhitini shakllantirishning huquqiy poydevori yaratildi. Mustaqillikning dastlabki yillarida
monopoliyaga qarshi siyosat yuritish va sog`lom raqobatni shakllantirish yosh, mustaqil
O`zbekiston uchun yangilik bo`lgan bo`lsa-da, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov
tomonidan monopoliyaga qarshi siyosatni olib borishdagi oqilona yondashuv bu boradagi
muvaffaqiyatlarning garovi bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirishda raqobatning roli beqiyosdir. Shu bois davlatimiz tomonidan monopolistik faoliyatni
cheklash va raqobatni huquqiy tartibga solish masalasiga alohida e`tibor qaratilmoqda.
Prezidentimiz 2010 yilning 12 noyabrida o`tgan Oliy Majlis palatalarining qo`shma
majlisidagi ma`ruzasida ta`kidlaganidek, bozor munosabatlarining asosi bo`lgan raqobatni
rivojlantirishda monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari katta rol o`ynaydi. Ammo, amaldagi
«Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida»gi Qonun
bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay qoldi. Shuni e`tiborga olgan
holda , «Raqobat to`g`risida»gi yangi qonunni ishlab chiqishimiz va qabul qilishimiz zarur».
Bugungi kunda raqobat muhitini yaratish uchun erkin raqobatni himoya qilish va
monopoliyani cheklashga qaratilgan bir qator huquqiy me`yoriy aktlar tizimini yaratish eng
muhim masalaga aylandi. Yagona iqtisodiy kenglik tovar, xizmat va moliyaviy
vositalarining erkin ko`chishi, erkin iqtisodiy faoliyat va raqobatning kafolati
konstitutsiyamizda belgilab berilgan. Konstitusiyamizning 53-moddasida «Bozor
munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil
shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste`molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib,
iqtisodiy faoliyat , tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi, barcha mulk shakllarining teng
huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi, deb
mustahkamlab qo`yilgan. Mamlakatimizda monopolistik faoliyat va g`irrom raqobat
faoliyatini cheklash bilan bog`liq 2 ta qonun qabul qilingan. Xususan, 1996 yil 27 dekabrda
qabul qilingan «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risidagi
hamda «Tabiiy monopoliya to`g`risida» gi qonunlar asosida tartibga solinadi. Erkin

raqobatni mustahkamlash va monopoliya hukmronligini cheklashga qaratilgan huquqiy
me`yorlar O`zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunlarda o`z aksini topgan.
O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, 1999 yil 19 avgustdagi «Tabiiy monopoliya
to`g`risida»gi qonun, 1996 yil 26 aprelda qabul qilingan «Iste`molchilarning huquqlarini
himoya qilish to`g`risida»gi qonun, 1998 yil 25 dekabrda qabul qilingan «Reklama
to`g`risidagi» qonunlar shular jumlasidandir. Tovar va xizmatlar bozorida raqobat va
monopolistik faoliyatni nazorat qiluvchi huquqiy me`yoriy aktlar tizimiga O`zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksining alohida normalari ham kiradi. Fuqarolik kodeksiga
asosan fuqarolik huquqlari raqo- batni cheklash uchun qo`llanishga yo`l qo`ymaydi.
Yuqorida sanab o`tilgan qonunlarning eng asosiysi «Tovar bozorlarida monopolistik
faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida»gi qonun hisoblanadi. Ushbu qonun monopolistik
faoliyatni cheklash va g`irrom raqobatni amalga oshirishni cheklash va ogohlantirishni
nafaqat tashkiliy, balki huquqiy asoslarini belgilab beradi , shuningdek, tovar bozorining
samarali faoliyatini va qulay sharoitlar yaratilishini ta`minlaydi. Ushbu qonunning
qo`llanilish doirasi juda kengdir, ya`ni uning me`yorlari O`zbekiston Respublikasining tovar
bozorlaridagi raqobatga ta`sir qiluvchi shaxslar orasidagi munosabatlarda keng tarqalgan.
Ushbu shaxslar asosan mahalliy va xorijiy yuridik shaxslari , ijro etuvchi hokimiyatning
organlari, mahalliy o`zini o`zi boshqarish organlari, jismoniy shaxslar va tadbirkorlardir.
«Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobatni rivojlantirish to`g`risida»gi qonun mustaqil
huquqlarga ega bo`lgan ob`ektlar bilan bog`liq munosabatlarda qo`llanilmaydi. Raqobat va
monopoliyani tartibga soluvchi anti monopoliya qonunlari qatoriga Prezident farmonlari ,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O`zbekiston Respublikasi monopoliyaga qarshi organlar
buyruq va instruksiyalari ham muhim rol o`ynaydi. O`zbekistonda monopoliyaga qarshi
kurashish monopol faoliyatini cheklash va raqobat siyosatini shakllantirish uni amalga
oshirish harakatlarini boshlanishi bo`lib, ushbu sohada chet el tajribasini va respublika
iqtisodiyotini o`tish davridagi holati hamda mavjud huquqiy tizimning o`ziga xosligini
hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish, bozor
infratuzilmasini shakllantirish va rivojlantirish o`z navbatida monopoliyaga qarshi siyosatni
takomillashtirish va raqobatni rivojlantirish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Bu masala 1996 yil
27 dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi «Tovar bozorlarida monopolistik
faoliyatini cheklash va raqobat to`g`risida»gi qonunda ko`rsatilib o`tilgan. Qonunda asosan
ikki maqsad ko`zlangan. Birinchisi – monopol hokimiyatga ega bo`lgan korxonalar

tomonidan bozordagi yakka hokimlik mavqeini suiiste`mol qilmaslik va uni oldini olishni ,
oldingisidan tubdan farq qiluvchi yangi qonunni ishlab chiqish. Ikkinchisi – bu har bir
sohada monopoliyadan chiqarish va sog`lom raqobat muhitini yaratishdir. Sub`ektnig o`z
ustun mavqeini suiste`mol qilishi keng tarqalgan monopolistik faoliyat turlaridan biridir.
Ustun mavqe «Tovar bozorlari monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida»gi
qonunning 3-moddasida berilgan. Unga ko`ra «Ustun mavqe – o`rnini bosuvchi bo`lmagan
tovar bozorida yoki bir-birininig o`rnini bosadigan tovarlar bozorida xo`jalik yurituvchi
sub`ektning o`ziga raqobatni cheklashga hal qiluvchi ta`sirni ko`rsatish, boshqa xo`jalik
yurituvchi sub`ektlarning bozorga kirish erkinligini qiyinlashtirish yoki ularning iqtisodiy
faoliyat erkinligini boshqacha tarzda cheklash imkoniyatini beradigan hukmron mavqedir.
Bozordagi ulushi 65% yoki undan ortiq foizni tashkil etadigan xo`jalik yurituvchi
sub`ektning mavqei ustun mavqe deb e`tirof etiladi».
Bugungi kunda bozordagi tovarning ulushi 65% va undan ko`pni tashkil etadigan
sub`ektning mavqei ustun deb hisoblanadi. Lekin bozordagi ulushi 65% va undan ham ortiq
bo`lgani bilan uning mavqei ustun deb e`tirof etilmasligi mumkin. Buning uchun sub`ekt
raqobatga salbiy ta`sir, ya`ni faoliyat yuritayotgan boshqa tadbirkorlarga salbiy ta`sir
ko`rsatmayotganligini asoslab berishi lozim . Bozordagi ulushi 35% dan 65%gacha bo`lgan
sub`ekt ustun mavqega ega bo`lmaydi. Biroq monopoliyaga qarshi organ tomonidan mazkur
holat ustun mavqe deb e`tirof etilishi ham mumkin. Bunda tadbirkorning bozordagi
ulushining barqarorligi, bozordagi raqobatchilarga tegishli ulushlarning miqdori , mazkur
bozorga yangi raqobatchilarning kira olishlari va boshqa mezonlar inobatga olinadi.
35%gacha bo`lgan ulush ustun mavqe holatini keltirib chiqarmaydi. Ustun mavqeni belgilab
beruvchi darajada ko`rsatkichlar turli davlatlarda turli xildir. Bu bevosita shu davlat
iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga bog`liq. Rivojlangan davlatlarda bu ko`rsatkichlar
10%dan 30%gacha qilib belgilab qo`yilgan. Bu bevosita shu davlatlarda raqobatning
rivojlanganligidan hamda monopolistik faoliyatning yo`qligidan yoki kam darajada
ekanligidan dalolat beradi. O zbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishgaʻ
qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa
shakllarini vujudga keltirish asosiy o rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan,
ʻ
mulk o z egalari qo liga topshirilsa, ikkinchidan, ko p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik
ʻ ʻ ʻ
muxiti vujudga keladi . Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib
qolishi kerak bo lgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban
ʻ

moslashuviga imkon beradigan xo jalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim o rinʻ ʻ
egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin bo lishini, ularning
ʻ
faoliyati tijoratlashgan bo lishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodi-yotiga o tish davrida
ʻ ʻ
raqobatning asosiy usuli narx bo lganligi sababli, narxlarni erkin qo yib yuborish raqobatli
ʻ ʻ
muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi hisoblanadi.
Shu maqsadda O zbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash to g risida"gi qonun
ʻ ʻ ʻ
(1992-yil 3 avgust) qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga
karatilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga ko ra, bozorda
ʻ
ataylab takchillik yaratish, narxlarni mo-nopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib
borishiga to sqinlik qilish, raqobatning g irrom usullarini qo llash man etiladi.
ʻ ʻ ʻ Hozirgi
davrda O zbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar
ʻ
bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq bo lsa, bu korxona monopolist korxona
ʻ
sifatida Davlat reyestriga kiritiladi (oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi
20% qilib belgilangan) . Respublikada monopoliyalar ro yxatiga kirgan korxona
ʻ
(tarmoq)larning bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan: a) monopol mav-
qedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab
qo yish; b) o z monopol mavqeini suiiste mol qilgan monopolik birlashmalarni bulib
ʻ ʻ ʼ
tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi. O zbekiston Respublikasining
ʻ
"Iste molchilarning hu-qukdarini himoya qilish tug risida" (1996-yil 26-aprel) qonuni
ʼ ʻ
asosida g irrom raqobatga, shu jumladan, bozorlarga belgilangan talablarga javob
ʻ
bermaydigan tovarlarning kirishiga yo l qo ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida
ʻ ʻ
e tibor berilgan.
ʼ
O zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistax faoliyatni cheklash va
ʻ
raqobat to g risida" qonuni (1996-yil 27 dekabr) monopolistlar tomonidan hukmronlik
ʻ ʻ
mavqeini suiiste mol qilishning oldini olish va mo-nopoliyadan chiqarish va sog lom raqobat
ʼ ʻ
muhitini yaratish maqsadlarini ko zlaydi. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat
ʻ
muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi
korxonalar, odatda, "tabiiy monopoliyalar" deb ataladi. O zbekiston Respublikasining
ʻ
"Tabiiy monopoliyalar to g risida"gi qonunida (1997-yil 25 apr; yangi tahrirda 1999-yil 19
ʻ ʻ
avgust) respublikada tabiiy mo-nopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari
belgilab berildi. O zbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda
ʻ
monopoliyalarga qarshi va tabiiy monopoliyalar to g risidagi qonunchilik takomillashtirilib,
ʻ ʻ

ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi
ta minlab borilmoqdaʼ .
4.O`zbekistonda raqobatning istiqbollari va uning kelajakdagi o`rni
O'zbekistonda raqobatning istiqbollari kengayib bormoqda. Davlat rivojlanishiga
qaratilgan iqtisodiy va siyosiy islohotlar, infrastruktura tuzilmasini rivojlantirish, xususiy
sohalarda investitsiyalar va biznesni oshirish, xalqaro hamkorliklarni rivojlantirish kabi
ko'plab yo'nalishlarda yutuqlar erishilmoqda. Shuningdek, ma'muriyatning dochlik va
texnologik tizimlarni rivojlantirish uchun katta islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu
jarayonlarga O'zbekistanning istiqlol va barqarorligiga erishish uchun jarayonlar deyiladi .
O'zbekistonda raqobat tizimi istiqbollari o'zgartirilmoqda. Bugungi kunda, mamlakatda
siyosiy va iqtisodiy islohotlar, tashqi investitsiyalar va innovatsiyalar muhim ahamiyatga
ega. Kelajakda, bu sohada rivojlanishni davom ettirishga e'tibor beriladi, shuningdek, yirik
infrastruktur loyihalari va insonlashtirish bo'yicha investitsiyalar qo'llaniladi . O'zbekistonda
raqobatning istiqbollari katta potensialga ega. Kelajakdagi o'rinining ham daromadli va
barqarorligi uchun bir nechta asosiy yo'nalishlarni ko'rsatish mumkin.
1. Iqtisodiyot : O'zbekiston, iqtisodiyotini yangilash va diversifikatsiya qilish bilan
mustahkamlamoqda. Sanoat, agro-sanoat, xizmat ko'lamiga katta e'tibor qaratiladi. Tashqi
investitsiyalar o'sayotganligi bilan birga, oziq-ovqat sanoati, tekstil sanoati, turizm va boshqa
sohalar rivojlanayotganligini kuzatib borishimiz mumkin.
2. Infrastruktura va kommunikatsiyalar : O'zbekistonda infrastrukturani
rivojlantirish va transport tarmog'ini kuchaytirishga katta e'tibor berilmoqda. Yer ustida va
yer ostida tashuvchi yo'llar, temir yo'llar va aviakompaniyalar orqali o'zbekiston
hamkorliklarni rivojlantirishga intiladi. Shuningdek, iqtisodiy faoliyat uchun kerakli tizimlar,
masalan, energiya tarmog'i, suv ta'minoti va kommunikatsiyalar rivojlantirilmoqda.
3. Xalqaro hamkorliklar : O'zbekiston xalqaro hamkorliklarga ochiq saboq, uning
asoschilari xitoy, Yevropa Ittifoqi, Amerika Qo'shma Shtatlari va boshqa davlatlar bilan
erkin va barqaror aloqalar o'rnatmoqda.

shunaqa hamkorliklar O'zbekistonga sarmoya, texnologiya va bilim sohasida katta
imkoniyatlar yaratishni ta'minlaydi.
Kelajakdagi o'rinning o'ziya tajriba va rivojlanish bilan bog'liq bo'ladi. O'zbekiston
xalqaro miqyosda mustahkam va barqaror mamlakat sifatida o'z o'rnini egallash uchun
qadam atmoqda. Raqobatning kelajakdagi o'rnini rivojlantirish uchun iqtisodiy va siyosiy
reformalar davom etadi va innovatsiyalarga bo'lgan ehtiyoj kuchayadi. O'zbekistonda
raqobatni rivojlantirish uchun bir necha muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bu
chora-tadbirlar orasida quyidagilar katta ahamiyatga ega:
1. Investitsiyalarni tortish : Yerli va tashqi investitsiyalarni tortish va talablarini
qondirish uchun qulay mulk muhiti yaratish. Sodiq investitsiya qavramiga asoslangan
investitsiya ko'chirish, soliq tijoratidagi imtiyozlarni oshirish va investitsiya loyiha
majburiyatlari kabi islohotlar amalga oshirilmoqda
2. Innovatsiyalar va texnologiyalarni oshirish : Innovatsiya va texnologiya
rivojlanishiga asoslangan sohalarda hamkorliklarni rivojlantirish. IT sohasida startaplar va
innovatsion korxonalar uchun imtiyozlar taqdim etilmoqda. Shuningdek, texnologik
tarbiyalanish va texnologik parklarni rivojlantirish ham amalga oshirilmoqda.
3. Tarif rejimida ishlab chiqarishni oshirish : Importning oldindan
qo'llaniladigan mahsulotlarga soliq imtiyozlar berish. Bu, mahsulotlar va xizmatlarni o'z
mamlakatiga ishlab chiqarish uchun kuchayishga yordam beradi va mahsulotlarning narxlari
o'tkazmalarini kamaytirishga imkon beradi.
4. Sinf ta'limi va mutaxassislar tayyorlash : Sinf va kasbiy tayyorgarlikni
oshirish uchun ilmiy-tadqiqot institutlarini rivojlantirish, yoshlarni kasbiy tayyorgarlik
sohasida o'qitishga qaratilgan Grantlar berish kabi ustuvor chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda.
5. Xalqaro hamkorliklar : O'zbekiston xalqaro siyosatda o'z iste'dodini oshirish va
xorijiy mamlakatlar bilan salmoqli aloqalar rivojlantirishga intiladi. Xalqaro xizmat
ko'rsatish, transport, turizm va sanoat sohalarida hamkorliklar o'rnatilmoqda.
6. Mazkur sohalarda ishlab chiqarish sharoitlarini yaxshilash : Biznes
faoliyatini o'z vaqtida va samarali bajarish uchun soliq tijoratida islohatchilik va
qulayliklarni yaratish, zaxiralarni yengillik bilan ta'minlash va bu sohaga investitsiyalarini
jalb qilish uchun investitsiya majburiyatlari berish, mahalliy bozorda soliq islohotlarini
o'zgartirish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish

Bu faoliyatlar O'zbekistonda raqobatni rivojlantirish uchun g'oyaviy chora-
tadbirlardan faqat bujumlangan. Ko'plab boshqa chora-tadbirlar ham amalga oshirilmoqda va
har biri raqobatning rivojlanishida o'z hissasiga ega.
QHTBT portalida Prezidentning «Raqobatni ta`minlash va iste`molchilarning
huquqlarini himoya qilish sohasida davlat siyosatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to g risida»gi Farmoni.ʻ ʻ Prezidentning 6.07.2020 yildagi «Raqobat muhitini yanada
rivojlantirish va iqtisodiyotdagi davlat ishtirokini qisqartirish bo yicha qo shimcha chora-
ʻ ʻ
tadbirlar to g risida»gi
ʻ ʻ PF-6019 -son Farmoni ijrosini ta`minlash maqsadida ishlab chiqilgan.
U iqtisodiyot tarmoqlarining raqobatbardoshligini oshirish, raqobatni himoya qilish va
iste`molchilar huquqlarini himoya qilish qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilishning
samarali tizimini yaratishga yo naltirilgan.
ʻ Raqobatni ta`minlash sohasida davlat siyosatining
asosiy prinsiplari sifatida quyidagilarni belgilash nazarda tutilmoqda:
 raqobatni rivojlantirish va himoya qilish bo yicha davlat siyosatini amalga
ʻ
oshirishda iste`molchilar huquqlarining ustuvorligi;
 teng shartlar va iqtisodiy faoliyat erkinligini hamda bozorlarning faoliyatida
davlatning minimal aralashuvini ta`minlash;
 raqobatga qarshi har qanday xatti-harakatlarga nisbatan murosasizlikni
shakllantirish va raqobatni rivojlantirish va himoya qilish borasida davlat siyosati vositalarini
qo`llanishda raqobat betarafligi;
 raqobatni rivojlantirish va himoya qilish bo yicha davlat siyosati natijalarini
ʻ
o lchay olishlik;
ʻ
 davlat organlarining o zlari mas`ul bo lgan tarmoqlarda raqobatni rivojlantirish
ʻ ʻ
uchun javobgarligi;
 tabiiy monopoliya sohalarining iqtisodiy asoslangan holda raqobat bozoriga
holatiga o tishi uchun to sqinlik qilishga yo l qo ymaslik;
ʻ ʻ ʻ ʻ
2020 yil 1 iyuldan boshlab Qo mitaning o z vakolatlari doirasida qabul qilingan
ʻ ʻ
qarorlari yuzasidan faqatgina Oliy sudga shikoyat qilinishi mumkin. Oliy sudga raqobatni
himoya qilish sohasida nizolarni ko rib chiqish bo yicha ma
ʻ ʻ х sus sud hay`atini tashkil etish
tavsiya etildi. 2021 yil 1 yanvarga qadar Qoraqalpog iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
ʻ
viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda 2021-2024 yillarda raqobatni
rivojlantirish bo yicha hududiy dasturlarning ishlab chiqilishi ta`minlanadi
ʻ . O`zbekiston
Respublikasining raqobat to`g`risidagi qonunda bir qator moddalarni keltirib o`tilgan

1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi
Ushbu Qonunning maqsadi tovar yoki moliya bozorlarida raqobatning cheklanishiga,
shuningdek raqobat yoki tabiiy monopoliya sharoitlarida iste`molchilarning huquqlari va
qonuniy manfaatlari kamsitilishiga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo`lgan
harakatlarni nazorat qilishni amalga oshirish hamda ularga chek qo`yish bilan bog`liq
bo`lgan, raqobat sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat
2-modda. Raqobat to`g`risidagi qonunchilik
Raqobat to`g`risidagi qonunchilik ushbu Qonun va boshqa qonunchilik hujjatlaridan
iboratdir
Agar O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O`zbekiston
Respublikasining raqobat to`g`risidagi qonunchiligida nazarda tutilganidan boshqacha
qoidalar belgilangan bo`lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo`llaniladi
3-modda. Ushbu Qonunning qo`llanilish sohasi
Ushbu Qonun jismoniy va yuridik shaxslarning, shu jumladan davlat organlarining
O`zbekiston Respublikasi hududida va (yoki) undan tashqarida sodir etiladigan, O`zbekiston
Respublikasidagi tovar yoki moliya bozorida raqobatning cheklanishiga, shuningdek raqobat
yoki tabiiy monopoliya sharoitlarida iste`molchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlari
kamsitilishiga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo`lgan harakatlariga
(harakatsizligiga) nisbatan tatbiq etiladi. Ushbu Qonun intellektual mulk obyektlariga
bo`lgan mutlaq huquqlar bilan bog`liq munosabatlarga nisbatan tatbiq etilmaydi.
O`zbekiston Respublikasining raqobat to`g`risidagi qonun Qonunchilik palatasi
tomonidan 2023-yil 14-fevralda qabul qilingan va Senat tomonidan 2023-yil 2-martda
ma`qullangan.

Xulosa
Raqobatning mohiyati va obyektiv asoslari iqtisodiyot fanida ham muhimdir. Iqtisodiy
raqobatning mohiyati va obyektivlari, iqtisodiy faoliyat va tizimlarda o'zgarishlarni
belgilash, o'zaro raqobatning oqibatlarini tahlil qilish, resurslarni taqsimlash va uning
natijalarini o'rganishga yordam beradi. Quyidagi asosiy faktorlar iqtisodiy raqobatning
mohiyati va obyektivlarini tashkil etishda muhim ahamiyatga ega: Bozor sharoitlari:
Raqobatning mohiyati va obyektivlari, bozor sharoitlariga bog'liq bo'ladi. Bozorda mavjud
konkurents va talab, narxlarning belgilanishi, mijozlar tomonidan qabul qilingan mahsulot va
xizmatlar, bozor segmentlari va boshqa iqtisodiy sharoitlar, raqobatning mohiyatini va
obyektivlarini belgilaydi.
1. Xaridorlarning talablari: Raqobatning mohiyati va obyektivlari, xaridorlarning
talablari va istaklariga mos kelishi bilan ham bog'liq. Xaridorlar bilan yaxshi aloqalar
o'rnatish, ularning istaklarini tushunib chiqish, yuqori sifatli mahsulotlarni taklif qilish,
narxlarni maqbul darajada belgilash raqobatning mohiyatini ta'minlayadi.
2. Innovatsiyalar va texnologiyalar: Raqobatning mohiyati va obyektivlari,
innovatsiyalar va texnologik rivojlanishlarga bog'liq bo'lishi mumkin. Texnologik
imkoniyatlardan foydalanish, yangi mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish, ish
jarayonlarini rivojlantirish, raqobatning mohiyatini va obyektivlarini belgilashda muhim rol
o'ynayadi.
3. Moliyaviy resurslar: Raqobatning mohiyati va obyektivlari, moliyaviy
resurslarni taqsimlash va ulardan samarali foydalanish bilan bog'liq bo'ladi. Moliyaviy
resurslar, investitsiyalar, kapital, moliyalashishlar, daromad va mijozlarning to'lovlarini
qayta ishlash, raqobatning mohiyatini va obyektivlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega.
4. Korporativ strategiyalar: Raqobatning mohiyati va obyektivlari, tashkilotning

korporativ strategiyalariga asoslanadi. Strategiya, tashkilotning maqsadlarini, uning o'ziga
xos identitet va bo'limlarni aniqlab, raqobatning mohiyatini va obyektivlarini belgilaydi.
5. Rivojlanayotgan bozorlar: Raqobatning mohiyati va obyektivlari,
rivojlanayotgan bozorlar va sohalarda yaratilayotgan imkoniyatlarga bog'liq bo'ladi. Yangi
bozorlarni kashf etish, boshqa geografiyalar va segmentlarga kengaytirish, raqobatning
mohiyatini va obyektivlarini o'zgartirishga erishishga yordam beradi.
Iqtisodiyotda raqobatning mohiyati va obyektivlari, tashkilotlar va bozorlar orasidagi
o'zaro hamkorlik va samarali ishlashni ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Raqobatning
mohiyati va obyektivIqtisodiyot fanida raqobatning mohiyati va obyektiv asoslari, quyidagi
faktorlarga asoslanadi:
1. Moliyaviy raqobat: Moliyaviy raqobat, tashkilotlar o'rtasidagi moliyaviy
resurslarni o'zgartirish va ulardan samarali foydalanishni o'z ichiga oladi. Moliyaviy
raqobatning mohiyati va obyektivlari, daromad, narxlar, to'lov shartlari, investitsiya va
moliyalashishlar orqali belgilanishi mumkin.
2. Bozor raqobati: Raqobatning mohiyati va obyektivlari, bozor sharoitlariga
bog'liq bo'ladi. Bozor raqobati, talab, taklif, narxlar, bozor segmentlari, mijozlar tomonidan
qabul qilingan mahsulotlar va xizmatlar orqali raqobatning mohiyatini va obyektivlarini
belgilaydi.
3. Innovatsiyalar va texnologik rivojlanish: Raqobatning mohiyati va obyektivlari,
innovatsiyalar va texnologik rivojlanishlar bilan ham bog'liq bo'ladi. Yangi texnologiyalar,
ish jarayonlarini avtomatlashtirish, yangi mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarish,
raqobatning mohiyatini va obyektivlarini o'zgartirishga yordam beradi.
4. Korporativ rivojlanish va strategiyalar: Raqobatning mohiyati va obyektivlari,
tashkilotning korporativ rivojlanish strategiyalariga asoslanadi. Tashkilotning maqsadlarini
belgilash, identitetni aniqlash, bo'limlarni tashkil etish va korporativ strategiyalarini amalga
oshirish, raqobatning mohiyatini va obyektivlarini belgilaydi.
5. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar: Raqobatning mohiyati va obyektivlari, xalqaro
iqtisodiy munosabatlarga ham bog'liq bo'ladi. Xalqaro bozorlarga kirish, eksport-import
munosabatlar, xalqaro investitsiyalar va iqtisodiy hamkorliklar orqali raqobatning mohiyatini
va obyektivlarini o'zgartirish mumkin.
6. Qonun va siyosiy muhit: Raqobatning mohiyati va obyektivlari, qonun va
siyosiy muhitning ham tajribalariga asoslanadi. Huquqiy tartiblar, soliq siyosati, iqtisodiy

regulatsiyalar va davlatning tashkiliy maslahatlari raqobatning mohiyatini va obyektivlarini
belgilaydi.
Iqtisodiyotda raqobatning mohiyati va obyektivlari, tashkilotlar va bozorlar o'rtasidagi
moliyaviy, innovatsiya, strategik va tashkiliy mohiyatni aniqlashga yordam beradi. Bu
asoslar, tashkilotlar uchun samarali ishlash, yangiliklarga moslashish va muvaffaqiyatni
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati
1.Shodmonov Sh.Sh., G`ofurov U.V.Iqtisodiyot nazariyasi.Darslik. - T.:
«Iqtisodmoliya», 2010
2.Shodmonov Sh.Sh., G`afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. – T.: «Fan va
texnologiya». 2005 JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS
http://www.newjournal.org/ Volume–21_Issue-3_January_2023 162
3. T.T. Jo’rayev Iqtisodiyot nazariyasi. –T.: <>, 2018
4. Экономическая теория (политэкономия): Учебник/ Под общ. ред. акад.
В.И.Видяпина, акад. Г.П.Журавлевой. - 4-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004, с.78-79.
5 .Shodmonov Sh.Sh., G`ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O`zbekiston
Respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010.
Internet saytlari
www.kun.uz – yangiliklar veb-sayti.
www.ziyonet.uz - axborot ta’lim tarmog’i.
www.wikipedia.org - global internet tarmog’i ensiklopediyasi
www.uza.uz – O’zb е kiston R е spublikasi Milliy Axborot Ag е ntligi rasmiy sayti

Raqobatning mohiyati va obyektiv asoslari

Sotib olish