Ratsional kutishlar nazariyasi Makroiqtisodiyot kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	331.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zokirjon Xolmuhammedov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Aprel 2025

2 Sotish

Ratsional kutishlar nazariyasi Makroiqtisodiyot kurs ishi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAMANAGAN MUHANDISLIK QURILISH INSTITUTI
“IQTISODIYOT VA BOSHQARUV” FAKULTET
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ MAKROIQTISODIYOT ” FANIDAN

KURS ISHI
МАVZU: Ratsional kutishlar nazariyasi
Bajardi: _______________________________
Qabul qildi: _____________________
Namangan 2024

T A S D I Q L A Y M A N
_____________________________________________________
_____________________________________________________
KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA
MAVZU:_______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Ish reja:_______________________________________________________________
1.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________
Rahbar:
_______________________________________________________ ___________________
(o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo)
Muddati:”___________”___________________________2024 yil
2

________________________________________________________ fakulteti
____________________________________________________mutaxassisligi
___kurs____________guruh talabasi______________________________ning
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan
T A Q R I Z
Kurs ishi rejasi____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Grafik________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ma’lumoti:____________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Xulosa________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
“______”________________2024 yil
Taqrizchi______________________________________________________________________
(taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo)
3

MAVZU: Ratsional kutishlar nazariyasi
MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………….………… 5
I bob. Ratsional kutishlar nazariyasi nima.
1.1 Ratsional kutishlar nazariyasi ………….……………….……... 7
1.2 Asosiy mahsulot ………….………………….………………… 9
1.3 Ratsional kutishlar nazariyasini tushunish ………….………... 9
II. bob. Ratsional kutishlar nazariyasi xususiyatlari.
2.1 Agentlarning ma'lumotga ega bo'lishi ……….…………….…….. 12
2.2 Ratsionallik ……….…………….…………….…………….……. 15
2.3 Kutishning ta'siri ……….…………….…………….……………..
III. bob. Kutishlar va natijalarning ta'siri(afzalliklari va kamchiliklari).
3.1 Kutishlar va natijalarning ta'siri …….………………………… 18
3.2 R obert Lukas nazaryasi ….…………….…………….………. 24
Xulosa………………………..………………………………………….25
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……..…………………… 27
Internet saytlari ………………………………………………… 28
4

KIRISH
Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida O’zbekiston iqtisodiyotining
chuqur isloh qilinishi va tarkibiy o’zgarishlarning amalga oshirilishi
mamlakatimiz oliy ta’lim muassasalarida ham malakali va kuchli raqobatga
bardoshli mutaxassislarni tayyorlashga bo’lgan munosabatning tubdan
o’zgarishiga olib keldi.
Iqtisodiyot faoliyatida odamlarning ish haqi va narxlarga bo'lgan
umidlari muhim rol o'ynaydi. Biroq, taxminlar muammosi ko'p qirrali va
qarama-qarshi bo'lishiga qaramay, kutishlar qanday shakllanishini
tushuntiradigan nazariya yo'q edi. Keynsiyalik iqtisodchilar o'z modellarida
kutishni umuman hisobga olishmagan, garchi J.M. Keyns kapitalning
kutilayotgan marjinal samaradorligi haqida gapirdi (agar bu narx
ko'tarilmasa, kapital aktividan kutilayotgan sof foydaning chegirma qiymatini
uning taklif narxiga tenglashtirishi mumkin bo'lgan yagona chegirma
stavkasi). Monetaristlar, xususan M. Fridman, adaptiv kutishlar nazariyasini
shakllantirdi. Olimlarning fikriga ko'ra, firmalar o'zlarining taxminlarini (va
harakatlarini) voqealar, o'tmishdagi tendentsiyalar va o'tmishdagi
bashoratlarning tasdiqlari yoki xatolari nuqtai nazaridan o'zgartiradilar. Shu
tarzda, tovarlar bozorlaridagi ehtimoliy vaziyat, narxlar dinamikasi,
vaziyatning o'zgarishi baholanadi.
Bunday hukmlar XX asrning 60-yillari boshlariga qadar hukmronlik qilgan
adaptiv taxminlar nazariyasiga asoslanadi. Adaptiv nazariya (lat. adapto-
moslashtiraman) taxminlar-bu iqtisodiy sub'ektlarning taxminlarini
5

shakllantirish o'tmishdagi jarayonning rivojlanish tendentsiyalarini
ekstrapolyatsiya qilish orqali sodir bo'ladigan nazariy asos.
Kutishlarni shakllantirish mexanizmi bilan tanishish zarur, chunki bu
iqtisodiy siyosatning iqtisodiy jarayonni rivojlantirishga ta'sirini tushunishga
imkon beradi. Amerikalik iqtisodchi R.E. Lukas avvalgilarining
nazariyalarini chuqur tahlil qilib, zamonaviy vaziyatni o'rganib chiqib,
oqilona umidlar nazariyasini taklif qildi.
6

I bob. Ratsional kutishlar nazariyasi nima?
1.1 Ratsional kutishlar nazariyasi.
Ratsional kutishlar nazariyasi - bu makroiqtisodiyotda keng
qo'llaniladigan tushuncha va modellashtirish uslubidir. Nazariya, shaxslar
o'zlarining qarorlarini uchta asosiy omilga asoslanishiga olib keladi: ularning
insoniy ratsionalligi, ular uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlar va o'tmishdagi
tajribalari.
Nazariya shuni ko'rsatadiki, odamlarning hozirgi kunda iqtisodiyotdan
kutganlari, o'zlari, kelajakda iqtisodiyotning ahvoli qanday bo'lishiga ta'sir
ko'rsatishga qodir. Ushbu ko'rsatma hukumat siyosati moliyaviy va iqtisodiy
qarorlarga ta'sir qiladi degan fikrga ziddir.
Ratsional kutishlar nazariyasi, shaxslar o'zlarining qarorlarini insonning aql-
idrokiga, ular uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlarga va o'tmishdagi
tajribalariga asoslanishiga olib keladi. Ratsional kutishlar nazariyasi bu
makroiqtisodiyotda qo'llaniladigan tushuncha va nazariyadir. Iqtisodchilar
kutilgan iqtisodiy omillarni, masalan inflyatsiya darajasi va foiz stavkalarini
tushuntirish uchun ratsional kutish nazariyasidan foydalanadilar.
Ratsional kutishlar nazariyasi g'oyasi shundan iboratki, o'tgan natijalar
kelajakdagi natijalarga ta'sir qiladi. Nazariya, shuningdek, odamlar mavjud
bo'lgan ma'lumotlarga asoslanib qarorlarni o'tgan tajribalari bilan
birlashtirganligi sababli, ko'pincha ularning qarorlari to'g'ri bo'ladi, deb
hisoblaydi.
Ratsional kutishlar nazariyasi - bu samarali bozor gipotezasining (EMH)
asosi sifatida biznes tsikllari va moliya sohasida qo'llaniladigan taxminlar
modeli. Iqtisodchilar ko'pincha kutilayotgan inflyatsiya darajasi yoki boshqa
har qanday iqtisodiy holatni tushuntirish uchun ratsional kutishlar
doktrinasidan foydalanadilar. Masalan, ilgari inflyatsiya darajasi kutilganidan
7

yuqori bo'lgan bo'lsa, unda odamlar buni boshqa ko'rsatkichlar qatori
kelajakdagi inflyatsiya ham kutilganidan yuqori bo'lishi mumkin deb
hisoblashlari mumkin.
Ratsional kutishlar nazariyasi bu makroiqtisodiyotda keng
qo'llaniladigan tushuncha va modellashtirish uslubidir. Nazariya, shaxslar
o'zlarining qarorlarini uchta asosiy omilga asoslanishiga olib keladi: ularning
insoniy ratsionalligi, ular uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlar va o'tmishdagi
tajribalari.
Nazariya shuni ko'rsatadiki, odamlarning hozirgi kunda iqtisodiyotdan
kutganlari, o'zlari, kelajakda iqtisodiyotning ahvoli qanday bo'lishiga ta'sir
ko'rsatishga qodir. Ushbu ko'rsatma hukumat siyosati moliyaviy va iqtisodiy
qarorlarga ta'sir qiladi degan fikrga ziddir.
Ratsional kutishlar nazariyasi nima?
Ratsional kutishlar nazariyasi bu makroiqtisodiyotda keng
qo'llaniladigan tushuncha va modellashtirish uslubidir. Nazariya, shaxslar
o'zlarining qarorlarini uchta asosiy omilga asoslanishiga olib keladi: ularning
insoniy ratsionalligi, ular uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlar va o'tmishdagi
tajribalari.
Nazariya shuni ko'rsatadiki, odamlarning hozirgi kunda iqtisodiyotdan
kutganlari, o'zlari, kelajakda iqtisodiyotning ahvoli qanday bo'lishiga ta'sir
ko'rsatishga qodir. Ushbu ko'rsatma hukumat siyosati moliyaviy va iqtisodiy
qarorlarga ta'sir qiladi degan fikrga ziddir.
8

1.2 Asosiy mahsulot

Ratsional kutishlar nazariyasi, shaxslar o'zlarining qarorlarini insonning aql-
idrokiga, ular uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlarga va o'tmishdagi
tajribalariga asoslanishiga olib keladi.

Ratsional kutishlar nazariyasi bu makroiqtisodiyotda qo'llaniladigan
tushuncha va nazariyadir.

Iqtisodchilar kutilgan iqtisodiy omillarni, masalan inflyatsiya darajasi va foiz
stavkalarini tushuntirish uchun ratsional kutish nazariyasidan foydalanadilar.

Ratsional kutishlar nazariyasi g'oyasi shundan iboratki, o'tgan natijalar
kelajakdagi natijalarga ta'sir qiladi.

Nazariya, shuningdek, odamlar mavjud bo'lgan ma'lumotlarga asoslanib
qarorlarni o'tgan tajribalari bilan birlashtirganligi sababli, ko'pincha ularning
qarorlari to'g'ri bo'ladi, deb hisoblaydi.
1.3 Ratsional kutishlar nazariyasini tushunish
Ratsional kutishlar nazariyasi - bu samarali bozor gipotezasining (EMH)
asosi sifatida biznes tsikllari va moliya sohasida qo'llaniladigan taxminlar
modeli. Iqtisodchilar ko'pincha kutilayotgan inflyatsiya darajasi yoki boshqa
har qanday iqtisodiy holatni tushuntirish uchun ratsional kutishlar
doktrinasidan foydalanadilar. Masalan, ilgari inflyatsiya darajasi kutilganidan
9

yuqori bo'lgan bo'lsa, unda odamlar buni boshqa ko'rsatkichlar qatori
kelajakdagi inflyatsiya ham kutilganidan yuqori bo'lishi mumkin deb
hisoblashlari mumkin. Iqtisodiy nazariyada "kutish" g'oyasidan foydalanish
yangi emas. 1930-yillarda taniqli ingliz iqtisodchisi Jon Maynard Keyns
odamlarning kelajakka bo'lgan umidlarini belgilab qo'ydi, ularni "optimizm
va pessimizm to'lqinlari" deb atadi - biznes tsiklini belgilashda markaziy
rol.Biroq, ratsional kutishlarning haqiqiy nazariyasi Jon F. Mut tomonidan
1961 yilda jurnalda chop etilgan "Ratsional kutishlar va narxlarning
o'zgarishi nazariyasi" nomli ilmiy maqolasida, Ekonometrika . Mut bu
atamani natija qisman odamlar kutgan narsaga bog'liq bo'lgan ko'plab
stsenariylarni tavsiflash uchun ishlatgan. Nazariya 1970-yillarga qadar
Robert E. Lukas, kenja va iqtisodiyotdagi neoklassik inqilob bilan
shug'ullanmadi.
Kutishlar va natijalarning ta'siri
Kutishlar va natijalar bir-biriga ta'sir qiladi. O'tgan natijalardan hozirgi
kutishgacha doimiy ravishda teskari aloqa oqimi mavjud. Takroriy
vaziyatlarda kelajak o'tmishdagi rivojlanish yo'li barqaror bo'lishga intiladi va
odamlar o'zlarining prognozlarini ushbu barqaror modelga moslashtirish
uchun moslashadi. Ushbu ta'limot Ibrohim Linkolnning: «Siz ba'zida ba'zi
odamlarni, ba'zida esa ba'zi odamlarni aldashingiz mumkin, lekin siz hamma
vaqt ham odamlarni alday olmaysiz. ”Deb yozdi.
Ratsional kutishlar nazariyasi nuqtai nazaridan Linkolnning bayonoti
maqsadga muvofiqdir: Nazariya odamlarning ko'pincha prognozlash
xatolarini qilishini inkor etmaydi, ammo bu xatolar doimiy ravishda
takrorlanmasligini ko'rsatadi.
Odamlar qarorlarni qo'lidagi mavjud ma'lumotlarga asoslanib, o'tgan
10

tajribalari bilan birlashtirganligi sababli, ko'pincha ularning qarorlari to'g'ri
bo'ladi. Agar ularning qarorlari to'g'ri bo'lsa, unda kelajak uchun xuddi
shunday taxminlar paydo bo'ladi. Agar ularning qarori noto'g'ri bo'lsa, unda
ular o'zlarining xatti-harakatlarini o'tmishdagi xatolar asosida
tuzatadilar.Iqtisodiy nazariyada "kutish" g'oyasidan foydalanish yangi emas.
1930-yillarda taniqli ingliz iqtisodchisi Jon Maynard Keyns odamlarning
kelajakka bo'lgan umidlarini belgilab qo'ydi, ularni "optimizm va pessimizm
to'lqinlari" deb atadi - biznes tsiklini belgilashda markaziy rol. Biroq,
ratsional kutishlarning haqiqiy nazariyasi Jon F. Mut tomonidan 1961-yilda
jurnalda chop etilgan "Ratsional kutishlar va narxlarning o'zgarishi
nazariyasi" nomli ilmiy maqolasida bo’lgan. Mut bu atamani qisman odamlar
kutgan narsaga bog'liq bo'lgan ko'plab stsenariylarni tavsiflash uchun
ishlatgan.
Kutishlar va natijalarning ta’siri
Kutishlar va natijalar bir-biriga ta'sir qiladi. O'tgan natijalardan hozirgi
kutishgacha doimiy ravishda teskari aloqa oqimi mavjud. Takroriy
vaziyatlarda kelajak o'tmishdagi rivojlanish yo'li barqaror bo'lishga intiladi va
odamlar o'zlarining prognozlarini ushbu barqaror modelga moslashtirish
uchun moslashadi. Ushbu ta'limot Ibrohim Linkolnning: «Siz ba'zida ba'zi
odamlarni, ba'zida esa ba'zi odamlarni aldashingiz mumkin, lekin siz hamma
vaqt ham odamlarni alday olmaysiz ” deb yozdi. Ratsional kutishlar
nazariyasi nuqtai nazaridan Linkolnning bayonoti maqsadga muvofiqdir:
Nazariya odamlarning ko'pincha prognozlash xatolarini qilishini inkor
etmaydi, ammo bu xatolar doimiy ravishda takrorlanmasligini ko'rsatadi.
Odamlar qarorlarni qo'lidagi mavjud ma'lumotlarga asoslanib, o'tgan
tajribalari bilan birlashtirganligi sababli, ko'pincha ularning qarorlari to'g'ri
bo'ladi. Agar ularning qarorlari to'g'ri bo'lsa, unda kelajak uchun xuddi
11

shunday taxminlar paydo bo'ladi. Agar ularning qarori noto'g'ri bo'lsa, unda
ular o'zlarining xatti-harakatlarini o'tmishdagi xatolar asosida tuzatadilar.
Ratsional kutish nazariyasi haqida gap ketganda, uning bir nechta
muhim xususiyatlarini ta'kidlash kerak:
II. bob. Ratsional kutishlar nazariyasi xususiyatlari.
2.1 Agentlarning ma'lumotga ega bo'lishi
1. Agentlarning ma'lumotga ega bo'lishi: Ratsional kutish nazariyasi
agentlarning o'zlarining kelajakdagi harakatlari va iqtisodiy sharoitlar haqida
to'liq va aniq ma'lumotga ega bo'lishini taxmin qiladi. Ular o'zlarining
qarorlarini qabul qilishda barcha mavjud ma'lumotlarni hisobga oladilar.
2. Ratsionallik: Agentlar o'zlarining manfaatlarini maksimal darajada
oshirishga intiladilar va o'zlarining qarorlarini ratsional ravishda qabul
qiladilar. Bu degani, ular o'zlarining maqsadlariga erishish uchun eng
samarali yo'llarni tanlaydilar.
3. Kutishning ta'siri: Agentlar o'zlarining kelajakdagi kutish va
taxminlariga asoslanib qaror qabul qiladilar. Bu kutish iqtisodiy siyosatning
samaradorligiga, bozorlarning ishlashiga va iqtisodiy prognozlarga ta'sir
qiladi.
4. O'z-o'zini bajaruvchi bashoratlar: Ratsional kutish nazariyasining
muhim jihati shundaki, agar agentlar o'zlarining kutish va bashoratlarini
to'g'ri deb hisoblasalar, ular o'zlarining harakatlari bilan bu kutishni o'z-o'zini
bajaruvchi qiladilar. Masalan, agar odamlar inflyatsiya yuqori bo'lishini
12

kutsalar, ular o'zlarining pul mablag'larini inflyatsiyaga qarshi himoya qilish
usullarini izlaydilar, bu esa inflyatsiyani yuqori darajada saqlab qoladi.
5. Kamchiliklar: Ratsional kutish nazariyasi ham o'zining kamchiliklari
bilan chegaralanadi. U odamlarning har doim to'g'ri ma'lumotga ega
bo'lishlarini va o'zlarining qarorlarini ratsional ravishda qabul qilishlarini
taxmin qiladi. Ammo haqiqatda, odamlar har doim ham to'g'ri ma'lumotga
ega bo'lmaydi va o'zlarining his-tuyg'ulari va boshqa omillar ta'sirida qaror
qabul qiladilar.
Ratsional kutish nazariyasi iqtisodiyotni tushunishda muhim vosita
bo'lib xizmat qiladi, lekin uning cheklovlari va kamchiliklari ham borligini
esda tutish kerak.
Agentlarning ma'lumotga ega bo'lishi deganda, sun'iy intellekt yoki
agentlarning o'z vazifalarini bajarish uchun zarur bo'lgan bilim, ma'lumot va
kontekstlarni to'plash, saqlash va ulardan foydalana olish qobiliyatiga ega
bo'lishi nazarda tutiladi.
Bu jarayonda agentlar bir nechta usullar orqali ma'lumotga ega bo'lishi
mumkin:
1. Oldindan kiritilgan bilimlar: Agentga dasturlash orqali ma'lum
bilimlar kiritilishi. Masalan, sun'iy intellektning til modellari turli sohalarda
oldindan o'rgatilgan ma'lumotlarga ega bo'lishi mumkin.
2. Haqiqiy vaqtdagi ma'lumot yig'ish: Agent atrof-muhitdan sezgichlar
(sensorlar) orqali ma'lumot yig'ishi mumkin. Masalan, robot agent atrofidagi
narsalarni ko'rish yoki sezish orqali tushunishi mumkin.
3. O'zgaruvchan bilimlar: Agent muhitda yoki foydalanuvchilar bilan
o'zaro aloqada yangi ma'lumotni o'rganishi va o'z bilim bazasini yangilashi
13

mumkin. Masalan, chatbot foydalanuvchilarning qiziqishlarini o'rganib,
shunga mos tavsiyalar berishi mumkin.
4. Kontekstni tushunish va foydalanish: Agentlar ma'lum bir vazifa yoki
suhbat doirasida kontekstual ma'lumotlarni saqlab, ularni kerakli paytda
ishlatish qobiliyatiga ega bo'lishi mumkin. Shu orqali ular aniqroq va
maqsadga muvofiq javob bera oladi.
Sun'iy intellektning muvaffaqiyatli ishlashi uchun agentlarning mos
ma'lumotga ega bo'lishi va uni ishlata olish darajasi juda muhimdir. Bu
ularning interaktiv va dinamik muhitlarda yuqori natijalarga erishishiga
yordam beradi.
Agentlarning ma'lumotga ega bo'lishi, ayniqsa iqtisodiy nazariyalarda,
muhim rol o'ynaydi. Bu tushuncha, agentlar o'zlarining qarorlarini qabul
qilishda qanday ma'lumotlarga ega ekanligi va bu ma'lumotlarning qarorlarga
qanday ta'sir qilishini o'rganadi.
Agentlarning ma'lumotga ega bo'lishi darajasi turlicha bo'lishi mumkin:
* To'liq ma'lumot: Agentlar o'zlarining kelajakdagi harakatlari va
iqtisodiy sharoitlar haqida to'liq va aniq ma'lumotga ega bo'lishadi. Bu, ular
o'zlarining qarorlarini qabul qilishda barcha mavjud ma'lumotlarni hisobga
oladilar degan ma'noni anglatadi.
* Noto'liq ma'lumot: Agentlar o'zlarining kelajakdagi harakatlari va
iqtisodiy sharoitlar haqida to'liq ma'lumotga ega emaslar. Ular o'zlarining
qarorlarini qabul qilishda faqatgina mavjud ma'lumotlarga asoslanadilar.
* Nosimmetrik ma'lumot: Agentlar bir-birlarining ma'lumotlariga ega
bo'lishadi. Masalan, ikki tomonlama muzokaralarda, har ikki tomon ham bir-
birlarining ma'lumotlariga ega bo'lishadi.
14

* Nosimmetrik ma'lumot: Agentlar bir-birlarining ma'lumotlariga ega
emaslar. Masalan, sotuvchi mahsulot haqida to'liq ma'lumotga ega bo'lishi
mumkin, xaridor esa faqatgina cheklangan ma'lumotga ega bo'lishi mumkin.
Agentlarning ma'lumotga ega bo'lishi darajasi, ularning qarorlari va
iqtisodiy natijalarga ta'sir qilishi mumkin. Masalan, agar agentlar to'liq
ma'lumotga ega bo'lsalar, ular o'zlarining qarorlarini samaraliroq qabul
qilishlari mumkin. Agar agentlar noto'liq ma'lumotga ega bo'lsalar, ular
o'zlarining qarorlarini qabul qilishda xato qilishlari mumkin.
Agentlarning ma'lumotga ega bo'lishi, iqtisodiy nazariyalarda muhim rol
o'ynaydi, chunki u agentlarning xatti-harakatlarini tushunishga yordam
beradi.
2.2 Ratsional kutishlar nazariyasi xususiyatlari
Iqtisodiyot asosan modellar va nazariyalarga tayanadi, ularning
aksariyati o'zaro bog'liqdir. Masalan, ratsional kutishlar iqtisodiyotdagi
boshqa bir asosiy g'oya: muvozanat tushunchasi bilan tanqidiy aloqada
bo'ladi. Iqtisodiy nazariyalarning to'g'riligi - ular kelajakdagi davlatlarni
bashorat qilishda kerak bo'ladimi? - har doim tortishuvlarga sabab bo'ladi.
2007-2008 moliyaviy inqirozining sabablarini oldindan taxmin qilmaslik
yoki echimini topmaslik bo'yicha mavjud modellarning munozarasi bunga
misoldir.
Iqtisodiy modellarda son-sanoqsiz omillar ishtirok etganligi sababli, hech
qachon oddiy ishlamaslik yoki ishlamaslik haqida savol tug'ilmaydi.
Modellar - kuzatilayotgan hodisalarni tushuntirishga mo'ljallangan
haqiqatning sub'ektiv taxminlari. Modelning bashorati, u tushuntirishga
intilayotgan asosiy ma'lumotlar va uning tenglamalarini keltirib chiqaradigan
nazariyalar tasodifiyligi bilan ajralib turishi kerak. Federal Rezerv 2008 yilgi
15

moliyaviy inqiroz paytida iqtisodiyotga yordam berish uchun miqdoriy
yumshatish dasturidan foydalanishga qaror qilganida, u istamay mamlakatga
erishib bo'lmaydigan umidlarni o'rnatdi. Dastur foiz stavkalarini etti yildan
ortiq muddatga pasaytirdi. Shunday qilib, nazariyaga muvofiq, odamlar foiz
stavkalari past bo'lib qolishiga ishonishni boshladilar.
Yilda iqtisodiyot, "ratsional kutishlar"bor modelga mos keladigan kutishlar,
unda agentlar ichida model "modelni bilish" deb taxmin qilinadi va o'rtacha
model bashoratlarini haqiqiy deb qabul qiladi. Ratsional kutishlar noaniqlik
bilan bog'liq modellarda ichki muvofiqlikni ta'minlaydi. Model doirasida
mutanosiblikni olish uchun modeldagi iqtisodiy ahamiyatga ega
o'zgaruvchilarning kelajakdagi qiymatlarini prognoz qilish, ularning
ma'lumotlari to'plami, tasodifiy jarayonlarning tabiati va berilgan ma'lumotni
hisobga olgan holda modeldagi qaror qabul qiluvchilarnikiga o'xshash deb
qabul qilinadi. Ratsional kutish taxminlari, ayniqsa, ko'plab zamonaviylarda
qo'llaniladi makroiqtisodiy modellar. Bugungi kunda aksariyat
makroiqtisodiy modellar qarorlarni noaniqlik sharoitida va ko'p davrlarda
o'rganib chiqqanligi sababli, shaxslar, firmalar va hukumat institutlarining
kelajakdagi iqtisodiy sharoitlardan kutishlari modelning muhim qismidir.
Ratsional kutishlarni qabul qilish, buni taxmin qilish demakdir agentlar
taxminlar noto'g'ri bo'lishi mumkin, ammo to'g'ri o'rtacha vaqt o'tishi bilan.
Boshqacha qilib aytganda, kelajak to'liq bashorat qilinmasa-da, agentlarning
kutganlari tizimli bo'lmasligi kerak xolis va iqtisodiy o'zgaruvchilarning
taxminlarini shakllantirishda barcha tegishli ma'lumotlardan birgalikda
foydalanish. Kutishlarni modellashtirishning ushbu usuli dastlab tomonidan
taklif qilingan Jon F. Mut (1961) tomonidan ishlatilganda va keyinchalik
ta'sirchan bo'lib qolgan. Deyr Makkloski "ratsional kutishlar" intellektual
kamtarlikning ifodasi ekanligini ta'kidlaydi:
Mutning tushunchasi shuki, professorlar [iqtisod], hatto odam modelida
16

to'g'ri bo'lsa ham, cho'chqa fermeri yoki po'lat ishlab chiqaruvchisi yoki
sug'urta kompaniyasidan yaxshiroq bashorat qila olmas edi. Bu tushuncha
intellektual kamtarlikdir. Oddiy ma'no "ratsionallik" dir: shuning uchun Mut
argumentni "ratsional kutishlar" deb atadi. Demak, ratsional-taxminlar
taxminini individual ratsionallik taxminlaridan ajratib olish va birinchisi
ikkinchisini anglatmasligini ta'kidlash muhimdir. Ratsional kutishlar - bu
dinamik modellardagi umumiy kelishuvning taxminidir. Farqli o'laroq,
ratsional tanlov nazariyasi individual qaror qabul qilishni o'rganadi va
boshqalar qatorida keng qo'llaniladi. Darhaqiqat, Mut "tasavvurlarning
sezilarli farqlari" ni ko'rsatadigan so'rov ma'lumotlarini keltirdi va uning
oqilona-taxminiy gipotezasini aniq aytdi da'vo qilmaydi. tadbirkorlarning
bashoratlari mukammal yoki ularning taxminlari bir xil. Mutning ratsional
kutishlar versiyasida har bir shaxs namuna bo'lgan e'tiqodlarga ega
yildaizchil, garchi ushbu xilma-xil e'tiqodlarning taqsimlanishi ushbu
kutishlardan kelib chiqadigan harakatlar natijasida hosil bo'lgan
ma'lumotlarga nisbatan bo'lsa.
Ratsionallik, bu juda keng va murakkab tushuncha. Ikkita asosiy
tushunchaga e'tibor qaratish mumkin:
1. Ratsionallikning iqtisodiy tushunchasi:
Iqtisodiyotda ratsionallik, odatda, shaxslarning o'zlarining manfaatlarini
maksimal darajada oshirishga intilayotganligini anglatadi. Bu degani, ular
o'zlarining maqsadlariga erishish uchun eng samarali yo'llarni tanlaydilar va
o'zlarining qarorlarini mantiqiy va oqilona asoslab qabul qiladilar.
Masalan, biror mahsulotni sotib olishda, odamlar o'zlarining ehtiyojlarini
qondirishga va pulini tejashga intiladilar. Ular narxlarni taqqoslaydilar,
17

sifatni baholashga harakat qiladilar va o'zlarining ehtiyojlariga mos keladigan
eng yaxshi variantni tanlaydilar.
2. Ratsionallikning kengroq tushunchasi:
Ratsionallikning kengroq tushunchasi, odamlarning o'zlarining
qarorlarini qabul qilishda mantiqiy va oqilona fikr yuritish qobiliyatini
anglatadi. Bu degani, ular o'zlarining qarorlarini qabul qilishda
ma'lumotlarni to'g'ri tahlil qiladilar, mumkin bo'lgan natijalarni ko'rib
chiqadilar va o'zlarining maqsadlariga mos keladigan eng yaxshi variantni
tanlaydilar.
Ammo, bu tushuncha ham o'zining cheklovlari bilan chegaralanadi.
Chunki odamlar har doim ham to'g'ri ma'lumotga ega bo'lmaydi, o'zlarining
his-tuyg'ulari va boshqa omillar ta'sirida qaror qabul qiladilar. Shuning
uchun, haqiqiy hayotda, odamlarning harakatlari har doim ham to'liq
ratsional bo'lmaydi.
Ratsionallik haqida qanday savollaringiz bor? Menga ayting, men sizga
yordam berishga tayyorman!
III. bob. Kutishlar va natijalarning ta'siri(afzalliklari va kamchiliklari).
3.1 Kutishlar va natijalarning ta'siri.
Shunday qilib, prognoz qilinayotgan natijalar bozordan muntazam
ravishda farq qilmasligi taxmin qilinmoqda. Natijada, ratsional kutishlar
muvozanat natijalaridan muntazam ravishda yoki taxminiy ravishda farq
qilmaydi. Ya'ni, odamlar kelajakni bashorat qilishda tizimli xatolarga yo'l
qo'ymasliklari va undan og'ishlarini taxmin qilishadi mukammal bashorat
18

faqat tasodifiy. Iqtisodiy modelda, bu odatda o'zgaruvchining kutilayotgan
qiymati model tomonidan taxmin qilingan kutilgan qiymatga teng deb taxmin
qilish orqali modellashtiriladi. Masalan, shunday deb taxmin qiling P
tomonidan belgilanadigan oddiy bozorda muvozanat narxi talab va taklifga
bog’liq. Ratsional kutish nazariyasi, taxmin qilingan narxlar kutilgan vaqtga
kelib kutilmagan ma'lumotlar oqibatida "axborot zarbasi" bo'lgan
taqdirdagina haqiqiy narx kutishdan chetga chiqishini aytadi. Boshqa so'zlar
bilan aytganda, avvalgi narx uning oqilona kutishiga tenglashishi kutilmoqda:
qayerda ratsional kutish va kutilayotgan qiymati nolga teng bo'lgan va unga
bog'liq bo'lmagan tasodifiy xato kutiladi.
Nazariya shuni ko'rsatadiki, odamlarning hozirgi kunda iqtisodiyotdan
kutganlari, o'zlari, kelajakda iqtisodiyotning ahvoli qanday bo'lishiga ta'sir
ko'rsatishga qodir. Ushbu ko'rsatma hukumat siyosati moliyaviy va iqtisodiy
qarorlarga ta'sir qiladi degan fikrga ziddir. Ratsional kutishlar nazariyasi,
shaxslar o'zlarining qarorlarini insonning aql-idrokiga, ular uchun mavjud
bo'lgan ma'lumotlarga va o'tmishdagi tajribalariga asoslanishiga olib keladi.
Ratsional kutishlar nazariyasi bu makroiqtisodiyotda qo'llaniladigan
tushuncha va nazariyadir. Iqtisodchilar kutilgan iqtisodiy omillarni, masalan
inflyatsiya darajasi va foiz stavkalarini tushuntirish uchun ratsional kutish
nazariyasidan foydalanadilar. Ratsional kutishlar nazariyasi g'oyasi shundan
iboratki, o'tgan natijalar kelajakdagi natijalarga ta'sir qiladi. Nazariya,
shuningdek, odamlar mavjud bo'lgan ma'lumotlarga asoslanib qarorlarni
o'tgan tajribalari bilan birlashtirganligi sababli, ko'pincha ularning qarorlari
to'g'ri bo'ladi, deb hisoblaydi.
Ratsional kutishlar nazariyasi - bu samarali bozor gipotezasining (EMH)
asosi sifatida biznes tsikllari va moliya sohasida qo'llaniladigan taxminlar
modeli. Iqtisodchilar ko'pincha kutilayotgan inflyatsiya darajasi yoki boshqa
19

har qanday iqtisodiy holatni tushuntirish uchun ratsional kutishlar
doktrinasidan foydalanadilar. Masalan, ilgari inflyatsiya darajasi kutilganidan
yuqori bo'lgan bo'lsa, unda odamlar buni boshqa ko'rsatkichlar qatori
kelajakdagi inflyatsiya ham kutilganidan yuqori bo'lishi mumkin deb
hisoblashlari mumkin.
Ratsional kutishlar nazariyasi bu makroiqtisodiyotda keng
qo'llaniladigan tushuncha va modellashtirish uslubidir. Nazariya, shaxslar
o'zlarining qarorlarini uchta asosiy omilga asoslanishiga olib keladi: ularning
insoniy ratsionalligi, ular uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlar va o'tmishdagi
tajribalari.
Nazariya shuni ko'rsatadiki, odamlarning hozirgi kunda iqtisodiyotdan
kutganlari, o'zlari, kelajakda iqtisodiyotning ahvoli qanday bo'lishiga ta'sir
ko'rsatishga qodir. Ushbu ko'rsatma hukumat siyosati moliyaviy va iqtisodiy
qarorlarga ta'sir qiladi degan fikrga ziddir.
TA’SIRI. Ratsional kutish nazariyalari, nazariyalardagi nuqsonlarga
javoban ishlab chiqilgan moslashuvchan kutishlar. Moslashuvchan
kutishlarga ko'ra, iqtisodiy o'zgaruvchining kelajakdagi qiymatini kutish
o'tgan qiymatlarga asoslanadi. Masalan, odamlar inflyatsiyani o'tgan yilgi va
o'tgan yillardagi inflyatsiyaga qarab bashorat qilishlari mumkin edi.
Moslashuvchan kutishlarga ko'ra, agar iqtisodiyot doimiy ravishda o'sib
boradigan inflyatsiya darajasidan aziyat cheksa (ehtimol hukumat siyosati
tufayli), odamlar inflyatsiyani doimo past baholaydilar. Ko'pgina
iqtisodchilar buni aqlga sig'maydigan shaxslar ertami-kechmi ushbu
tendentsiyani anglab etishlari va ularning kutishlarini shakllantirishda
hisobga olishlari mumkin deb hisoblaydilar.
Ratsional kutishlar gipotezasi iqtisodiy siyosat ishlab chiqishda ba'zi bir
qat'iy xulosalarni tasdiqlash uchun ishlatilgan. Bunga misol siyosatning
20

samarasizligi to'g'risidagi taklif tomonidan ishlab chiqilgan Tomas Sarkent va
Nil Uolles. Agar Federal rezerv ishsizlikni kengaytiruvchi vositalar
yordamida kamaytirishga harakat qilsa pul-kredit siyosati iqtisodiy agentlar
siyosat o'zgarishi oqibatlarini oldindan bilishadi va shunga muvofiq
kelajakdagi inflyatsiyadan umidlarini oshiradilar. Bu o'z navbatida pul
massasining kengaygan ta'siriga qarshi turadi. Hukumat qila oladigan narsa -
bu ish bilan bandlikni emas, balki inflyatsiya darajasini oshirishdir. Bu aniq
Yangi klassik natija. 1970-yillarda oqilona taxminlar oldingi makroiqtisodiy
nazariyani asosan eskirganga aylantirdi va bu bilan yakunlandi. Biroq,
ratsional kutishlar nazariyasi keng qabul qilingan va makroiqtisodiyotda
zararsiz taxmin sifatida qabul qilingan. Agar agentlar oqilona kutishlarni
shakllantirmasa (yoki qila olmasa) yoki narxlar to'liq moslashuvchan
bo'lmasa, o'zboshimchalik bilan va to'liq kutilgan iqtisodiy siyosat harakatlari
haqiqiy o'zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ratsional kutishlar
matematik ma'noda kutilgan qiymatlardir. Kutilayotgan qadriyatlarni
hisoblash imkoniyatiga ega bo'lish uchun shaxslar haqiqiy iqtisodiy modelni,
uning parametrlarini va uning evolyutsiyasini boshqaradigan stoxastik
jarayonlarning mohiyatini bilishlari kerak. Agar ushbu o'ta taxminlar
buzilgan bo'lsa, shaxslar shunchaki ratsional kutishlarni shakllantira olmaydi.
Iqtisodiyot asosan modellar va nazariyalarga tayanadi, ularning
aksariyati o'zaro bog'liqdir. Masalan, ratsional kutishlar iqtisodiyotdagi
boshqa bir asosiy g'oya: muvozanat tushunchasi bilan tanqidiy aloqada
bo'ladi. Iqtisodiy nazariyalarning to'g'riligi - ular kelajakdagi davlatlarni
bashorat qilishda kerak bo'ladimi? - har doim tortishuvlarga sabab bo'ladi.
2007-2008 moliyaviy inqirozining sabablarini oldindan taxmin qilmaslik
yoki echimini topmaslik bo'yicha mavjud modellarning munozarasi bunga
misoldir. Iqtisodiy modellarda son-sanoqsiz omillar ishtirok etganligi sababli,
21

hech qachon oddiy ishlamaslik yoki ishlamaslik haqida savol tug'ilmaydi.
Modellar - kuzatilayotgan hodisalarni tushuntirishga mo'ljallangan
haqiqatning sub'ektiv taxminlari. Modelning bashorati, u tushuntirishga
intilayotgan asosiy ma'lumotlar va uning tenglamalarini keltirib chiqaradigan
nazariyalar tasodifiyligi bilan ajralib turishi kerak. Federal Rezerv 2008 yilgi
moliyaviy inqiroz paytida iqtisodiyotga yordam berish uchun miqdoriy
yumshatish dasturidan foydalanishga qaror qilganida, u istamay mamlakatga
erishib bo'lmaydigan umidlarni o'rnatdi. Dastur foiz stavkalarini etti yildan
ortiq muddatga pasaytirdi. Shunday qilib, nazariyaga muvofiq, odamlar foiz
stavkalari past bo'lib qolishiga ishonishni boshladilar.
Yilda iqtisodiyot, "ratsional kutishlar"bor modelga mos keladigan kutishlar,
unda agentlar ichida model "modelni bilish" deb taxmin qilinadi va o'rtacha
model bashoratlarini haqiqiy deb qabul qiladi. Ratsional kutishlar noaniqlik
bilan bog'liq modellarda ichki muvofiqlikni ta'minlaydi. Model doirasida
mutanosiblikni olish uchun modeldagi iqtisodiy ahamiyatga ega
o'zgaruvchilarning kelajakdagi qiymatlarini prognoz qilish, ularning
ma'lumotlari to'plami, tasodifiy jarayonlarning tabiati va berilgan ma'lumotni
hisobga olgan holda modeldagi qaror qabul qiluvchilarnikiga o'xshash deb
qabul qilinadi. Ratsional kutish taxminlari, ayniqsa, ko'plab zamonaviylarda
qo'llaniladi makroiqtisodiy modellar. Bugungi kunda aksariyat
makroiqtisodiy modellar qarorlarni noaniqlik sharoitida va ko'p davrlarda
o'rganib chiqqanligi sababli, shaxslar, firmalar va hukumat institutlarining
kelajakdagi iqtisodiy sharoitlardan kutishlari modelning muhim qismidir.
Ratsional kutishlarni qabul qilish, buni taxmin qilish demakdir agentlar
taxminlar noto'g'ri bo'lishi mumkin, ammo to'g'ri o'rtacha vaqt o'tishi bilan.
Boshqacha qilib aytganda, kelajak to'liq bashorat qilinmasa-da, agentlarning
kutganlari tizimli bo'lmasligi kerak xolis va iqtisodiy o'zgaruvchilarning
taxminlarini shakllantirishda barcha tegishli ma'lumotlardan birgalikda
22

foydalanish. Kutishlarni modellashtirishning ushbu usuli dastlab tomonidan
taklif qilingan Jon F. Mut (1961) tomonidan ishlatilganda va keyinchalik
ta'sirchan bo'lib qolgan. Deyr Makkloski "ratsional kutishlar" intellektual
kamtarlikning ifodasi ekanligini ta'kidlaydi:
Mutning tushunchasi shuki, professorlar [iqtisod], hatto odam modelida
to'g'ri bo'lsa ham, cho'chqa fermeri yoki po'lat ishlab chiqaruvchisi yoki
sug'urta kompaniyasidan yaxshiroq bashorat qila olmas edi. Bu tushuncha
intellektual kamtarlikdir. Oddiy ma'no "ratsionallik" dir: shuning uchun Mut
argumentni "ratsional kutishlar" deb atadi. Demak, ratsional-taxminlar
taxminini individual ratsionallik taxminlaridan ajratib olish va birinchisi
ikkinchisini anglatmasligini ta'kidlash muhimdir. Ratsional kutishlar - bu
dinamik modellardagi umumiy kelishuvning taxminidir. Farqli o'laroq,
ratsional tanlov nazariyasi individual qaror qabul qilishni o'rganadi va
boshqalar qatorida keng qo'llaniladi. Darhaqiqat, Mut "tasavvurlarning
sezilarli farqlari" ni ko'rsatadigan so'rov ma'lumotlarini keltirdi va uning
oqilona-taxminiy gipotezasini aniq aytdi da'vo qilmaydi. tadbirkorlarning
bashoratlari mukammal yoki ularning taxminlari bir xil. Mutning ratsional
kutishlar versiyasida har bir shaxs namuna bo'lgan e'tiqodlarga ega
yildaizchil, garchi ushbu xilma-xil e'tiqodlarning taqsimlanishi ushbu
kutishlardan kelib chiqadigan harakatlar natijasida hosil bo'lgan
ma'lumotlarga nisbatan bo'lsa.
Moslashuvchan kutishlardan farqli o'laroq, oqilona kutishlar o'tmishdan
ko'ra ko'proq kelajakka qaratilgan. R.-E. Lukas iqtisodiy sub'ektlar iqtisodiy
yo'nalishdagi o'zgarishlarni passiv ravishda kutishga moyil emasligidan kelib
chiqadi. Keng ma'lumotlarga asoslanib, ular pul-kredit va moliyaviy-byudjet
siyosatining ehtimoliy oqibatlarini oldindan bilishadi, davlat tuzilmalari
harakatlarini muvozanatlashtira oladigan oqilona qarorlar qabul qilishadi.
23

Tadbirkorlar, uy xo'jaliklari nafaqat jarayonlar va tendentsiyalarni
ekstrapolyatsiya qilishadi, balki iqtisodiyotni tartibga soluvchilarning
harakatlarining mohiyati va mantig'ini qamrab olishga intilishadi. Olim
iste'molchilar va tadbirkorlarni faqat makro tartibga solish ob'ekti deb
hisoblash mumkin emas deb hisoblaydi. "Ularning miyalari bor va
odamlarning umidlari hukumatning iqtisodiy siyosati kabi iqtisodiyot uchun
ham muhimdir.
3.2 R obert Lukas(1937-yil)
Talabni pul bilan "almashtirish" ishlab chiqarishning o'sishiga emas,
balki narxlarning inflyatsion o'sishiga olib keladi. R.-E. Lukas bozor
iqtisodiyotining o'zi buzilgan muvozanatni tiklashga qodirligidan kelib
chiqadi. Narxlar juda moslashuvchan va harakatchan, ularning tebranishlari
firmalar darajasida sodir bo'ladi. Makro darajada narxlar tenglashtiriladi.
Davlatning aralashuvi faqat bozorning o'zini o'zi boshqarish jarayonini
buzadi. Iqtisodiy agentlarning iqtisodiy siyosatdagi o'zgarishlarga munosib
javob berishini ta'minlash uchun ular ushbu narxlar to'g'risida o'z vaqtida
xabardor qilinishi va davlat tuzilmalarining prognozlari va baholariga
ishonishlari kerak. Ratsional kutishlarning namoyon bo'lishi muammosi
iqtisodiy siyosatning samaradorligi, uning iqtisodiy voqealar rivojiga ta'sir
qilish qobiliyati muammosidir.
24

Xulosa
Xulosa qilsak, Ratsional kutishlar nazariyasi g'oyasi shundan iboratki, o'tgan
natijalar kelajakdagi natijalarga ta'sir qiladi. Nazariya, shuningdek, odamlar
mavjud bo'lgan ma'lumotlarga asoslanib qarorlarni o'tgan tajribalari bilan
birlashtirganligi sababli, ko'pincha ularning qarorlari to'g'ri bo'ladi, deb
hisoblaydi.
Xarajatlar nisbatini hisoblashning odatiy usuli (inflyatsiyani bir foiz punktiga
kamaytirish uchun berilishi kerak bo'lgan yalpi ichki mahsulotning foiz
punktlari soni) kutilayotgan inflyatsiya sur'atlarining ularning o'tgan
qiymatlariga bog'liqligini taxmin qilishga asoslangan. R.-E. Lukasning
fikricha, iqtisodiy siyosatdagi mumkin bo'lgan o'zgarishlar bilan bog'liq
kutishlarning o'zgarishi inflyatsiyaga qarshi kurashish xarajatlarini sezilarli
darajada kamaytirishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, xarajatlar nisbatini
hisoblashning an'anaviy usuli ishonchli natijalarni bermaydi, chunki u
"Lukasning tanqidiga"tushadi.
R.-E. Lukasning iqtisodiy tahlilga qo'shgan muhim hissasi "Fillips egri
chizig'i" ning yangi nazariy asoslanishi bo'lib, uning mohiyati bandlik
darajasining inflyatsiya darajasiga ijobiy bog'liqligi mavjudligidadir. 60-
yillarda" Fillips egri chizig'i " iqtisodiy nazariyadagi eng barqaror bog'liqlik
deb hisoblangan, bu esa iqtisodiyotdagi vaziyatni yaxshilash uchun
ekspansion pul-kredit siyosatiga tushib qolgan mamlakatlar hukumatining
harakatlarini to'liq oqlagan. Biroq, bunday siyosat ko'pincha salbiy
oqibatlarga olib keldi. Buning sababi shundaki, iqtisodiy sub'ektlar orasida
oqilona umidlar ustunlik qiladi
25

Ratsional kutishlar nazariyasi - bu samarali bozor gipotezasining (EMH)
asosi sifatida biznes tsikllari va moliya sohasida qo'llaniladigan taxminlar
modeli.
Iqtisodchilar ko'pincha kutilayotgan inflyatsiya darajasi yoki boshqa har
qanday iqtisodiy holatni tushuntirish uchun ratsional kutishlar doktrinasidan
foydalanadilar. Masalan, ilgari inflyatsiya darajasi kutilganidan yuqori
bo'lgan bo'lsa, unda odamlar buni boshqa ko'rsatkichlar qatori kelajakdagi
inflyatsiya ham kutilganidan yuqori bo'lishi mumkin deb hisoblashlari
mumkin.
Iqtisodiy nazariyada "kutish" g'oyasidan foydalanish yangi emas. 1930-
yillarda taniqli ingliz iqtisodchisi Jon Maynard Keyns odamlarning kelajakka
bo'lgan umidlarini belgilab qo'ydi, ularni "optimizm va pessimizm to'lqinlari"
deb atadi - biznes tsiklini belgilashda markaziy rol.Biroq, ratsional
kutishlarning haqiqiy nazariyasi Jon F. Mut tomonidan 1961 yilda jurnalda
chop etilgan "Ratsional kutishlar va narxlarning o'zgarishi nazariyasi" nomli
ilmiy maqolasida, Ekonometrika . Mut bu atamani natija qisman odamlar
kutgan narsaga bog'liq bo'lgan ko'plab stsenariylarni tavsiflash uchun
ishlatgan. Nazariya 1970-yillarga qadar Robert E. Lukas, kenja va
iqtisodiyotdagi neoklassik inqilob bilan shug'ullanmadi.
26

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich
Mirziyoyevning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatiga
Murojaatnomasi, 28.12.2018,

T.Z.Teshabayev, Z.M.Otaqo‘ziyeva, Makroiqtisodiyot. Ma’ruzalar matni.
Т .: ТАТ U, 2015, 480 b.

Xodiyev B.Yu., Shodiyev T.Sh., Berkinov B.B. Ekonometrika. O quv ʻ
qo llanma.
ʻ Т .: Iqtisodiyot, 2018, 178 b.

Makroiqtisodiy tahlil. Maxmudov N.M., Hakimov H.A. O‘quv qo‘llanma. -
Т .: TDIU, 2019. – 146 bet.

T.U.Bobokulov, N.G.Karimov, U.A.Abdullayev. Xalqaro valuta-kredit
munosabatlari. Ma’ruzalar matni. T.: TMI, 2015, 244 b.

R.T.Shomurodov. Monetar siyosat. Ma’ruzalar matni. T.: TMI, 2015.

N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 7 th edition. Harvard University.
NY.: Worth Publishers, 2015

Edward Shapiro. Macroeconomic analysis. Fifth edition. Oxford. Copyright -
2015y.
Internet web sayti
27


www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi

www.scopus.com

www.stat.uz

www.uza.uz.

monographies.ru
http://fayllar.org
28

Ratsional kutishlar nazariyasi

Sotib olish