Rauf Parfi ijodida okkazional yasalmalar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
MAVZU: RAUF PARFI IJODIDA OKKAZIONAL YASALMALAR
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5 MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………….3
I   BOB.   FILOLOGIYADA   RAUF   PARFI   IJODINING   O‘RGANILISHI   VA
OKKAZIONAL YASALMALAR TADQIQI  
1.1.Rauf Parfi ijodining o‘rganilishi………………………………………………..9
1.2.Tilshunoslikda okkazionalizmlar tadqiqi …………………………………….15
Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………………...22
II   BOB.   RAUF   PARFI   IJODIDA   OKKAZIONALIZMLARNING
XUSUSIYATI VA BADIIY-ESTETIK VAZIFASI
2.1. Okkazional yasalmalar va ularning badiiy-estetik vazifasi …………….........23
2.2. Rauf Parfi she’rlarida oksyumoronlar  talqini…….…………..……………...31
Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………............44
Umumiy xulosa…………………………………………………………………...46
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………………..49 KIRISH
Bitiruv   malakaviy   ishi   mavzusining   dolzarbligi.   Ijtimoiy   hayot,   sotsial
muhit   mavjudligi   asnosida   til   va   uning   xususiyatlari,   paydo   bo‘lishi,   rivojlanishi,
muloqat   vositasi   sifatida   namoyon   bo‘lishi   insonlarning   tilga   bo‘lgan   qiziqishini
orttirib kelgan. Bu kabi qiziqishlar, o‘rganishlar natijasida tilshunoslik fani paydo
bo‘ldi.   Tilshunoslik   alohida,   mustaqil   fan   sifatida   fanlar   olamiga   kirib   kelguniga
qadar   falsafa   fani   tarkibida   o‘rganib   kelingan   edi.   Qadimgi   Yunonistonda   ham
tilshunoslik yunon falsafasining yetakchi qismi sifatida yuzaga keladi va bu sohada
salmoqli ishlar qilinadi. XIX asrning birinchi choragi (1816) da tilshunoslik falsafa
tarkibidan   ajralib   alohida   fan   sifatida   maydonga   chiqdi.   Tilshunoslik   fanining
keying   taraqqiyoti   uchun   muhim   va   zarur   bo‘lgan   lisoniy   materiallarni   to‘plash,
yig‘ish jarayoni amalga oshirildi, amaliy va nazariy masalalar chuqurroq o‘rganila
boshlandi. Tilshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi kuchayib borishi natijasida
bugungi   kunda   yangi-yangi   tarmoqlar   vujudga   kelmoqda.   Sotsiolingvistika,
lingvodidaktika,   etnolingvistika,   sud   lingvistikasi,   psixolingvistika,
neyrolingvistika,   lingvokulturologiya   kabi   tarmoqlar   qatorida   turuvchi,   ulardan
birqadar   yaxshiroq   rivojlanib   borayotgan   lingvopoetika   sohasi   ham   tilshunoslik
taraqqiyotidagi muhim yangi tarmoqlardandir. Lingvopoetika bevosita badiiy matn
va uning tahlili bilan bog‘liq bo‘lib, adabiyot va tilshunoslik o‘rtasida ko‘prik hosil
qiluvchi,   tadqiqodlarida   har   ikki   fanning   ma’lumotlariga   tayanuvchi   sohadir.
Lingvopoetik   tadqiqotlar   natijasida   til   ilmida   ijodkor   shaxsining   olamni   qanday
idrok   etishi,   u   haqidagi   tasavvurlari,   ruhiy   kechinmalari,   voqelikka   bo‘lgan
munosabatining   badiiy   matnda   qanday   yo‘llar   bilan   aks   ettirishi   kabi   bir   qator
masalalar   dolzarblik   kasb   etmoqda.   Jahon   tilshunosligida   til   imkoniyatlarini
ochishda   poetik   nutq   markaziy   obyektlardan   biriga   aylandi.   Poetik   nutq   o‘z
navbatida emotsional-eksperssivligi, obrazliligi bilan ajralib turadi  va muallif his-
tuyg‘ularini,   ilgari   surgan   g‘oyalarini   ta’sirli   yetkazib   berishga   xizmat   qiladi.
Ushbu   jarayonni   o‘rganishga   bo‘lgan   ehtiyoj   dunyo   tilshunosligida
lingvopoetikaning   dolzarb   masalalari   doirasida   baholanadi.   Ijodkorning   badiiy
mahoratini   belgilovchi,   poetik   nutqining   serqirraligini   ko‘rsatuvchi   vositalardan biri   bo‘lgan   okkazional   yasalmalar   ham   lingvopoetika   sohasi   doirasida   tadqiq
qilinadi.   O‘zbek   tilshunosligida   bugunga   qadar   lingvopetika   sohasida,   xususan,
okkazional   yasalmalar   tadqiqi   borasida   bir   qator   ilmiy   tadqiqotlar   amalga
oshirilgan,   muayyan   yutuq   va   natijalarga   erishilgan   bo‘lsa-da,   ma’lum   bir
ijodkorning  asarlaridagi  okkazional   yasalmalar  bitiruv  malakaviy   ishi   yoki   undan
yuqoriqoq   tadqiqotlar   tarzida   o‘rganilmagan,   ularning   badiiy-estetik   ahamiyati
borasida nazariy umumlashmalar chiqarilmagan. O‘zbek tilshunosligida hali Rauf
Parfi   ijodida   okkazional   yasalmalarning   tadqiqot   doirasida   o‘rganilmaganligi
mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi. Zero, o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi
nufuzi   va   mavqeyini   tubdan   oshirish   bugungi   globallashuv   davrimizning   muhim
vazifalaridan.   Shuningdek,   ijodkorlarga   e’tibor   ham   davlat   siyosatining   ustuvor
qirralaridan   birini   tashkil   etadi.   Buning   boisi   o‘zbek   adabiyotining   an’analarini
ijodiy   davom   ettirayotgan,   uning   bugungi   rivojini   ta’min   etishga   munosib   hissa
qo‘shgan   va   qo‘shayotgan   shoir,   yozuvchilarning   ijodi   muhim   ahamiyatga   ega
ekanligidir.   Mamlakatimizdagi   adabiyot,   madaniyat   va   san’at,   ilm-fan   sohalarini
rivojlantirish,   o‘zining   betakror   ilmiy   va   ijodiy   merosi,   ijtimoiy   faoliyati   bilan
xalqimiz   ma’naviyatini   yuksaltirishga   ulkan   hissa   qo‘shgan   atoqli   shoir   va
yozuvchilar, bastakorlar, olimlar, kino va teart san’ati namoyandalarining tavallud
sanalarini   keng   nishonlash,   ularning   faoliyatini   chuqur   o‘rganish   va   targ‘ib   etish
maqsadida   O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasi   2023-yil   18-aprelda   F-
204-sonli   farmoyishini   tasdiqladi.   Farmoyishning   1-ilovasi   bilan   tasdiqlangan
“2023-yilda   adabiyot,   madaniyat   va   san’at,   ilm-fan   sohalari   atoqli
namoyondalarining tavallud sanalarini munosib nishonlash  va ularning faoliyatini
keng targ‘ib etish dasturi” hamda dasturda ko‘rsatilgan chora-tadbirlarining 31-34-
bandlarida   zamonaviy   o‘zbek   adabiyotining   yirik   vakili,   shoir   va   tarjimon   Rauf
Parfi   adabiy   merosini   o‘rganish   va   targ‘ib   qilish   tadqiqotimizning   dolzarbligini
ko‘rsatadi.
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018-yil   5-iyundagi   PQ-3775-son
“ Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan   keng   qamrovli   islohotlarda   faol   ishtirokini   ta’minlash   bo‘yicha qo‘shimcha   chora-tadbirlar   to‘g‘risida ” gi   qarorlari,   2019-yil   21-oktyabrdagi   PF-
5850-son  “ O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish
chora-tadbirlari   to‘g‘risida ” gi,   2020-yil   20-oktyabrdagi   PF-6084-son
“ Mamlakatimizda   o‘zbek   tilini   yanada   rivojlantirish   va   til   siyosatini
takomillashtirish   c hora-tadbirlari   to‘g‘risida ” gi,   farmonlar i   hamda   mazkur
faoliyatga   tegishli   boshqa   me’yoriy-huquqiy   hujjatlarda   belgilangan   vazifalarni
amalga oshirishga  mazkur tadqiqot ishi  ma’lum darajada xizmat qiladi .  
Mavzuning   o‘rganilganlik   darajasi.   Dunyo   tilshunosligida   ham   o‘zbek
tilshunosligida ham lingvopetika yo‘nalishida qator tadqiqotlar amalga oshirilgan,
monografiyalar chop etilgan. Lingvopoetikaga oid ishlarda ijodkorning mahoratini
ko‘rsatuvchi  vositalar    ko‘chimlar, metaforalar    qatorida okkazional  yasalmalarga
ham o‘rin berilgan ishlar mavjud. Jahon tilshunosligida B.A.Belova, V.V.Lopatin,
E.A.Zemskaya,   N.I.Feldman 1
  tadqiqotlarida   okkazionalizmlarga   oid   qimmatli
fikrlar   berilgan.   Badiiy   matn   tahlili,   so‘z   yasalishi   tadqiqiga   oid   ishlarda   ham
okkazional   yasalmalarga   tadqiqotchilar   shu   kunga   qadar   to‘xtalib   o‘tishgan.   Rus
tilshunosligida   ijodkorlarning   lingvopoetikasiga   doir   disertatsiyalarda   butun
ishning   obyekti   bo‘lgan   tadqiqotlar   ham   mavjud.   O‘zbek   tilshunosligida
S.Toshaliyeva 2
  birinchilardan   bo‘lib   okkazionalizmlarning   yasalishiga   doir
tadqiqotini   amalga   oshirgan.   O.To‘xtasinovaning   “O‘zbek   tilida   leksik
okkazionalizmlar   va   ularning   badiiy-estetik   xususiyatlari”   mavzusidagi   tadqiqoti
okkazionalizmlarning   xususiyatlari,   yaratilishi   masalalariga   qaratilgan.   So‘nggi
yillarda   o‘zbek   tilshunosligida,   aynan   okkazional   yasalmalar   tadqiqiga
bag‘ishlanmagan   bo‘lsa-da,   badiiy   matnda   tasvir   vositalarining   lingvopoetik
xususiyatlari, badiiy-sintaktik figuralar, troplar yuzasidan amalga oshirilgan ishlar
sifatida   M.Yo‘ldoshev,   M.Yoqubbekova,   S.Karimovlar,   M.Abdupattoyevning
1
  Белова   Б.А.   Об   особенности   компонентного   состава   индивидуально-авторских   сложных   прилагательных
(на материале поэзии В.Луговского) // Русское слово и языке и речи. ─ Кемерово: Кемеровского ГУ, 1976. ─
с. 3; Лопатин В.В. Рождение слова // Неологизмы и окказиональное словообразование. ─ М.: Наука, 1973.─
с.   67;   Земская   Е.А.   Современный   русский   язык.   Словообразование   ─   М.:   Просвещение,   1973.   ─   с.   229;
Фельдман Н.И. Окказиональные слова и лексикография//Вопросы языкознания-1957-Н. С.66.
2
  Тошалиева С. Ўзбек тилида окказионал сўз ясалиши: Филол. фанлари номзоди ... дис. ─  Тошкент , 1998. ─ 
Б. 166. doktorli k 3
,   D.Zaynutdinova,   M.Yo‘ldoshev,   E.Ibragimova,   S.Umirova,
O.Tursunovalarning   nomzodlik   dissertatsiya 4
larini,   bundan   tashqari,   oksyumoron
hodisasi haqida  A.Nurmonov, U.Mahmudov, M.Yo‘ldoshev, M.Qurbonovalarning
monografiya,   darslik   va   o‘quv-qo‘llanmalarida 5
,   A.Mamajonov,   A.Nurmonov,
G.Roziqova,   D.O‘rayeva,   V.Kamoliddinova,   U.Nosirova,   J.Matnazarovlarning
ilmiy   maqolalarida 6
    ba’zi   umumlashgan   ma’lumotlar   keltirilgan.   Ammo   o‘zbek
tilshunosligida   ma’lum   bir   ijodkor,   xususan,   Rauf   Parfi   ijodida   ham   okkazional
yasalmalar tadqiqotning asosiy obyekti  sifatida olinmagan .
Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsadi.   Okkazional   yasalmalar   tadqiqiga
bag‘ishlangan   ilmiy   ishlarni   o‘rganish,   okkazional   yasalmalarning   xususiyatini
Rauf   Parfi   ijodi   misolida   tahlil   qilish,   okkazional   yasalmalarning   badiiy-estetik
vazifanini aniqlash, Rauf Parfi ijodidagi okkazional-oksyumoronlarni tahlil qilish,
ularning tarkiblanishini aniqlash.
3
  Йўлдошев   М.   Бадиий   матннинг   лингвопоэтик   тадқиқи :   Филол.   фан.   док т.   ...   дисс.   –   Тошкент,   2009.   –
Б. 313 . ;   Ёқуббекова   М.   Ўзбек   халқ   қўшиқларининг   лингвопоэтик   хусусиятлари :   Филол.   фан.   док т .   ...   дисс.
автореф. – Тошкент, 2005. –   Б. 27.; Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби :   Филол. фан.   д-ри ...   дисс. –
Тошкент, 1994. –  Б. 292.
4
Зайн ут динова   Д.   Рус   ва   ўзбек   тилларида   ғайриодатий   бирикмалар :   Филол.   фан.   номз.   . ..   дисс.   автореф.   –
Тошкент, 1990. – Б. 21.; Йўлдошев М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати: Филол. фан. номз. ... дисс. автореф.
– Тошкент, 2000. – Б.26.; Ибрагимова Э. Ўзбек тилида ирония ва ироник мазмун ифодалашнинг усул ҳамда
воситалари: Филол. фан. номз. ... дисс. автореф.  – Тошкент, 2001. –  Б. 25.; 
Умирова   С.   Ўзбек   шеъриятида   лингвистик   воситалар   ва   поэтик   индвидиуаллик   (Усмон   Азим   шеърияти
мисолида) :   Фил ол . фан. б -ча   фал с .   док т . (( PhD )   ...   дисс.  автореф. – Самарқанд, 2019. –   Б. 48 . ; Турсунова О.
Ўзбек тили фонетик бирликларининг поэтик имкониятлари :   Фил ол . фан. б -ча   фал с .   д-ри   (( PchD )   ...   дисс. –
Фарғона.   2019,   –   Б. 132.;   Тошалиева   С.   Ўзбек   тилида   окказионал   сўз   ясалиши :   Фил о л.   фан.   номз.   ...   дисс.
автореф. – Тошкент, 1998. –  Б. 12.
5
  Нурмонов А. Танланган  асарлар.  3 Жилдли  3-жилд. – Тошкент: Академнашр, 2012. – Б.156.;  Мамажонов
А., Маҳмудов У. Услубий воситалар. – Фарғона, 1994. – Б.48;   Yo ‘ ldoshev   М .   Badiiy   matnning   lisoniy   tahlili .
O‘quv   qo ‘ llanma.   –   Toshkent,   2008;   Qurbonova   M.,   Yo‘ldashev   M.   Matn   tilshunosligi.   –   Toshkent:   Universitet,
2014. B .78-79.
6
 Нурмонов А. Лексеманинг мазмуний мундарижаси // Фан, таълим, жамият. Тўплам.   II  чиқиш. – Андижон,
2007.   –   Б. 10-11 ;   Розиқова   Г.   Ноодатий   боғланиш   –   услубий   восита   сифатида   //   ФарДУ   Илмий   хабарлари,
2018 .   3-сон.   –   Б.116-117;   Ўраева   Д.,   Камолиддинова   В.   Ўзбек   шоирларининг   оксюморондан   фойдаланиш
маҳорати.   –   Тошкент:   Ўзбекистон   Миллиу   ахборот   агентлиги   –   ЎзА   Илм-фан   бўлими   (электрон   журнал).
2021йил   апрель   сони,   –   Б.82.;   Дўсматов   Ҳ.,   Базарбаева   Н.   Зебо   Мирзонинг   оксюморондан   фойдаланиш
маҳорати   //   Ўзбек   тилшунослигининг   долзарб   муаммолари   мавзусидаги   профессор   Акбаржон   Матғозиев‖
таваллудининг 80 йиллигига  бағишланган  илмий-амалий   анжуман  материали. I қисм. – Фарғона, 2014.– Б.
62; Садинова Н. Оксюморон ва унга прагматик  ёндашув  //  Ўзбек тили ва  адабиёти. – 2018. 5-сон. – Б.105;
Носирова У. Оксюморон ва унинг услубий-семантик хусусиятлари // Тил ва адаби	
е?т таълими, 2013. 1-сон. –
Б.39; Матназаров Ж. Матназар Абдулҳаким шеъриятида оксюморонларнинг бадиий матн ҳосил қилишдаги
ўрни // Ўзбек филолгиясида матншунослик ва манбашунослик муаммолари: халқаро илмий-амалий анжуман
материаллари. 2-китоб. – Тошкент, TAMADDUN, 2021. – Б.268. Bitiruv   malakaviy   ishining   vazifasi.   Ushbu   tadqiqot   o‘z   oldiga   quyidagi
vazifalarni qo‘yadi:
– Rauf  Parfi ijodining filologiyada tadqiqini o‘rganish;
– Okkazional   yasalmalar   doirasida   olib   borilgan   tadqiqotlar   tadqiqi   va
tahlili;
– Rauf   Parfi   ijodidagi   okkazional   yasalmalarni   aniqlash   va   tahlil   qilish,
badiiy-estetik vazifasini yoritish;
– Okkazional   yasalmalar   doirasida   oksyumoronlar   xususiyatlari   va
tarkiblanishini tahlil qilish.
Bitiruv   malakaviy   ishining   obyekti.   Rauf   Parfining   “So‘nggi   vido”,
“Turkiston ruhi”, “Sabr daraxti”, “Saylanma” to‘plamlaridan o‘rin olgan she’rlar.
Bitiruv   malakaviy   ishining   predmeti.   Okkazional   yasalmalar   va
oksyumoronlar  xususiyati, badiiy-estetik vazifasi  tahlili.
Bitiruv   malakaviy   ishining   ilmiy   yangiligi.   Rauf   Parfi   ijodida   okkazional
yasalmalar   ilk   bor   tadqiq   qilinmoqda.   Tadqiqotda   o‘rganilgan   х orijiy   manbalar
asosida  nazariy ma’lumotlar  boyitilgan. Okkazional  yasalmalarning  badiiy-estetik
vazifasi Rauf Parfi she’rlari misolida tahlil qilinib, xususiyatlari ochib berilgan.
Bitiruv   malakaviy   ishida   qo‘llaniladigan   metodikaning   tavsifi.
Tadqiqotning   metodologik   asosini   zamonaviy   tilshunoslikning   badiiy-estetik
jihatlarini   ilmiy   baholash,   lisoniy   tadqiq   qilishga   oid   nazariy   qarashlar   tashkil
qiladi.   Tadqiqotni   yozish   jarayonida   asosan   tavsifiy,   lingvopoetik,
uslubiy(stilistik), analiz, sintez tahlil usullaridan foydalanildi.
Bitiruv   malakaviy   ishining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati.   Tadqiqot
natijasida   umumlashtirilgan   nazariy   xulosalar   so‘zning   badiiy-estetik   xususiyatini
ochishda   muayyan   qimmatga   ega   bo‘lib,   badiiy   matn,   xususan,   she’riy   matn
tahliliga   oid   izlanishlarni   nazariy   va   amaliy   ma’lumotlar   bilan   boyitadi.
Leksikologiya,   leksikografiya,   uslubshunoslik   bo‘yicha   dasrlik   va   qo‘llanmalar
yaratishda qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot natijalaridan tilshunoslik
(lingvopoetika)   va   adabiyotshunoslikning   poetik   tahlil   jarayonida   foydalanish
mumkin. Bitiruv   malakaviy   ishi   natijalarining   e’lon   qilinishi.   Tadqiqot   mavzusi
yuzasidan  3 ta  ilmiy maqola (1ta xalqaro, 2ta mahalliy konferensiya)  chop etilgan.
Bitiruv malakaviy  ishining hajmi.   Tadqiqot   kirish,  ikki   asosiy  bob,  xulosa
hamda   foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxatidan   tashkil   topgan,   hajmi   53   sahifadan
iborat.
I BOB. FILOLOGIYADA RAUF PARFI IJODINING O‘RGANILISHI
VA OKKAZIONAL YASALMALAR TADQIQI  
1.1. Rauf Parfi ijodining o‘rganilishi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev O‘zbek tiliga davlat
tili   maqomi   berilganligining   31   yilligi   munosabati   bilan   “O‘zbekiston   xalqiga
bayram   tabrigi”   da   shunday   fikrlarni   aytib   o‘tadi:   “Bugungi   kunda   biz   yangi
O‘zbekistonni,   yangi   Renessans   poydevorini   barpo   etishdek   ezgu   maqsadimizga
erishishda   hech   shubhasiz,   ona   tilimizning   hayotbaxsh   qudratiga   tayanamiz.
Chunki   necha   asrlar   osha   ajdodlarimizdan   bizga   bezavol   o‘tib   kelayotgan   ona
tilimizning   ravnaqi   va   istiqboli   haqida   qayg‘urish   –   bu   millatning   o‘zligini
anglashi,   uning   ma’naviy   kamolatini   yuksaltirish   uchun   kurash   demakdir.   Davlat
tilining   obro‘-e’tibori   –   butun   xalq,   butun   jamiyatning   obro‘-e‘tiboridir”. 7
  Ona
tilimizning ravnaqi va istiqboli haqida qayg‘urish esa uning rivoji uchun e’tiborni
kuchaytirish,   ona   tilimizning   go‘zalligi,   boy   imkoniyatlarini   ko‘rsatuvchi
tadqiqotlarni   amalga   oshirish   demakdir.   Bu   yo‘lda,   albatta,   o‘z   asarlari   bilan
xalqimizning ham ma’naviyatini yuksaltirishga, ham ona tilimizni boyitish, uning
aslligini   saqlab   qolishga   xizmat   qilgan   adiblarning   ijodini   o‘rganish   ustuvor
masalalardandir.   O‘zbek   adabiyotiga,   shu   jumladan,   adabiy   tilimiz   rivojiga
o‘zining   o‘ziga   xos   lirik   uslubi   bilan   munosib   hissa   qo‘shgan   adiblardan   biri
O‘zbekiston   xalq   shoiri   Rauf   Parfidir.   Ko‘p   asrlik   o‘zbek   she’riyati   XX   asrda
nozik   insoniy   tuyg‘ularni,   davr   ruhini   o‘zida   aks   ettirib,   xilma-xil   yo‘nalishlarda
rivojlandi,   o‘zgacha   ohangda   kuylaydigan   avlodni   yetishtirdi.   Ushbu   avlodlari
orasida o‘z torini o‘z noxuni 8
  bilan cherta olgan turkiynafas shoir Rauf Parfi ijodi
o‘zining   isyonkor   she’rlari   bilan,   takrorlanmas   metaforalari   bilan,   go‘zal
oksyumoron   va   okkazional   so‘zlar   yaratgani   bilan   ham   ajralib   turadi.   Shoirning
butun   bir   lirikasida   o‘ziga   xos   mushohada   yo‘sini,   ruhiy   kechinmalarning   nozik
ifodasi, quyma satrlarda so‘zdan qanday injalik bilan foydalanganligida namoyon
bo‘ladi.   Keyingi   yillarda   Rauf   Parfi   ijodiga   bo‘lgan   e‘tibor   va   qiziqish   ancha
kuchaydi.   Shoir   ijodiy   merosini   o‘rganish   dolzarblik   kasb   etayotganligini
O‘zbekiston   Milliy   universiteti   dotsenti,   filologiya   fanlari   nomzodi   Mamlakat
Jo‘raboyeva (Rauf Parfining kursdoshi)ning fikrlari yana bir bor tasdiqlaydi : 
7
 Мирзиёев Ш. Ўзбекистон халқига байрам табриги // Халқ сўзи, 2020 йил 21 октябрь  
8
 Noxun (fosr. tirnoq)- ba’zi musiqa asboblarini chalishda ishlatiladigan moslama . “Men   Rauf   Parfi   ijodini   adabiyotshunos   sifatida   tahlil   qilishga   ojizman.
Lekin   uning   misralariga   yashiringan   terma   ma’nolar,   kuchli   ehtiroslar   haqidagi
adabiy   materiallardan   ozmi-ko‘pmi   xabarim   bor.   Ammo   u   qoldirgan   bebaho
merosning   til   xususiyatlarini   o‘rganish   hali   o‘zining   haqiqiy   tadqiqotchilarini
kutayotganligi   aniq.   Zero,   shoir   misralaridagi   har   bir   so‘z   Raufona   so‘zlaydi,
fikrlaydi.   Ularning   har   biri   oxorli:   g‘ayriodatiy,   noodatiy   qo‘llanishlar,   yangi-
yangi   yasama   so‘zlar,   nutqiy   qarshilantishlar-u   oksyumoronlar   nafaqat   oddiy
kitobxonni,   balki   yillar   davomida   til   ilmining   zargari   misol   o‘zbekcha   so‘z   va
ifodalarni   tahlil   qilishga   umrini   sarflagan   mutaxassis   tilshunoslarni   ham   lol
qoldirayotganligi   sir   emas” . 9
  Rauf   Parfi   ijodi,   asarlari   adabiyotshunoslik
yo‘nalishida,  shu bilan birga tilshunoslik  yo‘nalishida  ham    bir  qancha  ishlarning
tadqiqot   obyektiga   aylanmoqda.   Rauf   Parfi   ijodi   tilshunoslikning   badiiy   matn
tahlili,   lingvopoetika,   kompyuter   lingvistikasi   (Rauf   Parfi   mualliflik   korpusi)kabi
yo‘nalishlarida   turli   aspektlarda   tadqiq   etilmoqda.   Rauf   Parfi   ijodining
tilshunoslikda   tadqiq   etilishiga   oid   ilk   ishlar   sirasiga   Rayhonoy   Saidova   hamda
G‘ayrat   Murodovlarning   hammualliflikdagi   “Badiiy   matnda   belgi   munosabati”   10
monografiyasidir. Ushbu tadqiqotda Rauf Parfi lirik ijodiga mansub ayrim she’rlar
struktur-semiotik   asosda   tahlil   qilingan.   Tahlil   davomida   Rauf   Parfi   she’rlarida
ifoda etilgan ustuvor badiiy g‘oyalar, badiiy matn tarkibidagi  unsurlarning o‘zaro
aloqadorligi, bog‘lanish munosabatlari, badiiy matnni yuzaga keltiruvchi vositalar
oydinlashtirilgan. Tadqiqotda Rauf Parfi lirik ijodi semiotik tahlil qilish natijasida
quyidagi   xulosalarga   kelingan:   “Shoir   Rauf   Parfi   lirik   merosiga   mansub   lirik
yaratmalar badiiyligi mukammal va yuksak ijod namunalari bo‘lib hisoblanadi. Bu
shunchaki  nutq yoki  yo‘l-yo‘lakay aytib o‘tilgan gap emas.  Balki  chin so‘zlardir.
Struktur-semiotik   tahlil  bu  fikrimizni  tasdiqlab   turibdi.  Chunki   badiiyati   zaif  asar
(g‘ayrimatn)   bunday   tahlilga   imkon   bermaydi”. 11
    Shuningdek,   tadqiqotda   shoir
9
 Жўрабоева М. Бизнинг Рауф ёки Рауфни эслаб. Рауф Парфи ижодининг ўзбек шеьриятида тутган ўрни ва 
аҳамияти - ко н ф. материаллари.  –  Тошкент, ЎзМУ- 2023. – Б.40. 
10
  Саидов Р., Муродов Г. Бадиий матнда белги муносабати   (монография) –  Тошкент: Наврўз нашриёти, 2019 
– Б. 64 .
11
 Саидов Р . , Муродов Г. Бадиий матнда белги муносабати (монография) – Тошкент:  Наврўз нашриёти  2019.-
Б.40.  lirikasida   pragmatik   va   sintagmatik   munosabatlar   ham   tahlilga   tortilgan,   badiiy
matn haqidagi nazariy fikrlar isboti o‘laroq shoir she’rlaridan foydalanilgan. 
Navbatdagi   tadqiqotlardan   biri   Muazzam   Dedaxanovaning   “Modern
she’riyatda   ma’no   ko‘chishining   lingvokognitiv   aspekti   (Rauf   Parfi   ijodi
misolida)” 12
    mavzusidagi   PhD   dissertatsiyasidir.     Ushbu   tadqiqotda   Rauf   Parfi
she’riyatida   lisoniy   olam   tasviri,   ma’no   ko‘chish   turlarining   tasniflash
xronologiyasi   masalalari   tahlil   qilingan,   shuningdek,   shoir   ijodida   qo‘llangan
metafora   va   metonimiyalarni   leksik,   morfologik   va   sintaktik   qatlamlarda   tahlil
qilish   va   tizimli   munosabatlarni   ochish   bilan   bog‘liq   tavsiyalar   yoritilgan.   Bu
tavsiyalardan   I-OT-2019-42   raqamli   “O‘zbek   va   ingliz   tillarining   elektron   (Inson
qiyofasi,   fe’l-atvori,   tabiat   va   milliy   timsollar   tasviri)   poetik   lug‘atini   yaratish”
mavzusidagi   innovatsion   ilmiy   loyihada   foydalanilgan   (O‘zbekiston   Respublikasi
Oliy   va   o‘rta   maxsus   ta’lim   vazirligi   Alisher   Navoiy   nomidagi   Toshkent   davlat
o‘zbek   tili   va   adabiyoti   universitetining   2021-yil   12-iyundagi   04/1-1031-son
ma’lumotnomasi 13
.   Natijada   tadqiqotning   antroposentrik   metafora   va
metonimiyalar bilan   bog‘liq qismining ilmiy qiymati oshgan. Tadqiqotchi xulosa
sifatida: “Rauf Parfi she’rlarida metafora ko‘p qatlamli strukturaga ega bo‘lib, bir
qadar   murakkablashgan   metafora   yangi   vazifa   –matnni   tashkil   etish   funksiyasini
o‘z   zimmasiga   oladi.   Uning   ijodiy   merosi   strukturasi   asosini   aynan   shunday
murakkab,   dinamik   metaforalar   tashkil   qiladi.   Bunday   metaforalarni   modernistik
metafora   yoki   metaforik   maktomatn   deb   atash   mumkin”,   degan   fikrlarni   berib
o‘tadi.   Ayni   shu   jihatdan   ushbu   tadqiqot   ishi   bizning   bitiruv   malakaviy   ishimiz
mavzusiga   ham   yondosh   hisoblanadi.   Bu   boradagi   fikrlarimizni   keyingi   boblarda
to‘laroq   yoritib   o‘tamiz.   Rauf   Parfi   ijodida   metaforalarning   o‘rganilishi   borasida
Nizomiddin   Mahmudovning   “Tuyg‘ular   taloshi”   yohud   sezgilar   hamkorligi
manzaralari” 14
  maqolasida   ham   qimmatli   fikrlar   berilgan.   Ushbu   maqolada
12
 Дедаханова М. Модерн шеъриятда маъно кўчишининг лингвокогнитив аспекти (Рауф Парфи ижоди 
мисолида) :  Филол. фан. бўйича фалс. д-ри (P h D) дисс . ─ Тошкент, 2021. –  Б.1 68.
13
  Дедаханова М. Модерн шеъриятда маъно кўчишининг лингвокогнитив аспекти  (Рауф Парфи ижоди 
мисолида) ):  Филол. фан. бўйича фалс. д-ри (P h D) дисс.   ─ Тошкент, 2021.  Б.-10. 
14
 Маҳмудов Н. Tуйғулар талоши" ёхуд сезгилар ҳамкорлиги манзаралари / Ўзбекистан адабиёти ва санъати 
газетаси, 2023 йил, 3 ноябрь, 43-сон. metafora   bilan   bir   qatorda   sinesteziya   hodisasi   haqida   ham   to‘xtalib,   Rauf   Parfi
ijodi asosida fikrlar yoritilgan. 
Rauf   Parfi   ijodiining   tadqiqida   yana   bir   qimmatli   ishlardan   biri   Siddiqjon
Muminov,   Xurshida   Gopirovalarning   hammuallifligidagi   “Rauf   Parfi
she’riyatining   lingvopoetikasi” 15
  monografiyasidir.   Monografiyada   Rauf   Parfi
ijodida   individual-uslubiy   xususiyatlariga   katta   e’tibor   qaratilgan,   shoir   poetik
asarlari tilining badiiyatini ta’minlovchi lingvopoetik va fonopoetik vositalar tahlil
qilingan.   Shuningdek,   shoir   she’riyatida   onomastik   birliklarning   qo‘llanilishi   va
uslubiy   xususiyatlari,   troplar,   semantik-stilistik   vositalar,   ularning   xususiyatlari
misollar   bilan   yoritilgan.   Monografiyada   “ Rauf   Parfi   she’rlarining   yetakchi
lingvopoetik   xususiyati   uning   shakli   va   mazmun   mohiyatiga   asoslanganligidir.
Shoir   she’rlaridagi   har   bir   mavzu   biror   g‘oya   tomon   yo‘naltirilgan   bo‘lib,   ular
ma’lum ko‘chma ma’no, she’riy san’at, uslubiy vosita va shu kabilarni vazifasini
bajargan.  Rauf Parfi o‘z she’rlarida tilimizning barcha imkoniyatlaridan fonetik-
fonopoetik,   leksik,   semantik-stilistik,   uslubiy   vositalardan   unumli   foydalangan.
Mana   shular   asosida   she’r   tilini   oddiy,   jozibador   va   musiqiyligini   ta’minlashga
harakat qilgan ” 16
 degan asosli fikrlarni keltiradi. 
Sadoqat   Kamolovaning   “Rauf   Parfi   she’riyatida   oksyumoron
lingvopoetikasi” 17
  mavzusidagi   magistrlik   dissertatsiyasi   ham   shoir   ijodini
o‘rganish doirasida so‘nggi yillarda qilingan ishlardan hisoblanadi.  Tilshunoslikda
amalga oshirilgan tadqiqotlarni asosan yuqorida to‘xtalgan ishlar hamda birqancha
turli aspektda yondashilgan, turli mavzudagi maqolalar tashkil qiladi. 
Rauf   Parfi   ijodining   tadqiqi,   o‘rganilishi   borasida   adabiyotshunoslik
tilshunoslikdan   ancha   ilg‘or   deb  ayta   olamiz.   Xususan,   Behzod   Fazliddinov   “XX
asr  o‘zbek falsafiy-intellektual  she’riyati (G‘afur G‘ulom, Asqad Muxtor  va Rauf
Parfi   ijodi   misolida)” 18
  doktorlik   dissertatsiyasida   Rauf   Parfi   falsafiy-intellektual
15
  Muminov S., Gopirova X. Rauf Parfi she’riyatining lingvopoetik xususiyatlari.  –  Farg‘ona, 2022 –B.112.
16
 Muminov S., Gopirova X. Rauf Parfi she’riyatining lingvopoetik xususiyatlari.  –  Farg‘ona, 2022. –B.93. 
17
 Kamolova S. Rauf Parfi she'riyatida oksyumoron lingvopoetikasi. Mag…dis.  –  Toshkent, 2022. –B.77.
18
  Фазлиддинов   Б .   ХХ   аср   ўзбек   фалсафий - интеллектуал   шеьрияти   ( Ғафур   Ғулом ,   Асқад   Мухтор   ва   Рауф
Парфи   ижоди   мисолида ) :  Филол. фан. бўйича фалс. д-ри (P h D) дисс . ─ Тошкент, 2019.  –    Б. 162 .   she’riyatining muhim belgilarini tadqiq qiladi, bu belgilardan  metaforik tafakkurni
ijodiy intellektualligini ta’minlovchi asosiy vosita deb baholaydi.  
Ilhom G‘aniyev “Rauf Parfi O‘zturk dunyosi” 19
 nomli shoir she’rlari tahliliga
bag‘ishlangan   kitobni   e’lon   qildi.   Ushbu   kitob   722   sahifadan   iborat   bo‘lib,   Rauf
Parfi   O‘zturk   fenomenining   yangi   qirralarini   kashf   etishga   qaratilgan.   Shoir
she’riyatidagi o‘ziga xoslik, obrazlar poetikasi, badiiy san’atlar, metaforalar, poetik
sintaksis   kabi   nazariy   masalalar   ijodkor   falsafiy   konsepsiyasidan   kelib   chiqib,
jahon   adabiyotiga   qiyosan   o‘rganilgan.   Ushu   kitob   adabiyotshunoslik   hamda
tilshunoslikda   Rauf   Parfi   ijodini   o‘rganuvchilar,   tadqiqotchi   bo‘lmagan   shoir
ijodining ixlosmandlari uchun birdek qimmatli manbadir.
Tadqiqotlardan   yana   biri   filologiya   fanlari   nomzodi,   dotsent   Salomat
Matkarimova rahbarligida yozilgan Mahliyo Rahimboyevaning “Rauf Parfi ijodida
tabiat   tasviri   bilan   bog‘liq   timsollar” 20
  monografiyasidir.   Monografiyada   shoir
she’rlaridagi   quyosh,   tong,   bulut,   qor,   kecha,   yulduz,   tun   kani   obrazlar   tahlil
qilingan. 
Rauf   Parfi   ijodi   xorijda,   xususan,   Turkiyada   o‘rganilishi   bo‘yicha   eng
qimmatli   tadqiqotlardan   biri   Hikmat   Korashning   monografiyasi 21
  hisoblanadi.
Ushbu   monografiyaga   Ramiz   Qorabulut   tomonidan   taqriz   yozilgan 22
.   Turkiyada
adabiyotshunos   Olim   To‘laboyev   (Olim   Oltinbek)tomonidan   nashrga   tayyorlanib
Rauf Parfining ikki jildli “Tanlangan asarlari” 23
  e’lon qilindi.   Turkiyaning “Türk
edebiyatı”   jurnalining   2022-   yil   oktyabr   oyi   588-soni   to‘laligicha   Rauf   Parfiga
bag‘ishlandi.   Jurnaldan   Hikmet   Korash,   Obida   Fayzullayeva,   Behzod   Fazliddin,
Olim To‘laboyev, Dilmurod Quronov kabi olimlarning Rauf Parfi hayoti va ijodiga
doir maqolalari 24
 o‘rin olgan. 
19
 Ғаниев И. Рауф Парфи  Ўзтурк дунёси: Муҳаррир нашриёти –   Тошкент, 2021 –   Б.724.
20
 Rahimboyeva M. Rauf Parfi ijodida tabiat tasviri bilan bog‘liq timsollar. (monografiya)  –   Urganch, 2022.  –  B.61.
21
 Hikmet Koraş. Özbek Şairi Rauf Parfi. Kömen Yayınları, Konya 2009, 614 s.;  
22
 Ramiz Karabulut. ―Hikmet Koraş, Özbek Şairi Rauf Parfi, Kömen Yayınları, Konya 2009, 614 s. Türklük Bilimi
Araştırmaları. Yıl: 2009, sy: 25, s.247-248.  
23
  Рауф   Парфи .  Танланган   асарлар . Seçilmiş Eserler.  Шеърлар . 1.C. Bengü Yayınları 2021, 332  б ;  Рауф   Парфи .
Танланган   асарлар . Seçilmiş Eserler.  Шеърлар . 2.C. 2021, 460  б .  
24
Abide Fayzullayeva. Özbek Şairi Rauf Parfi Öztürk‘ün Şiir Dünyası. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi // Journal
of   Turkish  World   Studies,   X/2   (Kış  2010),   s.173-184;   Behzod   Fazliddin.   Rauf   Parfı   She‘rıyatıda   Shamol   Obrazı.
Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 2018 C. 1, sy: 1, s.1-6; Olim Tolaboyev. Özbek Şairi Rauf Parfi‘
Nin ―Kırım   Hayalleri  Şiir  Dizisi.  Uluslararası  Türk  Lehçe  Araştırmaları   Dergisi   (Türklad)  Yıl   2022, C.6, sy:  2,‖   Rauf Parfi ijodining keng ko‘lamda tadqiq qilinayotganligi, turli mavzudagi
tadqiqot   mavzularining   asosiy   obyekti   bo‘layotgani   shoir   iste’dodining   yuqori
baholanishidan   dalolat   beradi.   So‘zni   har   kim   ham   aytishi   mumkin,   ammo
tuyg‘uni, hissiyotni hamma ham yetarli darajada yetkazib bera olmaydi. Xususan,
Forobiy she’riyat va shoir, umuman ijod ahli, ularning iste’dodi haqida fikr yuritar
ekan   shoir   ahlini   uch   toifaga   bo‘ladi.   “Birinchi   toifasi:   shoirlar   chindan   ham
tug‘ma   qobiliyatli   va   she’r   bitishga   tayyor   tabiatli   kishilar   bo‘ladi,   tashbih   va
tamsilga   layoqatli   bo‘ladilar.   Bir   xil   shoirlar   she’r   san’atidan   yetarli   xabardor
bo‘lavermaydi,   balki   tug‘ma   qobiliyatining   o‘tkirligi   bilan   qanoat   hosil   qiladilar.
Ular   o‘zlarining   iste’dod   darajalariga   ko‘ra   ish   tutadilar.   Ularda   she‘r   san’atini
o‘zlashtirib   olish   uchun   kamolot   yetishmaydi.   Kim   o‘sha   toifadagi   odamning
yozgan   she’rini   ko‘rib,   u   qobiliyatli   odam   ekan   deb   o‘ylasa,   buni   shunday
tushunish   kerakki,   uning   fe’l-atvorida   shoirlarga   xos   turq-ko‘rinish   mavjudligi
uchun   o‘sha   odam   shunday   xulosaga   kelgan.   Ikkinchi   toifasi:   bu   xil   odamlar
chinakam   shoirlik   san’atini   egallagan   bo‘lishadi,   hatto   she’riy   ijodga   xos
xususiyatlardan   birontasi-   u   qaysi   she’r   turiga   aloqador   bo‘lmasin-baribir,   bu
qonun-qoidalar undan qochib qutulmaydi. Ular she’riyat san’atida qo‘llaniladigan
tashbih va tamsillarni judayam mahorat bilan ishlatadilar. Bu toifa shoirlar chindan
ham   qobiliyatli   shoirlar   deb   aytishga   sazovordirlar.   Uchinchi   toifasidagilar:
yuqorida   aytib   o‘tilgan   ikki   toifa   shoirlarining   fe’l-atvoriga   taqlid   qiluvchilar
bo‘ladi.   Bu   toifaga   mansub   odamlar   ikkala   toifa   shoirlar   yo‘lini-ijodini   yod
oladilar…” 25
  Shaxsi   va   she’riyati   favqulodda   betakror   va   jozibali   bo‘lgan   Rauf
Parfi O‘zturkni hech ikkinalishlarsiz ikkinchi toifa shoirlari qatoriga kirita olamiz. 
XX asr ikkinchi yarmi va XXI asr boshida yashab ijod etgan shoir Rauf Parfi
O‘zturk – o‘zbek adabiyoti tarixida yorqin iz qoldirga millatparvar va vatanparvar
ijodkordir. Shoir erk, adolat madh etilgan, tabiat tavsiri, jilolanishlari, inson ruhiy
s.369-382; Hikmet Koraş. Esarette Sürgüne Ağıt Ve Özbek Şiirinde Millî Romantizmin Yeniden Doğuşu. Türklük
Bilimi   Araştırmaları   (2008   ):   Issue   24,  s.67-78;   Hikmet   Koraş.   Rauf   Parfi‘nin   Şiirlerinde   İntikam   Duygusu.  Acta
Turcica   Yıl   III,   sy.1/2,   Ocak   2011,   s.322-352.   ―Kültürümüzde   İntikam ,   Editörler:   Emine   Gürsoy   Naskali,   Hilal‖
Oytun Altun, Æevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi Online Thematic Journal of Turkic Studies;  
25
  Форобий .  Аристотел . Поэтика   китоби /  Шоирлар   саньати   қонунлари   ҳақидаҒафур   Ғулом   номидаги   Адабиёт
ва   саньат   нашриёти :   –   Тошкент , 1980.   70-71- б. olami,   his-tuyg‘ulari   ifodalangan   she’rlarida   o‘zbek   tilini   jilolantirgan   hamda
uning   imkoniyatlarining   nechog‘lik   boy   ekanligini   ko‘rsatib   bergan.   Rauf   Parfi
ijodida   so‘zlar   o‘z   ma’nosidan   shoirning   tafakkur   hamda   tasavvur   kuchining
ta’sirida   o‘zgacha   ma’nolar   kasb   etgan.   Bunday   so‘zlar   o‘quvchini   mulohaza
qilishga   undaydi,   so‘zning   qarida   yashiringan   ma’nolarni   ochishga   qiziqtirib
qo‘yadi.     Shu   nuqtayi   nazardan   Rauf   Parfi   ijodini   adabiyotshunoslik   bilan   bir
qatorda   tilshunoslikning   zamonaviy   yo‘nalishlari   mezonlari   asosida   tahlil   qilish,
ijodi   bo‘yicha   tadqiqotlar   olib   borish   bugungi   tilshunoslikning   dolzarb
masalalaridan hisoblanadi. 
1.2.Tilshunoslikda okkazionalizmlar tadqiqi
          Til -kishilik jamiyating ajralmas bir bo‘lagi. Til insonlarning eng muhim
aloqa   vositasi   sifatida   jamiyat   taraqqiyoti   bilan   birga   doimiy   ravishda   o‘zgarib,
rivojlanib   boradi.   Uzluksiz   rivojlanish   tilning   har   bir   sathiga   va   birliklariga   o‘z
ta’sirini   o‘tkazmasdan   qolmaydi.   Til   birliklaridan   biri   bu-so‘z.   So‘zning   esa   shu
kunga   qadar   barcha   olimlar   tomonidan   tan   olinadigan   umumiy   ta’rifi   yaratilgan
emas.   Bir   qator   olimlar,   xususan,   A.A.Reformatskiy,   F.Fortunatov,
L.I.Barannikova, A.A.Potebnya, J.Maruzo, Sh.Rahmatullayev asarlarida so‘zga o‘z
ta’riflarini   berib   o‘tishgan.   B.N.   Golovin 26
    so‘zga   shunday   ta’rif   beradi:   “ So‘z
tilning   eng   kichik   ma’noli   birligi   bo‘lib,   gap   tuzish   uchun   nutqda   erkin   tiklanish
xususiyatiga  ega”.   Ma’lumki,  til  alohida  tizim  sifatida  aloqa-munosabat,   to‘plash
(akkumulyativ) va emotsional-ekspressiv kabi vazifalarga ega. Nutqiy emotsional-
ekspressivlikni   ta’minlash   maqsadida   til   me’yorlarining   buzilishi   natijasida
tasodifiy   so‘zlar   vujudga   keladi:   zulmatgoh,   Jinniston,   otashin   muzlar …   .
Tilshunoslikda bu tasodifiy qo‘llangan so‘zlarni qanday nomlash bo‘yicha bahslar
mavjud.   Ko‘plab   olimlar   tomonidan   turlicha   nomlash   holatlari   ham   kuzatiladi.
Masalan,   okkazional   so‘zlar,   neologizmlar,   tasodifiy   so‘zlar   ( случайные   слова ),
individual   so‘zlar,   muallif   so‘zlari,   muallif   neologizmlari,   stilistik   neologizmlar,
adabiy   neologizmlar,   shoir   neologizmlari   va   h.k.   Rus   tilshunosligida   esa   bu
26
 Головин Б.Н. “Введение в языкознание”.  M .: 1973. Стр.70 tasodifiy   so‘zlarga   nisbatan   “ okkazional ”   terminini   ilk   bor   N.I.Feldman 27
qo‘llagan.   “Okkazional”   so‘zi   lotincha   “occosinalis”   so‘zidan   olingan   bo‘lib
“tasodifiy”   degan   ma’noni   anglatadi.   “Okkazional”   termini   “Uzual”   terminiga
qarama-qarshi  qo‘yiladi.   “Uzual”   so‘zlar  lotincha   “urf-qoida”, “qo‘llash”   degan
ma’nolarni   anglatuvchi,   ma’lum   til   vakillari   tomonidan   qo‘llash   uchun   qabul
qilingan   so‘zlardir.   G.Paul 28
  esa   birinchilardan   bo‘lib,   hosila   ma’noni   uzual   va
okkazional   ma’noga   ajratib   o‘rgangan.   V.V.Lopatin   okkazionalizmlarni
“Yozuvchilarga xos okkazionalizmlar (   писателъские   окказионализмы )”   29
  desa,
B.A.Belova   okkazionalzmarni   “Individual-muallif   qo‘shma   sifatlari
( индивидуально  -  авторские   сложные   прилагательные )” 30
 deb qo‘llaydi. 
O‘zbek   tilshunosligida   so‘nggi   yillarda   okkazionalizmlar   tadqiqiga
bag‘ishlangan   ishlar   sanoqli   bo‘lib,   asosan   ijodkorlarning   so‘z   qo‘llash   mahorati,
badiiy kuchini ko‘rsatishga bag‘ishlangan ishlarda qisman uchratishimiz mumkin.
Ana shunday ishlardan biri I.Ernazarovaning “Muallif so‘z ijodkorligining lisoniy-
kognitiv   tahlili   (Eshqobul   Shukur   ijodi   misolida)” 31
  mavzusidagi   tadqiqotidir.
Ushbu   tadqiqotda   I.Ernazarova   ijodkorlar   tomonidan   yaratiluvchi   okkazional
so‘zlarga   nisbatan   “ijodiy   yasalma”   iborasini   qo‘llaydi.   Tadqiqotda   Eshqobul
Shukur   asarlaridagi   okkazional   so‘zlarni   bir   nechta   turga   ajratgan   holda   tahlil
qiladi.
Tilshunoslikda   ijodkorlar   tomonidan   yaratilgan   okkaziona   yasalmalarga
nisbatan   “neolagizmlar”   terminini   qo‘llash   holatlari   ham   uchrab   turadi.   Xususan,
A.Hojiyevning   “Tilshunoslik   terminlarning   izohli   lug‘ati”da   ham
okkazionalizmlarga   nisbatan   neolagizmlar   ta’rifi   beriladi:   “Okkazionalizmlar.
Mahsuldor bo‘lmagan model asosida yasalgan va faqat shu nutqiy matnning o zidaʻ
27
  Фельдман Н.И. Окказиональные слова и лексикография//Вопросы языкознания-1957-Н. С.66.
28
  Paul   H  .  Prinzipicn   der   Sprachgeschte . –  S .100.
29
  Лопатин В.В. Рождение слова // Неологизмы и окказиональное словообразование. ─ М.: Наука, 1973.─ с.
67.
30
  Белова Б.А. Об особенности компонентного состава индивидуально-авторских сложных прилагательных
(на материале поэзии В.Луговского) // Русское слово и языке и речи. ─ Кемерово: Кемеровского ГУ, 1976. ─
с. 3
31
Эрназарова   И.   Муаллиф   сўз   ижодкорлигининг   лисоний-когнитив   таҳлили   (Эшқобил   Шукур   ижоди
мисолида) :  Филол. фан. бўйича фалс. д-ри (P h D) дисс . ─ Самарқанд, 2022. –  Б.1 42 qo llangan   so‘z,   individual-uslubiy   neologizmlardir”ʻ 32
.   Neolagizmlar   jamiyat
taraqqiyoti,   hayotning   talab-ehtiyoji   bilan   paydo   bo lgan   yangi   narsa   va	
ʻ
tushunchalarni   ifodalovchi   so zlar	
ʻ .   Neologizmlarning   yangiligi   dastlab   paydo
bo lgan   vaqtlardagina   sezilib   turadi,   vaqt   o tgach,   ular   “yangilik”   xususiyatini	
ʻ ʻ
yo qotib, odatda, faol so zlar qatoriga o tadi. Masalan,
ʻ ʻ ʻ   o zbek tili	ʻ  uchun bir qancha
yil   davomida   yangi   hisoblangan   marketing ,   reyting ,   tender   so zlari   hozirgi   kunda	
ʻ
umumiste moldagi   so zlarga   aylanmoqda.   Neolagizmlar   ilmiy   asarlarda   termin	
ʼ ʻ
vazifasini,   badiiy   asarlarda   uslubiy   vazifani   bajaradi.   Tilshunos   A.Arjanov 33
ning
fikricha,   bunday   tasodifiy   so‘zlarga   nisbatan   “neologizm”   terminini   qo‘llab
bo‘lmaydi.   Neologizmlar   ya’ni   yangi   so‘zlar   tezda   umumxalq   mulkiga   aylanadi,
omma   orasida   oson   va   tez   tarqaladi,   osongina   singib   ketadi,   hattoki,   lug‘at
tarkibiga ham tezda to‘la huquqli so‘z sifatida kiritiladi. Neologizmlar endi paydo
bo‘lganida   yangilik   bo‘yog‘ini   saqlab   turadi,   til   iste’molchilari   tomonidan
o‘zlashtirilganidan   so‘ng   yangilik   bo‘yog‘ini   yo‘qotib,   me’yoriy   so‘zlar   qatoriga
o‘tadi.   Faqat   shu   soha   bilan   shug‘ullanuvchilar   va   tilshunoslargina   bu   so‘zlarni
qachonlardir   yangi   so‘z   bo‘lganligini   eslab   qoladilar.   Okkazionalizmlar   esa
neologizmlarga   nisbatan   o‘z   matnlarida   yashaydi.   Okkazionalizmlar   ham
neolagizmlar  singari  badiiy asarlarda uslubiy vazifa bajaradi, shuningdek,  badiiy-
estetik   vazifasi   yuqori   bo‘ladi.     Tilshunoslarning   okkazionalizm   va   neolagizmlar
haqidagi fikrlarini Venn diagrammasida umumlashtirishimiz mumkin:
32
  Ҳожиев   А.   Тилшунослик   терминларининг   изоҳли   луғати.   ЎзМЭ   Давлат   илмий   нашриёти :   ─     Тошкент,
1985. –  Б. 74.
33
Аржанов  A . Закон есть закон//Журналист  – М.: 1968 .-№3-с.20.                                                        
      Yuqorida   aytib   o‘tilgan   g‘ayriodatiy   yasalmalarga   nisbatan   qaysi   termini
qo‘llash   yanada   aniqroq   bo‘lishi   uchun   ularni   ikkiga   ajratgan   holda   o‘rganish
qulayroqdir:   okkazional   so‘zlar   va   okkazional   ma’noga   ega   so‘zlar .   Bu   ikki
guruhni   esa   umumiy   bir   nom   “okkazionalizmlar”   termini   ostida   birlashtirsak
yanada qulayroq bo‘ladi. Bunda biz okkazional so‘z va okkazional ma’noni o‘zaro
bir-biridan   farqlashimiz   kerak   bo‘ladi.   Okkazional   so‘z   tilning   lug‘at   sathida
mavjud   bo‘lmagan,   bir   ijodkor   tomonidan   qo‘llangan,   g‘ayriodatiy   yasalish
tizimiga   ega   bo‘lgan   so‘zlar   hisoblanadi:   buzg‘unzor,   chiroqpana,   she’rkor,
yong‘inrez  kabi. Keltirilgan misollardan ham bu so‘zlarning g‘ayriodatiy, yasalish
tizimi   ham   tasodifiy   ekanligini,   lug‘at   tarkibida   uchramasligini   ko‘rishimiz
mumkin.   Bunday   so‘zlarda   ham   yasalish   tizimi   odatiy   so‘z   yasalish   tizimiga
o‘xshash,   ularda   ham   faol   qo‘llaniladigan   qo‘shimchalar   mavjud,   lekin   bu
qo‘shimchalar odatdagi ma’nosidan farq qiladi. 
Okkazional so‘zlarning yasalish tizimining bir necha turlari mavjud:
      Muayyan   so‘z   yasalish   andozalariga   muvofiq   yasalish:   zulmatgoh,
she’rkor, Jinniston, vahmzor, hasratgar, itdoshlar.         Bu   yasalish   tizimida   faol   qo‘shimchalar     -zor,   -kor,   -goh,   -iston,   -dosh,   -
kash   kabi   qo‘shimchalardir.   Bu   qo‘shimchalar   asosga   qo‘shilib   o‘z   vazifasini
bajarsada,   odatdagidan   farq   qiladi.   Masalan,   –zor   qo‘shimchasi     til   mezonlari
bo‘yicha   jonli,   o‘suvchi   narsalarni   bildiradigan   so‘zlarga   qo‘shiladi,   asosda
anglashilgan narsa ko‘p bo‘ladigan joy nomini bildiradigan o‘rin-joy otini yasaydi,
lekin   okkazional   so‘zlar   tarkibidagi     -zor   qo‘shimchasi   jonli,   o‘suvchi   narsalarni
bildiradigan so‘zlarga emas, asosan mavhum otlarga qo‘shilgan va bu tasodifiylik
okkazioanal so‘zlarni vujudga keltirgan:
“ buzg‘unzor  qo‘ynida ungan sof gulim”,
 “ vahmzor  jahonsen, qalbimni yoqib, 
she’riyat qariga sho‘ng‘irman shodon”,
 “taskin izlar yig‘lab, vujudi vayron,
  alamzor  bog‘iga ezilib qaytar”, 
Nola qildi. Tepib o‘tdi  itdoshlar
Achchiq suvin sepib o‘tdi  itdoshlar ”, 
“ ikki jahon bilmagan jahon,
 ikki shoir ma’yus,  hayolkash ”. (Rauf Parfi)
      Keying   yasalish   turi   so‘z   qo‘shish   yoki   so‘z   birikmasini   lug‘aviy   birlikka
aylantirish   yo‘li   bilan   yasalish:   donishqishloq,   qo‘shiqdaryo,   odamqurt,
muzpalov, qulfarzand, shishaqul, xotinkavush, chiroqpana …
“Jonchiqar og‘riqqa ayladi duchor
Oqdi  qo‘shiqdaryo -erigan jismim…”  (Usmon Azim)
“…yuz  qo‘yli  to‘ng‘ich  amakimgina yaxshi  yashardi.  Ammo xotinining sochi
uning peshonasiga tushganidan, uzoqni ko‘ra olmaydi. “ xotinkavush ” bo‘lib
yuradi…”;“…faqat  qulfarzand  tug‘moq sharafmi bu qopqondagi yurtda?...”
“…u qishloqning eng mashhur  shishaqul i, sharmandasi, sobiq qassobi…”
“…-sen esa   odamqurtsan ! Bobom saharda jon berdi…”,“… bir hafta burun
osh   qilgandik.   Hali   ham   muzlatgichda   turgan   ekan… Muzhayot ga   –
muzpalov …”.  (Javlon Jovliyev “Qo‘rqma”)      Yuqorida keltirilgan misollardagi   qo‘shiqdaryo, qulfarzand, xotinkavush ,
so‘zlari so‘zlarni qo‘shish orqali yasalgan bo‘lsa,  muzpalov, odamqurt, shishaquli
so‘zlari so‘z birikmalarini (muzdek yoki muzlagan palov, odamni  yeb bitiradigan
qurt,   shishaning   quli)   lug‘aviy   birlikka   aylantirish   yo‘li   bilan   yasalgan   va   bu
g‘ayriodatiy   so‘zlar   badiiy   tasvirni   yanada   oshirgan.   Xususan,   xotinkavush
okkazional   so‘zi   xotinining   chizgan   chizig‘idan   chiqmaydigan,   uning   oyoqlari
ostida   kavush   kabi   ezilib   xor   bo‘layotgan   erkak   obrazini   badiiy   jihatdan   ochib
berishga xizmat qilgan. Bunday okkazional so‘zlar ijodkorning fikrini va o‘ylarini
o‘quvchiga yanada aniqroq, ta’sirli va kengroq tarzda yetkazib beradi. 
E.A.Zemskaya   okkazionalizmlarni   so‘z  yasalish  nuqtai  nazaridan  o‘rgangan.
Tadqiqotchi okkazionalizmlarni yasalishiga ko‘ra ikki guruhga bo‘ladi:
1.   So‘z   yasash   qoidalariga   mos   kelmagan   holda   vujudga   kelgan
okkazionalimzlar.
2.   Tildagi   so‘z   yasalishi   qoidalariga   binoan   unumli   yoki   kamunum
yasovchilar asosida yasalgan okkazionalizmlar.
E. A. Zemskaya birinchi guruh okkazionalizmlarini so‘z yasash qoidalarining
mutlaqo buzilishi asosida vujudga keladigan so‘zlar sifatida talqin qiladi. Ikkinchi
guruhdagilar   esa   so‘z   yasalish   qoidalarining   umumiy   jihatlari   buzilishi   natijasida
paydo bo‘lganini ko‘rsatib o‘tadi 34
.
O‘zbek tilshunosligida ham badiiy nutq okkazionalizmlariga ijodkorning so‘z
tanlash   mahorati   doirasidagi   ishlarda   qisman   to‘xtalib   o‘tilgan.   B.Umurqulov
affikslar   yordamida   va   so‘zlarni   qo‘shib   so‘z   yasash   asosida   vujudga   kelgan
okkazionalizmlarni tadqiq etadi 35
. A.Mamatov ham so‘z yasash asosida yaratilgan
okkazionalizmlarga to‘xtalib, ularni uch guruhga bo‘ladi:
1.Strukturasi tildagi so‘z yasalish sistemasiga asoslangan okkazionalizmlar.
2.Strukturasi   umuman   so‘z   yasalish   sistemasiga   asoslangan,   lekin   u   yoki   bu
darajada system qonuniyatlardan chetga chiqqan okkazionalizmlar.
34
  Земская Е.А. Современный русский язык. Словообразование ─ М.: Просвещение, 1973. ─ с. 229. 
35
 Умурқулов Б. Поэтик нутқ лексикаси. ─ Т.: Фан, 1990. ─ Б.48-49.  3.Ikki yoki undan ortiq har qil o‘zakli va turli ma’noli so‘zlarning birikuvidan
tashkil topgan, ya’ni kontaminatsiyalashgan okkazionalizmlar 36
. 
Tilshunos   S.Toshaliyeva   ham   okkazionalizmlarni   yasalish   nuqtayi   nazaridan
keng   va   maxsus   o‘rganib   “O‘zbek   tilida   okkazional   so‘z   yasalishi”   mavzusidagi
tadqiqotini   yozadi,   mavzu   doirasida   bir   qator   maqolalari   e’lon   qilingan. 37
S.Toshaliyevaning   ushbu   tadqiqoti   o‘zbek   tilshunosligida   okkazionalizmlar
tadqiqiga   bag‘ishlangan   dastlabki   katta   ishlardan   hisoblanadi.   O‘zbek
tilshunosligiga   so‘nggi   yillarda   okkazionalizmlar   tadqiqida   doir
O.To‘xtasinovaning   “O‘zbek   tilida   leksik   okkazionalizmlar   va   ularning   badiiy-
estetik xususiyatlari” mavzusidagi tadqiqotini e’tirof etish mumkin.  Olima fikricha,
okkazionalizmlar   xalq   va   til   ijodkorlari   tomonidan   yaratiladi   va   shu   xususiyatiga
ko ra,   ikki   turga:   og zaki   nutq   okkazionalizmi   va   badiiy   okkazionalizmgaʻ ʻ
bo linishini   ta’kidlab,   okkazional   so zlar   haqida   quyidagi   fikrlarni   bildiradi:
ʻ ʻ
“Okkazional   so zlar   so zlovchi   yoki   ijodkorlar   tomonidan   o z   fikri   va   maqsadini	
ʻ ʻ ʻ
o ziga   xos   tarzda   va   aniq   ifodalash,   o zlari   tasvirlayotgan   biror   shaxs,   narsa,	
ʻ ʻ
obyekt, voqea-hodisalarning barcha qirralari  bilan namoyon etish hamda ularga
nisbatan   bo lgan   o z   munosabati,   ya’ni   his-tuyg ularini   yorqin   ifodalash	
ʻ ʻ ʻ
maqsadida   yaratiladi   va   qo llaniladi.   Okkazionalizmlar   tasvir   obyektini	
ʻ
tasvirlashda   tildagi   imkoniyatlar   nutq   egasini   qoniqtira   olmaganda   yaratiladi.
Okkazionalizmlar   bir   marta   qo llanilishi   va   o ta   ta’sirchanligi,   obraz   yaratishda
ʻ ʻ
nihoyatda qulayligi bilan til birliklaridan farqlanib turadi” 38
. 
Okkazionalizmlarni   o‘rganish   va   tadqiq   qilish   tilning   boy   imkoniyatlarini
ko‘rsatishga yordam beradi. 
Bob bo‘yicha xulosalar
36
  Маматов А. Ҳозирги ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари: Филол. фанлари д-
ри ... дис. ─  Тошкент , 1991. – Б.202. 
37
  Тошалиева   С.   Маромсиз   ясамалар   ҳақида   //   Ўзбек   тили   ва   адабиёти   .   ─   1993,   -   №3.   ─   Б.   71-74;   Ўша
муаллиф.   Илм-фан   ривожининг   лисоний   аломати   //   Ўзбекистон   адабиёти   ва   саньати.─   1993,   1   окт..   Ўша
муаллиф. Ўзбек тилида окказионал сўз ясалиши: Филол. фанлари номзоди ... дис. ─  Тошкент , 1998. ─  Б. 166 .  
38
  Тўхтасинова О. Ўзбек тилида лексик окказионализмлар ва уларнинг бадиий-эстетик хусусиятлари:   Филол.
фан. бўйича фалс. д-ри (P h D) дисс. – Тошкент, 2007 – Б.118. 1.   Lingvopoetika   bevosita   badiiy   matn   va   uning   tahlili   bilan   bog‘liq   bo‘lib,
adabiyot   va   tilshunoslik   o‘rtasida   ko‘prik   hosil   qiluvchi,   tadqiqodlarida   har   ikki
fanning ma’lumotlariga tayanuvchi sohadir. Lingvopoetik tadqiqotlar natijasida til
ilmida   ijodkor   shaxsining   olamni   qanday   idrok   etishi,   u   haqidagi   tasavvurlari,
ruhiy   kechinmalari,   voqalikka   bo‘lgan   munosabatining   badiiy   matnda   qanday
yo‘llar bilan aks ettirishi kabi  bir qator masalalar dolzarblik kasb etmoqda. Jahon
tilshunosligida   til   imkoniyatlarini   ochishda   poetik   nutq   markaziy   obyektlardan
biriga   aylandi.   Poetik   nutq   o‘z   navbatida   emotsional-eksperssivligi,   obrazliligi
bilan   ajralib   turadi   va   muallif   his-tuyg‘ularini,   ilgari   surgan   g‘oyalarini   ta’sirli
yetkazib berishga xizmat qiladi.
2. Rauf Parfi ijodining keng ko‘lamda tadqiq qilinayotganligi, turli mavzudagi
tadqiqot   mavzularining   asosiy   obyekti   bo‘layotgani   shoir   iste’dodining   yuqori
baholanishidan dalolat beradi.
3.   O‘zbek   tilshunosligida   so‘nggi   yillarda   okkazionalizmlar   tadqiqiga
bag‘ishlangan   ishlar   sanoqli   bo‘lib,   asosan   ijodkorlarning   so‘z   qo‘llash   mahorati,
badiiy kuchini ko‘rsatishga bag‘ishlangan ishlarda qisman uchratishimiz mumkin .
  4.   O‘zbek   tilining   o‘ziga   xos   imkoniyatlarini   ko‘rsatib   berishda   hamda
barchaga   ma’lum   va   ma’lum   bo‘lmagan   ifodaviy   imkoniyatlarni   ochishda   badiiy
so‘z   ijodkori   bo‘lgan   yozuvchi   va   shoirlar   asarlarining   til   xususiyatlarini   tadqiq
qilish dolzarb vazifalardandir.
II BOB. RAUF PARFI IJODIDA OKKAZIONALIZMLARNING
XUSUSIYATI VA BADIIY-ESTETIK VAZIFASI 2.1.  Okkazional yasalmalar va ularning badiiy-estetik vazifasi
Tilshunoslikning  dolzarb  masalalaridan  biri   til   va  nutq hodisalarining  o‘zaro
aloqadorligini   o‘rganishdir.   Lisoniy   birlik   hisoblangan   so‘z   nutqda   nutq   birligi
(so‘z),   nutqdan   tashqarida   esa   til   birligi   (leksema)   hisoblanadi.   Bu   holat,   bir
tomondan,   til   va   nutqning   o‘zaro   farqlanishini,   ikkinchi   tomondan,   o‘zaro
chambarchas   bog‘liqligini   ko‘rsatadi.   Bilamizki,   nutq   birliklari   til   birliklaridan
farqli   ravishda   nutq   jarayonining   mahsuli   sifatida   vujudga   keladi.   O‘z   navbatida
nutqiy   jarayon   til   birliklarining   qo‘llanishi,   ularga   xos   ma’no   qirralarining
namoyon bo‘lishi uchun bir vaziyatdir (til –imkoniyat, nutq –vaziyat). Bu vaziyatni
tilshunoslikda   kommunikativ   vaziyat   deb   ataymiz.   Kommunikativ   vaziyat   esa
so‘zlarning   turli ma’nolarining ro‘yobga chiqishi uchun ma’lum sharoit yaratadi.
Bu   o‘rinda   ijodkorlar   barcha   lisoniy   birliklar   bilan   bir   qatorda   o‘z   individual
uslublariga   xos   bo‘lgan   so‘z   va   iboralarni   ham   ishlatadi.   Muallifning   individual
uslubiga   xos   bo‘lgan   hodisalardan   biri   okkazional   yasalmalar   va   oksyumoron
birikmalardir.   Ularni   o‘zaro   birlashtiruvchi   bir   nechta   xususiyatlari
okkazionalizmlar   umumiy   nomi   bilan   atashimizga   asos   bo‘ladi.   Okkazional
yasalmalar takrorlanmaslik, me’yoriy bo‘lmaganligi, nominativ ixtiyoriylik va so‘z
yasalish xossalariga ega bo‘lgan nutqiy ifoda birligidir. Okkazional yasalmalar til
tizimi   qoidalaridan   tashqarida   bo‘lishi   bilan   tavsiflanadi,   shuning   uchun
okkazionalizmlar muayyan kontekst yoki muayyan nutqiy vaziyat bilan bog‘lanishi
kerak. Badiiy asarlarda turli sabablarga ko‘ra, bir san’at asarida berilgan ko‘rinishi
bo‘yicha   boshqa   bir   kontekstda   okkazional   yasalmalarni   uchratish   mumkin.
Okkazional   yasalmalarni   mualliflarning   o‘zlari   ataylab   o‘ylab   topmaydi,   ular
nutqiy   vaziyat   talabi   bilan   tasodifan   yuzaga   chiqadi.   Okkazional   yasalmalar
ma’lum   bir   hodisa,   voqelikni,   his-tuyg‘ularni,   ba’zan   badiiyat   tasvir   uchun
shaxslarni   ham   nomlash   vazifasini   bajaradi.   Okkazional   yasalmalar   nominativ
vazifada   kelganda   doimiy   qo‘llaniladigan   nomlovchi   so‘zlardan   ajralib   turadi.
Berilgan obyektning aslida o‘z nomi bo‘lsada, ayni muallif  ifodalamoqchi bo‘lgan
ma’noni   to‘liq   ifodalamaganligi   uchun   okkazinal   yasalmalar   yangidan   nomlaydi. Odatdagi   nomlar   takrorlanadi,   doimiy   hamma   tomonidan   iste’molda   bo‘ladi,
ularning   yaratilishi   va   muloqotga   joriy   qilinishi   jamiyatning   faoliyati   natijasi
bo‘ladi.   Okkazional   yasalmalar   ulardan   farqli   o‘laroq   yaratishda   bir   shaxs   ya’ni
ijodkor   ishtirok   etadi   (ya’ni   ijodkorning   individual   nutqi   mahsuli   sifatida
maydonga keladi),  til sohiblari ularni tushunadi, ammo, doimiy foydalanmaydi.
Tilshunoslikda   “okkazionalizm”   tushunchasiga   ta’rif   berishda   ikkita
yondashuv   shakllanganini   kuzatdik:   keng   yondashuv   va   tor   yondashuv.
V.V.Lopatin va A.G.Likovlar “keng yondashuvga amal qiladilar:
  Okkazionalizmlar  orqali  ular til an’analarida mavjud bo‘lmagan har  qanday
yangi shakllangan so‘zlarni tushunadilar.” 39
 
Tor   yondashuv   tarafdorlari   E.A.Zemskaya   va   E.I.Xanpira  esa   “faqat   alohida
muallif   so‘zlarini   okazionalizm   deb   hisoblaydilar   va   potensial   so‘zlarni
neologizmlarning   alohida   toifasiga   ajratadilar,   ularni   so‘z   yasalish   modellarining
mahsuldorligiga   ko‘ra   ajratadilar” 40
.   Biz   ham   ushbu   tadqiqotimizda   okkazional
yasalmalarga   ikkinchisi,   ya’ni   tor   ma’no   bilan   yondashdik.   Okkazional
yasalmalarni alohida muallif so‘zlari sifatida baholadik, tahlillarni ham shu asosda
amalga oshirishga harakat qildik.
Okkazional   yasalmalarning   keying   taqdirini   lingvistik   qo‘llanish   hal   qiladi.
Tilshunoslar   okkazional   yasalmalarni   faqat   o‘z   matnidagida   yashaydi,   lug‘at
tarkibiga   qabul   qilinmaydi   deb   baholashadi.   Bu   fikrlar   to‘liq   o‘zini   oqlamaydi.
Okkazional yasalmalar ham keng iste’molga kiradi, hatto lug‘at tarkibidan ham joy
oladi. Masalan, Maqsud Shayxzoda tomonidan ilk marotaba qo‘llangan   xalqobod,
nurobod   so‘zlari   hozirgi   kunda   umumtil   leksikasiga   o‘tgan   bo‘lib,   biz   bu
so‘zlardan   onomastikada   ko‘cha   va   mahallalarni   nomlash   uchun   foydalanib
kelmoqdamiz. 
Okkazional   yasalmalar   iste’molga   qabul   qilinadimi   yoki   yo‘qmi   hammasi
jamiyatga   va   til   foydalanuvchilariga   bog‘liq.   Keltirilgan   misol   yuqoridagi
39
  Лопатин  В.   В.  Рождение   слова   //  Неологизмы  и   окказиональн о е   словообразование.  −   М.:  Наука,  1973.   –
С . 152.
40
  Земская Е.А.  Словообразование как деятельность. – М.: КомКнига, 2005. – С . 224. “ okkazional   yasalmalarning   keying   taqdirini   lingvistik   qo‘llanishi   hal   qiladi”
degan fikrimizni dalillashga xizmat qiladi.
Okkazional   yasalmalar   inson   ongida   kontekst   yordamidagina   dekodlanadi.
Okkazional   yasalmalar   badiiy   matnda   ifodali,   o‘ynoqi,   stilistik,   nominativ   kabi
vazifalar bajaradi. Okkazional yasalmalarning xususiyatlari mutlaq doimiy va asta-
sekin   o‘zgarib   boruvchan   bo‘ladi.   Bunda   okkazional   yasalmalarning   dastlabki
badiiy   matnda   qo‘llangan   davri   hamda   vaqtlar   o‘tishi   bilan   muloqotga   qabul
qilinishi, til egalari tomonidan umumiste’molda bo‘lishi oqibatida o‘zgaradigan va
o‘zgarmaydigan   xususiyatlari   taqqoslanadi,   natijada   okkazional   yasalmalarning
xususiyati   barqaror   emasligiga   guvoh   bo‘lamiz.   Quyidagi   jadvalda   ko‘rishimiz
mumkin:
Okkazional yasalmalarning xususiyatlari Mutlaq doimiy Asta-sekin
o‘zgaruvchan
Nutqqa tegishlilik +
G‘ayriodatiylik +
Nominativ ixtiyoriylik +
So‘z yasash mahsuldorligi +
Emotsional-ekspressivlik +
Yagona muallif tomonidan yaratilishi +
Umumtil leksikasiga oidlik +
Yangilik bo‘yog‘i +
  Okkazional   yasalmalar   nutq jarayonida  muhim   uslubiy  vazifa  bajarganidek,
tilning leksik tarkibini ham boyitib boradi. Badiiy asarlar, ayniqsa, she’riyat badiiy okkazionalizmlar yaratiladigan maydon hisoblanadi. Shoir yoki yozuvchi o‘zining
xayoliy   dunyosini   kitobxonga   yetkazish   uchun   izlanadi.   Okkazionalizmlarning
asosiy vazifasi aniq badiiy nutqiy holat uchun xizmat qilish bo‘lib, ular til faktiga
aylanishi yoki aylanmasligi mumkin. Ularning qimmati bu bilan emas, kontekstda
o‘zining   badiiy   funksiyasini   qanday   bajarganligi   bilan   o‘lchanadi.   Badiiy
adabiyotda   nafaqat   mazmun,   balki   so‘zning   qanday   jaranglashi   ham   muhim   rol
o‘ynaydi.   Mazmun   va   jarangdorlik   birgalikda   ta’sirchanlikni   vujudga   keltiradi.
Demak,   badiiy   nutqda   asosiy   e’tibor   ana   shularga   qaratiladi.   Badiiy   nutqda
ishlatilgan   okkazionalizmlarni   o‘rganishdan   shu   narsa   ma’lum   bo‘ladiki,   ular
ma’lum maqsadlarda qo‘llanadi:
– nutqning mazmunini  barcha qirralari bilan aks ettirish maqsadida;
– ifodalanayotgan voqea-hodisani obrazli tasvirlash maqsadida;  
– muallif  bermoqchi bo‘lgan fikr va g‘oyalarni aniq ifodalash maqsadida;
– matnning   emotsional-ekkspressivligi,   hissiy   bo‘yoqdorligini   oshirish
maqsadida;
– berilayotgan   matndagi   biror   voqea-hodisa,   mavhum   tushunchalar,   joy   va
shaxslarni obrazli nomlash maqsadida;
Okkazional yasalmalarning yaratilishiga bir necha omillar sabab bo‘ladi:
– so‘z imkoniyatlarini yuqori darajada ifodalashga intilish;
– muallifning mavzuga bo‘lgan munosabatini ta’kidlash;
– murakkab tasvirni to‘liq ifodalaydigan so‘z toppish istagi.
   Rauf Parfi ijodida qo‘llangan okkazional yasalmalar ham ma’lum madsadda
yatilgan.   “Mamatning   quturgan   iti   uchun   marsiya”   she’rining   ikkinchi   bandida
okkazional yasalmaga e’tibor beramiz:
Nola qildi. Tepib o‘tdi itdoshlar,
Achchiq suvin sepib o‘tdi  itdoshlar .
Boqmas hech it qutirgan it holiga,
Osildilar shilta bo‘lgan yoliga…
She’rning   birinchi   bandida   qo‘nimsiz,   keraksiz   bo‘lib   qolgan   it   tasviri
beriladi. It qishloqda yashagan va shaharga borib qolgan go‘yo. O‘ziga o‘xshagan bir   itni   yo‘ldan   ozdirgan.   Bu   yerda   ishbilarmonlik   qilaman   deb   o‘zidan   ketib
qolgan  boshqalarga  ergashuvchi   noqis  kimsalar  aks  ettiriladi.   Ikkinchi  bandda  bu
noqis   kimsalar   itdoshlar   nomini   oladi.   Itdoshlar   okkazional   yasalmasi   jamiyatda
bunday   kimsalarning   ko‘pligi   va   hatto   o‘ziga   o‘xshaganlarga-da   rahm   qilmasligi,
yiqilganni   tepib   o‘tuvchi,   o‘z   manfaatlaridan   qaytmaydiganlar   ramziy   obrazini
ochib   berish   maqsadida   qo‘llangan.   Shoir   ijtimoiy   muhit   tasvirini,   ba’zi
ikkiyuzlamachi, munofiq, nafsga berilgan insonlar tasvirini keltirish uchun hayvon
itga   daxldor   bo‘lmagan   obrazli   tasvirni   beradi.   Aynan   itdoshlar   okkazional
yasalmasi   she’rdagi   yashirin   ma’nolarni   aniqlashga   yordam   bergan.   Shoir
aytmoqchi bo‘lgan insonlarning xarakterini ochib bergan.  
Rauf Parfi “Yo‘lovchi” nomli she’rida   Cho‘lpondan bir satr iqtibos keltiradi
va o‘quvchini she’ni o‘qimasdanoq qanday mavzuda ekanligini ochiqlaydi. Ushbu
she’rning ikkinchi bandi:
Iymon qayda? Bilmas qattol juvonmarg,
Dam ko‘kka boqadir, dam yerga boqar.
Alamzor  qo‘ynida ezilgan bir barg,
So‘nggi unut so‘zin daryosi oqar…
Iymon nimaligini bilmaydigan mustabid tuzumning qattoligi, “juvonmarg”ligi
aytilayotgan   bandda   alamzor   okkazional   so‘zi   qo‘llangan.   She’rda   alamzor   so‘zi
mutloq   ramziy   ma’noda   ifodalangan.   Alamzor   qo‘yni   –bu   sobiq   Sovet   Ittifoqi
bo‘lsa,   ezilgan   barg   –millatlardir.   Ko‘rinadiki,   bir   so‘z   orqali   bir   tuzumning
xususiyatlari, kirdikorlariga ishora qilinib, salbiy bo‘yoqdorligi oshirilmoqda.
Rauf   Parfi   alamzor   okkazional   so‘zini   “Munajjim”   nomli   she’rida   ham
qo‘llaydi:
Munajjim ko‘klarga termular hayron,
O‘lmas haqiqatning kalomin aytar.
Taskin izlar yig‘lab, vujudi vayron,
Alamzor  bog‘iga ezilib qaytar…
Erk,   adolat   deya   kezgan   insonning   maqsadi   yetmasdan   yana   o‘sha   zulm
iskanjasiga   qaytayotgani   ifodalangan   misralarda   alamzor   so‘zi   avvalgi   she’rga nisbatan kengroq qamrov kasb etgan.  Alamzor  okkazional so‘zini mavzmunan bir-
biriga yaqin bo‘lgan ikki she’rda hamda yaqin ma’nolarda qo‘llashi Rauf Parfining
mustabit tuzumga bo‘lgan nafratini qanchalik kuchli ekanligini ko‘rsatadi:
Ko‘rdim, yuzingizni, chatnadi olam,
Buzg‘unzor  qo‘ynida ungan sof gulim.
Majruhlar yurtida xo‘rlangan onam,
Zo‘rlangan qonsinglim, mangu sevgilim…
“Qora devor” nomli she’ridan olingan ushbu parchada  buzg‘unzor  okkazional
so‘zi   qo‘llanilgan.   “Buzg‘unzor”   –Sobiq   Iffifoq   –“Xalqlar   turmasi”.   Lekin   shu
buzg‘unzor ichida ham gul ungan –millat, erk o‘g‘lonlari.  Misollardan ko‘rinadiki,
asosan   Rauf   Parfi   mustabid   tuzumga   nisbatan   okkazional   so‘zlar   qo‘llagan,
ularning salbiy sifatlarini asosiy ifodaga olib chiqqan.
Shuningdek,   davr   nuqtayi   nazaridan   olib   qarasak,   ushbu   she’rlar   yozilgan
davr   ochiq,   oshkora   yozishga   imkon   berilmagan   davrga   to‘g‘ri   keladi.   Shoir   esa
so‘z   o‘yini   bilan   aynan   nafrati   qaratilgan   obyektni   o‘z   nomi   bilan   atamasdan,
mutlaq yangi nom bilan ataydi. Bu yo‘l orqali ham tashqi siquvdan himoyalanadi,
ham   badiiy   obrazli   tasvirni   yaratadi.   Shunday   ramziy   nomlash   orqali   yuzaga
kelgan   okkazional   yasalma   Rauf   Parfining   “Aleksandr   Blok”   she’rida   ham
uchraydi:
Qara,qo‘llarim qon, tirnoqlarim qon,
Turgil, g‘aflatingni yotmagil bosib.
Eshikni ochsang-chi, ey yalqov posbon,
Qarshingda mana men, jahon sadosi.
Vahmzor  jahonsen, qalbimni yoqib,
She’riyat qa’riga sho‘ng‘irman noshod.
Rusiya, Rusiya sevib, yutaqib…
Shoir   nazdida   Rossiyaning   o‘zi   dunyoning   beshdan   bir   hududuni   egallagan
holda   bir   yaxlit   “ vahmzor   jahon ”.   Shu   mudroq   jahon   Rossiyani   uyg‘otmoqchi
bo‘lganlardan biri bo‘lgan Aleksand Blokdir.  Rauf Parfi qo‘llagan okkazional  yasalmalarning aksariyati   -zor   qo‘shimchasi
bilan   yasalgan   bo‘lib,   ular   joy   nomlariga   sifatlash   tarzida   qo‘llanilgan.
Shuningdek,   mavhum   tushunchalarning   makoni   ma’nosini   ifodalagan   yangi   nom
yasagan:
Men hech kim emasman –Amirman,
Jinnistonning  sohibqironi
Hukmimni tinglashur hangrashib .
“Uchliklar”   turkumidan   o‘rin   egallagan   ushbu   she’rda   jinniston   okkazional
so‘zi    jinni   so‘ziga - iston   o‘rin-joy oti yasovchi qo‘shimcha   qo‘shilishi natijasida
hosil qilingan bo‘lib, jinnilarga to‘la makon ma’nosida kelgan. Erksiz, qaramlikda
ko‘z   yumib   yashayotganlarga   kinoya   tarzida   qo‘llangan.   Avvalgi   misollarda   -zor
qo‘shimchasi   orqali   yasalgan   okkazional   so‘zlar   aynan   bir   makonga,   tuzumga
(Sobiq   Ittifoq)   ishora   tarzida   kelgan   bo‘lsa,   uchlikda   insonlarga   ishora   hamda,
ularni uyg‘otishga davat ma’nolari yuklangan. 
Rauf   Parfi   “Omon   Aziz.   Kandakorlar”   she’rida   yuqoridagi   keltirilgan
misollardan farqli o‘laroq okkazional so‘zni qo‘llagan:
O‘ltirishar ikki jununvash,
Ikki jahon bilmagan jahon.
Ikki shoir ma‘yus,  hayolkash ,
O‘rtalikda olov-Turkiston!
Mangu yonar lahzalik otash,
Qotib qolgan hayol bepoyon.
Asriy hasrat-yurakdagi tosh.
Bir lahzalik shodlik namoyon…
-kash   qo‘shimchasi   biror   mashg‘ulat   bilan   doimiy   shug‘ullanuvchi   shaxs   oti
yasovchi   qo‘shimcha   hisoblanib,   she’rda   mavhum   otga   qo‘shilgan   hamda
hayolparast   so‘zi   bilan   sinonimlik   hosil   qilgan.   Shoirlarning   xususiyatini
ifodalovchi   sifat   ot   so‘z   turkumiga   ko‘chgan.   Shoir   hayolparast   so‘zini   ham
qo‘llashi   mumkin   edi,   lekin   odatdagi   hayolparastlardan   farqli   shoirlar
hayolkashligi (doimiy hayol surishi) bilan go‘zal san’at asari yaratishlariga ishora qilgan.   Shu   bilan   birga   hayolkash   okkazional   so‘zi   oldingi   misradagi   jununvash
so‘zi   bilan   qofiyadoshlik   hosil   qilib,   she’r   qonunyatlarini   taminlashga   xizmat
qilgan. Ko‘rinadiki,  badiiy matnda okkazional yasalmalarning  qofiya talabi bilan
yasalish holati ham kuzatilishi mumkin ekan. 
Rauf  Parfi  shoir,  yozuvchi  hamda  mohir   tarjimon  hisoblanadi.  Tarjimalarida
ham   okkazional   yasalma   qo‘llagan   o‘rinlari   mavjud.   Yapon   shoiri   Matsio
Basioning xokkularidan qilgan tarjimasida beriladi:
Men  hasratgarni
Ortiq g‘am bilan to‘yg‘az
Olis kakku firog‘i!
Shoir   xokkuni   rus   tilidan   tarjima   qilgan   bo‘lib,   rus   tilidagi   variantida
quyidagicha beriladi:
Печального, меня
Сильнее грустью напои,
Кукушки дальний зов!
Печального   –   qayg ‘ uli   so ‘ zini   Rauf   Parfi   umumiy   kontekstual   mazmun
asosida   “ hasratgar ”   okkazional   so ‘ zi   bilan   ifodalaydi .   O‘ziga   xos   bunday   ifoda
bilan   tasvir   bo‘rtirilgan,   takrorning   oldi   olingan,   o‘zbek   tilida   o‘zgacha
jilolantirilgan, she’rning badiiy estetikasi oshgan. 
Rauf Parfi  ijodidagi okkazional  so‘zlarni  tahlil qilar  ekanmiz, shoirning so‘z
ijodkorlik   mahorati   yuqori   ekanligiga   yana   bir   bor   amin   bo‘lamiz.   Rauf   Parfi
qo‘llagan okkazional so‘zlar she’rlarning tasvir kuchini, ifoda ko‘lamini oshirishga
xizmat qilgan, emotsional-ekspressivlikni ta’minlagan.
Okkazional   ma’no   orqali   ijodkorning   niyati,   ko‘nglidagi   gaplari   aks   etadi.
Lekin   har   qanday   so‘zni   har   doim   ham   o‘z   ma’nosida   tushunavermaslik   kerak.
Poetik   nutqni   boshqa   nutq   turlaridan   farqlab   turuvchi   omillardan   biri   ham   unda
so‘zlar   qanday   qo‘llanilgan   bo‘lsa,   shunday   so‘zning   o‘z   ma’nosida
tushunilmasligidir.   Agar   poetik   nutqda   uchraydigan   so‘zlar   asl   ma’nosida   qabul
qilinsa,   mantiqsizlik   holati   ham   kelib   chiqadi.     Okkazional   yasalmalar   esa
mantiqsizlikdan mantiq yaratadi. Okkazional   so‘zlar   nutq   ichida   ma’lum   matn   doirasida   reallashadi.
Ijodkorning   maqsadini   ana   shu   doira   ichidan   aniqlab   olish   mumkin.   Ularni
yaratish, avvalo, muallif mahoratiga bog‘liqdir.   
2.2. Rauf Parfi she’rlarida oksyumoronlar talqini
Lisoniy   sath   birliklarining   o‘zaro   munosabati   tilning   nutqda   kommunikativ
vazifa   bajarishini   ta’minlovchi   asosiy   omillardan   hisoblanadi.   Leksik   sath   birligi
bo‘lgan   so‘zlar   nutq   jarayonida   o‘zaro   bog‘lanib,   ketma-ketlikka   asoslangan
munosabatga   kirishadi.   Ketma-ketlik   xususiyati   ikki   elementning   bir   vaqtda
talaffuz qilinishiga imkon bermaydi. Bu elementlar nutqda biri ikkinchisidan keyin
keladi.   Ana   shunday   zanjirsimon   bog‘lanish   F.de.Sossyur   fikriga   ko‘ra,
sintagmatik   munosabat   sanaladi.   Gap   tarkibidagi   so‘zlar   sintagmatik   aloqaga
kirishar ekan ma’lum tushunchani, voqelikni ifodalashda bir-biri bilan mazmunan
bog‘langanligi   talab   qilinadi.   Ba’zi   holatlarda   bu   talab   buzilishi   ham   kuzatiladi.
Mazmuniy   muvofiqlikka   ega   bo‘lgan   leksemalarning   sintagmatik   munosabati
odatiy   bog‘lanishni,   buning   aksi   esa   noodatiy   bog‘lanishni   hosil   qiladi.   Nutqda
shunday   birliklar   bo‘ladiki,   ularda   mazmunan   nomuvofiqlik   kuzatiladi,   ya’ni
g‘ayriodatiy   birikish   yuzaga   chiqadi.   Lingvopoetikaga   oid   ishlarda   ekspressiv
sintaksis   birliklari   haqida   so‘z   yuritilar   ekan,   “ sintaktik   parallelizm,   inversiya,
gradatsiya,   oksyumoron ”   41
  kabi   bir   qator   hodisalar   tilga   olinadi.   Bular   orasida
oksyumoron  ayrim  adabiyotlarda   “ okkazional  birikmalar ” ,   “ noodatiy  birikmalar ” ,
“ g‘ayriodatiy   birikmalar ”   deb   nomlanadi.   A.Mamajonov,   U.Mahmudovlarning
“Uslubiy   vositalar” 42
  nomli   qo‘llanmasida   esa   antiteza,   parallelizm,   sanash   usuli,
gradatsiya, inversiya kabi bir qator uslubiy figuralar to‘g‘risida ilmiy fikrlar bayon
etilgan.   O‘zbek   tilshunosligida   o‘zbek   va   rus   tillaridagi   bunday   noodatiy
bog ‘lanishda   bo‘lgan   so‘zlar   ustida   dastlab   D.Zaynutdinova 43
  tadqiqot   ishini   olib
41
  Йўлдошев М .  Бадиий матн лингвопоэтикаси . –  Тошкент:   Фан, 2008 .  –  Б .160.
42
  Мамажонов А .,  Маҳмудов У .  Услубий воситалар . –  Фарғона , 1996. –  Б . 47.
43
 Зайнутдинова Д . Необычные словосочетания в русском и узбекском языках: Дисс. …  к анд.  ф илол.  н аук. 
– Ташкент, 1990. –   C . 2 1 . borgan   bo‘lsa,   keyinchalik   A.Saminov 44
  o‘zining   ”Oksyumoron   –   lingvopoetik
vosita”   mavzusidagi   tadqiqotida   oksyumoron   termini   ostida   ayrim   g‘ayriodatiy
birikmalarni   ham   tahlilga   tortadi.   Gap   bo‘laklarining,   so‘zlarning   nomantiqiy
bog‘lanish   usullaridan   biri   oksyumoron   hodisasidir.   Oksyumoron   yunoncha
zakiyona   nodonlik   yoki   o‘tkir   lekin   be’mani   degan   ma’nolarni   bildiradi.
Oksyumoron atamasi  ilmiy adabiyotlarda turlicha nomlar  bilan  yuritiladi:   “ijodiy
birikmalar”,   “g‘ayriodatiy   birikmalar”,   “nomantiqiy   bog‘lanish   usullari”.
Oksyumaronlar   okazional   ma’no   doirasida   J.Y.Ivanova 45
ning   tadqiqotlarida     ham
o‘rganilgan va okkazionalizm-oksyumoron nomi bilan keltirib o‘tilgan.  Keltirilgan
tadqiqot lardagi   talqinlarda   oksyumoron   –   anomal   ( yun.   a nomalia   –   notekislik;
me’yordan   chetlashish   kabi   ) 46
  nutqiy   hodisa   sifatida   e‘tirof   etilib,   uning   asosiy
vazifasi   inson   tafakkuri   va   dunyoqarashini   g‘ayritabiiy   tarzda   ifoda   etishi   o‘z
ifodasini   topgan.   Terminga   doir   dastlabki   qarashlarni   L.A.Vvedenskayaning
“Стилистические   фигуры,   основанные   на   антонимах”   (“Antonimlarga
asoslangan   stilistik   figuralar”)   maqolasida   uchratish   mumkin.   L.A.Vvedenskaya
maqolasida   oksyumoronni   “nafaqat   antonimlarga   asoslangan   sintaktik-stilistik
figura,   balki   uni   mantiqiy   nuqtayi   nazardan   bir-biriga   mos   kelmaydigan
tushunchalarni ifodalovchi so‘z birikmalarining o‘ziga xos badiiy ko‘rinishlaridan
biri 47
  sifatida   izohlaydi.   U   o‘z   maqolasida   asosan   oksyumoronni   hosil   qiluvchi
qismlarning   lingvistik   jihatiga   qaratadi.   Oksyumoron   o‘zaro   bir-birini   inkor
etuvchi   so‘zlar   sifatida,   ya‘ni   qarama-qarshilik   xususiyatiga   ega   bo‘lgan   ikki
so‘zning birgalikda qo‘llanishi ekanligini ta’kidlaydi  .
O‘zbek   tilshunosligida   badiiy   matndagi   tavsiriy   vositalar,   troplar,   badiiy-
stilistik   figuralar,   ularning   xususiyatlari   tadqiqiga   bag‘ishlangan   ishlarda
mazmunan   oksyumoron   hodisasi   haqidagi   fikrlar,   misollarni   uchratishimiz
44
 Саминов А. Оксюморон – бадиий нутқда лингвопоэтик восита сифатида: Филол. фан. бўйича фалс. д-ри 
(P h D) дисс. … автореф. – Фарғона, 2022. – Б.50.
45
 Иванова Ж.Ю.Структурно-семантические и функциональные особенности окказионализмов В.Высоцкого.
. –  Москва, 2010.  –  C . 62 .
46
  Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати.   5   жилдли .   1-жилд.   –   Тошкент :   ЎзМЭ   Давлат   илмий   нашр иё ти ,   2006.  
– Б. 87.
47
Введенская   Л.А.   Стилистические   фигуры,   основанные   на   антонимах   //   Учебные   записки   Курского   и
Белгородского пед. ин-тов. Краткие очерки по русскому языку. – Т.  XXV . – Вып. 2. – Курск, 1966.  –  C .128 . mumkin.   Jumladan,   I.Mirzayev,   M.Yo‘ldoshev,   M.Yoqubbekova,   S.Karimovlar,
M.Abdupattoyevning   doktorlik 48
,   D.Zaynutdinova,   G.Muhammadjonova,
M.Yo‘ldoshev,   E.Ibragimova,   O.Mamaziyayev,   D.Jamoliddinova,   D.Shodiyeva,
S.Umirova,   O.Tursunovalarning   nomzodlik   dissertatsiya 49
larida,   bundan   tashqari,
oksyumoron   hodisasi   haqida   X.Abdurahmonov,   N.Mahmudov,   A.Mamajonov,
A.Nurmonov,   U.Mahmudov,   M.Abdupattoyev,   M.Yo‘ldoshevlarning
monografiya,   darslik   va   o‘quv-qo‘llanmalarida 50
,   A.Mamajonov,   A.Nurmonov,
G.Roziqova,   D.O‘rayeva,   V.Kamoliddinova,   H.Do‘smatov,   N.Bazarbayeva
N.Sadinova,   U.Nosirova,   J.Matnazarovlarning   ilmiy   maqolalarida 51
  ba’zi
48
Мирзаев   И.   Проблемы   лингвопоэтической   интерпретации   стихотворного   текста :   Автореф.   дис . …   д -рф
филол. наук. – Ташкент, 1992. –   С. 43 .; Йўлдошев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи :   Филол. фан.
док т.   ...   дисс.   –   Тошкент,   2009.   –   Б. 313 . ;   Ёқуббекова   М.   Ўзбек   халқ   қўшиқларининг   лингвопоэтик
хусусиятлари :   Филол.   фан.   док т .   ...   дисс.   автореф.   –   Тошкент,   2005.   –   Б. 27.;   Каримов   С.   Ўзбек   тилининг
бадиий услуби :  Филол. фан.  д-ри ...  дисс. – Тошкент, 1994. –  Б. 292.
49
Зайн ут динова Д.  Рус  ва ўзбек  тилларида ғайриодатий  бирикмалар :   Филол. фан. номз.   . .. дисс.  автореф.   –
Тошкент,   1990.   –   Б.   21.;   Муҳаммаджонова   Г.   80-йиллар   охири   90-йиллар   бошлари   ўзбек   шеъриятининг
лингвопоэтик   тадқиқи:   Филол.   фан.   номз.   ...   дисс.   автореф.   –   Тошкент,   2004.   –   Б.25.;   Йўлдошев   М.
Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати: Филол. фан. номз. ... дисс. автореф. – Тошкент, 2000. – Б.26.; Ибрагимова
Э. Ўзбек тилида ирония ва ироник мазмун ифодалашнинг усул ҳамда воситалари: Филол. фан. номз. ... дисс.
автореф.  – Тошкент, 2001. –  Б. 25.; Мамазияев О. Ўзбек поэтик нутқида хиазм ва градация :  Филол. фан. номз .
...   дисс.   автореф.   –   Фарғона,   2004.   –   Б. 26 . ;   Жамолиддинова   Д.   Бадиий   нутқда   парантез   бирликларнинг
семантик-грамматик ва лингвопоэтик хусусиятлари :  Филол. фан. номз .  ... дисс. автореф. 
–   Тошкент,   2009.   –   Б. 26 . ;   Шадиева   Д.   Муҳаммад   Юсуф   шеърияти   лингвопоэтикаси :   Филол.   фан.   номз .   ...
дисс.   автореф.   –   Тошкент,   2007.   –   Б. 26.;   Умирова   С.   Ўзбек   шеъриятида   лингвистик   воситалар   ва   поэтик
индвидиуаллик (Усмон Азим шеърияти мисолида) :   Фил ол . фан. б -ча   фал с .   док т . (( PhD )   ...   дисс. автореф. –
Самарқанд, 2019. –   Б. 48 . ; Турсунова О. Ўзбек тили фонетик бирликларининг поэтик имкониятлари :   Фил ол .
фан. б -ча   фал с .   д-ри   (( PchD )   ...   дисс. – Фарғона. 2019, –   Б. 132.; Тошалиева С. Ўзбек тилида окказионал сўз
ясалиши :  Фил о л. фан. номз.  ...  дисс. автореф. – Тошкент, 1998. –  Б. 12.
50
 Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент :  Фан, 1981.  – Б .38-39.; Мамажонов А. Қўшма
гап   стилистикаси.   –   Тошкент,   Фан,   1990 .–   Б.31.;   Нурмонов   А.   Танланган   асарлар.   3   Жилдли   3-жилд.   –
Тошкент: Академнашр, 2012. – Б.156.; Мамажонов А., Маҳмудов У. Услубий воситалар. – Фарғона, 1994. –
Б.48; Mamajonov A., Addupattoyev M. O‗zbek matnining semantik, sintakti k va stilistik aspekti. ( monografiya), –
Farg‘ona:   Classic,   2021.   –   B.105-112.;   Yo ‘ ldoshev   М.   Badiiy   matnning   lisoniy   tahlili.   O‘quv   qo ‘ llanma.   –
Toshkent, 2008; 
51
  Нурмонов А. Лексеманинг мазмуний мундарижаси // Фан, таълим, жамият. Тўплам. II чиқиш. – Андижон,
2007.   –   Б.10-11;   Розиқова   Г.   Ноодатий   боғланиш   –   услубий   восита   сифатида   //   ФарДУ   Илмий   хабарлари ,
2018.   3-сон.   –   Б.116-117;   Ўраева   Д.,   Камолиддинова   В.   Ўзбек   шоирларининг   оксюморондан   фойдаланиш
маҳорати.   –   Тошкент:   Ўзбекистон   Миллиу   ахборот   агентлиги   –   ЎзА   Илм-фан   бўлими   (электрон   журнал).
2021йил   апрель   сони,   –   Б.82.;   Дўсматов   Ҳ.,   Базарбаева   Н.   Зебо   Мирзонинг   оксюморондан   фойдаланиш
маҳорати   //   Ўзбек   тилшунослигининг   долзарб   муаммолари   мавзусидаги   профессор   Акбаржон   Матғозиев‖
таваллудининг 80 йиллигига бағишланган илмий-амалий  анжуман материали. I қисм. – Фарғона, 2014.– Б.
62; Садинова Н. Оксюморон ва унга прагматик  ёндашув  //  Ўзбек тили ва  адабиёти. – 2018. 5-сон. – Б.105;
Носирова У. Оксюморон ва унинг услубий-семантик хусусиятлари // Тил ва адаби	
е?т таълими, 2013. 1-сон. –
Б.39; Матназаров Ж. Матназар Абдулҳаким шеъриятида оксюморонларнинг бадиий матн ҳосил қилишдаги
ўрни // Ўзбек филолгиясида матншунослик ва манбашунослик муаммолари: халқаро илмий-амалий анжуман
материаллари. 2-китоб. – Тошкент, Tamaddun, 2021. – Б.268. umumlashgan   ma’lumotlar   keltirilgan.   G.Keldiyorova   mavzusidagi   tadqiqotida
oksyumoron   hodisasi   haqida   fikr   bildirib   o‘tadi:   “…oksyumoronda,   odatda,
valentligi   jihatdan   mos   kelmaydigan,   usual   bog‘lanish   uchun   xos   bo‘lmagan
lisoniy birliklar mo‘tadillashtirilgan holda sun’iy uzuallshtirilib, biri ikkinchisining
belgisini ifodalash uchun xizmat qildiriladi…” 52
.
So‘nggi   yillarda   qilingan   tadqiqotlardan   M.Akbarovaning   “Badiiy   matnda
uchraydigan   g‘ayriodatiy   birikmalar   lingvopoetikasi   xususiyatlari”   mavzusidagi
dissertatsiyasi to‘laligicha mana shunday noodatiy so‘zlar tadqiqiga bag‘ishlangan
bo‘lib,   muallif   tadqiqotida   “g‘ayriodatiy   birikmalar”   atamasini   qo‘llaydi   hamda
g‘ayriodatiy   birikmalarning   semantik,   morfologik,   sintaktik   xususiyatlariga
alohida-alohida to‘xtalib o‘tadi.  
Ko‘rinishidan   mantiqsizdek   tuyiladigan   noodatiy   birikmalar   badiiy   so‘z
ijodkori   bo‘lgan   yozuvchi   va   shoirlar   tomonidan   voqea-hodisani   o‘quvchiga
boshqa   bir   shaklda   bayon   etishni   ixtiyor   etganida,   takrorlanmas   tasvirni   berishni
istaganida   so‘zlar   jilosidan   paydo   bo‘ladi.   Bu   borada   Aristotelning   “Poetika”
asarida   quyidagi   fikrlarni   uchratish   mumkin:   “Aqlga   to‘g‘ri   kelmaydigan   narsa
hamisha   ham   aqlga   nomuvofiq   bo‘lavermaydi:   axir,   mumkin   bo‘lmagan   narsalar
ham   ko‘p   sodir   bo‘lishi   mumkin” 53
.   Bu   fikri   orqali   Aristotel   bir   qarashda   inson
ongi   qabul   qilmaydigan   voqeliklar   ham   hayotda   ko‘plab   topilishi,   lekin   ularni
mantiqsizlikda   ayblamaslik,   aksincha,   yangi   bir   hodisaning   voqelanishi   sifatida
qabul   qilish   lozimligini   ta’kidlaydi.   Shu   bois   nutqda   mavjud   bo‘lgan,   til   uchun
noodatiy   tasvirlarni   mantiqning   yo‘qligi   yoki   xato   deb   emas,   nutqiy   jarayondagi
yangicha qarash, yangi bir mantiqning ifodasi sifatida qabul qilish lozim.  Aristotel
“g‘alati, noyob so‘z va iboralar deya ta’riflagan sintaktik-stilistik figuralardan biri
oksyumoron   ekanligi,   bu   sintaktik   figura   boshqa   stilistik   vositalardan   ko‘ra   ham
g‘ayriodatiyligi,   kuchli   kontrast   mazmunga   egaligi   bilan   ajralib   turishi” 54
ni
52
  Келдиёрова   Г.   Ўзбек   бадиий   нутқида   антитеза   (Э.Воҳидов   шеьрияти   мисолида):   Филол.   фанлари
номзоди ... дис.  – Тошкент, 2000. – Б.46.
53
Аристотель. Поэтика. – Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – Б.45.
54
  Аристотель. Поэтика. –Тошкент :  Ғофур Ғулом номидаги адаби ё т ва санъат нашри ё ти, 1980.  –  Б.45. ta’kidlaydi.   Bunday   noodatiy,   g‘ayritabiiy   birikmalarni   oksyumoron   nomi   bilan
atash borasida dunyo tilshunosligida talaygina ilmiy  talqin lar  mavjud  55
.
Oksyumoron   hodisasi   uslubiy   figura   bo‘lib,   mantiqan   tamomila   zid
tushunchalarning   sintagmatik   munosabatidan   hosil   bo‘lgan   birlik   hisoblanadi.
Adabiyotlarda oksyumoron siqiq va shuning uchun ham paradoksal mazmun kasb
etuvchi   antiteza   deb   ham   ta’riflanadi,   biroq   bu   qarash   noto‘g‘ri.   Antitezada   zid
ma’nodagi   ikki   so‘z   bir-biriga   qarama-qarshi   qo‘yilsa,   oksyumoronda   mazmun
jihatidan   zid   tushunchalarni   ifodalovchi   so‘zlar   ajralmas   birlik   hosil   qiladi   ya’ni
ma’nolariga ko‘ra bir-biriga yopishmaydigan so‘zlar yonma-yon qo‘llanilib, yangi
ma’no va favqulodda ajoyib obrazlilikni yuzaga keltiradi. 
Oksyumoronlarning   she’riyatda   bajaradigan   vazifasi   kitobxonga   badiiy-
estetik ta’sir ko‘rsatish bilan tavsiflanadi. Ular tabiatdagi ziddiyatli tushunchalarni
yonma-yon   qo‘llab   tomoman   yangi   fikrni   yaratadi.   Aytish   joizki,   tabiatdagi
ziddiyat   semantik   maydoniga   kiruvchi   narsa   va   hodisalar,   munosabatlar,
manzaralar   tilning   turli   sathlariga   oid   birliklar   va   so‘zlar     vositasida   namoyon
bo‘ladi.
  She’rning   badiiy-estetik   qimmatining   namoyon   bo‘lishi   ma’lum   darajada
unda qo‘llanilgan zid munosabatdagi oksyumoronlar anglatgan ma’no nozikliklari,
qahramonlar his-tuyg‘ulari, atrofdagilarga munosabatini aks ettirishda qay darajada
xizmat   qilishi,   emotsional-ekspressivligiga   ham   bog‘liq.   Shuning   uchun   shoirdan
oksyumorondan   o‘rinli   foydalanishda   tanlangan   so‘zlarning   ma’no   nozikliklarini
ham bilish talab etiladi. She’riyatda har bir oksyumoron so‘zlovchi aloqa maqsadi
hamda   matn   talabiga   bog‘liq   holda   belgilangan   pragmatik   vazifani   bajarishga
55
  Аврамец   И.А.   Оксюморонный   принцип   сюжетного   построения   новеллы   Достоевского .   Господин
Прохарчин   //   Учен.   зап.   гос.   ун-та.   Тарту,   1990.   –   Вып.   897   Тр.   по   рус.   и   слав.   филологии.   –   С.   53-71;‖
Артемова   А.Ф.   Оксюморон   в   английском   языке   //   Иностр.   яз.   в   шк.   1996.   –   С.55 - 56;   Брезинский   С.
Оксюморон как стилистический факт // Сопоставительное языкознание. 1993 г. – № 23/4. – С.55–61; Лотман
Ю.М.   Структура   художественного   текста   //   Об   искусстве.   –   СПБ,   2000.   –   С.14-281;   Павлович   Н.В.
Семантика   оксюморона :   Автореф.   дис.   ...   канд.   филол.   наук.   –   М.,   1982.   –   С. 21.;   Синюк   В.Б.   К   вопросу   о
фразеологизмах-оксюморонах // РЯШ, 1977, – № 4. – С. 80-84;  Павлова  Е., Оксимороны като стилистичен
похват // Ез и лит., 1992 г. – № 2 – С.104-112.;  ВИНИОН РАН, 1994; Белгород И.К. Символика контраста в
поэтическом  языке А.Ахматовой  // Поэтика и стилистика русской литературы. – Л.: Наука, 1971. –   С. 360 . ;
Неретина С.С. Тропы и концепты [Электронный ресурс]. – Режим доступа.   http : // www . pfilosophy . ru ./ libreri ;
Балли Ш. Французская стилистика пер. с фр. – М.: Иностр. лит., 1955. –  С. 416.  xoslangan bo‘ladi. Masalan, Rauf  Parfining quyidagi she’ri falsafiy ruhdaligi bilan
ajralib turadi:
Hech  narsa yupatmas shoir, hech narsa,
G‘arib baxtiyorlik   endi yupatar.
Yulib vujudimni titib axtarsam
Dunyoviy alamning toshlari yotar.
Inson   ruhiy   olamida   yuz   bergan   qarama-qarshi   qutblarning   ifodasi   sifatida
namoyon   bo‘ladigan   oksyumoron   hodisasi   bir   qarashda   mantiqsizlikka   o‘xshasa-
da,   lekin   bunday   birikmalar   ijodkorning   badiiy   tafakkur   mahsuli   sifatida   yuzaga
keladi.   Mualliflar   oksyumoron   hodisasini   badiiy   matnga   maxsus   stilistik   rang
berish   va   g‘ayriodatiy   murakkab   vaziyatlarni   ifodalashda   ataylab   qo‘llaydilar.
Istalgan   ikki   so‘zni   biriktirish   bilan   oksyumoron   hosil   qilib   bo‘lmaganligi   uchun
ham   bu   hodisa   ijodkorning   so‘z   qo‘llashdagi   badiiy   mahoratini,   ifodadagi
individualligini   ko‘rsatadi.     Ijodida   XX   asr   she’riyatiga   xos   bo‘lgan   metaforik
tafakkur  favqulotda o‘ziga xoslikni kasb etgan shoir Rauf Parfi O‘zturkning butun
bir   lirikasi   o‘ziga   xos   mushohada   yo‘sini,   ruhiy   kechinmalarning   nozik   ifodasi,
quyma satrlarda so‘zdan injalik bilan foydalanganligi, okkazional va oksyumoron
so‘zlarning betakror na’munalarini yaratganligida namoyon bo‘ladi:
Uyg‘on ey malagim, tur, o‘rningdan tur,
Otashin muzlarda isinaylik , yur
Yong‘inli daryoda  quloch otaylik
Bu yerdan ketaylik, faqat ketaylik…
*     *    *
Sensiz dunyo menga nimadir, gulim,
Har ne unut bo‘lar, har neki ezgu,
Qonimni muzlatar  tirilgan o‘lim …
Oksyumoronlar ko‘proq aniqlovchi aniqlanmish munosabatida bo‘lib, o‘zining
individualligi,   yangiligi,   ko‘nikilmaganligi   hamda   oxorliligi   bilan   tasvir
ifodaviyligini   ta’minlaydi.   Uslubiy   vosita   sifatida   ekspressiv-estetik   ta’sir
vositasiga aylanadi.  Cheksiz-cheksiz daqiqalardan  iboratdir mening chorak asrlik umrim.
Bu qanday imoratdir bunyod etgan qo‘lim…
Cheksiz-cheksiz   daqiqalar   birligida   soatning   oltmishdan   bir   bo‘lagiga   teng
vaqt, minut qilib chegaralab qo‘yilgan ma’nodagi   daqiqa   so‘zi ko‘chma ma’noda
ham,   umuman,   vaqtning   juda   qisqa   bo‘lagi,   on,   lahza   ma’nolarini   anglatadi.   Bu
qisqa   daqiqa   so‘ziga   aniqlovchi   bo‘lib   cheki,   chegarasi,   oxiri,   poyoni   yo‘q,
poyonsiz, bepoyon, cheklanmagan, juda katta, bitmas-tuganmas, benihoya, chuqur
ma’nolariga   ega   cheksiz   so‘zi   takror   holda   qo‘llanilgan   va   mazmunan   bir-biriga
zid   bo‘lgan   so‘zlar   ( cheksiz   va   daqiqa   so‘zlari)   oksyumoron   hodisasini   yuzaga
keltirgan.   Natijada   shoir   aytmoqchi   bo‘lgan   fikr   shu   birlikka   yuklanmoqda.
She’rning   to‘liq   matnini   o‘qigach   esa   Rauf   Parfi   chorak   asrlik   umrining   bu
daqiqalarini   cheksiz-cheksiz   deya   ta’riflash   asnosida   bu   umrda   faqatgina   o‘zining
umrini yashamaganligini, har daqiqada bu yorug‘ dunyoning har tomonida o‘limga
hukm etilayotganlarning umri ham, Yulius Fujuk, To‘ychi Eryigit o‘g‘lining ham,
Vetnamda   begunoh   halok   bo‘layotgan   go‘daklarning   ham,   ozodlik,   erkinlik   deb
ovozini   ko‘targan,   natijada   turma   panjarasi   aro   so‘ngsiz   va   ozod   osmonlarga
qarayotgan   xalq   farzandlarining   ham   umri   mujassamlashganligini   his   qilishimiz
mumkin.   Badiiy   tafakkur   mahsuli   sifatida   yuzaga   kelgan   bunday   oksyumoronlar
bir   qarashda   mantiqsizdek   tuyilsa-da,   o‘zida   oxorli   ifodalarni   tashiydi,   ifodadagi
badiiyatning yuksakligini belgilashga xizmat qiladi. 
Oksyumoronlarning   ajralib   turadigan   o‘ziga   xos   ustuvor   xususiyatlaridan
biri   –   bu   so‘zlardagi   semantikaning   g‘ayriodatiy   munosabat   hosil   qilishidir.
Bizningcha,   oksyumoronning     bu   xususiyati   Rauf   Parfining   “Muhabbat”   she’rida
yaqqol ko‘zga tashlanadi:
Lov-lov yonayotir quyosh— ul najot,
Osmon chorlayotir, chorlar yuksak tog‘.
Shunday yuragimda  tovushsiz faryod,
Men senga ino nmoq istayman, evoh...
Parchadagi   tovushsiz   faryod   birikmasi,   ko‘rinib   turibdiki,   oksyumorondir.
Chunki bu so‘zlarning ma’nolari bir-biriga zid, ya’ni faryod so‘zi me’yoridan ortiq ovoz bilan qilingan nolani bildirgani holda, tovushsiz so‘zi unga aniqlovchi bo‘lib
kelgan.   Ana   shuning   hisobiga   lirik   qahramonning   murakkab   hissiy   holatiga
emfatik   intonatsiya   berilgan,   birikma   kuchli   emotsionallikni   ifodalovchi   asosiy
vositalardan biriga aylangan.
Oksyumoronda   leksemaning   mazmuniy   ketma-ketligi   mosligidan   ko‘ra,   hosil
bo‘lgan   nutq   ko‘rinishidagi   umumiy   modal   ma’no   muhimdir.   Bunda     mazmunan
zid,   ya’ni   g‘ayriodatiy   qurilish,   tuzilishini   tushunamiz,   bular   so‘z   birikmalaridan
iborat   bo‘lib,   aniqlovchi   va   aniqlanmish   bir-birini   inkor   qiladi.   Oksyumoronda
aniqlovchining   asosiy     mantiqiy   ma’nosi   emotsional   ma’no   tomonidan   bartaraf
etiladi.   Masalan:   ishbilarmon   dangasa,   achchiq   kulgu,   yosh   qarilik,   achchiq
sog‘inch, sukunat baqirig‘i, sokin isyon   kabi birikmalar misol bo‘la oladi. She’riy
nutqda g‘ayriodatiy birikmalarni ham uchratish mumkin:
Shaftolirang olam nayza uchinda...
Dunyolari yolg‘on, men o‘ldim chindan...
Barno Bonu, sizni  achchiq sog‘indim .
Yuqoridagi   parchada   “achchiq   sog‘inmoq”     birikmasidagi   achchiq   so‘zi
moddiy   narsalarning   sifatini   bildirish   uchun   qo‘llaniladi.   Bu   birikmada   esa
o‘zining   asosiy   ma’nosini   yo‘qotgan   va   mavhum   ma’noda   sog‘inmoq   so‘zining
belgisi sifatida emotsional ma’noda ishlatilib, muallifning tasvirlanayotgan narsaga
nisbatan tashqi munosabatini ifodalovchi vositaga aylangan.
Kelajakka yog‘dira savol ,
Go‘yo tunda imkon axtarib ,
Chorlar misda  muzlagan olov .
Bu misra funksional pragmatika elementlari mavjud: tun - simvol hisoblanadi
(imkonsizlik)   ma’nosida,   oksyumoron   ham   mavjud.   Shoir   fikr   –   o‘ylari   va   hayot
o‘rtasidagi   nomutanosiblik,   ammo   kelajakdan   umirvorlik,   ammo   gumon
mavjudligini oksyumoron vositasida ko‘rsatib bergan.
Rauf Parfi XX asr yapon klassik shoiri Isikava Takuboku xotirasiga bag‘ishlab
shunday satrlar yozadi:
Hasratimning Suyuq toshlaridan
Dahma qurmoqchiman
O‘zimga,
Ichida o‘z jasadim bo‘lsin.
She’rdagi   suyuq   toshlar   oksyumoron   birligini   bir   o‘qishda   shakl   jihatidan
ko‘z   yoshlar,   deb   tushunish   mumkin:   hasratning   ko‘z   yoshlari.   Lekin   bu   qarash
keyingi   satrlarda   mantiqsizlikni   keltirib   chiqaradi,   ya’ni   ko‘z   yoshlardan   dahma
qurib   bo‘lmaydi.   Ilhom   G‘aniyev   “Rauf   Parfi   O‘zturk   dunyosi”   kitobida   ushbu
satrlarni   quyidagicha   tahlil   qiladi:   “…Hasratning   suyuq   toshlari   –   bu   hali
qotmagan,   qotib   qolmagan,   harakatdagi   hasrat,   o‘tli   dard,   ruhiy   iztirob,   Isikava
Takuboku   butun   umr   yonib,   hasrat   bilan   yashagani,   yozgani,   kurashgani.   U   o‘z-
o‘ziga   “dahma”   –   sag‘ana   qurmoqchi,   nimadan,   tosh,   loydan   emas,   hasratning
“suyuq   toshlaridan”.   Bu   “suyuq   tosh”   –   millat,   Vatan,   adolat   iztirobi,   ijtimoiy
dard, olamiy anduh…” 56
 
Shoir   bir-biriga   zid   bo‘lgan   so‘zlardan   garchi   mantiqsizdek   tuyilsa-da
kutilmagan   ifoda   yarata   olgan,   birgina   suyuq   tosh   oksyumoron   birligiga   millat,
Vatan, adolat iztirobi, ijtimoiy dard, olamiy anduh   kabi tuchunchalarni jamlagan.
Ko‘rinadiki,   oksyumoron   hodisasi   nafaqat   ruhiy   tovlanishlarning   ifodasi,
shuningdek,   badiiy   estetik   jihatdan   ta’sirchanlikni   oshirishga,   ixchamlilikka,   oz
so‘z bilan ko‘p ma’no ifodalashga ham xizmat qilar ekan. 
Oksyumoronlar   zidlik   asosiga   qurilib,   ularning   tarkiblanishi   asosan
aniqlovchi+aniqlanmish   ko‘rinishida   bo‘ladi   va   ular   tarkibidagi   so‘zlar   ot,   sifat,
fe‘l   kabi   so‘z   turkumlaridan   tashkil   topadi.   Rauf   Parfi   ijodidagi   oksyumoronlar
asosan sifat+ot va sifatdosh+ot tipidagi oksyumoronlardir:
Sifat + ot Sifatdosh + ot
56
  Ғаниев И. Рауф Парфи Ўзтурк дунёси.  –  Toшкент: Муҳарир. 2021.  –Б.  256 . qora nur tirilgan o‘lim
otashin muzlar uyg‘ongan uyqu
yong‘inli daryo shodliklarga o‘ralgan hasrat
suyuq toshlar muzlagan bahor
cheksiz-cheksiz daqiqalar muzlarga burkangan ko‘klam
qora yolqinlik muzlagan olov
Shuningdek,   sifatdosh+ot   tipidagi   oksyumoronlarda   aniqlovchi   kengaygan
birikma   bilan   ifodalangan   holatlarni   ham   kuzatishimiz   mumkin:   shodliklarga
o‘ralgan hasrat, muzlarga burkangan ko‘klam… 
Rauf   Parfi   ijodidagi   oksyumoronlarning   o‘ziga   xos   ko‘rinishi   oksyumoronlar
birikma   shaklida   qo‘llanilishi   bilan   birga   butun   misra   yoki   gapda   ham   namoyon
bo‘lishini kuzatishimiz mumkin:
Xayr senga, yaxshi qol endi
Faryod chekar ko‘zingda sevinch.
Xayollarga birdam tol endi
Huzuringga men qaytmasman hech…
Faryod   chekar   ko‘zingda   sevinch   misrasini   tahlilga   tortadigan   bo‘lsak,
sevinch   so‘zi   xursandchilik   his-tuyg‘usi,   shodlik,   quvonch   degan   ma’nolarni
anglatadi.   Shuning   uchun   ham   ko‘zda   sevinch   kulishi   yoki   porlashi   mumkin,   bu
odatiy   bog‘lanish   hisoblanadi.   Faryod   so‘zi   esa   baqiriq,   hayqiriq,   dod-voy,   nola,
nihoyatda   xafalik,   ruhiy   azob,   alam   kabilar   ta’sirida   o‘zini   tutolmay   o‘kirib
yig‘lash,   dod   solib   yig‘lash,   dodlash   ma’nolarini   anglatadi.   Sevinch   va   faryod
chekmoq   so‘zlari   bir-biriga   mantiqan   zidlanib   gap   ichida   o‘zaro   oksyumoron
hodisani yuzaga keltirgan. Bu o‘rinda she’riyat talabi bilan   inversiya hodisasi   yuz
bergan va nutq ta’sirchanligini oshirishga xizmat qilgan: faryod chekar ko‘zingda sevinch   –   sevinch   (ega)   ko‘zingda   faryod   chekar   (kesim).   Inversiya   hodisasi   yuz
berganda   ham   so‘zlarning   zidlanishi   va   bir   butunlikda   ma’no   ifodalashi   saqlanib
qolgan.   “Naqadar   go‘zaldir   bu   chirkin   tovush”,   “Qanday   mash’um   bu   go‘zal
sado”   misralarida   ham   tovush   va   sado   so‘zlariga   avval   chirkin,   go‘zal   sifatlarini
bergan   holda   yana   ularni   kesim   orqali   mash’um,   go‘zal   deya   ta’riflamoqda   va
gapning mazmuni oksyumoron hodisasini yuzaga chiqargan.
Yuqoridagi   misollardan   kelib   chiqib,   Rauf   Parfi   ijodida   qo‘llanilgan
oksyumoronlarni strukturasiga ko‘ra ikki guruhga ajratishimiz mumkin:
1) Birikma ko‘rinishidagi oksyumoronlar
2) Gap ko‘rinishidagi oksyumoronlar
Birikma ko‘rinishidagi
Oksyumoronlar Gap ko‘rinishidagi oksyumoronlar
tovushdiz faryod Jaranglaydi jarangsiz kumush
suyuq toshlar Naqadar go‘zaldir bu chirkin tovush
qora nur Faryod chekar ko‘zingda sevinch
otashin muzlar Qanday mash’um bu go‘zal sado
yong‘inli daryo Ko‘zingda kular alam
tirilgan o‘lim Hayqirib yotibdi buyuk mozorlar
uyg‘ongan uyqu
cheksiz-cheksiz daqiqalar  muzlagan bahor
shodliklarga o‘ralgan hasrat
muzlarga burkangan ko‘klam
muzlagan olov
qora yolqinlik
    
 Gap ko‘rinishidagi oksyumoronlarning deyarli hammasida she’riyatning talabi
bilan   misralarda   gap   bo‘laklarining   o‘rni   almashgan   ya’ni   inversiya   hodisasi   yuz
bergan.   Gaplarni   odatdagi   tartibga   solib   ko‘radigan   bo‘lsak   oksyumoron   hodisasi
yanada   yaqqolroq   namoyon   bo‘ladi:   jarangsiz   kumush   jaranglaydi,   bu   chirkin
tovush naqadar go‘zaldir, sevinch ko‘zingda faryoq chekar, bu go‘zal sado qanday
mash’um,   ko‘zingda   alam   kular,   buyuk   mozorlar   hayqirib   yotibdi   kabi.   Lekin
odatiy   tartibga   solinganda   oksyumoron   aniqroq   namoyon   bo‘lgani   holda
misralarning   ta’sirchanlik   kuchi   pasayadi.   Oksyumoron   hodisasida   narsalarning,
jismlarning,   borliqdagi   voqea   hodisalarning   tabiatiga   xos   bo‘lmagan   belgilar,
harakat va holatlar metaforik usulda boshqa tushunchalar bilan ifodalanishi orqali
mazmunan   zidlik   yuzaga   kelgan   va   zidlik   asosidagi   bir   butunlik   oksyumoron
hodisasini   yuzaga   chiqargan.   Xuddi   mozorning   tabiatiga   hayqirish   (Hayqirib
yotibdi   buyuk   mozorlar ),   olovning   tabiatiga   muzlash   ( muzlagan   olov ),   toshning
xususiyatiga suyuqlik ( hasratimning suyuq toshlaridan ) xos bo‘lmagani kabi.  Shu
o‘rinda A.T.Rubayloning fikrlari asoslidir:   “Oksyumoron  belgilarni moddiy (yoki
ashyoviy)  emas,  balki  ichki  hissiy  va  oddiy  tasvirlash   shaklida  ta’riflash   mumkin
bo‘lmagan hollarda ifodalash vositasi sifatida qo‘llaniladi”. 57
 
Xulosa   sifatida   aytadigan   bo‘lsak,   oksyumoron   mazmunan   biri   ikkinchisini
inkor etadigan tushunchalarning mantiqan birikishi mumkin bo‘lmagan holda matn
57
 Рубайло А.Т. Художественные средсва языка. -М.: Учисцгиз 1961. -с 51-52 talabi, ijodkorning maqsadidan kelib chiqib qo‘shilishi natijasida yuzaga keladigan
stilistik   hodisadir.   Oksyumoron   ijodkorning   voqelikni   idrok   qilish,   Rauf   Parfi
tabiri   bilan   aytganda   tabiat   va   jamiyat   haqidagi   tushunchalari,   anglashlari
doirasida,   koinotni   idrok   etish   salohiyati   darajasini   va   uni   so‘zda   ifodalashdagi
mahoratini   ko‘rsatuvchi   unsurlardan   biri   hamdir.   Rauf   Parfi   ijodidagi
oksyumoronlar   esa   kutilmagan   favqulotdaligi,   ta’sirchanligi,   oksyumoronlar
tarkibidagi  so‘zlarni  zidlik asosida  bir-biri bilan mohirona biriktira olganligi, ular
yaxlitlikda   qisqa   shakl   zamiriga   keng   va   teran   tushunchalarni   sig‘dira   olganligi
bilan ham ahamiyatlidir.
Bob bo‘yicha xulosalar
1.   Badiiy matn murakkab butunlik bo‘lib, uni  tilshunoslik  nuqtayi  nazaridan
tahlil   qilish   lingvopoetika   sohasining   ham   qimmatli   ma’lumotlar   bilan   boyishiga
xizmat qiladi.  Badiiy matnning lingvopoetik tahlilida bir qator tamoyillarga e’tibor
qaratish lozim. She’riy matn tahlilida bu tamoyillarga  amal  qilish shoirning nima
demoqchi ekanligini tushunishni osonlashtiradi.
2.   Nutq   birliklari   til   birliklaridan   farqli   ravishda   nutq   jarayonining   mahsuli
sifatida vujudga keladi. O‘z navbatida nutqiy jarayon til birliklarining qo‘llanishi,
ularga   xos   ma’no   qirralarining   namoyon   bo‘lishi   uchun   bir   vaziyatdir   (til   –
imkoniyat, nutq –vaziyat). Bu vaziyatni  tilshunoslikda kommunikativ vaziyat deb
ataymiz.   Kommunikativ   vaziyat   esa   so‘zlarning   turli   ma’nolarining   ro‘yobga
chiqishi   uchun   ma’lum   sharoit   yaratadi.   Bu   o‘rinda   ijodkorlar   barcha   lisoniy
birliklar bilan bir qatorda o‘z individual uslublariga xos bo‘lgan so‘z va iboralarni
ham   ishlatadi.   Muallifning   individual   uslubiga   xos   bo‘lgan   hodisalardan   biri
okkazional yasalmalar va oksyumoron birikmalardir. 3.   Okkazional   yasalmalar   ijodkorning   individual   o‘ziga   xos   uslubining
shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadigan vositalardan biri bo‘lib, okkazional
yasalmalarning yaratilishiga bir necha omillar sabab bo‘ladi:
– so‘z imkoniyatlarini yuqori darajada ifodalashga intilish;
– muallifning  mavzuga bo‘lgan munosabatini ta’kidlash;
– murakkab tasvirni to‘liq ifodalaydigan so‘z toppish istagi.
4.   So‘zlarning   yangi     ma’noda   qo‘llanilishi   tilning   estetik   vazifasini   yuzaga
chiqarishda, umuman olganda, badiiy matnni  lingvopoetik tahlil  etishda  qimmatli
manbalar   hisoblanadi.   She’riy   matnda   shoirning   maqsadini   aniq   namoyish
qilishida   ularning   o‘rni   beqiyosdir.   Oksyumoroon   ham   shunday   vositalar   sirasiga
kiradi.   Oksyumoron   mazmunan   biri   ikkinchisini   inkor   etadigan   tushunchalarning
mantiqan birikishi mumkin bo‘lmagan holda matn talabi, ijodkorning maqsadidan
kelib chiqib qo‘shilishi natijasida yuzaga keladigan stilistik hodisa hisoblanadi.
5. Ijodkor she’rlari insonni mushohadaga chorlaydi. Kitobxon beixtiyor o‘yga
toladi.   Oksyumoronni   qo‘llash   bu   haqiqiy   ixtiro   chunki   har   birini   yangidan   hosil
qilish   kerak,   uni   she’r   mazmuniga   moslash   lozim.   Bir   so‘z   bilan   aytganda
oksyumoronlarni   ijodkor   asarlari   bag‘riga   shu   qadar   singdirib   yuborganki,   qoyil
qolmay iloj yo‘q.
6.   Badiiy     matnda   ijodkor   tomonidan   tanlab   olingan   til   birligi,   jumladan,
oksyumoron   hosil   qiluvchi   noodatiy,     bir   oz   zid   munosabat   ifodalovchi   til
birliklarining   badiiy   matnlardagi   bajaradigan   vazifasi,   badiiy-estetik   qimmati
kattadir.
Xulosa   qilib   aytadigan   bo‘lsak,   ijodkorlarning   hayolat   dunyosi   mahsulini
kitobxonga   yetkazishda   samarali   vosita   hisoblangan   okkazionalizmlar   asarning
badiiy-estetik   kuchini   oshirish   bilan   bir   qatorda   yozuvchining   so‘z   qo‘llash
mahoratini, tuyg‘uni, tushunchani ifodalashdagi qobilyatini belgilovchi, ijodkor va
o‘quvchi     ya’ni   axborotni   uzatuvchi   va   axborotni   qabul   qiluvchi   shaxs   o‘rtasida
anglanishi,   tushinilishi   biroz   murakkab   bo‘lgan   voqeliklarni   yanada   yaxshiroq   va
yanada mukammalroq yetkazib berishdagi ko‘prik hisoblanadi. 
  UMUMIY XULOSALAR
  Badiiy   matnda   til   o‘zining   bor   jozibasini   namoyish   eta   oladi,   bu   esa   o‘z
navbatida,   lingvopoetik   tahlilning   manbasi   hisoblanadi.   Badiiy   matnni
lingvopoetik tahlil qilish orqali shoirning badiiy mahoratini, dunyoqarishini yanada
aniqroq   baholash   mumkin.   Bu   ijodkor   dunyosini   tushunishni   osonlashtiradi.
Okkazional   yasalmalar   keng   qamrovli   tushuncha.   Unga   tilshunoslik   nuqtayi
nazaridan   ham,   adabiyotshunoslik   nuqtayi   nazaridan   ham   yondashib   yangi-yangi
qirralarni   kashf   etish   mumkin.   She’riy   adabiyotimizning   yirik   vakillaridan   Rauf
Parfi O‘zturk o‘z asarlari bilan adabiyotshunoslikni yana bir pog‘ona yuqoriga olib
chiqqanligi,   shubhasiz.   Shoir   ijodidagi   she’rlarga   badiiy   matn   sifatida   qaralib,
ularda   qo‘llangan   okkazional   so‘zlar,   oksyumoronlarni   tilshunoslik   nuqtayi
nazaridan tahlil qilishga harakat qildik. 
“Rauf   Parfi   ijodida   okkazional   yasalmalar”   mavzusidagi   bitiruv   malakaviy
ishimizdan quyidagi xulosalarga keldik:    1.  Rauf Parfi ijodining keng ko‘lamda tadqiq qilinayotganligi, turli mavzudagi
tadqiqot   mavzularining   asosiy   obyekti   bo‘layotgani   shoir   iste’dodining   yuqori
baholanishidan dalolat beradi.   G‘arb tilshunosligida okkazional yasalmalarga ham
qiziqishlar   kuchli,   biroq   o‘zbek   tilshunosligida   hali   yetarlicha   ishlar   amalga
oshirilmagan.   So‘nggi   yillarda   okkazionalizmlar   tadqiqiga   bag‘ishlangan   ishlar
sanoqli   bo‘lib,   asosan   ijodkorlarning   so‘z   qo‘llash   mahorati,   badiiy   kuchini
ko‘rsatishga bag‘ishlangan ishlarda qisman uchratishimiz mumkin .
  2.   O‘zbek   tilining   o‘ziga   xos   imkoniyatlarini   ko‘rsatib   berishda   hamda
barchaga   ma’lum   va   ma’lum   bo‘lmagan   ifodaviy   imkoniyatlarni   ochishda   badiiy
so‘z   ijodkori   bo‘lgan   yozuvchi   va   shoirlar   asarlarining   til   xususiyatlarini   tadqiq
qilish   dolzarbdir.  Badiiy   matn   murakkab   butunlik  bo‘lib,  uni   tilshunoslik   nuqtayi
nazaridan   tahlil   qilish   lingvopoetika   sohasining   ham   qimmatli   ma’lumotlar   bilan
boyishiga   xizmat   qiladi.   Badiiy   matnning   lingvopoetik   tahlilida   bir   qator
tamoyillarga   e’tibor   qaratish   lozim.   She’riy   matn   tahlilida   bu   tamoyillarga   amal
qilish shoirning nima demoqchi ekanligini tushunishni osonlashtiradi.
3.   Nutq   birliklari   til   birliklaridan   farqli   ravishda   nutq   jarayonining   mahsuli
sifatida vujudga keladi. Kommunikativ vaziyat esa so‘zlarning turli ma’nolarining
ro‘yobga   chiqishi   uchun   ma’lum   sharoit   yaratadi.   Bu   o‘rinda   ijodkorlar   barcha
lisoniy   birliklar   bilan   bir   qatorda   o‘z   individual   uslublariga   xos   bo‘lgan   so‘z   va
iboralarni ham ishlatadi. Muallifning individual uslubiga xos bo‘lgan hodisalardan
biri okkazional yasalmalar va oksyumoron birikmalardir.
4.   Okkazional yasalmalar inson ongida kontekst yordamidagina dekodlanadi.
Okkazional   yasalmalarning   xususiyatlari   mutlaq   doimiy   va   asta-sekin   o‘zgarib
boruvchan   bo‘ladi.   Okkazional   yasalmalar   ijodkorning   individual   o‘ziga   xos
uslubining  shakllanishida  muhim  ahamiyat  kasb  etadigan  vositalardan  biri   bo‘lib,
okkazional yasalmalarning yaratilishiga bir necha omillar sabab bo‘ladi:
– so‘z imkoniyatlarini yuqori darajada ifodalashga intilish;
– muallifning  mavzuga bo‘lgan munosabatini ta’kidlash;
– murakkab tasvirni to‘liq ifodalaydigan so‘z toppish istagi. 5.   Badiiy   asarlar,   ayniqsa,   she’riyat   badiiy   okkazionalizmlar   yaratiladigan
maydon   hisoblanadi.   Shoir   yoki   yozuvchi   o‘zining   xayoliy   dunyosini   kitobxonga
yetkazish   uchun   izlanadi.   Badiiy   nutqda   ishlatilgan   okkazionalizmlarni
o‘rganishdan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, ular ma’lum maqsadlarda qo‘llanadi:
– nutqning mazmunini  barcha qirralari bilan aks ettirish maqsadida;
– ifodalanayotgan voqea-hodisani obrazli tasvirlash maqsadida;  
– muallif  bermoqchi bo‘lgan fikr va g‘oyalarni aniq ifodalash maqsadida;
–   matnning   emotsional-ekkspressivligi,   hissiy   bo‘yoqdorligini   oshirish
maqsadida;
               – berilayotgan matndagi biror  voqea-hodisa, mavhum tushunchalar, joy va
shaxslarni obrazli nomlash maqsadida;
– she’rdagi qofiyadoshlikni saqlash maqsadida.
6.   So‘zlarning   yangi     ma’noda   qo‘llanilishi   tilning   estetik   vazifasini   yuzaga
chiqarishda, umuman olganda, badiiy matnni  lingvopoetik tahlil  etishda  qimmatli
manbalar   hisoblanadi.   Oksyumoron   ham   shunday   vositalar   sirasiga   kiradi.
Oksyumoron   shoirning   maqsadini   oydinlashishida,   kechinmalarini   kitobxonga
yetkazishida, badiiy matnning lingvopoetik tahlilida o‘zgacha ahamiyat kasb etadi.
7. She’rning badiiy-estetik qimmatining namoyon bo‘lishi  ma’lum darajada
unda qo‘llanilgan zid munosabatdagi oksyumoronlar anglatgan ma’no nozikliklari,
qahramonlar his-tuyg‘ulari, atrofdagilarga munosabatini aks ettirishda qay darajada
xizmat qilishi, emotsional-ekspressivligiga ham bog‘liq.
8. Okkazionalizmlar ijodkorlarning xayolot dunyosi mahsulini badiiy-estetik
tasavvur   bilan   boyitish   orqali   kitobxonga   yetkazishda   asarning   badiiy-estetik
qimmatini   oshirish   bilan   birga,   muallifning   so‘z   qo‘llash   mahoratini,   his-
tuyg‘ularni   ifodalashdagi   qobiliyatini   belgilab   beruvchi,   ijodkor   va   kitobxon
o‘rtasida   amalga   oshadigan   anglash-tushunish   jarayonining   yengil   kechishida,
tamoman begona bo‘lgan vaziyatlarni yanada yaxshiroq va estetik did bilan sodir
bo‘lishida tom ma’noda ko‘prik vazifasini o‘taydi.
    FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
I. Normativ huquqiy adabiyotlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг   “ 2022-
2026-йилларга   мўлжалланган   Янги   Ўзбекистоннинг   тараққиёт   стратегияси
тўғрисида ” ги Фармони. / Халқ сўзи. – 2022 йил 28 январь.
2. Ўзбекистон   Республикаси   Президенти   Шавкат   Мирзиёевнинг   Олий
Мажлисга   мурожаатномаси.   2017   йил,   22   декабрдаги   нутқи.   /   Халқ   сўзи.   –
2017йил, 23 декабрь.
3. Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2019   йил   21 - октябрдаги
ПФ - 5850-сон ли   “ Ўзбек   тилининг   давлат   тили   сифатидаги   нуфузи   ва
мавқеини   тубдан   ошириш   чора-тадбирлари   тўғрисида ” ги   Фармони   //
www.    lex.uz   
4. Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2020   йил   20   октябрдаги
“ Мамлакатимизда   ўзбек   тилини   янада   ривожлантириш   ва   тил   сиёсатини
такомиллаштириш   чора-тадбирлари   тўғрисида ”   ПФ-6084-сонли   Фармони.   / Халқ сўзи. – 2020 йил, 21 октябрь. 
II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar
5.   Аристотель. Поэтика. –Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги адаби ё т ва
санъат нашри ё ти, 1980. –  Б.1 24.
6.   Миртожиев М .  Ўзбек тилида полисемия . – Тошкент . – 1975.  – Б.116.
7.   Нурмонов   А.   Танланган   асарлар.   II   жилд.   – Тошкент:   Академнашр,
2012.  –  Б. 226.
8.   Нурмонов   А.   Танланган   асарлар.   3   жилдли.   III   жилд,   –Тошкент :
Академнашр, 2012. – Б.156 .
9.   Йўлдошев   М.   Бадиий   матн   лингвопоэтикаси.   –Ўзбекистон
Республикаси ФА  “ Фан ”  нашриёти, 2008 – Б.160.
10.   Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 236-237.
11.   Ғаниев   И.   Рауф   Парфи   Ўзтурк   дунёси   –Тошкент :   Муҳаррир
нашриёти, 2021 – Б.724.
III. Dissertatsiya va avtoreferatlar
12.   Akbarova   M.   Badiiy   mantda   uchraydigan   g‘ayriodatiy   birikmalarning
lingvopoetik xususiyatlari: Filol. fanlari. nom...dis. –Toshkent, 2024 –B.136.
13.   Дедаханова   М.   Модерн   шеъриятда   маъно   кўчишининг
лингвокогнитив аспекти (Рауф Парфи ижоди мисолида): Филол. фанлари ном
....дис.  – Тошкент, 2021. –  Б.1 68.
14.   Эрназарова   И.   Муаллиф   сўз   ижодкорлигининг   лисоний-когнитив
таҳлили (Эшқобул Шукур ижоди мисолида):   Филол. фан. бўйича фалс. д-ри
(P h D) дисс.  Самарқанд, 2022. –  Б.1 42.
15.   Фазлиддинов   Б.   ХХ   аср   ўзбек   фалсафий-интеллектуал   шеьрияти
(Ғафур Ғулом, Асқад Мухтор ва Рауф Парфи ижоди мисолида):   Филол. фан.
бўйича фалс. д-ри (P h D) дисс.  – Тошкент, 2019.  – Б.1 62.
16.   Маматов   А.   Ҳозирги   ўзбек   адабий   тилида   лексик   ва   фразеологик
норма муаммолари: Филол. фанлари д-ри ... дис. . –  Тошкент , 1991. – Б.202. 17.  Мўминов С. Окказионал нутқий номинацияда мотивациянинг роли:
Филол. фанлари номзоди ....дис. –Тошкент, 1990, –Б. 82.
18.   Muminov   S.,   Gopirova   X.   Rauf   Parfi   she’riyatining   lingvopoetik
xususiyatlari (monografiya) – Farg‘ona, 2022 –B.112.
19.   Саидов   Р.,   Муродов   Г.   Бадиий   матнда   белги   муносабати.   –
Тошкент: Наврўз нашриёти, 2019  – Б. 64.
20.   Саминов   А.   Оксюморон   –   бадиий   нутқда   лингвопоэтик   восита
сифатида: Филол. фан. бўйича фалс. д-ри (P h D) дисс. … автореф. – Фарғона,
2022. – Б.50.
21.   Тошалиева   С.   Ўзбек   тилида   окказионал   сўз   ясалиши:   Филол.
фанлари ном…дис. – Тошкент, 1998.   –Б. 166 .
22.   Тўхтасинова О. Ўзбек тилида лексик окказионализмлар ва уларнинг
бадиий-эстетик   хусусиятлари:   Филол.   фан.   бўйича   фалс.   д-ри   (P h D)   дисс.   –
Тошкент, 2007 – Б.118.
23.   Kamolova   S.   Rauf   Parfi   she'riyatida   oksyumoron   lingvopoetikasi.
Mag…dis.  –  Toshkent, 2022. –B.77.
24.   Келдиёрова   Г.   Ўзбек   бадиий   нутқида   антитеза   (Э.Воҳидов
шеьрияти   мисолида):   Филол.   фанлари   номзоди   ...   дис.     –   Тошкент,   2000.   –
Б. 1 4 5 .
IV. Ilmiy to‘plam, jurnal va gazetalardagi maqolalar
25.   Маҳмудов   Н.   Tуйғулар   талоши"   ёхуд   сезгилар   ҳамкорлиги
манзаралари / Ўзбекистан адабиёти ва санъати газетаси, 2023. йил, 3 ноябрь,
43-сон.
26.   Нурмонов А. Лексеманинг мазмуний мундарижаси // Фан, таълим,
жамият. Тўплам.  II   чиқиш. – Андижон, 2007. – Б.11.
27.  Тошалиева С. Маромсиз ясамалар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти.
– 1993,  – №3.  –  Б. 71-74.
28.   Жўрабоева   М.   Бизнинг   Рауф   ёки   Рауфни   эслаб.   Рауф   Парфи
ижодининг ўзбек шеьриятида тутган ўрни ва аҳамияти - ко н ф. материаллари. –  Тошкент, ЎзМУ- 2023. – Б.40.
V. Lug‘atlar
29.   Ҳожиев   А.   Тилшунослик   терминларининг   изоҳли   луғати.   –
Тошкент:  ЎзМЭ Давлат  илмий  нашриёти , 1985. –  Б. 74 .
30.   Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати,   5   жилдли,   биринчи   жилд.   –
Тошкент: ЎзМЭ нашриёти, 2006. –  Б. 680.
31.   Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати,   5   жилдли,   иккинчи   жилд.   –
Тошкент: ЎзМЭ Давлат нашриёти, 2006. –  Б. 671.
32.   Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати,   5   жилдлик,   учинчи   жилд.   –
Тошкент: ЎзМЭ Давлат нашриёти, 2007. –  Б. 687.
33.   Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати,   5   жилдлик,   тўртинчи   жилд.   –
Тошкент:  ЎзМЭ Давлат нашриёти, 2008. –  Б. 606.
34.   Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати,   5   жилдлик,   бешинчи   жилд.   –
Тошкент:  ЎзМЭ Давлат нашриёти, 2008. –  Б. 591.
35.
VI. Badiiy adabiyotlar
36.   Рауф   Парфи   Туркистон   руҳи:   Шарқ   нашриёт-матбаа   акциядорлик
компанияси бош таҳририяти,  –  Тошкент, 2013.  – Б. 319.
37.   Рауф   Парфи   Сўнгги   видо:   –   Тошкент:   Алишер   Навоий   номидаги
Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти.  – Б. 133.
38.   Рауф   Парфи   Сакина:   Сайланма.   –   Тошкент :   Муҳаррир   нашриёти   ,
20 13.  – Б. 375 .
39.   Рауф   Парфи   Сайланма.   –   Тошкент :   Муҳаррир   нашриёти   ,   20 22.   –
Б. 414 .
40.  Rauf Parfi Iymon asiri.  – Тошкент : Akademnashr,  2023. – B. 311.
VII. Xorijiy adabiyotlar
41.   Abide   Fayzullayeva.   Özbek   Şairi   Rauf   Parfi   Öztürk‘ün   Şiir   Dünyası. Türk Dünyası  İncelemeleri  Dergisi  //  Journal  of Turkish World Studies, X/2 (Kış
2010), s.173-184.
42.   Аржанов  A . Закон есть закон//Журналист  – М.: 1968 .-№3-с.20.
43.   Белова   Б.А.   Об   особенности   компонентного   состава
индивидуально-авторских   сложных   прилагательных   (на   материале   поэзии
В.Луговского)   //   Русское   слово   и   языке   и   речи.   –   Кемерово:   Кемеровского
ГУ, 1976.  –  C . 3.
44.   Фельдман   Н.И.   Окказиональные   слова   и   лексикография//Вопросы
языкознания-1957-Н.  –  С.66.
45.  Головин Б.Н. “Введение в языкознание”.  M .: 1973.  –  C .70 .
46.   Лопатин   В.В.   Рождение   слова   //   Неологизмы   и   окказиональное
словообразование.  –  М.: Наука, 1973.  –  C . 67.
47.   Hikmet   Kora ş. Ö zbek   Ş airi   Rauf   Parfi .   K ö men   Yay ı nlar ı,   Konya   2009,
614  s .
48.   Ramiz   Karabulut.   –Hikmet   Koraş,   Özbek   Şairi   Rauf   Parfi,   Kömen
Yayınları,   Konya   2009,   614   s.   Türklük   Bilimi   Araştırmaları.   Yıl:   2009,   sy:   25,
s.247-248. 
49.  Земская Е.А. Современный русский язык. Словообразование    –  М.:
Просвещение, 1973.  – C . 229.
VIII .  Internet   saytlari
50.   www    .   diss    .   natlib    .   uz   
51.   www.ziyonet.uz
52.   www.ziyouz.com
53.   www.xurshid_davron_kutubxonasi
54.   https://tafakkur.net
55.   https://t.me/rauf_parfi
56.   https://saviya.uz

Rauf Parfi ijodida okkazional yasalmalar

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I BOB. FILOLOGIYADA RAUF PARFI IJODINING O‘RGANILISHI VA OKKAZIONAL YASALMALAR TADQIQI 

1.1.Rauf Parfi ijodining o‘rganilishi………………………………………………..9

1.2.Tilshunoslikda okkazionalizmlar tadqiqi …………………………………….15

Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………………...22

II BOB. RAUF PARFI IJODIDA OKKAZIONALIZMLARNING XUSUSIYATI VA BADIIY-ESTETIK VAZIFASI

2.1. Okkazional yasalmalar va ularning badiiy-estetik vazifasi …………….........23

2.2. Rauf Parfi she’rlarida oksyumoronlar talqini…….…………..……………...31

Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………............44

Umumiy xulosa…………………………………………………………………...46

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………………..49