Dokument ma'lumotlari

Narxi 14000UZS
Hajmi 314.2KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 08 Yanvar 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

12 Sotish

Relyefni tasvirlash usullari. (umumiy talablar, shtixlar, gorizontallar, gorizontallar bilan ifodalab boʻlmaydigan relyef shakllarini tasvirlash)

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________ UNVERSITITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI “EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI” “ Himoyaga ruxsat etilsin ” Tabiiy fanlar fakulteti dekani ___________________ “___”_____________2024 “5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi ______ guruh talabasi _____________ning “______________________________________________” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: _________o’qit. ______________ “Himoyaga ruxsat etilsin” “Ekalogiya va geografiya” Kafedra mudiri.__________________ __________________ “____”__________________2024 GULISTON-2024 1 MUNDARIJA: KIRISH ......................................................................................................................................................................... 11 I BOB. RELYEF ........................................................................................................................................................... 12 1.1. Relefni tasvirlash usullari ...................................................................................................................................... 13 1.2. Relyefni tasvirlashga belgilar va chiziqli belgilar usuli ......................................................................................... 21 1.3. Relyefni tasvirlashga boshqa usullar ..................................................................................................................... 25 XULOSA ...................................................................................................................................................................... 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...................................................................................................................... 29 2 3 4 5 6 7 8 9 10 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Relef umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan eng murakkab element hisoblanadi. Oddiy shakllar eni va bo’yi masshtab asosida kichraytirilib tasvirlansa, relefni uchinchi bir ko’rsatkichi — balandligi ham tasvirlanishi talab etiladi. Relef geologik jarayon bilan bog’liq bo’lib, uning shakllanishida roli katta. Yer yuzasidagi gidrografik elementlarning shakllanishida, o’simlik va tuproqlar tarqalishida, ekologik vaziyat rivojlanishida, muhandislik inshootlarni loyihalashda, aholi yashaydigan shahar va posyolkalar qurilishida, dehqonchilikda relefning roli katta hisoblanadi. Yer yuzasining relefi xilma-xilligidan ularni tasvirlash ham har xil bo’ladi. Relefi tekis bo’lgan hududlar bilan, relefi baland-pastliklardan iborat bo’lgan hududlarni bir xil usulda tasvirlab bo’lmaydi. Masalan, tekislik hududlar gorizontallar bilan tasvirlansa aniqlik darajasi yuqori bo’lsa-da, o’quvchanligi past bo’ladi. Relefi balandliklar, tog’liklar bo’lgan hududlarda gorizontallar bilan tasvirlanganda ham, relefning xususiyatlari to’liq ifodalanmaydi. S h uning uchun gorizontallar oralig’i ranglar bilan bo’yab ko’rsatiladi. Ba’zi relef shakllari borki, ularni gorizontallar bilan tasvirlab bo’lmaydi. Masalan, jarliklar, karstlar, osilib turgan tog’ jinslari, g’orlar va boshqalar. Kurs ishining maqsadi: Relyefni tasvirlash usullari.(umumiy talablar,shtrixlar,gorizontallar ,gorizontallar bilan ifodalab bo lmaydiganʻ relyef shakllarini tasvirlash) Kurs ishining vazifalari: - Relefni tasvirlash usullarini o’rganish; - Relyefni tasvirlashga belgilar va chiziqli belgilar usulini tahlili; - Relyefni tasvirlashga boshqa usullarni o’rganish; Kurs ishining tarkibiy qismi: Ushbu kurs ishi kirish, bir bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bobda uchta reja mavjud. 11 I BOB. RELYEF Relyef ( fransuzcha : relief , lotincha : relevo — ko taraman) (ʻ geografiyada ) — yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi ko rinishi, o lchamlari, kelib ʻ ʻ chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga ko ra turlituman notekisliklar: ʻ tog ʻ , tekislik , payettekislik , adir , yassitog ʻ , tepalik, qir , vodiy , botiq , soylik , jarlar va boshqa pastbalandliklar majmui. Relyef kattaligiga ko ra quyidagi toifalarga ajratiladi: ʻ megarelyef ( materik do ngliklari, okeanlar tubi), shuningdek, bir qadar ʻ kichikroq bo lgan shakllar (tog sistemalari, tekisliklar); ʻ ʻ makrorelyef (tog tizmalari, tog lar oralig idagi botiqlar, qirlar, ʻ ʻ ʻ pasttekisliklar); mezorelyef (jarliklar, suv osti kan onlari ʼ , tepaliklar); mikrorelyef ( karst chuqurliklari, jarlar, do ng tepa, ʻ dasht tepaliklari va boshqalar); nano relyef (juda kichik chuqurchalar, do ngchalar va boshqalar). Bu ʻ bo linish shartli ravishda ajratilgan. Muhim orografik birliklarni tavsiflovchi ʻ Relyefning tashqi yoki morfografik belgilari, shuningdek, uning miqdoriy xususiyatlari Relyefni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos bo la olmaydi, chunki bir xil tashqi ko rinishga ega shakllarning kelib chiqishi va ʻ ʻ rivojlanishi turlicha bo lishi mumkin. ʻ Relyef endogen (ichki) va ekzogen (tashki) kuchlarning birgalikda hamda muntazam o zaro ta siri natijasida vujudga keladi. Shuningdek, Yer yuzasining ʻ ʼ shakllanishiga gravitatsiya jarayonlari , inson faoliyati ham o z ta sirini ko rsatadi. ʻ ʼ ʻ Endogen jarayonlar ( Yer po stining ʻ tektonik harakatlari ) ta siri natijasida nisbatan ʼ yirik mikyosdagi — kuru klik, dengiz va okeanlar tubida strukturali R. shakllari hosil bo ladi. Yirik Relyef shakllarining vujudga kelishi (sayyoraviy masshtabda), ʻ shuningdek, kosmik kuchlar — Yerning aylanishi, QuyoshOy tortilishi va boshqa bilan ham bog liq. ʻ 12 1.1. Relefni tasvirlash usullari Kartalarda har xil obektlar (predmet, hodisa, jarayon va h.k.), ularning sifat va miqdor ko’rsatkichlarini ifodalash uchun qo’llaniladigan grafik belgilarga kartografik shartli belgilar deyiladi. Bu belgilar mumkin qadar sodda, ko’p joy egallamaydigan va shu bilan birga bir-birlaridan aniq ajralib turadigan va oson chiziladigan hamda o’qiladigan bo’lishlari lozim. Alohida obektlarning kartografik belgilari ikkita asosiy vazifani bajaradi: birinchidan - obektlarning turini ko’rsatadi (quduq, shosse, botqoqlik) va ularni ayrim miqdor va sifat tavsiflarini (masalan, quduqdan ma’lum vaqtda olinadigan suv miqdori), shosse qatnov qismining eni va ustiga yotqizilgan qurulish materialining turi, botqoq kechib o’tishga yaroqliligini; ikkinchidan — obektning fazoviy holatini aniqlaydi, ushbu obektlarning planli o’lchamlarini va shakllarini yoki ular “fazosini” modellashtiradi. Ko’pincha belgilar hodisaning vaqt mobaynida o’zgarishini (shaharlar o’sishi, daryolar toshishi, ko’chkilar), ko’chib yurishini (ekspedisiyalar marshruti, tsiklonlar yo’nalishi) va boshqa jarayonlarni aks ettiradi. Kartalarda belgilar umumiy jamlangan holatda k atta vazifalarni bajaradi. Ular obektlarning o’zaro uyg’unligini va aloqadorligini ko’rsatadi, hodisalarning fazoviy obrazlarini shakllantiradi, ular joylanishidagi qonuniyatlarni va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Natijada karta alohida belgilarda mujassamlashgan in dikats iyalar yig’indisidan ortiq bo’lgan yangi bilimlar beradi. Bundan tashqari belgilarni guruhlarga ajratish hodisalar holati, farqlanishi, o’zaro bir-biriga ta’siri va vaqt mobaynida o’zgarishini fazoviy tavsiflash uchun keng imkoniyat ochadi. Qadimgi kartalarda voqea va hodisalar perespektiv suratlar bilan ko’rsatilgan va ular rasmli tarzda alohida izohlarsiz tushunarli tarzda ko’rsatib berilgan. 13 1 –rasm. Joyni perespektiv usulda tasvirlash (Seleziya kartasining bir qismi, Martin Xelvig, 1561 y) Kartada obektlarni planli geometrik xususiyatlarini berish nuqtai nazaridan kelib chiqib, kartografik shartli belgilar o’z xususiyatlari va vazifalariga ko’ra masshtabsiz, maydonli (konturli) va chiziqli shartli belgilarga bo’linadi (1-rasm). 2-rasm. Topografik kartalarning ayrim masshtabsiz, chiziqli va maydonli shartli b elgilari: 14 1-davlat geodezik shaxobchalarining punktlari; 2-radiomachtalar, televizion machtalar; 3-benzokolonkalar; 4-neft va gaz vishkalari; 5-meteorologik stansiyalar; 6-haykallar, monumentlar; 7-davlat chegaralari; 8-davlat qo‘riqxonalarining chegaralari; 9-yaxshilangan shosse; 10-metali va temirbeton asosli elektr uzatish liniyalari; 11-yer ostidan о'tkazilgan quvurlar; 12-daryo va soylar; 13-tikonli tutash butazorlar; 14-tutash saksovulzorlar; 15-sochilgan holdagi toshlar va shag'ali yerlar; 16-o'tib bo‘ladigan sho'rxok yerlar; 17- barxanlar bilan qumloq yerlar; 18-mohli botqoqlik. Masshtabsiz shartli belgilar bilan konturlarini karta masshtabida ko’rsatish mumkin bo’lmagan obektlar tasvirlanadi. Masalan, alohida turgan, orientir ahamiyatiga ega bo’lgan daraxtlar, buloq, quduq, tegirmon, zavod va fabrikalar, neft va gaz ishlab chiqarish markazlari, yodgorliklar va boshqa shu kabi obektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Bunda obektlarning tashqi ko’rinishi (qiyofasi) saqlanmaydi. Obektning joydagi o’rni esa, odatda shartli belgining markaziga yoki tagiga to’g’ri keladi (2- rasm). Maydonli shartli belgilar bilan karta masshtabida konturini saqlab qolish mumkin bo’lgan obektlar tasvirlanadi. Masalan, o’rmon, botqoqlik, o’tloq, bog’, poliz, ko’l va boshqalar maydonli shartli belgilar bilan ko’rsatiladi, obektlarning tashqi ko’rinishi (qiyofasi) saqlanadi. Ularning konturlari turli rangga bo’yaladi yoki boshqa maydonli grafik vositalar bilan to’ldiriladi. Botqoq va sho’rxok yerlarning konturlari ichiga turli xil shtrixlar chiziladi. Bu belgilar uchun “konturli belgilar” yoki “masshtabli belgilar” terminlari qo’llanilgan. Chiziqli shartli belgilar bilan uzunligi karta masshtabida ifodalanadigan va uzunasiga davom etgan obektlar — daryo, ko’l va dengizlarning qirg’oq chiziqlari, siyosiy-ma’muriy chegaralar, yo’llar, telefon hamda telegraf tarmoqlari va boshqa shu kabi chiziqli obektlar tasvirlanadi (2-rasm). Ular obektlarning o’xshashlik belgilarini saqlab qoladi, lekin obektning kengligini orttirib yuborishi ham mumkin (mayda masshtabli kartalardagi yo’llar 15 belgilari). Kartografik shartli belgilar shakli, katta-kichikligi, rangi, kengligi, orientirovkasi, tiniqligi va ichki tuzilishi (rasmi) bo’yicha bir-biridan farqlanadi (3, 4 va 5-rasmlar). Kartografik belgilarni o’rganishda, tahlil qilishda, takomillash-tirishda va yangilarini ishlab chiqishda ularni kartografik tasvirlash usullari bo’yicha farqlash qulay. Chunki ular kartaga olinayotgan voqea va hodisalarning joylanish xarakterini va mohiyatini hisobga oladi. Foydalanilayotgan va foydalanishi mumkin bo’lgan kartografik belgilar ko’p bo’lishiga qaramasdan kartografik tasvirlash usullarining soni unchalik ko’p emas. 3 - rasm. Belgilarni bir-biridan farqlash: a — shakli bo’yicha; b — katta-kichikligi bo’yicha; d — orientirovkasi bo’yicha; e — rangining och-to’qligi (tiniqligi) bo’yicha; f — ichki tuzilishi bo’yicha. 4 - rasm . Chiziqli belgilarni bir-biridan farqlash: a — kengligi bo’yicha; b — shakli bo’yicha; d — rangi bo’yicha. 16 5 -rasm. Maydonli belgilarni bir-biridan farqlash: a — rangining och-to’qligi (tiniqligi) bo’yicha; b — strukturasi bo’yicha; d — to’ldiradigan belgilar rasmi bo’yicha; e — shtrixovkalarining orientirovkasi bo’yicha. Asosiy kartografik usullar bo’lib quyidagilar hisoblanadi: belgilar, chiziqli belgilar, izoliniyalar (teng chiziqlar), sifatli va miqdorli ranglar (fonlar), joylashtirgan diagrammalar, nuqtalar, areallar, harakatdagi belgilar (vektorlar), kartodiagrammalar va kartogrammalar . Kartalardagi yozuvlar ham kartografik belgilar rolini bajarishi mumkin. Relefni shtrix chiziqlar bilan tasvirlash 1800 yillardan boshlangan, uni birinchi marta 1799 yilda nemis harbiy xizmatchisi Iogan Georg Leman amalga kiritgan. A.N.Bolotov tomonidan yaratilgan topografik kartalar harbiy sohada keng qo’llanilib kelingan. Shtrixlar usulidan foydalanishda ishlatilgan chiziqlarni yo’g’onligi bilangina chegaralanmay, ularning uzun va ingichkaligiga ham e’tibor berilgan. 17 6-rasm. Relefni shtrixlar bilan tasvirlash sxemasi. a) gorizontallarning ko’rinishi va qiyaliklarni ko’rsatuvchi chiziqlar; b) shtrixlarni joylashtirilishi; d) qiyaliklarning shtrixlar bilan ko’rsatilishi; e) shtrixlarning soyalaridan foydalanish. Shtrixlar relefning plastikasini (yuzini) yaxshi ko’rsatib qolmay, uning morfologik xususiyatlarini ham ko’rsatib beradi, lekin nuqtalarning mutloq va nisbiy balandliklarini aniq bermaydi. Undan tashqari, bu usuldan relefning barcha shakllarini to’liq tasvirlab bo’lmaydi . Gorizontallar. Perspektiv, shtrixlar va boshqa usullarda tasvirlangan relefni o’qish oson ko’rinsa-da, nisbiy balandliklarni to’g’ri aniqlab bo’lmaydi. Shuning uchun XIX asr oxirlariga kelib gorizontallar usulidan foydalanila boshlandi. Gorizontallar — bir xil balandlikli chiziqlardir. Ular dengiz tekis sathi yuzasiga qabul qilingan kesim balandligida relef kesmalarini proeksiyalashda qoldirgan iz kabi tasavvur etiladi. Gorizontallar hozirgi vaqtda topografik, umumgeografik, tabiiy va gipsomertik kartalarda relefni tasvirlovchi asosiy usul hisoblanadi. Gorizontal lar yordamida karta lar ning istal gan joyi balandligini aniqlash , joy relefining raqamli modelini tuzish va morfometrik ko’rsatkichlarini olish mumkin. Relefni tasvirlashda asosiy muammo gorizontallar oralig’ini tanlashdir. Topografik kartalarda maxsus qabul qilingan standartlardan foydalaniladi, u karta masshtabiga va tasvirlanayotgan hududga bog’liq bo’lib quyidagi jadvalda ko’rsatilgan. Agar asosiy gorizontallar bilan relefning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatish mumkin bo’lmasa, yarim gorizontallardan foydalaniladi. O’rta Osiyo hududidagi Qizilqum va Qoraqum cho’llarida relefni, ya’ni to’p-to’p, ko’chib yuruvchi va barxan qumlarni asosiy gorizontallarda tasvirlaganda, qum relefini to’liq ifodalab bo’lmaydi, shuning uchun yarim gorizontallardan foydalaniladi. Ba’zan relefni yanada aniqroq va to’laroq tasvirlash uchun yordamchi gorizontal lardan ham ishlatiladi. Katta va har xil relefga ega bo’lgan hududlarni mayda masshtabli tabiiy va gipsometrik kartalarini tuzishda 18 (pasttekislik, tekislik va baland tog’liklar) har xil balandlikdagi gorizontallar ishlatilishi mumkin. Avval yaratilgan va o’sha davrlarda eng yuqori baholangan 1:2 500 000 masshtabli gipsometrik kartada quruqlik uchun qabul qilingan balandlik va pastlik shkalasida 0-300 gacha bo’lgan balandlikni tasvirlash uchun har 50 metrdan gorizontal o’tkazilgan. 300-600 metrgacha har 100 m dan, 600—750 metrgacha 150 metrdan, undan yuqori 4500 metrgacha 250 metrdan, 6000 metrgacha har 500 metrdan, undan balandlari 1000 metr balandlik shkalalari tanlangan. Gorizontallarning qiymatlarini tanlashda balandlik mintaqalarini hisobga olish kerak. Masalan, 200 m shkala pasttekislik chegarasi bo’lsa, 1000 m (ba’zan 750 m) esa baland tekislik chegarasi, 2000 m, gorizontal esa tog’ va baland tog’ shkalasi deb qabul qilingan. Geografik kartalarda dengiz va okeanlarning suv osti relefi ham ko’rsatiladi, ularni izobatalar deb yuritilib, mayda masshtabli gipsometrik kartalarda tasvirlanadi va chuqurliklar shkalasi har xil bo’ladi. Masalan, shelf zonasi (200 m gacha) — 50 m dan, kontinental chuqurlik (2500 m gacha) 100 va 250 m dan, chuqur tekisliklar va cho’kmalar 500 m va 1000 m dan o’tkaziladi. Gorizontallar bilan ifodalab bo’lmaydigan relef shakllari va elementlari uchun shartli belgilar qo’llaniladi. Bu yer yuzasining bir tekisda o’zgarishi buzilishidan dalolat beradi, masalan, jarliklar, cho’qqilar, chuqur daralar, suv o’yib ketgan joylar va boshqa relefning tabiiy shakllarida tasvirlanishi mumkin. Bunday vaqtda gorizontallar bilan to’g’ri keladigan jigar rangli shartli belgilar ishlatiladi. Relefning suniy shakllarini tasvirlash zarur bo’lganda, masalan, kar’erlar, tuproq uyumlari, oqava ariqlar, terrikonlar va boshqalar uchun belgilarning qora rang ishlatiladi. Geomorfologik kartalarda relef shakllarini tasvirlashda areallar belgilaridan foydalaniladi. Shu yo’l bilan karstli g’orlar, tuzli tepaliklar, poligonal relef, barxanli va to’p-to’p qumliklar tizmasi va boshqa relef shakllari tasvirlanadi. Yer usti va okean osti relefining tarkibini tasvirlash 19 asosiy mazmuni hisoblangan orografik kartalarda chiziqli belgilar cho’qqilarni, o’yiq va chuqur joylarni, havzalarni, daralarni tasvirlashda keng qo’llaniladi. 20 1.2. Relyefni tasvirlashga b elgilar va chiziqli belgilar usuli Alohida tasvirlash usuli sifatida odatda karta masshtabida ifodalanmaydigan obektlar o’rnatilgan joyini ko’rsatish uchun va umuman aniq punktlarga joylashgan hodisalarni tasvirlab berish uchun qo’llaniladi (6- rasm). Masalan, topografik kartalarda belgilar bilan joydagi predmetlar, kilometr va yo’l ko’rsatkichlari, yakka o’sgan orientir ahamiyatiga ega bo’lgan daraxtlar, radiomachtalar va boshqalar. Mayda masshtabli mavzuli va umumgeografik kartalarda belgilar obektlarning o’rnashgan joyini va turini ko’rsatishdan tashqari ko’pincha boshqa vazifalarni ham bajaradi. Masalan, obektning miqdor ko’rsatkichlarini (katta-kichikligini), ahamiyatini, uning vaqt mobaynida o’zgarishini va hokazolarni tavsiflaydi (6-rasm). Aholi punkti belgisi shu punktdagi aholi joylanish tipini (shahar, shaharcha, qishloq), aholi sonini, shuning dek ushbu punktni ma’muriy ahamiyatini ko’rsatishi mumkin. Shu ningdek, belgilarni sanoat va qishloq xo’jalik korxonalarini, foydali qazilma konlarini tasvirlash uchun ham qo’llaniladi. O’zining shakliga ko’ra ular uchta turga — geometrik , harfli va ko’rgazmali belgilarga bo’linadi. Geometrik belgilar aylana (doira), kvadrat, uchburchak, romb, to’rtburchak va boshqa shu kabi geometrik shakllarga ega bo’ladi (6-rasm, 1). Ular kartalarda chizish uchun qulay, oddiy, legenda bo’yicha yaxshi tanib olinadi, nisbatan kam joyni egallaydi, obektlarning joylashgan o’rnini aniq ko’rsatadi, o’lchami bo’yicha oson taqqoslanadi. Elementar geometrik shakllarning soni unchalik ko’p emas, lekin belgilar uchun har xil ranglardan foydalanib va ularning ichki tuzilishini o’zgartirib ularni sonini ko’paytirish mumkin (43-rasm). Harfli belgilar — bu tasvirlanayotgan obekt yoki hodisalarning nomini bitta yoki ikkita boshlang’ich harflari yoki kimyoviy belgilaridir (6-rasm, 2). 21 Masalan, temir ( Fe ) va fosfor (P) rudalari uchun va boshqalar . Harfli belgilarni qo’llash nisbatan chegaralangan, chunki ular obektlarning joylashgan o’rnini aniq ko’rsatmaydi, kartani har xil harflar bilan to’ldirib yuboradi, o’lchami bo’yicha yomon taqqoslanadi. 7 -rasm. Belgilar usuli va ularning turlari. 1-geometrik; 2-harfli; 3-Badiiy (simvolik); 4-strukturali; 5-alohida ajratib berilgan; 6-o’sinini ko’rsatuvchi Agar harflar birorta geometrik figurani, masalan, kvadrat ichiga olib yozilgan bo’lsa, ularni o’lchami bo’yicha bir-biriga taqqoslash va joylashtirish ancha yengil bo’ladi, bunday holda ikkala tipdagi belgilarning yaxshi tomonlari uyg’unlashadi. Ko’rgazmali belgilar — rasmi bo’yicha tasvirlanayotgan obektlarni belgilaydi. Ularning ichidan ramziy va asliga qarab olinganlar ajratiladi (6- rasm, 3). Ramziy belgilarning shakli tasvirlanayotgan obekt bilan bir-birini eslatadigan o’zaro bog’lanish borligini ko’rsatadi. Masalan, shahar planida teatr binosi joylashgan yerni maska bilan belgilash va h.k. Naturalistik 22 belgilar, masalan, avtomobil ishlab chiqaradigan zavodlarni ko’rsatish uchun avtomobil rasmidan (surati) foyda laniladi. Bunday belgilar obektlarni taqqoslash va joylashtirish uchun qulay emas, lekin ular ommaviy nashrlarda, masalan targ’ibot va tashviqot maqsadlarida ishlangan karta-plakatlarda tasvirlanadi. Tanlangan belgilar uzoqdan ko’zga tashlanib turishi, tushunarli va uzoq masofadan turib idrok qilinadigan bo’lishi lozim. Obektlarning nisbatlarini belgilar o’lchami (katta-kichikligi) orqali berish har xil asosda amalga oshirilishi mumkin (6-rasm, 4,5,6). Chiziqli belgilar usuli. Bu usul alohida tasvirlash usuli sifatida uzunasiga davom etgan, kengligi karta masshtabida ifodalanmaydigan, chiziq bo’ylab joylashgan obektlarni tasvirlash uchun qo’llaniladi. Bu usulda suvayirg’ich chiziqlari, siyosiy va ma’muriy chegaralar, yo’llar, daryo, ko’l va dengizlarning qirg’oq chiziqlari tasvirlanadi (8-rasm). 8 -rasm. C h iziqli belgilar usuli a -viloyat chegaralari, b -temir yo’llar, d - daryolar, e - neft quvurlari, f -gaz quvurlari Izoliniyalar (teng chiziqlar) usuli . “ Izos” grekcha — teng, bir xil degan ma’nolarni anglatadi. Izoli niyalar - kartada voqea va hodisalarning birorta miqdor ko’rsatkichi asosida bir xil qiymatga ega bo’lgan nuqtalar bo’yicha o’tgan yoki ularni birlashtiruvchi egri chiziq tushuniladi. Odatda bu usul bilan uzluksiz tarqalgan (yoyilgan) va fazoda asta- 23 sekin o’zgaradigan voqea va hodisalar tasvirlanadi. Topografik kartalarda relefni tasvirlashning asosiy usuli bo’lgan gorizontallar yoki izogipslar, izoliniyalar misol bo’ladi (9-rasm). Kartalarda dengiz sathidan bir xil mutloq balandlikda joylashgan nuqtalarni birlashtiruvchi egri chiziqlarga gorizontal(lar) deyiladi. Shuningdek, masalan, izotermalar — bir xil havo haroratiga ega bo’lgan nuqtalarni tutashtiruvchi egri chiziqlar; izobaralar — bir xil havo bosimiga ega bo’lgan joydagi nuqtalarni birlashtiruvchi egri chiziqlar; izogietalar — bir xil yog’in-sochin tushadigan yerlarni (nuqtalarni) tutashtiruvchi egri chiziqlar; izobatalar bir xil chuqurlikka ega bo’lgan dengiz osti yerlarini tutashtiruvchi egri chiziqlar va boshqalar. Iqlim kartalarini tuzishda izoliniyalar asosiy usul hisoblanadi. 24 1.3. Relyefni tasvirlashga boshqa usullar Sifatli rang (fon) usuli. Bu usul bilan kartada tasvirlanayotgan hudud chegarasida tasvirlanayotgan voqea va hodisalarni u yoki bu ma’lum sifat belgisi bo’yicha qismlarga bo’lish va ularning har birini maydonli grafik vositalar yordamida qoplash yoki to’ldirish yo’li bilan sifat farqlari tasvirlanadi. Hududni qismlarga bo’lish tasvirlanayotgan voqea va hodisaning sifat ko’rsatkichlari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Masalan, tuproq kartalarida ushbu qismlar orasidagi chegara qaerda bitta tuproq tipi (kichik tipi, turi) boshqasi bilan almashinsa, o’sha yerda o’tkaziladi Miqdorli rang (fon) usuli . Bu usul bilan kartada tasvirlanayotgan hudud chegarasida tasvirlanayotgan voqea va hodisalarni u yoki bu ma’lum bir miqdor ko’rsatkichi bo’yicha qismlarga bo’lish va ularning har birini maydonli grafik vositalar yordamida qoplash yoki to’ldirish yo’li bilan o’sha hodisaning miqdor farqlari tasvirlanadi. Hududni qismlarga bo’lish tasvirlanayotgan hodisaning miqdor ko’rsatkichlari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Ushbu qismlar orasidagi chegaralar aks ettirilayotgan voqea va hodisalar bilan uzviy bog’langan belgilar bo’yicha o’tkaziladi va har bir qism uchun u yoki bu raqamli ma’lumotlar bo’yicha aks ettirilayotgan hodisaning miqdor tavsifi ko’rsatiladi. Joylashtirilgan diagrammalar usuli. Bu usul uzluksiz va chiziqli tarqalgan mavsumiy va boshqa davriy voqea-hodisalarni ularning rivojlanishi, miqdori, davom etishi, qaytalanishini tavsiflash uchun keng ishlatiladi. Bu usul bilan odatda iqlimga tegishli mavzular: havo haroratining yil davomida o’zgarishi, oylar bo’yicha yog’in-sochin miqdorining taqsimlanishi, qor qoplamining dinamikasi, daryolarning yillik oqimi oylar bo’yicha taqsimlanishi, shamollarning yo’nalishi, kuchi va boshqalar tasvirlanadi. 25 9 -rasm. Joylashtirilgan diagrammalar usuli Nuqtalar usuli. Bu usul bilan kartada keng maydonlarda joylashgan voqea va hodisalarni bir xil miqdor birliklarida belgilaydigan va uni joylanishi hamda to’planishiga mos joylashtiriladigan bir xil o’lchamdagi bir necha nuqtalar bilan tasvirlanadi. Kartada voqea va hodisalarni tasvirlashdan oldin nuqtaning “og’ir” ligi (vazni) aniqlaniladi, ya’ni bitta nuqta qaysi o’lchamdagi miqdor ko’rsatkichiga mos keladi (masalan, bitta nuqta 500 kishiga yoki 10 000 gektar ekin maydoniga to’g’ri keladi). Bu usulda voqea va hodisani kartada tasvirlashda nuqtalar obyektni haqiqiy geografik joylanishini eng yaxshi aks ettiradigan qilib joylashtiriladi. Areallar usuli. Bu usul kartografiyada keng ishlatiladi (lotincha “area” - maydon, makon, hudud degan ma’noni anglatadi). Areallar usuli bilan tuzilgan kartalar ham umumgeografik va mavzuli kartalardir. Topografik va mavzuli kartalarda o’rmonzorlar, ekinzorlar, qum bosgan yerlarni tasvirlashda areallar usuli ko’p ishlatiladi. Areallar usuli ko’proq maydon va makon bilan bog’liq bo’lganligi uchun ko’proq o’simlik (geobotanik), zoogeografik, landshaft, geomorfologik va tarixiy kartalar (masalan, g’o’za ekiladigan areal)ni tuzishda ishlatiladi. belgilar usuliga o’xshab ketadi, ammo ular bir-biridan o’zining xususiyati bilan farq qiladi. Areallar usulida miqdor ko’rsatgichlar berilmaydi, bazan sifatli rang usuli va teng chiziqlar usuli bilan tuzilgan kartalar areallariga o’xshab ketib, ularni farq qilish juda qiyin. Ayrim hollarda areal ichiga miqdor ko’rsatgich 26 berilishi ham mumkin, bu holatda bu boshqa usulga aylanib qolmaydi. Harakatdagi belgilar usuli . Harakatdagi belgilar alohida tasvirlash usuli sifatida kartalarda har xil: tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy voqea va hodisalarga tegishli fazoviy o’rin almashinishlarni ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Masalan, dengiz va okean oqimlari, qushlarning ko’chib yurishi, sayohatlarning marshruti, aholi migratsiyalari, yuk tashishlar va boshqalar. Ko’pincha ulardan harbiy operatsiyalarning rejasi va borishini ko’rgazmali qilib tasvirlash uchun ham foydalaniladi. Kartodiagrammalar usuli . Kartada biror hodisaning jamlangan mutloq raqamli qiymatini, kartada ko’rsatilgan ma’muriy-hududiy birlik bo’yicha taqsimlanishini diagrammalar yordamida tasvirlash usuliga kartodiagramma deyiladi. Kartodiagrammalardan alohida tasvirlash usuli sifatida ayniqsa ijtimoiy-iqtisodiy mavzudagi kartalarni (masalan, aholi, sanoat, qishloq va o’rmon xo’jaligi, fan, maorif va madaniyat kartalari) tuzishda keng foydalaniladi, chunki ko’pchilik statistik (raqamli) ma’lumotlar alohida aholi punktlari yoki obektlar bo’yicha qayta ishlanmaydi va chop etilmaydi, balki, mamlakatning ma’muriy bo’linishiga mos holda (viloyatlar, tumanlar bo’yicha) yoki boshqa hududiy birliklar bo’yicha to’planadi va chop etiladi. Bunday birliklar bo’lib, masalan, o’rmon zahiralari kartodiagrammasida - o’rmon xo’jaliklari, baliq sanoati uchun - alohida dengiz, ko’l yoki daryo havzalari xizmat qiladi. Kartogrammalar usuli . Kartada biror hodisaning o’rtacha intensivligini ko’rsatilgan ma’muriy-hududiy birlik doirasida har xil ranglar bilan yoki har xil zichlikda shtrixlab tasvirlash usuliga kartogramma deyiladi. Masalan, viloyat yoki tumanlar bo’yicha aholining har bir km 2 maydonga to’g’ri keladigan zichligi, qishloq xo’jalik ekinlarining o’rtacha hosildorligi, har 100 gektar qishloq xo’jaligiga yaroqli yerdan qancha go’sht, sut, jun va boshqa mahsulotlar olinishi va boshqalar tasvirlanadi. 27 XULOSA Relyef — yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi ko rinishi,ʻ o lchamlari, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga ko ra turlituman ʻ ʻ notekisliklar: tog ʻ , tekislik , payettekislik , adir , yassitog ʻ , tepalik, qir , vodiy , botiq , soylik , jarlar va boshqa pastbalandliklar majmui. Kartalarda har xil obektlar (predmet, hodisa, jarayon va h.k.), ularning sifat va miqdor ko’rsatkichlarini ifodalash uchun qo’llaniladigan grafik belgilarga kartografik shartli belgilar deyiladi. Bu belgilar mumkin qadar sodda, ko’p joy egallamaydigan va shu bilan birga bir-birlaridan aniq ajralib turadigan va oson chiziladigan hamda o’qiladigan bo’lishlari lozim. Shakli bo'yicha birinchi turdagi relyef elementlari tekis, qavariq, botiq va birlashtirilgan (qavariq-qavariq, botiq-qavariq, to'lqinli, pog'onali va boshqalar) bo'lishi mumkin. Tikligi (qiyalik) bo yicha birinchi turdagi elementlar gorizontal ʻ (0°, Yer quruqligining 5% i), subgorizontal (0° dan 2° dan ortiq, yer maydonining 15% i) va qiyaliklarga bo linadi. 2° dan ortiq, Yerning 80% quruqlik maydoni). ʻ Relyefning chiziqlari yoki qirralari, turli yo'nalishlarda tushadigan alohida sirtlar (talveg, suv havzasi) yoki bir yo'nalishda tushadigan har xil tiklikdagi sirtlar (qirra, orqa tikuv (taglik, oyoq). Relyef nuqtalariga tog 'cho'qqilari va konus shaklidagi voronkalarning tublari kiradi. Relyef shakli - uch o'lchovli hajmli jismni o'rab turgan va relyef elementlari yoki oddiyroq relyef shakllaridan iborat sirtni ifodalovchi er yuzasining o'ziga xos notekisliklari. Relyef shakllari oddiy va murakkab, ijobiy va salbiy, ochiq va yopiq bo'lishi mumkin. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Evseeva N.S. Ekzogen jarayonlar. – Tomsk, 2000. – 122 b. 2. Neklyukova N.P. Umumiy geografiya. Litosfera. Biosfera. Geografik konvert. – M.: Ta’lim, 1975. – 224 b. 3. Yerning relyefi (morfostruktura va morfoskulptura) / Ed. I.P. Gerasimova, Yu.A. Meshcheryakova. – M.: Nauka, 1967. – 332 b. 4. Leontyev, O.K. Umumiy geomorfologiya / O.K. Leontyev, G.I. Imkoniyatlar. – M .: Yuqori. maktab, 1988. – 319 b. 5. Lyubushkina, S.G. Umumiy geografiya: darslik. talabalar uchun yordam yuqoriroq darslik maxsus maqsadlar uchun muassasalar "Geografiya" / S.G. Lyubushkina, K.V. Pashkang; tomonidan tahrirlangan A.V. Chernova. – M.: Ta’lim, 2004. – 288 b. 6. Milkov F.N. Umumiy geografiya: darslik. talabalar uchun geograf. mutaxassis. universitetlar / F.N. Milkov. – M .: Yuqori. maktab, 1990. – 335 b. 29

Relyefni tasvirlash usullari. (umumiy talablar, shtixlar, gorizontallar, gorizontallar bilan ifodalab boʻlmaydigan relyef shakllarini tasvirlash)

Sotib olish