Respublika hududlari iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlarini kompleks ekonometrik modellashtirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	696.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

1 Sotish

Respublika hududlari iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlarini kompleks ekonometrik modellashtirish

Sotib olish

RESPUBLIKA HUDUDLARI IQTISODIY RIVOJLANISH
KO'RSATKICHLARINI KOMPLEKS EKONOMETRIK
MODELLASHTIRISH
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………..2
I BOB RESPUBLIKA HUDUDLARI I QTISODIYOTNI EKONOMETRIK
MODELLASHTIRISH NI RIVOJLANISH KO'RSATKICHLARI
1.1 Ekonometrik modellashtirish tushunchasi, turlari va undagi o‘zgaruvchilar ….4
1.2 Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasida bog‘lanishlarni aniqlash usullari……………11
II BOB RESPUBLIKA HUDUDLARI IQTISODIY O‘SISHNI TAHLIL QILISH
MODELLARI TUSHUNCHASI, UNING MOHIYATI VA FUNKSIYASI
2.1 Iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlarini kompleks ekonometrik modellashtirishda
prognoz, gipoteza va reja xaqida
tushunchalar………………………………………….20
2.2 Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanish ko’rsatkichlarini ekonometrik
modellashtirish……………………………………………………………………36
XULOSA………………………………………………………………………….43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………...45
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : Jahon hamjamiyatida O‘zbekiston o‘z o‘rnini
egallashi, raqobatbardosh iqtisodiyotni yaratish hamda barqaror iqtisodiy o‘sishni
ta’minlash, yangi ish o‘rinlarini tashkil qilish orqali bandlik muammosini hal etish,
aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim o‘rin tutayotgan
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag‘batlantirish va
qo‘llabquvvatlash, ta’lim tizimida zamonaviy axborot va ilg‘or pedagogik
texnologiyalarni qo‘llash – ustuvor masalalar bo‘lib qolmoqda. “Ekonometrikaga
kirish” fani ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlarning ekonometrik modellarini
tuzish, tuzilgan modellar yordamida iqtisodiy subyektlar holatini tahlil qilish va
tahlil natijalari asosida optimal qarorlar qabul qilishni, tuzilgan modellarni turli xil
mezonlar asosida tekshirish va ularni tadbiq qilish hamda ijtimoiyiqtisodiy
ko‘rsatkichlarni prognoz qilishni o‘rganadi. Mamlakatimizda banklarning
kapitallashuvi va investitsiyaviy faolligini yanada oshirish, iqtisodiyotdagi tarkibiy
o‘zgarishlarning ustuvor yo‘nalishlarini qayta tiklash va kengaytirish, ishlab
chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga qaratilgan
kreditlash hajmini oshirish va bu jarayonlarda ekonometrik modellashtirish
usullaridan foydalanish muhim vazifalardan hisoblanadi. Mamlakatimiz
iqtisodiyotida ro‘y berayotgan jiddiy tarkibiy o‘zgarishlar tashqi iqtisodiy
ko‘rsatkichlarda o‘zining aniq ifodasini topmoqda. Bunday iqtisodiy o‘sishga
erishishda, avvalambor, keng ko‘lamli tizimli bozor islohotlarini joriy etish va
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni
amalga oshirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yangilash, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishga qaratilganligi katta
ahamiyatga egadir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida o‘zgarib turuvchi
raqobat muhiti va bozor sharoitlarini ilg‘ab olish, ularning mohiyati hamda
qonuniyatlarini chuqur tahlil qilishda ekonometrik usullar va modellardan
foydalanish yordamida makroiqtisodiy indikatorlarni prognozlash, ko‘p variantli
echimlardan muqobil echimni tanlash, tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida
2

optimal iqtisodiy qarorlar qabul qilish, keyinchalik, bu qarorlar bajarilishini
kompyuter orqali monitoring qilish masalalarining nazariy va amaliy tomonlarini
o‘rganishda “Ekonometrika asoslari” fani muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi
paytda iqtisodiy fan va amaliyot murakkab iqtisodiy, xo‘jalik va nazariy
masalalarni hal qilishda amaliy matematika yutuqlaridan keng foydalanmoqda.
Birinchi navbatda, o‘quv qo‘llanma matnida taqdim etilgan nazariyalarni
tushuntirishda ekonometrika nazariyasi bilan bog‘liq chuqur tahliliy va
soddalashtirilgan yondashuvlarni ko‘rsatib beradi.
Kurs ishining maqsadi - bu real iqtisodiy ob’ektlarni modellashtirish va
miqdoriy tahlil qilishning usullarini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi :
- Ekonometrik modellashtirish tushunchasi, turlari va undagi o‘zgaruvch anlikni
o’rganish hamda tahlil qilish;
- Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasida bog‘lanishlarni aniqlash usullari;
- Iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlarini kompleks ekonometrik modellashtirishda
prognoz, gipoteza va reja xaqida tushunchalarni ko’rib chiqish;
- Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanish ko’rsatkichlarini ekonometrik
modellashtirishning afzalliklari;
Kurs ishining obyekti : Bunda o‘rganilayotgan iqtisodiy ob’ektning tadqiqot
maqsadidan kelib chiqgan holda ekonometrik usullar asosida ob’ektni
modellashtirilib oldinga qo‘yilgan muammoni echimi aniqlanadi.
Kurs ishining pridmeti : Ekonometrika iqtisodiy jarayonlarni
modellashtirish orqali jarayondagi muammoni echimini miqdoriy aniqlashda
hamda o‘rganilayotgan jarayonga ta’sir qiluvchi omillarni miqdoriy baholash
hamda boshqaruvda adekvat qarorlarni qabul qilish yordam beradi.
Kurs ishining tuzilishi: k irish, ikkita bob to‘rt bo‘lim, xulosalar va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat .
3

I BOB RESPUBLIKA HUDUDLARI I QTISODIYOTNI
EKONOMETRIK MODELLASHTIRISHNI RIVOJLANISH
KO'RSATKICHLARI
1.1 Ekonometrik modellashtirish tushunchasi, turlari va undagi
o‘zgaruvchilar
Ekonometrikani o‘rganish iqtisodiyotga oid har qanday fanning asosiy
mohiyatini belgilaydi va u har bir iqtisodchining savodli bo‘lishini ta’minlaydi
deyish mubolag‘a bo‘lmaydi. Buning sababi hozirgi kunda amaliy iqtisodiyotning
ahamiyati uzluksiz ravishda ortib borishi hamda miqdoriy hisoblash va iqtisodiy
nazariyalar va gipotezalarni baholash har qachongidan ham ko‘proq zaruriyatga
aylanib borishidadir. Nazariy iqtisodiyotga ko‘ra ikki va undan ortiq o‘zgaruvchi
orasida bog‘liqlik mavjud bo‘lsa, amaliy iqtisodiyot kundalik hayotiy vaziyatlarda
bu bog‘liqlikning dalilini talab qiladi. Real ko‘rsatgichlarni qo‘llab, iqtisodiy
bog‘liqlikni hisoblash usullarini o‘rgatuvchi fan ekonometrikadir1 . So‘zma-so‘z
ekonometrika iqtisodiyotda o‘lchashni anglatadi. Mohiyatiga ko‘ra ekonometrika
o‘z ichiga iqtisodiy ma’lumotlarni tahlil qilishda ishlatiladigan barcha statistik va
matematik texnikalarni qamrab oladi.
1-rasm. Ekonometrika turlari 1
Ekonometrikaning maqsadi - bu real iqtisodiy ob’ektlarni modellashtirish va
miqdoriy tahlil qilishning usullarini ishlab chiqishdan iborat. Iqtisodiy
1
Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. -
М.: Норма, 2018. -365
4

ma’lumotlardan bu statistik va matematik vositalari yordamida foydalanishdan
asosiy maqsad, muayyan iqtisodiy taklif va modellarni isbotlash yoki rad etishga
harakat qilishdir. Ekonometrik bilimlar iqtisodiy nazariya, iqtisodiy matematika,
iqtisodiy statistika, ehtimollar nazariyasi va matematik statistika kabi fanlarning
o‘zaro bog‘liqligi va rivojlanishining natijasi sifatida ajralib chiqkan va
shakllangan. Ekonometrikani aniqlash bo‘yicha yondashuvlar tahlili hamda
ekonometrika fanining holati ayrim masalalarni echishga erishishda ushbu fanning
maqsadini shakllantiradi. 2
Bunda o‘rganilayotgan iqtisodiy ob’ektning tadqiqot maqsadidan kelib
chiqgan holda ekonometrik usullar asosida ob’ektni modellashtirilib oldinga
qo‘yilgan muammoni echimi aniqlanadi.
Masalan:
Ishlab chiqarish koxonasida ish haqqini 1 mln. ga oshirilishi ishlab chiqarish
hajmini qanchaga oshini aniqlash kerak. Buni aniqlash uchun berilgan ma’lumotlar
asosida quyidagi ekonometrik modelni tuzish orqali aniqlash mumkin.
Y=2.2+1.3*X (1)
Bunda Y-ishlab chi qarish hajmi; X-ish haqqi.
Y u qorida keltirilgan modelni tuzishni keyingi mavzularda batafsil to‘xtalib
o‘tamiz.
Ekonometrikaning vazifalari:
1) Modelni spetsifikatsiya qilish - e mpirik tahlil uchun ekonometrik
modellarni tuzish.
Ushbu vazifani amalga oshirishda o‘rganilayotgan itisodiy jarayon va unga
ta’sir etadigan omillarni tanlab olib ularning umumiy ko‘rinishidagi ekonometrik
modelini tuziladi. Tanlangan omillarning statistik ma’lumotlari to‘planadi va
korrelyasion tahlil asosida omillar o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqlanadi.
2) Model n i p arametr lashtirish - t uzilgan model parametr larini baholash.
2
Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин Х. Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний,
2014. —824 с.
5

Ushbu vazifani bajarishda tuzilayotgan ekonometrik modeldagi ichki
omillarni natijaviy omillga miqdoriy ta’siri aniqlanadi.
3) Modelni v erifikatsiya qilish - m odel parametrlari sifatini va butun
modelning o‘zini tekshirish.
Bunda tuzilgan ekonometrik modelning parametrlarini va o‘rganilayotgan
modelning jarayonga mosiligini statistik gipotezalar asosida tekshiriladi
(modelning parametrlari Styudent mezoni, tuzilgan modellning jarayonga mosligi
Fisher mezoni va boshqa mezonlar asosida tekshiriladi);
4) Model asosida prognoz qilish - e konometrik modellashtirish natijalari
bo‘yicha aniq iqtisodiy hodisalar uchun prognozlar tuzish va takliflar ishlab
chiqish.
Ekonometrika iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish orqali jarayondagi
muammoni echimini miqdoriy aniqlashda hamda o‘rganilayotgan jarayonga ta’sir
qiluvchi omillarni miqdoriy baholash hamda boshqaruvda adekvat qarorlarni qabul
qilish yordam beradi.
Ekonometrik modellashtirish iqtisodiy ko‘rsatkichlar va koeffitsipentlarni
o‘zgarish qonuniyatlarini, tendensiyalarni aniqlash natijasida ekonometrik
modellar yordamida iqtisodiy jarayonlarni keyingi davrlar uchun prognozlashtiri
orqali iqtisodiy jarayonlarni strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi
Iqtisodiy ma’lumotlar dinamik qator yoki dinamik ustun ko‘rinishida
tuziladi, ya’ni ular vaqt bo‘yicha o‘zgaradilar. Kuzatuvlar soni ichki (ekzogen)
omillar sonidan kamida 7 marta ko‘proq bo‘lishi kerak. Iqtisodiy jarayonlarni
ekonometrik modellar asosida o‘rganish quyidagi afzalliklarga olib keladi:
1) Ekonometrik usullar yordamida iqtisodiy resurslaridan oqilona
foydalaniladi.
2) iqtisodiy agentlarning munosabatlarini tahlil qilish va prognozlashtirish
imkonini beradi;
3) Ekonometrik modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda etakchi
vosita bo‘lib xizmat qiladi.
6

4) Ekonometrik usullar va modellar yordamida iqtisodiy jarayonlarni
keyingi davrlar uchun strategiyalarini ishlab chiqish va ularning keyingi
davrlardagi hatti-xarakatlarini aniqlash imkonini beradi.
5) Ekonometrik modellar iqtisodiy tadqiqotlarda yangi nazariyalarning
matematik isbotini aniqlash imkonini beradi.
Asosiy ekonometrik usullar – bu m atematik statistika usullari va
e konometrik usullar .
Matematik statistik a usullar:
- dispersion tahlil ;
- korrelyasiya tahlili ;
- regressiya tahlili ;
- omilli tahlil ;
- indekslar nazariyasi .
Ekonometrik usullar:
- iqtisodiy o‘sish nazariyasi;
- ishlab chiqarish funksiyasi nazariyasi;
- talab va taklif nazariyasi.
Asosiy qo‘ llanadigan usuli – korrelyasion-regression ta h lil usuli.
Korreliyasion tahlil asosida omillar o‘rtasidagi bog‘liqliki aniqlanadi. Masalan
aholi turmush faravonligiga ta’sir etuvchi omillar YAIM, iqtisodiyotga jalb
qilingan investitsiyalar, aholining o‘rtacha daromadlari va hokazo. Regression
tahlil asosida esa ichki omil yoki omillarning (endogen o‘zgaruvchilar) natijaviy
(ekzogen) omilga ta’siri aniqlanadi.
Amaliyotda ob’ektlar va jarayonlar to‘g‘risida tassavurga ega bo‘lishi
modellar yaratiladi. Buning uchun ob’ektlar va jarayonlar hamda ularni o‘ziga xos
xusussiyatlari o‘rganib chiqiladi ular to‘g‘risida tassavurga ega bo‘lishadi. Bu
tushunchalar oddiy so‘zlashuv tilida, turli rasmlar, sxemalar, belgilar, grafiklar
orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar model deb aytiladi.
Model so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lchov, me’yor
degan ma’noni anglatadi.
7

Keng ma’noda model biror ob’ektni yoki ob’ektlar sistemasini namunasidir.
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlarni belgi, turli rasmlar, sxemalar, belgilar,
grafiklar orqali ifodalash jarayoni modellashtirish deyiladi.
Iqtisodiy model - iqtisodiy jarayon yoki hodislarning soddalashtirilgan
nusxasidir. Bunda modelning asosiy xusussiyatlari , uning modellashtiriladigan
jarayon yoki hodisa aynan mos kelishi zarurdir . Lekin yagona iqtisodiy modelda
o‘rganilayotgan jarayon yoki hodisa hamma tomonini aks ettirish mumkin ema s .
SHunda jarayonning eng xarakterli va eng muhim belgilari hamda o‘zaro bog‘liq
xusussiyatlari aks ettiriladi.
Iqtisodiy matematik model- iqtisodiy jarayon yoki hodisani matematik
belgilar asosida ifodalanishidir.
2 -rasm. Modellar turlari 3
Ekonometrik model – bu ehtimollik-stoxastik model. Bu model yordamida
iqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘zgarish qonuniyatlarini matematik ko‘rinishida
tenglamalar, tengsizliklar va tenglamalar tizimi ko‘rinishda ifodalash mumkin.
Umumiy k o‘ rinishida ekonometrik model q uy i dagicha yo ziladi:
3
Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин Х. Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний,
2014. —824 с.
8МОДЕЛЛАР ТУРЛАРИ
Моддий моделлар реал объ -
ектларни табиий ва сунъий
материаллар ёрдамида акс эттиради:
мел билан доска г а ёзиш , картон
билан макет тузиш, қалам билан
формула ёзиш, металлдан авиамодел
ясаш . МОДДИЙ МОДЕЛЛАР
ИДЕАЛ МОДЕЛЛАР
Идеал моделлар одамни фикрлаш
жараёни билан чамбарчас
боғлангандир. Бундай моделлар
билан опера ц иялар мияда амалга
оширилади.

Ekonometrik modelda – asosiy endogen ko‘rsatkich, modelda
o‘zgarish qonuniyatlarini yordamida o‘rganish mumkin.
– ta’sir etuvchi, ekzogen ko‘rsatkichlar. 4
Ekonometrik modelda fiktiv ko‘rsatkichlar qatnashishi mumkin. Fiktiv
ko‘rsatkichlar – bu sifatli ko‘rsatkichlar miqdoriy ko‘rsatkichlarga o‘tkazilgan
ko‘rsatkichlar.
Ekonometrik model chizi q li va chizi q siz ko‘rinishda tuzilishi mumkin .
CH izi qsiz modellar parabola, giperbola, darajali funksiya, k o‘ rsatkichli
funksiya, trig o nometrik funksiya va bosh q alar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin .
Tuzilgan ekonometrik modelning haqiqiyligi to‘plangan ma’lumotlar
hajmiga; ma’lumotlarning aniqlik darajasiga; tadqiqotchining malakasiga;
modellashtirish jarayoniga; echiladigan masalaning xarakteriga bog‘liq. Bunda
tuzilayotgan modelning turi jarayonning xusussiyatlaridan kelib chiqgan holda
tanlanadi. Ekonometrik modellarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil topadi.
Birinchi bosqich – spetsifikatsiyalash - iqtisodiy muammoni qo‘yilishi –
asosiy omillar guruhi tanlanadi, iqtisodiy ma’lumot to‘planadi, asosiy omil va
ta’sir etuvchi omillar guruhi belgilanadi; korrelyasion tahlil usuli yordamida
ekonometrik modelda qatnashadigan omillar aniqlanadi. Iqtisodiy jarayon har
tomonlama nazariy, sifat jihatdan tahlil qilinadi va uning parametrlari, ichki va
tashqi informatsion aloqalar, ishlab chiqarish resurslari, rejalashtirish davri kabi
ko‘rsatkichlar aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich – identifikatsiya qilish. Bu bosqichda izlanayotgan
noma’lum o‘zgaruvchilar qaysi, qanday maqsadni ko‘zda tutadi, natija nimalarga
olib keladi kabi savollar aniqlangan bo‘lishi kerak. «Eng kichik kvadratlar usuli»
yordamida tuziladigan ekonometrik modelning parametrlari aniqlanadi. Uchinchi
bosqich –verifikatsiya qilish. Tuzilgan modelni ahamiyati to‘rtta yo‘nalish
bo‘yicha tekshiriladi:
4
Gujarati D.N. Basic Econometrics. McGraw-Hill, 4 th
edition, 2017 (Gu), Inc.p. 29
9

- modelni ng sifati k o‘ p likdagi korrelyasiya koeffitsienti va determinatsiya
koeffitsienti yo rdamida ba h olanadi;
- modelni ng a h amiyati approksimatsiya xatoligi va Fisher mezoni yo rdamida
ba h olanadi;
- modelni ng parametrlarini ishonchliligi Styudent mezoni b o‘ yicha
ba h olanadi;
- Darbin - Uotson mezoni yo rdamida «Eng kichik kvadratlar usulini ng »
bajari li sh shartlari tekshiriladi.
T o‘ rtinchi bos q ich – tuzilgan va ba h olangan ekonometrik model yo rdamida
asosiy i q tisodiy k o‘ rsatkichlar prognoz davriga h isoblanadi.
Yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bo g‘ liq va biri
ikkinchisini to‘ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Shuni e slatib o‘tish kerakki, masalani kompyut e rda e chish uchun standart
dastur bo‘lishi kerak, agar unday dastur bo‘lmasa, uni ma’lum algoritmlar asosida
tuzish zarur.
10

1.2 Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasida bog‘lanishlarni aniqlash usullari
Umumlashgan katta sonni tahlil qilish va konkret kuzatishda u yoki bu
qonuniyatlarni aniqlash zaruriyatligi ko‘pgina iqtisodiy tadqiqotlarning harakterli
xususiyati hisoblanadi. Real borliqda hech bir iqtisodiy zaruriyat bevosita sof
holda namoyon bo‘lmaydi.
Bir qiymatni o‘zgartirish boshqasining o‘rtacha qiymatining o‘zgarishiga
olib keladigan hollarda bog‘lanishni o‘rganish katta qiziqish uyg‘otadi. Mana
shunday bog‘lanishga korrelyatsion bog‘lanish deyiladi. Korrelyatsiyani tahlil
qilishdan maqsad, hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishning zichligini o‘rganishdir.
Bog‘lanishlar o‘z mohiyatiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy
hodisalar, shu jumladan, iqtisodiy hodisalar odatda murakkab bog‘lanishga ega
bo‘ladi.
Korrelyatsion tahlil hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlaydigan
usullardan biri hisoblanadi. Lekin faqat korrelyatsion tahlil bog‘lanishning zichligi
haqida oddiy baho bera oladi. Bu holat iqtisodiy tadqiqotlarda korrelyatsion
tahlilni keng qo‘llash imkoniyatini beradi. Korrelyatsion tahlil haqida gapirganda
regression tahlilni unutmaslik kerak. Regression tahlil hodisalar o‘rtasidagi
bog‘lanishning statistik tahlil usuli bo‘lib, bog‘lanish shakllarini tahlil qiladi.
Regression tahlil natijalari regressiya tenglamalari va koeffitsiyentlarida sifat
ifodasiga ega bo‘ladi. Korrelyatsion va regression tahlilning samaradorligi
ko‘pgina iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda muhim rol o‘ynaydi.
Korrelyatsion va regression tahlil qilishdan oldin o‘rganilayotgan hodisalar
o‘rtasida bog‘lanish har tomonlama sinchiklab tahlil qilinishi lozim. Haqiqatan
ham bog‘lanish mavjud bo‘lsa, korrelyatsion va regression tahlil usulidan
foydalanish hamda real ahamiyatga ega bo‘lgan natijalarni olish mumkin bo‘ladi.
Korrelyatsion tahlilning birinchi vazifasi, korrelyatsion bog‘lanish
shakllarini, ya’ni regressiya funksiyasi ko‘rinishlarini (chiziqli, darajali, logarifmik
va boshqalar) aniqlashdan iborat. Bog‘lanish shakllarini tanlash regression tahlil va
tanlanayotgan funksiya haqidagi ma’lum gipotezalarni ishlab chiqish hamda tahlil
qilishdan boshlanadi. Regressiyalarni tenglashtirish korrelyatsion modellarning
11

tarkibiy qismi bo‘lib, uni to‘g‘ri tanlay bilish, modellashtirishning eng mas’uliyatli
bosqichi hisoblanadi. Korrelyatsion bog‘lanishlar tasnifi quyidagi rasm keltirilgan .
Korrelyasion bog’lanish tasnifi 5
Tahlil vaqtida garchi ba’zi bir tanlangan shakllarning to‘g‘riligini baholashning
ba’zi bir usullari ishlab chiqilgan bo‘lsa ham, bog‘lanish shaklini tanlay olish juda muhim
hisoblanadi.
Iqtisodiy hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning murakkabligi ko‘pincha mavjud
hodisalar butun kompleksini tahlili bilan qamrab olish mumkin bo‘lmagan holatni keltirib
chiqaradi. Regressiyalarni konkret tenglashtirish har doim ma’lum darajada abstraktlash
asosida quriladi. Regressiya tenglamalarini qurish hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanish konkret
shaklini aniqlashda gipotetik eksperiment hisoblanadi.
Ikki o‘zgaruvchi o‘rtasidagi korrelyatsiya oddiy korrelyatsiya deyiladi. Oddiy
korrelyatsiya yo‘li bilan tahlil qilishdan maqsad, ikki hodisa o‘rtasidagi bog‘lanishning
mavjudligi va zichligini aniqlashdan iboratdir.
Ikki o‘zgaruvchi o‘rtasidagi bog‘lanish zichligining umumlashtirilgan bahosi
korrelyatsiya indeksi hisoblanadi va u quyidagi formula orqali hisoblanadi :
5
Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. -
М.: Норма, 2018. -365
12

Mazkur tasniflash shartli hisoblanadi. Korrelyatsiya indeksi juft bog‘lanish har
qanday shaklining bog‘lanish zichligini baholash uchun to‘g‘ri keladi. Agar bog‘lanish
chiziqli bo‘lsa, u holda bog‘lanish zichligini baholashda korrelyatsiya koeffitsiyentidan
foydalanish mumkin :
bu yerda, а
х ва а
у mos ravishda * va u o‘zgaruvchilarning o‘rtacha kvadratik
chetlanishidir va ular quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi :
13

Shuningdek, korrelyatsiya koeffitsiyentini hisoblashning quyidagi
modifikatsiyalangan formulalaridan ham foydalanish mumkin :
Korrelyatsiya koeffitsiyenti -1<r <1 oralig‘idagi qiymatga ega bo‘ladi.
Korrelyatsiya koeffitsiyentining manfiy qiymati hodisalar o‘rtasida teskari
bog‘lanish mavjud ekanligidan dalolat beradi. Ayrim hollarda korrelyatsiyaning
indeksi yoki koeffitsiyenti bilan bir qatorda, determinatsiya koeffitsiyenti d = r2 deb
ataluvchi ko‘rsatkich ham aniqlanadi. Determinatsiya koeffitsiyenti natija
ko‘rsatkichi va variatsiyasining qaysi qismi omil ko‘rsatkichlari variatsiyasi bilan
bog‘langanligini ko‘rsatadi. Agar tahlil ta’sir qilayotgan omil qiymatining
o‘zgarishiga muvofiq hodisalar qiymati taxminan bir tekisda o‘zgarishini ko‘rsatsa,
u holda to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjudligini ko‘rsatadi. Mabodo bu o‘zgarish bir
tekisda bo‘lmasa, unda egri chiziqli bog‘lanish bo‘ladi.
Iqtisodiy tadqiqotlarda qo‘llanilayotgan korrelyatsion formulalar turli shaklga
ega. Iqtisodiy qatorlar dinamikasi o‘rtasidagi bog‘lanishlar chizig‘i shaklini
aniqlayotganda, ko‘pchilik hollarda quyidagi shakllardan foydalaniladi :
Funksiyalar parametri odatda eng kichik kvadratlar usuli bilan aniqlanadi.
Normal tenglamalar tizimi (7) tizimga o‘xshash bo‘ladi. Logistik funksiyada y ni
qiymati oldin x ning tekis o‘zgarishda tezlatilgan sur’atda ortib boradi.
Regressiya tenglamasining shaklini tanlashda quyidagilarga rioya qilish lozim :
1. Bog‘lanishning umumiy shakli, bog‘lanishning tabiati va harakteriga
nisbatan professional tushuncha mos kelishi kerak.
14

2. Imkoni boricha interpretatsiya va amaliy qo‘llashda oson bo‘lgan
tenglamalarning eng sodda shakllaridan foydalanish lozim. Boshlang‘ich
ma’lumotlarning grafik tasviri - tarqoq diagramma va regressiyalarning empirik
chiziqlari regressiyalarni tenglama shakllarini tanlashda yordam ko‘rsatadi .
Jarayonlar qatorining bitta natijali ta’sirini to‘plamli korrelyatsion tahlil o‘rganadi.
To‘plamli korrelyatsion tahlilning shart-sharoiti xuddi korrelyatsion tahlil singari bo‘ladi.
To‘plamli regressiyalar chizig‘idan natijaviy ko‘rsatkich qiymati qanchalik kam
darajada chetlansa, ma’lum intervalda absolyut qiymat bo‘yicha ahamiyatga ega bo‘lgan
korrelyatsiya koeffitsiyenti katta qiymatga ega bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. To‘plamli
korrelyatsiya koeffitsiyenti quyidagi oraliqda o‘zgaradi:
15

Agar korrelyatsion model faqat ikki omil ko‘rsatkichlariga ega bo‘lsa, u holda to‘plamli
korrelyatsiya koeffitsiyenti korrelyatsiyaning juft koeffitsiyentlaridan hosil qilish mumkin :
16

To‘plamli korrelyatsiya koeffitsiyentining o‘rtacha kvadratik xatolarga
munosabati t mezoni qiymati bilan aniqlanadi. Omillarning xususiy elastiklik
koeffitsiyentlarini aniqlashda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 6
Xususiy elastiklik koeffitsiyenti boshqa argumentlar o‘zgarmagan holda
argumentning bir foizga o‘zgartirish bilan funksiya necha foizga o‘zgarishini
ko‘rsatadi. Korrelyatsion-regression tahlilning asosiy ko‘rsatkichlari ma’lum
bo‘lgandan so‘ng, bashorat qiluvchi ko‘rsatkichlar aniqlanadi :
6
Maxmudov N.M. va boshqalar Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash. Darslik. -T.: 2016.
17

koeffitsiyentlarni hisoblashda eng kichik kvadratlar
usulidan foydalaniladi. Qiymat ma’lum bo‘lganidan keyin, tegishli boshlang‘ich
qiymatlardan amaldagi o‘zgaruvchan qiymatlar chetlanishi hisoblab chiqiladi :
hisoblanadigan bashoratlashning o‘rtacha xatosi bashoratlashda muhim masala -
hisob-kitoblar aniqligini oshirishda aniqlik mezoni bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu yerda
y - bashoratlanayotgan vaqtli qatorlar darajasining vaqtli qatorlar amaldagi darajasi; l -
bashoratlanayotgan davr. Davrning aniqligi bo‘lib, o‘tgan voqea va bashoratlanayotgan
davrning davomiyligiga bog‘liq bo‘ladi.
Avtokorrelyatsiya - vaqtli qatorlarning keyingi va oldingi hadlari o‘rtasidagi
korrelyatsion bog‘lanish hisoblanadi. Avtokorrelyatsiyaning mavjudligi qatorlar
dinamikasi darajalarining o‘zaro bog‘liqligidan, keyingi hadlarning oldingi hadlarga kuchli
darajada bog‘liqligidan dalolat beradi. Chunki korrelyatsion tahlil usulini o‘zaro
bog‘langan har bir qator darajasi statistik erkin, o‘rganilayotgan qatorlar dinamikasida
avtokorrelyatsiya mavjudligini aniqlash lozim bo‘lgan hollarda tatbiq etish mumkin .
Avtokorrelyatsiya mavjudligini tekshirish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi .
r
а (hisoblangan) qiymati hisoblanadi:
18

bu yerda, z
t = у-у - qoldiq miqdor; z
M - vaqt bilan aralashgan qoldiq miqdor.
Agar hisoblar topilgan ga (hisoblangan) miqdor berilgan bir foizli xatolar
ehtimolligi va erkinlik darajasi sonlari p-k-1 bo‘lganda ga (jadval) (ga(jadval ) < г
а
(hisoblangan)) qiymatidan katta bo‘lsa, avtokorrelyatsiya mavjud emas deyiladi.
So‘ngra ishonchlilik intervallari aniqlanadi. U koeffitsiyentlar variatsiyasi
yordamida quyidagi formula asosida aniqlanadi:
Quyidagi holatlar korrelyatsion tahlil usulini prognozlashda qo‘llashda xatoliklarga
olib kelishi mumkin:
a) bashoratlanayotgan hodisa ko‘rsatkichlari dinamikasini aniqlashda muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan omillar imkonini hisobga ola bilmaslik;
b) korrelyatsion tenglamalar koeffitsiyentlari ularning qiymatini aniqlaydigan
sharoitlar o‘zgarishi bilan qiymatining o‘zgaruvchanligi;
v) bir qiymat o‘zgarishining bashorati boshqa bir qancha qiymatlar o‘zgarish qiymati
bilan almashtiriladi .
II BOB RESPUBLIKA HUDUDLARI IQTISODIY O‘SISHNI TAHLIL
QILISH MODELLARI TUSHUNCHASI, UNING MOHIYATI VA FUNKSIYASI
19

2.1 Iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlarini kompleks ekonometrik
modellashtirishda prognoz, gipoteza va reja xaqida tushunchalar
Gipoteza umumiy nazariya dairasidagi ilmiy bashoratni tavsiflaydi. Bu shuni
anglatadiki, gipotezani tuzish dastlabki bazaviy nazariya va u asosida tadqiq etilayotgan
obyektlarning faoliyat ko‘rsatishi va rivojlantirishning ochilgan qonuniyatlari hamda
sabab-oqibat aloqalarini tashkil etadi. Gipoteza darajasida harakatlarning umumiy
qonuniyatlarini ifodalovchi ushbu obyektlarning sifat jihatidan tafsiloti beriladi.
Prognoz gipotezadan farqli ularoq yanada yuqori aniqlikka ega, chunki nafaqat
sifat o‘lchamlariga, balki miqdoriy o‘lchkamlarga asoslanadi, shu bois obyektning
kelajakdagi holatini miqdoriy jihatdan ham tavsiflashga imkon beradi. Prognoz aniq
amaliy nazariya darajasida bashoratlashni nazarda tutadi. Shunday qilib, prognoz
gipotezadan noaniqlik darajasi past hamda yuqori darajali haqqoniyligi bilan farq qiladi.
Shu bilan birga prognozning tadqiqot qilinayotgan obyekti, hodisa bilan bo‘lgan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi mavjud emas: prognoz ehtimollik tavsifiga ega.
Reja aniq muayyan maqsadlarni qo‘yish va tadqiq etilayotgan obyektning aniq
hodisalarini bashoratlashni ko‘zda tutadi. Unda belgilangan vazifalarga muvofiq tarzda
rivojlanishning yo‘llari va vositalari qayd etiladi, qabul qilingan boshqaruv qarorlari
asoslanadi. Uning eng asosiy farq qiluvchi jihati - topshiriqning aniqligi va ko‘rsatmali
ekanligidadir. Shunday qilib, rejada bashoratlash yanada aniq holda namoyon bo‘ladi.
Prognoz kabi reja ham aniq amaliy nazariya natija va yutuqlarga asoslanadi.
Prognozlash shakllari o‘z mohiyatiga ko‘ra boshqarish va rejalashtirish tizimida
bir-biri bilan va tadqiq etilayotgan obyekti bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘lib, obyektning
o‘zining aniqliligi bilan istiqboldagi harakatlarini bilish bosqichlarining ketma-ketligini
ifodalaydi. Ushbu jarayonning dastlabki qadami - obyektni u uchun yangi belgilangan
holatiga o‘tkazish rejasini tuzish hisoblanadi. Buning uchun eng muhim vositasi
umumilmiy bashoratlash va reja o‘rtasida bog‘lovchi zanjir sifatida ishtirok etuvchi
prognoz xizmat qiladi. Gipotiza umumiy tavsilotiga ega bo‘lsa ham, usiz hech qanday
ilmiy boshqarish va rejalashtirishni amalga oshirib bo‘lmaydi. Gipoteza ushbu
jarayonga ta’sir etib, uni tuzish uchun muhim axborot manbasi hisoblanadi. Ko‘p
holatlarda gipotiza bevosita rejalarni ishlab chiqishda ham huddi shu vazifani bajaradi.
20

Rejalashtirish bilan prognozlash bir biri bilan chambarchas bog‘liq. Reja va
prognoz o‘z mohiyatiga ko‘ra rejaning ijtimoiy ishlab chiqarishini boshqarishda
yetakchi bug‘in sifatida hal qiluvchi rol uynayotgan sharoitda bir-birini o‘zaro
to‘ldiruvchi rejalashtirish bosqichlarini ifodalaydi. Bunda prognoz mavjud amaliyotning
istiqbolda rivojlanish imkoniyatlariga qaratilgan omil sifatida xizmat qiladigan bo‘lsa,
prognozlash - rejalarni ishlab chiqish dastagi sifatida namoyon bo‘ladi. Prognoz va
rejaning muvofiqlik shakllari turli xil bo‘lishi mumkin: prognoz rejani ishlab chiqishdan
oldin (odatda shunday), undan keyin (qabul qilingan qarorning oqibatlarini
prognozlash), shuningdek rejani ishlab chiqish jarayonida amalga oshirish mumkin.
Shunga qaramay prognoz va reja o‘rtasida farqlar ham mavjud. Ularning eng
asosiysi shundan iboratki, reja ko‘rsatmali, prognoz esa ehtimolli tavsifga ega. Reja - bu
qat’iy qaror, shu jumladan u variant asosida ishlab chiqiladi, prognoz esa o‘z mohiyatiga
ko‘ra muqobil, variantli mazmunga ega. Shu ma’noda prognozlash rejalashtirishning
tadqiqot bazasi hisoblanib, u rejalashtirishdan farqli ravishda alohida o‘zining
metodologik va uslubiy asoslariga ega. Prognozlarni ishlab chiqish prognozlash
usullariga asoslanadi, rejalashtirish esa yanada qat’iy va aniq balans va boshqa hisob-
kitob usullariga tayanadi.
Prognozlashning rejalashtirishdan farqli jihatlaridan biri u rejalashtirishning
tarkibiy qismi bo‘libgina qolmay u mustaqil ravishda mavjud. Bu xususan, shunday
holatda o‘z ifodasini topadi: ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida shunday iqtisodiy
jarayonlar borki, ularni har doim ham rejalashtirib bo‘lmaydi, ammo ular prognozlash
obyekti hisoblanishi mumkin. Bular qatoriga, masalan, demografik jarayonlar, aholining
iste’mol tovarlarga bo‘lgan joriy talabi, shaxsiy tomorqa xo‘jaliklarining rivojlanish
darajasi, oilaning tarkibi va aholining jinsi va yoshi bo‘yicha tarkibi va h.k. Prognozlash
va rejalashtirish bir-biridan yana shu bilan farqlanadiki, ular tadqiq etilayotgan obyektni
bilishning turli pog‘onalarini tavsiflaydi, ushbu obyektlarning istiqboldagi holatini
o‘zaro bog‘liq bo‘lsa ham, ammo har xil bashoratlash shakllariga ega.
Obyektlarning mos kelmasligi hamda prognozlashning rejalashtirishga nisbatan
boshqa farqli jihatlari ulardagi turli xil funksiyalarni shakllantiradi. Rejalashtirish
bevosita boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amaliyotga tatbiq etishga qaratilgan
21

bo‘lsa, prognozlashning maqsadi esa ularni qabul qilish uchun ilmiy asoslarni
yaratishdan iborat. Ushbu asoslar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ijtimoiy ishlab
chiqarishning rivojlanish tendensiyalarining ilmiy tahlili; shakllangan tendensiya va
ko‘zlangan maqsadlarni hisobga oladigan ijtimoiy ishlab chiqarishning kutilayotgan
rivojlanishini variantli bashoratlash; qabul qilinayotgan qarorlarning mumkin bo‘lgan
oqibatlarning tahlili, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik rivojlanish yo‘nalishlarini
asoslash. Shunday qilib, iqtisodiy prognozlashning vazifasi, bir tomondan borliqning
haqiqiy jarayonlarga amal qilgan holda tadqiqot sohasida yaqin yoki uzoq kelajagi
istiqbolni aniqlash, ikkinchi tomondan, tuzilgan prognoz va prognoz davrida qabul
qilingan qarorlarning oqibatlari nuqtai nazaridan ularni baholashga tayanadigan optimal
joriy va istiqbolli rejalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Iqtisodiy prognozlash kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning iqtisodiy
jarayonlarning eng muhim qonuniyatlarini tadqiq etishga asoslangan. Uning nazariy
asosi ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishning obyektiv qonuni to‘g‘risidagi fan
sifatida siyosiy iqtisodidan iborat .
Ijtimoiy-iqtisodiy hayotni, kelajakni baholamasdan uning rivojlanish
istiqbolini prognozlashsiz tasavvur qilish qiyin. Rejali ijtimoiy xo‘jalik yuritish
sharoitida iqtisodiy prognozlar jamiyat rivojlanishining mumkin bo‘lgan
maqsadlarni ularga erishishni ta’minlovchi iqtisodiy resurslarni, uzoq muddatli,
o‘rta muddatli va joriy rejalarning ehtimol bo‘lishi mumkin bo‘lgan va iqtisodiy
jihatdan samarali variantlarni aniqlash uchun, iqtisodiy va texnik siyosatining
asosiy yo‘nalishlarini asoslash, qabul qilinayotgan qarorlarning natijalarini
prognozlash va har bir muayyan vaqtda aniq tadbirlarni, faoliyatni amalga oshirish
uchun zarur hisoblanadi. Bozor islohotlari va ilmiy-texnik taraqqiyotni
takomillashtirish sharoitida prognozlash ijtimoiy rivojlanishining strategiya va
taktikani shakllantirishning hal qiluvchi ilmiy omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Insonning aqliy faoliyati mobaynidagi eng asosiy va muhim jihatlardan biri -
bu kelajakni oldindan bashorat qilishdir .
22

Bugungi kunda oldindan bashorat qilishning ikki xildagi ko‘rinishi mavjud - ilmiy
bashoratlash hamda ilmiy asoslanmagan bashoratlash. Ilmiy asoslanmagan bashoratlash -
insonning topqirligi, sezgirligi bilan bog‘liq bo‘lgan bashoratlashlarni o‘z ichiga oladi.
Ilmiy bashoratlashning oddiy bashoratlashdan prinsipial farqi shundaki, ilmiy
bashoratlash orqali kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisa to‘g‘risida
ishonchliroq va aniqroq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Bu orqali esa amaliyotda eng
muhim va maqsadga muvofiq qarorlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ilmiy
bashoratlashning xilma-xil shakllari orasida eng ko‘p tarqalgan turlaridan bittasi
prognozlashtirish hisoblanadi.
Prognoz shu paytgacha hech bir til tizimida hali kuzatilmagan ehtimolli voqeani
atamalar orqali qayd etishga, biror bir obyekt, jarayon, hodisaning holatini uzoq yoki
yaqin kelajak uchun qayd etishga yordam beradi.
Prognozni ishlab chiqishda tekshirilgan, aniq va ziddiyatga uchramaydigan
prognozlashtirish metodidan foydalanish lozim. Ana shundagina, prognozni shaxsiy
intuitiv tarzda emas, balki ilmiy asoslangan tarzda ishlab chiqilganligini etirof etish
mumkin. Qolaversa, prognozlashtirilgan voqea-hodisaning realizatsiyasini kelajakda
tekshirish usullari ham aniq bo‘lishi shart.
Shunday qilib, prognoz - bu kelajakda, ma’lum bir muddat oralig‘ida obyekt,
hodisa yoki jarayonlarning rivoji samarasi hamda ularning ehtimolli yo‘nalishlari
to‘g‘risidagi ilmiy-uslubiy asoslangan mulohaza hisoblanadi.
Prognozlashtirish sohasi keng qamrovli va xilma-xildir. Bugungi kunda geografik,
geologik, ekologik, tibbiy prognozlashtirish, ilm-fan va texnika prognozi, iqtisodiy,
sotsiologik, harbiy prognozlashtirish, tashqi-siyosiy, yuridik, madaniy-estetik va boshqa
turdagi prognozlashtirish sohalarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashtirish o‘z ichiga to‘liq iqtisodiyot taraqqiyotini o‘z
qamroviga olgan holda, uning tarmoqlari, hududlari, ilmiy-texnikaviy taraqqiyoti, axoli va
turmush darajasi, resurslari va iste’moli, tashqi-iqtisodiy kon’ukturasi hamda ekologiyasi
va shu kabi qismlarini ham o‘z ichiga oladi. Shunga o‘xshash prognozlashtirish
klassifikatsiyalari to‘g‘risida keyinchalik batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Hozircha esa, ishlab
chiqarishni boshqarish tizimida prognozlashtirishning funksional xususiyatlari to‘g‘risida
23

batafsil to‘xtalib o‘tsak. 1-rasmda ishlab chiqarish va boshqarish jarayonini amalga
oshirishda maqsad va resurslar o‘rtasidagi taqqoslash hisobga olingan funksional sxema
keltirib o‘tilgan.
Izohlanayotgan jarayonda 1-bosqich bo‘lib prognozlashtirish hisoblanadi. Prognoz
- maqsadli dasturlar orqali jamiyatning ehtiyojlarini qondirish, uni kengaytirish va xalq
xo‘jaligining resurslar bazasidan foydalanishga tayanib, iqtisodiyotni rivojlantirish
yo‘llarini ochib beradi. Prognozlashtirish funksiyasining asosiy vazifalariga quyidagilar
kiradi: iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnik jarayonlar va tendensiyalardan tashkil topgan ilmiy
analiz; muammolarni, vaziyatlarni, kekelajakdai rivojlanish tendensiyalarini ehtimolli va
ko‘p variantli bashorat qilish; ushbu jarayonlarga faol ta’sir etuvchi imkoniyat va natijalar
bahosi va tanlovi . 7
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning samarali va ratsional variantlari haqidagi
prognoz axborotlari maqsadli-dasturiy metodlarga tayanuvchi kompleks dasturlar
ishlab chiqarilishi asosiga quriladi. Prognozlar kabi dasturlar ham aniq maqsadlar
va resurslarni solishtirishni hisobga olish orqali, ularni so‘nggi ishlab chiqarish
7
Maxmudov N.M. va boshqalar Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash. Darslik. -T.: 2016.
24

komplekslariga yetib borishigacha bo‘lgan asosli rejalar ishlab chiqishni
ta’minlaydi.
Keltirilgan sxema mustaqil mazmunni anglatmaydigan, reja oldi materiali
singari prognoz haqida mulohaza yuritishga olib kelishi mumkin. Bejiz bizning
barcha iqtisodiy adabiyotlarimizda oltmishinchi yillargacha ―prognozlashtirish‖
atamasidan, uni planlashtirishdan ajratmaslik maqsadida, yiroq bo‘lishgan. Albatta,
prognozlashtirish - iqtisodiyotning rivojlanishi natijasida butun boshli rejali
boshqaruv tizimining tarkibiy qismiga aylangan, ammo uning o‘ziga xos
xususiyati, o‘z metodlari va to‘liq mustaqil mazmuni ham mavjud. Prognoz hamda
reja o‘rtasidagi muhim farqlarni ko‘rib chiqishning o‘zi kifoya.
Reja - bu bajarilishi shart bo‘lgan, bir ma’noli direktiv hujjat. Prognoz - bu
odatda ko‘p variantli, majburiy bo‘lmagan, ehtimolli mulohaza. Rejani aniq ifodalangan
maqsad, qat’iy chegaralangan resurslar ajratib turadi. Prognoz uchun xos bo‘lgan
xususiyatlar: maqsadlar - nazariy jihatdan erishiladiganlari, yo‘l va vositalar -
ehtimollilari, resurslar -mavjudlari.
Shu o‘rinda ba’zi bir boshqa farqlari ham yuzaga keladi. Reja majburiy hujjat
sifatida faqatgina boshqariladigan jarayonlarga tegishli bo‘lishi shart. Prognoz esa
boshqariladigan jarayonlarni ham, boshqarilmaydigan jarayonlarni ham, yoki qisman
qisman boshqariladigan jaryonlarni ham qamrab olishi mumkin. Aytaylik, ishlab
chiqarish - bu shunday tizimki, uni prognozlashtirish ham, rejalashtirish ham mumkin.
Qisman boshqariladigan jarayonlar ham oz emas. Ularga demografik, ilmiy-texnik, tashqi
iqtisodiy jarayonlar, aholining talabi va taklifi va boshqalar. Ularga ma’lum miqdorda
ta’sir etish mumkin, demakki, qisman rejalashtirish ham mumkin, biroq to‘liq holda ularni
faqatgina prognoz qilish mumkin xolos.
Boshqa farqlariga kelsak, ular oldini olish (ogohlantirish) vaqtiga taalluqli.
Rejaning direktivlik xususiyati rejalashtirish muddatini qoida bo‘yicha besh yilga
cheklaydi. Vaqt bo‘yicha prognoz imkoniyatlari doirasi chegaralanmagan, ammo amaliy
jihatdan olib qaraydigan bo‘lsak, ilmiy asoslangan prognozlar (ilmiy fantastikadan farqli
o‘laroq) yuzlab yillar davom etmaydi albatta.
25

Ishlab chiqarish va boshqarish jarayoni sxemasida prognozlar va rejalar orasida
dasturlar joylashtirilgan bo‘lib, o‘z mohiyatiga ko‘ra ham ular oraliq xarakterga ega.
Direktivlik nuqta’i nazardan ular rejalarga yaqin, ammo vaqt bo‘yicha olislik hamda
cheksizlik bo‘yicha prognozlarga yaqindirlar. Axir odatda rejalar tarmoqlar, hududlar va
besh yillik muddatlar orqali aniqlashtirilgan bo‘ladi. Dasturlar ko‘pincha tarmoqlararo,
hududlararo hamda ko‘pyillik bo‘lishadi.
Ishlab chiqarishni boshqarish faqatgina optimal qarorlarni tanlash va amalga
oshirishni ta’minlashi lozim, chunki jamiyat uchun bugun asossiz qaror qabul qilinganligi
oqibatida potensial zararning qiymati kelajakda ko‘p karrali miqdorda oshadi.
Xo‘jalik yuritishning hozirgi sharoitlari prognozlashning miqyosini maksimal
darajada kengaytirish, prognozlarni ishlab chiqish metodologiyasini va uslubiyatini
yanada takomillashtirishni talab etadi.
Ijtimoiy rivojlanish jarayonlarini prognozlash darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa,
jamiyatda ushbu jarayonlarni rejalashtirish va boshqarish shunchalik samarali kechadi .
Prognoz deb kelajakda obyektning ehtimol holatlari, muqobil yo‘llari va ularni
amalga oshirish muddatlari to‘g‘risida ilmiy asoslangan fikr-mulohazalarning miqdori
tushuniladi. Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deb ataladi.
Prognozlash ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ularning nazariya va amaliyotini
bog‘lovchi muhim zanjiri hisoblanadi. U ikkita turli ko‘rinishdagi aniqlashtirish holatlariga
ega: bashorat qilish (tavsiflash) va boshqa u bilan bog‘liq bo‘lgan, ya’ni boshqarish
toifasiga kiradigan oldindan belgilash (ko‘rsatma berish). Prognozlash ehtimol va istalgan
istiqbolni, holatlarni, kelajakdagi muammolarning yechilishini tavsiflashni nazarda tutadi.
Ko‘rsatma berish esa ushbu muammolar yechimining o‘zi bo‘lib, maqsadga muvofiq
faoliyatida kelajak to‘g‘risidagi axborotlardan foydalanishni nazarda tutadi. Prognozlash
muammolarida ikkita jihatlar: nazariy-bilimga oid jihatni hamda olingan bilimlar asosida
boshqaruv qarorlarni qabul qilish imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruv jihatini
alohida ajratish lozim bo‘ladi.
Ijtimoiy rivojlanishni prognozlashning eng muhim yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy
prognozlash hisoblanib, u ilmiy iqtisodiy fan bo‘lib, uning obyekti muayyan kengaytirilgan
takror ishlab chiqarish jarayoni, predmeti esa istiqbolda faoliyat ko‘rsatayotgan iqtisodiy
26

obyektlarning ehtimol holatlarini bilish, iqtisodiy progozlarni ishlab chiqish qonuniyatlarini
va uslublarini tadqiq etishdan iborat.
Makroiqtisodiy prognozlash bozor islohotlari sharoitida jamiyat rivojlanishining
qonuniyatlarini bilish, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik taraqqiyot tendensiyalarini aniqlash
sohalaridagi yutuqlariga asoslanadi. Iqtisodiy prognozlashni takomillashtirish, ishlab
chiqilayotgan prognozlarning haqqoniyligini oshirishda har qanday tabiatiga mansub
obyektlarni rivojlantirish prognozlarni ishlab chiqish qonuniyatlari va uslublarini
o‘rganadigan ilmiy-amaliy fan, ya’ni prognostika, shuningdek, uning muhim sohasi
hisoblangan iqtisodiy prognostika muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridan kelib chiqqan holda makroiqtisodiy prognozlashga quyidagi tarifni berish
mumkin.
Makroiqtisodiy prognozlash iqtisodiy hodisalarni bilishning ilmiy usullariga va
iqtisodiy prognostikaning usullari, vositalari va uslublari yig‘indisidan foydalanishga
asoslangan makroiqtisodiy prognozlarni ishlab chiqish jarayoni hisoblanadi.
Prognozlash, shu jumladan iqtisodiy prognozlash, yanada kenroq tushunchaga ega,
ya’ni tabiat, jamiyat va fikrlash qonuniyatlarini bilishga asoslangan borliqni bashoratlash
bilan bog‘liq. Aniqlilik darajasi va tadqiq etilayotgan jarayonlarni amalga oshirishga ta’sir
etish harakteriga qarab uchta bashoratlash shakli ajratib qo‘yiladi: gipoteza (umumilmiy
bashorat), prognoz va reja .
Prognozlashtirish jarayonida, prognoz uchun kerakli bo‘lgan topshiriqlarni
ishlab chiqish, har tomonlama prognozlashtirish obyekti tahlilini amalga oshirish
shart. Ushbu analiz obyektning aniqlanishi va tadqiqot predmetini, uning
prognozlashtirish maqsadi va vazifasini, tashqi manbalarga bog‘liqligini,
tuzilishini, ishlash mexanizmi hamda ular ustidan boshqaruv kabilarni o‘zida
mujassam etadi. Rasmiy nuqta’i nazardan qaraganda, obyektni izchil tadqiq qilish -
optimal alternativ tanlovni amalga oshirishga hamda obyektni boshqaruvchi
alternativ ta’sirlarning namoyon bo‘lishiga, shuningdek, uning kelgusi
korrektirovkalangan modellarining tuzilishiga olib keladi.
Biz ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni ko‘rib chiqamiz, ularning tahlili esa
prognozlashtirish obyekti sifatida qaralganda ancha murakkab, chunki ular
27

murakkab tizimlar toifasiga kiradi. Murakkab obyektlarni tahlil qilish uchun
so‘nggi o‘n yillar davomida puxta ishlab chiqilgan nazariyalar tizimidan, tizimli
tahlildan foydalanish lozim.
Tizim bir-biriga o‘zaro ta’sir etuvchi elementlari, ularning xossalari va
aloqalari mavjud bo‘lgan butun bir kompleks sifatida qaralishi mumkin.
Umuman olganda tizim - bu moddiy dunyoda elementlari mavjud bo‘lgan,
butun bir kompleksning obyektiv mavjudligiga asoslangan ilmiy abstraksiya.
Tizimning murakkabligiga oid faraz faqatgina uning elemenlariga emas, balki ular
o‘rtasidagi ko‘p tarmoqli hamda ko‘p qirrali aloqalarga, tizimning butunligiga doir
maxsus xususiyatlarning namoyon bo‘lishiga va uning kutilayogan holatiga
bog‘liq. Bu orqali murakkab tizimni ham elementlarning katta miqdori, ham
ularning xilma-xil aloqalari aniqlaydi.
Murakkab tizimning xususiyatlarini ta’riflashda, avvalo, uning yaxlitlik
xususiyatidan boshlaymiz. Murakkab tizim tarkibidagi biror bir element
(qism)larda mavjud bo‘lmagan xususiyatlarni namoyon qiladi. Demak, murakkab
tizim uning tarkibini tashkil etuvchi qismlar va ularning xususiyatlari miqdoriga
qaraganda ko‘proq jihatlarni namoyon etadi. Murakkablik va yaxlitlikning o‘zi
tizimning yangicha xususiyatlarini vujudga keltiradi.
Murakkab tizimlar maqsadli yo‘naltirilgan bo‘lishadi. Maqsadli
yo‘naltirilgan tizim uchun u qanday holatda ekanligi, u yoki bu holatda maqsadga
erishish yo‘li, eng ma’qul bo‘lgan holatga erishish kabilar ahamiyatsiz emas.
Mavjudlilik maqsadlarini, tizimning rivojlanishini tadqiq qilish -ilmiy-asoslangan
prognozlashtirishning eng asosiy nuqta’i nazarlaridan biridir. Tizimni tadqiq qilish
metodologiyasining asosiy xususiyatlaridan biri ularning tahliliga funksional
jihatdan yondashishdir. Tizimnig funksiyasi o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga
erishish yo‘lida uning holati va uning barcha elementlarining o‘zaro, uzluksiz
ta’sirida namoyon bo‘ladi. Tizim tashqi muhit bilan o‘zining kirish va chiqishlari
bilan bog‘langan. Faraz qilaylik, bizga ma’lum bir t vaqtdagi holatni tavsiflovchi
uchta vektor ma’lum:
28

Tiziming funksiyasi, uning tabiati chiqish holati vektori Yt orqali xarakterlanadi.
Agar chiqish holati vektorlari t tizimning kirish holati vektorlari va uning ichki holatlari
yordamida aniqlanayotgan bo‘lsa, u holda Yt = f (Xt, St) ko‘rinishidagi bog‘lanishga ega
bo‘lamiz. Bunday funksiyalarning keltirilib chiqarilishi murakkab tizimni
prognozlashtirishda juda qo‘l keladi, chunki odatda kutilayotgan yoki erishish mumkin
bo‘lgan tizimnig kirish holati va ichki holatiga bog‘liq holda chiqish holati prognoz
qilinadi. Jumladan, bunday yondashuvga prognozlashtirishning ekonometrik modeli
asoslanadi (5-bo‘limga qarang).
Funksional yondashuvning muhimligiga qaramay, u murakkab tizimni tadqiq qilish
imkoniyatlarini batamom nihoyasiga yetkazmaydi. Tizimli tahlilda ushbu tamoyil
tizimlarning funksiyalarini tadqiq qilishdan ularning tuzilmalarini o‘rganishga o‘tish orqali
aniqlashtiriladi. Tuzilmaviy tahlil tadqiq qilish imkoniyatlarini sezilarli tarzda kengaytiradi.
Ushbu tahlil - tizimning ishlash mexanizmini, uning ko‘plab ichki holatlariga bog‘liq
tabiatini chuqur anglab yetishga imkon yaratadi. Qolaversa, uning tuzilmasini bilish orqali
tizimning qanday ichki va kirish holatlarida maqsadga muvofiq chiqish holatlariga erishish
mumkinligi to‘g‘risida baho berish, shuningdek, tizimning maqsadli funksiyasi amalga
oshiriladi.
Biz yuqorida tizimni bir-biriga o‘zaro ta’sir etuvchi elementlari, ularning xossalari
va aloqalari mavjud bo‘lgan butun bir kompleks sifatida qaralishi mumkin deya e’tirof
etdik.
Har qanday murakkab tizimni ba’zi bir tizimosti qismlarga ajratish mumkin. Xuddi
shunday, xalq xo‘jaligining tizimosti qismlariga sanoat korxonalari tarmoqlarining
tizimosti qismlari - sexlar va hokazolar kiradi. Tizimni bo‘laklarga ajratish turli xil
detallashtirish darajalarida amalga oshiriladi. Tizim elementi deganda shunday element
tushuniladiki, bunda tadqiqot natijasida uni boshqa hech qanday tashkil etuvchi bo‘laklarga
ajratish imkoni bo‘lmagan, bo‘linmas tizimosti qismga aytiladi.
29

Tuzilmaviy tahlil eng avvalo, tizimni tashkil etuvchi elementlar va tizimosti
qismlarni namoyon etishga ko‘mak beradi. Murakkab tizim elementlari bir-biriga o‘zaro
bog‘liq bo‘lib, bu bog‘liqliklarning ham belgilanishi, ham tadqiq etilishi tizim tahlilining
ahamiyatga molik jihatlari sirasiga kiradi.
Tizimning tuzilmaviy tahlili ularning iyerarxik tushunchasiga olib keladi. Har bir
murakkab tizimda ko‘plab kiruvchi qismlarni ajratish mumkin bo‘lib, uning o‘zi, o‘z
navbatida yanada kengroq super tizimning tizimosti bo‘lagi hisoblanadi. Aytaylik,
sanoatning biror bir tarmog‘ini tadqiq etish davomida shuni unutmaslik kerakki, uning
tizimostida ko‘plab birlashmalar va korxonalar xizmat ko‘rsatishadi. Tarmoqning o‘zi esa
butun bir xalq xo‘jaligini yoki sanoatni qamrab oluvchi super tizim hisoblanadi. Shuning
uchun ham obyektni tizimli prognozlashtirish uchun, avvalo, u yaxlit va maqsadli
yo‘naltirilgan kompleks sifatida, ikiinchidan, super tizimning yanada kengroq bo‘lagi
sifatida, uchinchidan esa ko‘plab elementlar va tizimosti qismlardan tashkil topgan,
murakkab tuzilishga ega bo‘lgan tizim sifatida ko‘rib chiqilmog‘i lozim. Bu obyektni uch
darajali, balki undan ham ko‘proq darajali tavsiflash hisoblanadi. 8
Tizimlar determinlpshgan va kutilayotgan (ehtimolli) bo‘lishadi. Determinlashgan
tizim so‘zsiz ma’lum bir tashqi kuch natijasida ta’sirlanadi. Tizimda bitta ta’sirning
ehtimolliligi turli xildagi, har biri boshqa bir ehtimollilikdan so‘ng keluvchi natijalarga olib
kelishi mumkin. Murakkab tizimlar, shu jumladan, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar -bu aksar
hollarda ehtimolli tizimlardir.
Ushbu tizimlarni odatda to‘liq tavsiflab bo‘lmaydi. Buni nazariy jihatdan ham,
amaliy jihatdan ham bajarib bo‘lmaydi. Aytaylik, zamonaviy korxonaning bir kunlik ish
kunini barcha texnologik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik va boshqa amaldagi
faktorlardan foydalangan holda to‘liq tavsiflash - bu ishonchli to‘plam yarratish bilan
barobardir; undan foydalanmasdan turib, uni yozishning iloji bo‘lmagan bo‘lardi.
Murakkab tizimlar - ehtimolli bo‘lishadi va ularni to‘liq ta’riflab bo‘lmaydi.
Shuning uchun ularni boshqarishda, shu jumladan, prognozlashtirishda to‘liq bo‘lmagan,
qisman aniq, ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
8
www . ziyonet . uz
30

Xullas , murakkab tizim - bu maqsadli yo‘naltirilgan, iyerarxik (o‘z navbatida
yaxlit), ehtimolli, odatda to‘liq va ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlar asosida
boshqariladigan tizim. Shu yerdan prognozlashtirish usullarini rivojlantirish
muammolariga tizimli yondashishning muhim xususiyatlari kelib chiqadi .
Iqtisodiy prognozlashning eng muhim nazariy muammolaridan biri prognoz
tipologiyasini tuzish hisoblanadi. U turli mezon va belgilar (prognozlashni tashkil etish
maqsadi, vazifalari, obyekti, usullari va x.k.) yordamida tuzilishi mumkin. Ularning eng
muhimi quyidagilar hisoblanadi: prognozlashning miqyosi, oldini olish vaqti, obyektning
tafsiloti, prognozning funksiyasi.
Prognozlashning miqyosi bo‘yicha prognozlar quyidagilarga bo‘linadi:
makroiqtisodiy va tarkibiy (tarmoqlararo va hududlararo) prognozlar, iqtisodiy
majmualari (yoqilg‘i-energetika, agrosanoat, investitsion, ishlab chiqarish infratuzilma,
aholiga xizmat ko‘rsatish sohasi)ni rivojlantirish prognozlari, tarmoq va hududiy
prognozlari, iqtisodiyot tizimining birlamchi bug‘inlari (korxona. ishlab chiqarish
birlashmalari hamda alohida ishlab chiqarish va mahsulotlar) prognozi.
Prognozlar vaqt davriyligi bo‘yicha tezkor, qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq
muddatli va olis muddali prognozlarga bo‘linadi. Tezkor prognoz bir oygacha, qisqa
muddatli bir oydan bir yilgacha, o‘rta muddatli bir yildan besh yilgacha, uzoq muddatli
besh yildan o‘n besh to yigirma yilgacha, olis muddatli esa ushbu muddatdan ortiq
bo‘lgan davrga tuziladi.
Sanab o‘tilgan prognoz turlari shuningdek tadqiq etilayotgan jarayonlarni
baholash mohiyati va tavsiloti bilan bir-biridan farq qiladi. Tezkor prognozlar prognoz
davrida tadqiq etilayotgan obyektda miqdor va sifat jihatdan hech qanday sezilarli
o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi degan tahminlarga asoslanadi. Ularda kutilayotgan
voqealarning aniq miqdoriy baholash ustun turadi. Qisqa muddatli prognozlar faqatgina
miqdoriy o‘zgarishlarni nazarda tutadi. Unga muvofiq holda voqealarning baholanishi
ham miqdoriy tarzda amalga oshiriladi. O‘rta muddatli va uzoq muddatli prognozlar
tadqiq etilayotgan obyektda miqdor va sifat jihatidan o‘zgarishlarga tayanadi, shunda
o‘rta muddatli miqdoriy o‘zgarishlar sifatli o‘zgarishlardan ustun turadi. O‘rta muddatli
prognozlarda voqealarning miqdoriy-sifat, uzoq muddatli prognozlarda esa sifat-
31

miqdoriy baholash amalga oshiriladi. Uzoq muddatli prognozlar faqatgina sifatli
o‘zagrishlarga tayanadi, bu yerda faqatgina tadqiq etilayotgan obyekt rivojlanishining
umumiy qonuniyatlari to‘g‘risida gap boradi. Bunda prognoz qilinayotgan voqealarni
baholash shakli sifatli hisoblanadi.
Tadqiq etilayotgan obyektning tafsilotiga qarab prognozlarning bo‘linishi takror
ishlab chiqarish jarayonining turli jihatlari bilan bog‘liq. Ushbu belgi bo‘yicha quyidagi
iqtisodiyot prognozlari ajralib turadi: ishlab chiqarish munosabatlarning rivojlanishi;
ijtimoiy-iqtisodiy asoslari va ilmiy-texnik taraqqiyotining oqibatlari; o‘sish dinamikasi
(uning sur’ati, omillari va tuzilmalari); mehnat resurslarning takror ishlab chiqarishi,
bandliligi va kadrlarni tayyorlash; tabiiy resurslardan iqtisodiy foydalanish; asosiy
fondlar va sarmoya qo‘yilmalarining takror ishlab chiqarishi; aholining hayot tarzi;
moliyaviy munosabatlar, daromad va narxlari; tashqi iqtisodiy aloqalar va boshqalar.
Ushbu sanab o‘tilgan yo‘nalishlardan har biri alohida ahamiyatga ega va mustaqil
tarzda ishlab chiqilishi mumkin. Shu bilan birga ular o‘rtasida xalq xo‘jaligini
prognozlashning ilmiy tavsilotini ta’minlovchi metodologik hamjihatliligi mavjud.
Iqtisodiy prognozlash hamjihatlikda boshqa prognozlashningturlari (ijtimoiy, siyosiy,
demografik, ilmiy-texnik, tabiiy resurslarni prognozlash va shu kabi) bilan birga amalga
oshiriladi. Ushbu progozlarning natijalari xalq xo‘jaligi va iqtisodiy
prognozlashningboshqa turlarida inobatga olinadi. O‘z navbatida iqtisodiy prognozlar
boshqa barcha ijtimoiy jarayonlarning prognozlash va rejalashtirishning muhim tarkibiy
qismi hisoblanadi. Turli xil prognozlarning aloqasi ularni ishlab chiqish ketma-ketligida
ham o‘z ifodasini topadi. Xususan, iqtisodiy prognozlar ilmiy-texnik taraqqiyoti, tabiiy
resurslar, demografik jarayonlar va x.k. ning prognozlaridan keyin ishlab chiqiladi.
Prognozning funksiya si (prognozlash yo‘nalishlari) bo‘yicha prognozlar ikkita
turga bo‘linadi: qidiruv va me’yoriy prognozlar.
Qidiruv prognozi tadqiq etilayotgan obyektning o‘tgan va hozirgi rivojlanish
tendensiyalarining kelajakda shartli ravishda davom etishiga asoslangan hamda ushbu
tendensiya (reja, dastur) larni o‘zgartira oladigan sharoitlardan chetlanadi. Uning vazifasi
- tadqiq etilayotgan obyektning mavjud tendensiyalarini saqlagan holda qay tarzda
rivojlanishini aniqlashdan iborat. Me’yoriy prognoz qidiruv prognozidan farqli ularoq
32

oldindan belgilangan maqsadlar bazasida ishlab chiqiladi. Uning vazifasi -prognozlash
obyektining istiqbolda mumkin bo‘lgan holatlariga erishish yo‘llari va muddatlarini
aniqlashdan iborat. Qidiruv prognozi obyektning kelgusi holatlarini aniqlashda uning
o‘tgan va hozirgi holatlardan chetlansa, me’yoriy prognoz esa teskri tartibda amalga
oshiriladi: kelajakda belgilangan holatdan tortib to hozirgi tendensiya va qo‘yilgan
maqsadlar doirasida ularni o‘zgartirishgacha.
Prognozning ikkala turi amaliyotda prognozlashning bir yo‘la yo‘nalish va
yondoshuvlari sifatida nomyon bo‘ladi va birgalikda foydalaniladi. Ularning uyg‘unligi
qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun rejalashtirishning dastagi sifatida prognozlashning
undaydigan roli yaqqol namoyon bo‘ladi. Prognozlashning undaydigan funksiyasi
prognozning, u bashoratlashning dastlabki sabablariga ta’sir etish samarasini yuzaga
keltiradi. Ta’sir etish samarasi ham ijobiy (prognozlarni amalga oshirishni tezlashtirishga
ko‘maklashadi), ham salbiy (uni amalga oshirishga to‘sqinlik qiladi, ayrim hollarda esa
prognozning barbod bo‘lishiga sabab bo‘ladi). Bu shu bilan izohlanadiki, prognozning
maqsadlarga erishish uni olib borishning obyektiv sharoitlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘liqlik bilan amalga oshiriladi. Agar prognoz obyektining rivojlanishi yetilgan
sharoitlarga javob bersa, u amaliyotda samarali amalga oshiriladi. Aks holda
prognozning ushbu sharoitlarga mos kelmasligi uning amalga oshirilishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Prognozlarni amalga oshirish uchun sharoitlarning o‘zaro bog‘liqligiga qaror
qabul qilish bilan bog‘liq prognozlashning o‘zaro aloqasi ham ta’sir ko‘rsatadi. Qarorlar
odatda prognozlashning ma’lumotlari asosida qabul qilinadi. O‘z navbatida qabul
qilingan qarorlar prognozlarning amalga oshirish natijalariga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois
prognozlash va qabul qilingan qarorlarning o‘rtasida nomuvofiqlikni oldini olish uchun
prognozni tizimli to‘g‘rilash, shu jumladan prognozlash obyektining rivojlanish
maqsadini uni bajarilishi bilan taqqoslash yo‘li bilan amalga oshirish lozim.
Prognozlar tipologiyasi, shuningdek, kelajak to‘g‘risidagi axborotning manbalari
va prognozlashning uslublari kabi masalalar bilan uzviy bog‘langan. Prognoz
axborotlarning manbalari uch turga bo‘linadi: to‘plangan tajriba (tadqiq etilayotgan
hodisa, jarayon, voqealarning kechiishi va rivojlanishining qonuniyatlarini bilishga
asoslangan); mavjud tendensiyalarning ekstrapolyatsiyasi (rivojlanish qonuni o‘tgan va
33

hozirgi paytda ma’lum); prognoz qilinayotgan obyektlar bo‘yicha modellarni
kutilayotgan yoki belgilangan sharoitlar uchun tuzish. Ushbu axborot manbalari
doirasida bir-birini o‘zaro to‘ldiruvchi prognozlashning uchta uslubi mavjud: ekspertli
(dastlab axborotlarni -so‘rovnoma, intervyu, savolnoma -yig‘ish va uni qayta
ishlashgahamda prognoz uchun qo‘yilgan vazifalarga nisbatan ekspert(lar) fikrlariga
asoslangan), ekstrapolyatsiya -obyektning kutilayotgan rivojlanishini o‘rganish va ushbu
rivojlanishning qonuniyatlarini o‘tgan va hozirgi davrdan kelajakka o‘tkazilishi;
modellashtirish - prognoz qilinayotgan obyektning kutilayotgan va belgilangan
o‘zgarishi doirasida uning qidiruv va me’yoriy modellarini tadqiq etish. Prognozlash
amaliyotida sanab o‘tilgan barcha axborot manbalaridan va prognozlarning barcha
uslublaridan birgalikda foydalaniladi .
Iqtisodiy va ijtimoiy prognozlashda turli modellardan keng foydalaniladi.
―Model so‘zi lotincha ―modulus so‘zidan kelib chiqib, o‘lcham, namuna deb‖ ‖
anglatadi. ―Model fanda tadqiqot obyektining qandaydir shartli shakli,
‖
prognozlashda esa iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni bildiradi.
Model iqtisodiy prognozlashning, tadqiqot qilinayotgan jarayonlarni ilmiy
jihatdan bilish dastaklardan biri hisoblanadi. Modellashtirish jarayonining mazmuniga
obyekt yoki jarayonni dastlab o‘rganib olish, uning muhim tavsilotlarini yoki
belgilarini aniqlash asosida modellarni tuzish, modellarni nazariy va sinovli tahlil
qilish, modellashtirish natijalarni obyekt yoki jarayon to‘g‘risidagi haqiqiy
ma’lumotlar bilan taqqoslash, modelni to‘g‘rilash va aniqlashtirish kabilar kiradi .
Prognozlashning alohida modellari va modellar tizimiga qo‘yiladigan talablari
modellar ishlab chiqilishi mumkin va lozim bo‘lgan usullarni tanlash va ular bo‘yicha
hisob-kitoblarni amalga oshirish usul va vositalar natijasida vujudga keladi. Ushbu
talablar asosan quyidagi holatlarni nazarda tutadi :
-uslubiyat mazkur prognoz uchun muayyan tuzilmaga ega bo‘lgan kirish
ma’lumotining tavsifi va ko‘rsatkichlari to‘g‘risida yetarli darajada keng
taxminlarda alohida progozlarni tuzishga imkon beradigan qoida (algoritm)larning
ketma-ketligini aniq izohlab berishi lozim; -uslubiyat odatda prognoz variantlar
bo‘yicha o‘zgaradigan, bir xil bo‘lmagan va katta hajmdagi ma’lumotlardan kelib
34

chiqib o‘z vaqtida va ko‘p marotaba hisob-kitoblarni olib borishga imkon
beradigan usul va texnik vositalarini qo‘llashi lozim;
-o‘xshash usubiyatlarda prognoz qilinayotgan jarayon va ko‘rsatkichlarning
murakkab, ko‘p omilli aloqalar hisobga olinishi lozim. Ushbu sharoitlarda muhim
va turg‘un qonuniyat va tendensiyalarning aniqlanishi ta’minlanishi lozim. Ushbu
aniqlash jarayoni boshlang‘ich materiallarda ham, uslubiyat ma’lumotlari bo‘yicha
olinadigan natijalarni va u bilan bog‘liq bo‘lgan modellar majmuasi bo‘yicha
ularning hisob-kitoblarini tahlil qilish jarayonida ham zurur hisoblanadi;
-tizimdagi alohida prognozlarning muvofiqligita’minlanishi lozim.
Prognozlar tizimi ziddiyatsizlik bo‘lishi lozim. Matematik usullardan foydalanish
ilmiy-texnik taraqqiyoti prognozining asoslanganligi, amaliyotliligi va o‘z
vaqtliligiga nisbatan yuqori talablarga javob beradigan prognozlash usullarini
ishlab chiqish va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar hisoblanadi.
Iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlar rivojlanishining qonuniyatlarini o‘rganish vositasi
iqtisodiy-matematik modeli hisoblanadi. Iqtisodiy-matematik modeli o‘z mohiyatiga ko‘ra
iqtisodiy tizimni hosil qiluvchi elementlarining asosiy o‘zaro aloqasini izohlab beruvchi
rasmiylashgan nisbatlar tizimini ifodalaydi.
Ekonometrik turdagi iqtisodiy-matematik modellar tizimi iqtisodiy va ijtimoiy
sohaning nisbatan murakkab jarayonlarini izohlash uchun xizmat qiladi. Ekonometrik
modellashtirish retrospektivga oid statistik axborotlarni qayta ishlash, alohida
o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlarning miqdorlarini va ularning o‘lchamlarini baholashga
asoslangan. Iqtisodiy-matematik modeli masalan quyidagicha ifodalanilishi mumkin Z =
aX. Bu model misol tariqasida u yoki bu buyumni tayyorlash uchun talab qilinadigan
materiallarga bo‘lgan prognoz talablarini aniqlashda qo‘llanilishi mumkin. Bu holatda X -
buyumlar soni, a – bitta buyum uchun material sarflanish me’yori, Z-materiallarga bo‘lgan
umumiy ehtiyoji.
35

2.2 Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanish ko’rsatkichlarini ekonometrik
modellashtirish
Erkin iqtisodiy hudud х o’jalik yuritishning yangi shakllaridan biri bo’lib,
х alqaro maydonda 1950 – yillarning o х iri va 60 – yillarning boshlarida paydo
bo’lgan. 1970 - yillarning o’rtalariga k е lib esa jahon maydonida k е ng ommalasha
boshladi. Bunday hududlar dastlab sanoat ishlab chiqarishi rivojlangan
mamlakatlar hisoblangan – AQSh, Yaponiya,
G е rmaniya va Buyuk Britaniyada k е yinchalik esa Polsha, V е ngriya,
Bolgariya kabi mamlakatlarda tashkil etildi. Jahon tajribasidan ma’lumki, erkin
iqtisodiy hududlar dastavval daryo va d е ngiz portlarida, х alqaro aeroportlarda,
t е mir va avtomobil yo’llariga yaqin joylarda, sayyohlik va alohida olingan sanoat
markazlarida tashkil etilgan. Chunki tovar moddiy boyliklarni ch е t el bozorlariga
olib chiqishda va ch е t el inv е stitsiyalarini iqtisodiyotga jalb etishda erkin iqtisodiy
hududlarning roli muhim ahamiyat kasb etadi. Х alqning farovonligi, х ayotning
ko’rkamlashib borishi, ko’p jihatdan shu mamlakat erkin iqtisodiy hududlarining
tashkil etilishi va muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi bilan bog’liqdir. Chunki
bunday х olatlarni iqtisodiyoti rivojlangan va erkin iqtisodiy hududlar tashkil etgan
mamalakatlar faoliyatida ko’plab kuzatish mumkin. N е gaki, qaysi mamlakatda
ch е t el inv е storlari va tadbirkorlar faoliyati uchun k е ng imtiyozlar yaratilsa,
ularning o’zlarini tiklab olishlari uchun amaliy yordam b е rilsa va imkoniyatlar
yaratilsa, inv е stitsiya miqdori ham, tadbirkorlikning ishchanlik qobiliyati ham
o’sha yerda yuqori bo’ladi.
Erkin iqtisodiy hudud haqida tushuncha birinchi marta 1973-yil 18maydagi
Kioto konvensiyasida b е rilgan. Unga ko’ra erkin iqtisodiy hudud d е b –
mamlakatning bir qismini Ya’ni tovarlar importi va eksportini, boj х ona va soliq
ch е klovlarisiz olib kirish mumkin bo’lgan hududga aytiladi. O’zb е kiston
R е spublikasi Oliy Majlisining 5–s е ssiyasida qabul qilingan «erkin iqtisodiy hudud
to’g’risida»gi qonunning 1–moddasida esa quydagicha tarif b е rilgan: - «Erkin
iqtisodiy hududlar d е b – mintaqani jadal ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun
ichki va tashqi kapitalni, istiqbolli t ех nologiyalar va boshqaruvga oid tajribalarni
36

jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq b е lgilangan ma’muriy ch е garalari va alohida
huquqiy tartiboti bo’lgan ma х sus ajratilgan hududga aytiladi».
Umuman olganda erkin iqtisodiy hududlarning 30 ga yaqin turi bo’ladi.
Ulardan k е ng tarqalganlari: erkin savdo hududlar, erkin boj х ona, erkin ishlab
chiqarish, erkin ilmiy – t ех nik hududlardir. Bularning х ar biri erkin iqtisodiy
hudud toifasiga kirgani bilan o’z funksiyasiga ko’ra bir biridan farq qiladi. 9
Erkin iqtisodiy hududlari – konsignatsiya ( ya’ni tovarlarni sotish uchun
b е rish) omborlarini, erkin boj х ona zonalarini, shuningd е k tovarlarga ishlov b е rish,
ularni o’rash – joylash, saralash, saqlash hududlarini o’z ichiga oladi.
Erkin boj х ona hududlari – ch е t elda ishlab chiqarilgan va mamlakatga kirib
k е layotgan mahsulotlarni imtiyozli to’lov asosida saqlash, markalar va sortlarga
ajratish, ishlov b е rish, agar k е rak bo’lib qolgan holda kompl е ktlashtirish va sotish
kabi vazifalarni bajaradi. Bunday erkin boj х ona hududlari daryo va d е ngiz
portlarida, ch е garadosh t е mir yo’l tarmoqlarida va aeraportlarda ch е t el valyutasida
daromad olish maqsadida tashkil etiladi.
Erkin savdo hududlari AQShda ko’plab tashkil etilgan bo’lib, ular tashqi
savdo zonalari (Foreign Trade Zones) d е b nomlanadi. Bugungi kunda AQShda 200
ga yaqin zona va subzonalar faoliyat qo’rsatmoqda. Bu hududlarning faoliyatini
nazorat qilish tashqi savdo zonalari
D е partam е ntiga yuklatilgan bo’lib, tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki,
D е partam е nt tomonidan zona ochilishi uchun ru х sat b е rilgandan so’ng uning
faoliyat ko’rsatguniga qadar 6 oydan – 3 yilgacha vaqt k е rak bo’ladi.
Erkin ishlab - chiqarish zonalari maqsadli sotsial – iqtisodiy dastur bo’lib,
yangi ishlab chiqarish munosabatlari asosida alohida t е rritoriyada tadbirkorlikni
rag’batlantirish, iqtisodiyotning ustivor tarmoqlariga ch е t el inv е stitsiyalarini jalb
etish, istiqbolli t ех nologiyalarni erkin raqobat, ma’muriy – iqtisodiy mustaqillik va
o’zini – o’zi mablag’ bilan ta’minlash tamoyillari asosida joriy etilishidir. Bu
maqsad uchun ijara, koop е rativ, qo’shma va ch е t el kor х onalarini qurish va ularni
ekspluatatsiya qilish evaziga erishiladi.
9
Колесов В.П., Кулаков М.В. Международнаya экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2018. - 474 с.
37

Shuni qayd etish lozimki, х alqaro maydonda erkin eksport ishlab chiqarish
hududlari ham muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Fikrimizning dalili sifatida
aytib o’tishni istardikki, Irlandiyadagi «Sh е nnon» aeroporti erkin eksport – ishlab
chiqarish hududlarining tipik vakili hisoblanib, bu aeroportning o’ziga х os
х ususiyatlari ya’ni turistlarning ko’pligi va juda ko’plab mamlakatlarning х avo
yo’llari k е sishganligi, boshqa ko’plab qulay imkoniyatlari uchun bu yerda sotuvga
qo’yilgan ch е t el firmalarining tovarlari firma egalariga ko’p foyda k е ltiradi.
1 – Jadval
Хalqaro maydonda tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalarda faoliyat
yuritayotgan korхonalar soni dinamikasi
№ Mamlakatning
nomi Qayd
etilgan
korхonalar
soni So’nngi uch
yil
mobaynidagi
o’sishi %
hisobida Korхonalar
soni So’nggi
uch yil
mobaynidagi
o’sishi %
hisobida
1 Britan – Virgin
orollari 43000 48.2 208000 100
2 Irlandiya 16000 14.3 150000 34
3 Panama 15201 1.7 337004 20
4 Bagama orollari 12000 33.3 50000 127.3
5 Men orollari 5776 16.3 38536 20.5
6 Kipr 4400 89.9 26900 136.9
7 Lyuksеmburg 3600 1.8 55000 17.5
8 Kaymanovo orollari 3565 14.7 38716 39.6
9 Gibraltar 3260 6.8 59600 17.3
10 Ljеrsi 3100 1.3 30500 8.2
11 Tеrks va Kaykos 3000 56.6 15000 36.4
12 Nidеrlandiya –
Antil orollari 2200 10.0 22500 18.4
38

13 Mavrikiy 1550 219.6 4550 574.1
14 Gеrnsi 1148 6.5 14550 3.8
15 Bеliz 1430 104.3 4810 270.0
16 Barbados 1293 546.5 12804 1064.0
17 Antigua 1000 33.3 5500 120.0
18 Bеrmud 988 28.6 8659 19.1
19 Madеyra 600 50.0 2210 84.2
20 Gonkong 570 26.7 4429 34.2
Erkin ishlab chiqarish zonalarida ishlab chiqaruvchilarga baholarni erkin
raqobat va bozordagi talab – taklif asosida bеlgilash, shеrikni tanlash, ishlab
chiqariladigan mahsulotlarning soni va turlarini bеlgilash, ishchilarni ishga qabul
qilish va bo’shatish masalalarini hal etish va ularga to’lanadigan ish haqi miqdorini
milliy va chеt el valyutasida bеlgilash huquqi bеrildi. Bundan tashqari erkin
iqtisodiy hududlarda tashkil etilgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos kеluvchi
– moliya va hisob oliygohlari tizimi ham tashkil etiladi.Bu tizim tarkibiga milliy va
chеt el valyutalarida opеratsiyalar olib boruvchi davlat va tijorat invеstitsiya
banklari, tijorat – хo’jalik sudlari, valyuta va fond birjalari kiradi.
Erkin ilmiy – tехnik hududlar, ilmiy ishlab chiqarish va o’quv markazlari
jamlangan хozirgi kunda ishlayotgan va rivojlangan infrastrukturaga, chеt el ilmiy
– tехnikaviy va tехnologiyasiga, ishlab chiqarish va moliyaviy jihatdan potеnsialga
ega bo’lgan va maхsus huquqiy tartibot o’rnatiladigan alohida ajratilgan
hududlardan iborat bo’ladi.
Erkin ilmiy tехnik zonalar yuksak tехnopolislar, tехnoparklar, mintaqaviy
inovatsiya markazlari – tехnopolislar ishlaydigan zonalar shaklida tashkil etiladi.
Bunday hududlarni tashkil etishda maqsad fan va tехnika rivojlanishida muhim
yo’nalishlarni olib borish va uni хalqaro maydondagi nufuzini oshirishdan
iboratdir.
Erkin ilmiy tехnik hududlar tashqi iqtisodiy masalalarni хal etish bilan bir
qatorda mamlakatning ichki umumiy хo’jalik masalalarini yechishga ham
39

qaratilgan bo’lishi lozim. Bunday хolatda bu zonalarda ilmiy tadqiqotlarni amalga
oshiruvchi va atrof muhitga ziyon – zahmat yetkazmaydigan ishlab chiqarishni
tashkil etish va ishlab chiqarish rеsurslarini o’zlashtirish uchun yuqori
imkoniyatlar mavjud bo’ladi.
Erkin iqtisodiy hududlar o’zlarining bojхona hududiga ega bo’lib, bu
hudud tеrritoriyasiga kirib – chiqish o’rnatilgan tartibga amalga oshiriladi. Erkin
iqtisodiy hududlar gеografik jihatdan joylashishiga qarab, «tashqi» ya’ni ikki yoki
bir nеcha mamlakat hududida joylashgan – хalqaro va bir mamlakat hududida
joylashgan «ichki» erkin iqtisodiy hududlarga bo’linadi.
Shu bilan birga erkin iqtisodiy hududlar хalkaro maydonda хo’jalik
iхtisosligi va tashkil etish turlariga qarab ham klasifikatsiya qilinadi. Bu
klassifikatsiya asosida erkin iqtisodiy hududlar хo’jalik iхtisosligi bo’yicha:
1. Erkin savdo hududi.
2. Sanoat va ishlab chiqarish zonasi.
3. T ех nik va t ех nologiyani joriy etish hududlari.
4. Х izmat ko’rsatish zonalari. 5. Kompl е ks zonalr.
Tashkil etish turlariga qarab esa:
1. Hududiy zonalar. 2. Ma х sus tartibot zonalariga bo’linadi.
Erkin iqtisodiy offshor hududlari d е b ma х sus soliq tizimi o’rnatilgan
hududga aytiladi yoki bu hududni ch е t el inv е stitsiyasiuchun soliq imtiyozlari
qo’llaniladigan hudud d е b ham atash mumkin. Ma’lumki х alqaro х amjamiyatdagi
davlatlarda soliq tizimi bir – biridan anchagina farq qiladi. Masalan: Shvetsiyada
kompaniya foydasining 63 foizi soliqqa tortilsa, AQShning D е lavar shtatida esa bu
salmoq olinadigan foyda miqdoridan qat’iy nazar 400 AQSh dollarini tashkil etadi.
Shuning uchun х ar qanday kompaniya ro’y х atga olinish davrida soliqqa
tortilish sharoitlariga qarab 2 turga:
1. Oddiy kompaniyalar.
2. Offshor kompaniyalarga bo’linadi.
40

Birinchi offshor hududlar 1960 yillarda tashkil etilgan bo’lib, buning asosiy
sababi mustaqillikka erishgan mamlakatlar chеt el invеstitsiyalarini jalb etish
uchun soliq imtiyozlarini joriy eta boshladi. AQSh va boshqa mamlakatlardagi
qattiq bank nazoratidan aziyat chеkkan yirik korporatsiyalar bu hududlarda
o’zlarining filiallarini tashkil etishga kirishdilar. Bu bilan offshor tadbirkorlarning
strukturasi ham rivojlana boshladi. 10
2- Jadval Offshor kompaniyalar orasidagi farqlar
Kompaniyalar
statusi Хo’jalik
faoliyati Muassislar Daromad
manbalari Soliq
stavkalari
Oddiy mamlakat
hududida va
tashqi iqtisodiy
aloqalarida
ishtirok
etishi
mumkin fuqaroligi
bo’lgan va
ch е t ellik
fuqarolar mamlakat
hududida va
ch е t ellarda
ham bo’lishi
mumkin soliq kodеksida
bеlgilangan
tartibda
Offshor norеzidеntlar
shug’ullanishi
mumkin
bo’lgan хo’jalik
faoliyati bilan mamlakat
tashqarisida
asosiy filial
ro’y х atdan
o’tgan
mamlakatda mamlakat
tashqarisida
Chunki offshor
kompaniyalari
uchun mahalliy
r е surslar
(tabiiy,
moliyaviy) dan
foydalanish
taqiqlanadi imtiyozli soliq
stavkalari yoki
fiksatsiyalangan
to’lovlar
Manba: Киреев А. Международная экономика. М.: 2017
10
Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2018. - 474 с.
41

Offshor tadbirkorligi o’zining хususiyatlari jihatdan bir qancha turga:
1. Bank – offshor markazlari.
2. Savdo – offshor kompaniyalari.
3. Sug’urta – offshor keptik.
4. Invеstitsiya – offshor kompaniyalari.
5. Turistik – rеkreatsion hududlarga bo’linadi.
Bunday kompaniyalar bir qancha imtiyozlarga ega bo’lib, ular birinchidan:
- soliq stavkalarining minimal miqdori; ikkinchidan: - ma’muriy nazoratning
yumshoqligi va hisoblarni topshirish muddatlarining uzoqligi; uchinchidan: -
offshor kompaniyalar faoliyatining konfеdеnsialligi yoki sir saqlash muhimligi
bo’lib hisoblanadi.
Hozirgi kunda хalqaro hamjamiyatda katta mavqеga ega bo’lgan offshor
zonalari bo’lib: Malta orollari, Men orollari, Britan – Virgin orollari, mingta banka
ega Nauru orollari, Gonkong, Kipr, Bagama orollari, Bеrmud orollari, Singapur
davlati, Liхtеnshtеyn, Lyuksеmburg, Shvetsariya, Panama, Gibraltar bo’g’ozi
mamlakatlari hisoblanadi.
Yuqoridagi mamalakatlar iqtisodiyoti tahlili va ularda tashkil etilgan erkin
iqtisodiy hududlar rivojlanish dinamikasidan ko’rinib turibdiki, bu
mamlakatlardagi makro va mikro iqtisodiy ko’rsatkichlarga erkin iqtisodiy
hududlar katta tasir o’tkazadi.
Hozirgi kunda dunyoda 400 tadan 2000 tagacha erkin iqtisodiy hudud
mavjud d е b hisoblanadi . Birinchi erkin iqtisodiy hududlar AQShda 1934 yili erkin
savdo hududi ko ’ rinishida tashkil etilgan . Ularning asosiy yo ’ nalishi tashqi savdoni
faollashtirish bo ’ lgan .
Xulosa
42

Mamlakatimizda banklarning kapitallashuvi va investitsiyaviy faolligini
yanada oshirish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarning ustuvor yo‘nalishlarini
qayta tiklash va kengaytirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik yangilashga qaratilgan kreditlash hajmini oshirish va bu jarayonlarda
ekonometrik modellashtirish usullaridan foydalanish muhim vazifalardan
hisoblanadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida ro‘y berayotgan jiddiy tarkibiy
o‘zgarishlar tashqi iqtisodiy ko‘rsatkichlarda o‘zining aniq ifodasini topmoqda.
Bunday iqtisodiy o‘sishga erishishda, avvalambor, keng ko‘lamli tizimli bozor
islohotlarini joriy etish va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiyotda chuqur
tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va
yangilash, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishga
qaratilganligi katta ahamiyatga egadir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida
o‘zgarib turuvchi raqobat muhiti va bozor sharoitlarini ilg‘ab olish, ularning
mohiyati hamda qonuniyatlarini chuqur tahlil qilishda ekonometrik usullar va
modellardan foydalanish yordamida makroiqtisodiy indikatorlarni prognozlash,
ko‘p variantli echimlardan muqobil echimni tanlash, tavakkalchilik va noaniqlik
sharoitida optimal iqtisodiy qarorlar qabul qilish, keyinchalik, bu qarorlar
bajarilishini kompyuter orqali monitoring qilish masalalarining nazariy va amaliy
tomonlarini o‘rganishda “Ekonometrika asoslari” fani muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi paytda iqtisodiy fan va amaliyot murakkab iqtisodiy, xo‘jalik va nazariy
masalalarni hal qilishda amaliy matematika yutuqlaridan keng foydalanmoqda.
Birinchi navbatda, o‘quv qo‘llanma matnida taqdim etilgan nazariyalarni
tushuntirishda ekonometrika nazariyasi bilan bog‘liq chuqur tahliliy va
soddalashtirilgan yondashuvlarni ko‘rsatib beradi.
Ekonometrikani o‘rganish iqtisodiyotga oid har qanday fanning asosiy
mohiyatini belgilaydi va u har bir iqtisodchining savodli bo‘lishini ta’minlaydi
deyish mubolag‘a bo‘lmaydi. Buning sababi hozirgi kunda amaliy iqtisodiyotning
ahamiyati uzluksiz ravishda ortib borishi hamda miqdoriy hisoblash va iqtisodiy
nazariyalar va gipotezalarni baholash har qachongidan ham ko‘proq zaruriyatga
aylanib borishidadir. Nazariy iqtisodiyotga ko‘ra ikki va undan ortiq o‘zgaruvchi
43

orasida bog‘liqlik mavjud bo‘lsa, amaliy iqtisodiyot kundalik hayotiy vaziyatlarda
bu bog‘liqlikning dalilini talab qiladi. Real ko‘rsatgichlarni qo‘llab, iqtisodiy
bog‘liqlikni hisoblash usullarini o‘rgatuvchi fan ekonometrikadir1 . So‘zma-so‘z
ekonometrika iqtisodiyotda o‘lchashni anglatadi. Mohiyatiga ko‘ra ekonometrika
o‘z ichiga iqtisodiy ma’lumotlarni tahlil qilishda ishlatiladigan barcha statistik va
matematik texnikalarni qamrab oladi. Ekonometrikaning maqsadi - bu real iqtisodiy
ob’ektlarni modellashtirish va miqdoriy tahlil qilishning usullarini ishlab
chiqishdan iborat. Iqtisodiy ma’lumotlardan bu statistik va matematik vositalari
yordamida foydalanishdan asosiy maqsad, muayyan iqtisodiy taklif va modellarni
isbotlash yoki rad etishga harakat qilishdir. Ekonometrik bilimlar iqtisodiy
nazariya, iqtisodiy matematika, iqtisodiy statistika, ehtimollar nazariyasi va
matematik statistika kabi fanlarning o‘zaro bog‘liqligi va rivojlanishining natijasi
sifatida ajralib chiqkan va shakllangan. Ekonometrikani aniqlash bo‘yicha
yondashuvlar tahlili hamda ekonometrika fanining holati ayrim masalalarni
echishga erishishda ushbu fanning maqsadini shakllantiradi.
Adabiyotlar:
44

1. Ahmedov D.Q., Ishmuhamedov A.E va boshqalar ―Makroiqtisodi yo t
o‘quv qo‘llanma, -T.: TDIU. 2017 y.
2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин Х. Экономический рост. пер. с англ.
— М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с.
3. Bekchanova F.R. Mintaqaviy ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish
muammolari. MEKM 01. Magistrlik dis. 20 1 5 y.
4. Kenjaev D.C. O‘zbekistonda mintaqaviy iqtisodiе�tni tuzilishini
takomillashtirish. BMI. 20 21 y.
5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2020 г.
6. Makroiqtisodi е
� t . Э konomiks darsligiga amaliy qo ‘ llanma . T.: 20 19 y.
7. Maxmudov N.M. va boshqalar Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash.
Darslik. -T.: 20 16 .
8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования
социально-экономических процессов. -Т.: 19 г.
9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ,
2017. - 736 с.
10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и
модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 20 1 8. -365
INTERNET SAYTLARI :
1. www.gdnet.org
2. www.stat.uz
3. www.lex.uz
4. www.ziyonet.uz
5. www.uzbektourism.uz
6. www.Turkistonpress.uz
7. www.russiatourism.ru
45

Respublika hududlari iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlarini kompleks ekonometrik modellashtirish

Sotib olish