Rim Respublikasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	57.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

69 Sotish

Rim Respublikasi

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………….2-4
I BOB. Ilk Rim respublikasining shakillanishi va ijtimoiy – sisyosiy ahvoli.
1.1 Ilk Rim respublikasining tashkil etilishi va rivojlanish bosqichlari….....5-12
1.2 Mil. avv. VI – III asrlarda Rim respublikasining iqtisodiyoti………….13-15
II BOB. O‘rta yer dengizi havzasida Rim Respublikasining hukmronligini
o‘rnatilishi
2.1 Rim va Karfagenning O‘rta yer dengizida hukmronlik uchun kurashlari…16-24
2.2 Puni urushlari yakunlari va uning xalqaro ahamiyati………………………25-
30
Xulosa…………………………………………………………………………31-33
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………… 34
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Jahon tarixida shunday madaniyat va svilizatsiyalar
bo‘lganki, ularni ta’siri hozirgi kunimizgacha o‘z tasirini saqlab keladi. Ana
shunday o‘z davrining kuchli madniyati va markazlashgan davlatchiligi bilan
Butun o‘rta yer dengizi xalqlari madaniyatiga katta hissa qo‘shgan Rim
sivilizatsiyasidir. Shu o‘rinda eslatib o‘tish lozimki, bizni ya’ni O‘rta Osiyo
xalqlari va madaniyatlarini almashinuvi ham aynan Rim Respublikasi (imperiya)
va Kushon imperiyalari davriga to‘g’ri kelib, buni arxeologik manbalar tasdiqlaydi.
Rim Respublikasi, demak nomidan ham ko‘rinib turibdiki jahondagi birinchi
Respublika boshqaruvi aynan Rimda millodan avvalgi 509 yilda joriy etilgan. Bu
shundan dalolat beradiki, qanchalik qiyin, iqtisodiy va siyosiy jihatdan hali to‘liq
birlashib ulugurmagan Rimda qanday qilib demokratik boshqaruv shakliga o‘tildi.
Bundan tashqari ushbu boshqaruv organi qanday
afzalliklarga ega ediki, hozirda ushub boshqaruv shaklini olib rivojlanayotgan
davlatlar soni bir yuz qirqtadan oshadi. Shu bilan birga rimliklar insoniyat tarixida
birinchi bo‘lib senat ya’ni oqsoqollar kegashini tuzib, ushbu yo‘nalishda ham
ulkan muvaffaqiyatga erishdilar. Demak, jahon tarixini uzviy qismi bo‘lgan,
hozirgi taraqqiy etgan Yevropa davlatlari uchun tamal toshi bo‘lib xizmat qilgan
Rim Respublikasi, uni jahon tarixida tutgan o‘rni, rim madaniyatini jahon
madaniyatidagi o‘rni masalalarini tadqiq etish hamda ushbu yutuqlarni yosh
avlodga qanday qilib tushuntirish, ularning ilmiy dunyoqarashini rivojlanishga
hissa qo‘shish hamda ushbu mavzuni o‘rganishda qanday pedagogik metodlardan
foydalanish kerakligi masalalarini o‘rganish hozirgi davrni dolzarb maslalaridan
hisoblanadi. Yevropaning eng qadimiy shaxri Rim hisoblansa Sharqning eng
qadmiy shaxri bu Samarqanddir. Ikki ko‘xna shaxarning yoshi 2700 yildan ham
ulug’roqdir. Mustaqillik yillarida ham ushbu ikki shaxar o‘rtasidagi do‘stlik
rishtalari tiklandi. Mavzuning maqsad va vazifasi Mavzuning
o‘rganishdan maqsad Ilk Rim Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
rivojlanishi masalalarini ilmiy jihatdan taxlil etish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib
2

quyidagi vazifalarni belgilab oldik:
- Ilk Rim respublikasining shakillanishini
o’rganish; - Ilk Rim respublikasining ijtimoiy – sisyosiy
ahvolini tahlil qilish; - Mil. avv. VI – III asrlarda Rim
respublikasining iqtisodiyotini yoritib berish; - Rim va Karfagenning O‘rta yer
dengizida hukmronlik uchun kurashlarini o’rganish;
- Puni urushlari yakunlari va
uning xalqaro ahamiyatini tahlil qilishdir. Mavzuning obyekti va
predmeti Rim respublikasining rivojlanishi, mintaqa davlatlariga iqtisodiy, siyosiy
va madaniy ta’sirlarini o‘rganish mavzuning obyekti etib bergilandi. Predmeti esa
Rim respublikasining olib borgan harbiy yurishlarini manbalardan o’rganishdir.
Mavzuning
o’rganilganlik darajasi Ushbu mavzu oid ko‘plab manbalar, ilmiy adabiyotlar,
monografiya, darslik o‘quv qo‘llanma va maqolalar nashr qilingan. Shundan kelib
chiqib mavzuni tarixshunoslik nuqtai nazaridan uch gurux bo‘lish mumkin.
Birinchi guruxga Rim tarixiga tegishli manbalar ya’ni Svetoniy Trankvill Gay,
Plutarx, Ammian Martsellin, Tit Liviylarni asarlarini kiritish mumkin. Ikkinchi
guruxga esa bevosita, Rim tarixiga bag’ishlangan ilmiy adabiyotlarni, jumladan,
V.P.Budanova, V.N. Tokmakov, N.A. Mashkin, V.V Dementeva, S.Yu. Gorkov,
S.Yu. Sedakov, T. Mommzen, Grant, P. Konnolli, M., S.I. Kovalev, Ye.M.
Meletinskiy, K. Kumanetskiy, A. I. Nemirovskiy, Ye.A. CHiglintsev, Blavatskiy
V. D. Yu. V. Yakovets, A.V. Pasternak hamda Uchinchi guruhga esa darslik,
o‘quv qo‘llanmalar yozgan mualliflar: I. A. Ladinin, R. Rajabov, F.A. Boynazarov,
F.Ismatullaev, Z.Ilhomovlarni kiritish mumkin. Bundan tashqari ushbu mavzu oid
ma’lumotlarni jamoa muallifligidagi adabiyotlardan ham olish mumkin 1
.
1
Светоний Транквилл Гай. Жизнь двенадцати цезарей. М.: Наука. 1993. Плутарх. Сравнительныe
жизнеописания в двух томах. 2-е изд. М.: Наука, 1994. Аммиан Марцеллин. Римская история. – М.:Алетейя.
1996. Ливий Тит. История Рима от основания города. М.:Наука. 1993. Буданова В.П., Токмаков В.Н. и др.
Древний Рим. – М.:Астрель. 2006. Машкин Н.А. История древнего Рима. М., “Высшая школа” 2006.
Дементьева В.В. Римская магистратура военных трибунов с консульской властью. Ярославль. 2000. Горков
С.Ю. Рим и Карфаген. Великая морская война. М.2003. Седаков С.Ю. Римское право. М.2001. Моммзен Т.
История Рима. М. 1999. Грант М. Цивилизация древнего Рима. М. 2003. Коннолли П. Греции и Рим
энциклопедия военной истории. – М. 2000. Ковалев С.И. История Рима. Л., 1996. Мелетинский Е.М.
Поэтика мифа. - М. 2000. Куманецкий К. История кулътуры древней Греции и Рима М., 1990. Немировский
A. И. История древнего мира. Москва 2000; Чиглинцев Е.А. Античное рабство как историографическая
3

Tadqiqotning
davriy chegarasi. Kurs ishi Ilk Rim respublikasi davri ya’ni mil. avv. VI - I
asrlarni qamrab oladi.
Ishning tarkibiy tuzilish. Ushbu Kurs ishi Kirish, 2 bob, 4 paragrf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. Ilk Rim respublikasining shakillanishi va ijtimoiy – sisyosiy ahvoli.
проблема. Казан. 2000. Блаватский В. Д. Архитектура античного мира. М., 1939. Яковец Ю. В. История
цивилизации. М., ВЛАДОС. 1997. Пaстернак А.В. История древней Греции и древнего Рима. Учебное
пособие. М., 1999. Ладинин И. А. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. “Слово”, “Эксмо”, - М.
2004. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. T., “Фан ва технология”, 2009. Бойназаров Ф.А. Кадимги дунё тарихи.
Т., 2004. Исматуллаев Ф. Илҳомов З. Жаҳон тарихи. Ўқув қўлланма. Т.: 2018. Немировский А.И., Ильинская
Л.С., Уколова В.И. История Древнего мира. Греция и Рим. В 2 т. М.: Дрофа, 1996., Лосев А.Ф. История
античной естетики. В 8т. –М. 2000.
4

1.1 Ilk Rim respublikasining tashkil etilishi va rivojlanish bosqichlari
Rimdan etrusk podsholari haydalgandan so‘ng, qisqa bir davrda Rimning
Latsiya viloyatidagi yetakchilik roli pasaydi. Rim mil.avv. V–III asrlarda Apennin
yarim orolini bosib olish uchun uzoq urushlar olib bordi. O‘sha vaqtda rimliklar
qo‘shinlari Sabin, Ekv, Volsk, Tuskul boshchiligidagi Lotin shaharlari ittifoqi bilan
olib borilgan urushlar Rimning g‘alabasi bilan tugadi. Mil.avv. V asrning 90-
yillarida rimliklarning lotinlar bilan ittifoqi etrusklarga qarshi bosqinchilik
urushlari olib borish imkonini berdi. Tibrning o‘ng qirg‘og‘idagi etrusklarning
Veya shahri o‘n yillik qamaldan so‘ng (mil.avv. 406–396-yillar) bosib olinib,
uning aholisi qullarga aylantirildi, yerlari esa rimliklar mulkiga aylandi 1
.
Ekv, volsk va gernik qabilalari ham bo‘ysundirilgach, Tibrning o‘ng
qirg‘og‘i Rimga bo‘ysundi. Qo‘shni hududlarni bosib olishi natijasida Rimning
hududi ancha kengaydi. Urushlar natijasida qo‘shnilar hisobidan Rim shahri tribiga
17 qishloq tribi qo‘shib olindi. Mil.avv. 396-yilda etrusk shahri Veyini bosib
olinishi bilan ularning soni 25 taga yetdi. Mil.avv. 390-yil Alp tog‘lari orqali Po
daryo vodiysini egallagan gall qabilalaridan biri senonlar yo‘lboshchi Brenn
boshchiligida Etruriyaga bostirib kirdilar. Rim etrusklarga harbiy yordam bermadi.
Lekin rimliklar gallarga o‘z elchilarini yubordilar. Elchilar gallar bilan mensimay
muomala qilib, ziddiyat keltirib chiqardilar. Gallar etrusk shahri Kluziy qamalini
tashlab, Rimga yurish qildi. Ular Rimni urushsiz egalladilar va uni talab, yondirib
yubordilar 2
. Rimliklar yana 7 oy Kapitoliyni himoya qildi. Lekin oxir-
oqibatda gallarga oltin bilan katta miqdorda tovon to‘lashga majbur bo‘ldilar.
Rivoyatlarga ko‘ra, rimliklar senonlar talab qilgan miqdordagi oltinni taroziga
o‘lchab, topshirmoqchi bo‘ladilar. Shunda senonlar yo‘lboshchisi qilichini tarozini
pallasiga tashlaydi. Natijada oltinni miqdori yengil keladi. Bundan g‘azablangan
rimliklar o‘z noroziliklarini bildiradilar. Aynan shu vaqtda Brenn “yengilganlarni
holiga voy!” mashhur so‘zini aytgan. Rimning zaiflashganidan qo‘shni lotin, volsk,
ekv va etrusklar foydalandilar. Ular yana Rimdan mustaqil yashashga o‘tdilar.
1
Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. T . 2015. B . 476.
2
Ма ш кин Н.А. История древнего Рима. М., “Высшая школа” 2006. С.56.
5

Rim-lotin ittifoqi (mil.avv. 384-yilda uning a’zolari 47 lotin jamoasi bo‘lgan
edi) yana tarqalib ketdi. Rim lotin shaharlarini yana qayta kuch bilan
bo‘ysundirishga majbur bo‘ldi. Lotin ittifoqi faqat 32 yildan keyingina rimliklar
tomonidan qayta tiklandi. Mil.avv. IV asr o‘rtalarida Rim kuchli qo‘shin bilan
Italiyaning bir qancha hududlarini egallab oldi. Mil.avv. IV asr o‘rtalarida Rim
respublikasi faqat Latsiya viloyatida emas, balki butun markaziy Italiyada kuchli
davlatga aylandi.
Samniylar o‘rta Italiyaning tog‘li qismida yashab, chorvachilik (ayniqsa
yilqichilik) va ovchilik bilan shug‘ullanar, temirga ishlov berishga usta bo‘lganlar.
Ular yuqori harbiy san’atga ega edilar. Samniylar boy Kampaniya viloyatiga vaqti-
vaqti bilan bosqin qilib, uni egallab oldilar. Rim patritsiy va dehqonlari uchun
samniylarning yerlari va Kampaniyaning unumdor yerlari kerak edi. Rim uzun
nayza va to‘g‘ri to‘rt burchakli qalqonlar bilan qurollangan dovyurak tog‘li
qabilalar – samniylar bilan urush boshladi. Jangovar samniy qabilalari
Kampaniyada o‘rnashib, Rim bilan mil.avv. 354-yildan ittifoqda edilar.
Kampaniya viloyatidagi Kapuyani rimliklar tomonidan bosib olinishi samniy
urushini keltirib chiqardi. Uch samniy urushlari bo‘lib o‘tdi. Birinchi samniy
urushi mil.avv. 343–341-yillarda rimliklar g‘alabasi bilan tugadi. Ikkinchi samniy
urushi mil.avv. 327–304-yillarni o‘z ichiga oladi. Rimliklar Neapolni bosib
olishlari bilan bu urush boshlandi 1
. Rim urushda lukan va apullar bilan
ittifoq tuzdi. Kavdin darasida rimliklar og‘ir mag‘lubiyatga uchradilar va
sharmandalarcha taslim bo‘ldilar. Rim egallagan shaharlardan chiqib ketdi.
Rimliklar mil.avv. 316-yilda urushda tub burilish yasadilar. Rim qo‘shini qayta
tuzildi. Harakatchan kichik qismlar kalta nayza, kalta qilich bilan qurollantirildi.
Natijada urush harakatlarida rimliklarning qo‘li baland keldi. Urush oxirida gernik
va ekvlar Rimga to‘la bo‘ysundirildi. Qo‘shimcha hududlar Rim tarkibiga
kirdi. Samniylar bilan yana shartnoma tuzildi. Gallar etrusklar bilan birlashib,
mil.avv. 299-yil Rim hududiga bostirib kirdilar. Samniylar bu qulay vaziyatdan
foydalanib, Lukaniya viloyatida yana o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar. Bu uchinchi
1
Моммзен Т. История Рима. М. 1999. С.91.
6

samniy urushiga olib keldi (mil.avv. 288–290-yillar). Urush Italiyaning turli
hududlarini qamrab oldi. Samniylar gallar bilan birga harakat qilib, Umbriyada
etrusklar bilan qo‘shilishlari lozim edi. Rimliklar Etruriyaga bostirib kirishi bilan
etrusklar kel’tlardan ajralib ketdilar. Sentin yaqinidagi jangda
(mil.avv. 296-yil) rimliklar samniy-gall qo‘shinlari ustidan hal qiluvchi g‘alabaga
erishdilar. Etruriya bilan tinchlik bitimi imzolandi. Samniylar to‘la bo‘ysundirildi.
Etrusk shaharlari Rim bilan ittifoq tuzishga majbur bo‘ldi. Ko‘pgina hududlar Rim
ixtiyoriga o‘tdi. Ularning aholisi cheklangan Rim fuqaroligi huquqini (civitas sine
suffagrio – “ovoz berish huquqi bo‘lmagan fuqarolik”) oldi. Pisena aholisi ham
g‘oliblarga taslim bo‘ldi. Adriatika dengizi sohilida Adriya lotin koloniyasi barpo
qilinishi bilan Italiyaning sharqiy qirg‘og‘ida Rim hukmronligiga asos solindi.
Endi O‘rta Italiya to‘la Rim qo‘lida edi. Gallar shimolga uloqtirib tashlandi.
Rimning samniy urushlari lotin ittifoqining barcha qatnashchilari uchun og‘ir
majburiyat bo‘ldi. Samniy urushidan faqatgina Rim foyda ko‘rdi. Rimliklar
samniylardan bir qism yerlarni tortib oldilar. Lotin
shaharlari bunday adolatsizlikka chiday olmay, Rim bilan urush boshladilar, lekin
ular yengildilar. Urush faqatgina mil.avv. III asr boshlarida tinchlik shartnomasi
bilan tugallandi. Faqatgina mil.avv. 493-yildagina Rim va boshqa lotin shaharlari
bilan mudofaa ittifoqi tuzishga erishildi. Bu ittifoq mil.avv. V asr davomida
saqlanib qoldi va rimliklarni bir qancha qo‘shni viloyatlarni bosib olishiga qulay
shart-sharoit yaratdi. Samniy urushlaridan so‘ng rimliklar bevosita Janubiy
Italiyadagi yunon shaharlari bilan chegaradosh bo‘ldilar. Janubiy Italiyadagi yunon
shaharlaridan eng katta va qudratlisi Tarent shahri edi. Shaharda dastlab
aristokratik, so‘ng demokratik boshqaruv tartibi o‘rnatildi. Tarentning o‘z qo‘shini
bo‘lmay, yunon yollanma askarlari xizmatidan foydalanar edi.
Shaharning rimliklar bilan shartnomasi bor edi. Savdo-hunarmandchilik va
dehqonchilik rivojlangan. Tarent juda boy shahar bo‘lib, rimliklar uchun mazali
luqma edi. Tarent Rim elchilarini haqoratlashda ayblanib, Rim mil.avv. 281-yilda
Tarentga qarshi urush e’lon qildi. Tarent Epir podshosi Pirrni yordamga chaqirdi.
Pirr jangovar fillar bilan Janubiy Italiyaga bostirib kirib, Gerakleya va Auskul
7

yonidagi ikki jangda rimliklarni tormor qildi. Mil.avv. 275-yilda esa Benevent
yonida rimliklar Pirr qo‘shinlarini yanchib tashladilar. Bir necha yildan so‘ng
Tarent shahri va u bilan ittifoqchi bo‘lgan samniylar, lukanlar va Bruttiya shahri
aholisi Rim hokimiyatini tan olishga majbur bo‘ldilar. Mil.avv. 265-yilda rimliklar
etrusklarning markazi bo‘lgan Volsiniya shahrini bosib oldilar. Butun Italiya
Rubikon daryosidan Sezalp Galliyasidan Messen qo‘ltig‘igacha Rim tarkibiga
kirdi. Rim kichik bir jamoadan O‘rtayer dengizining qudratli davlatiga aylandi.
Bosib olingan joylarni aholisi cheklangan Rim fuqaroligi (sine suffragio – xalq
yig‘inida ovoz berish huquqidan mahrum) huquqini oldi. Bu o‘z-o‘zini boshqarish
huquqidan va jamoa yig‘inlarida ovoz berish huquqidan mahrum bo‘lish demak
edi. Shahar ishlarini Rimdan yuborilgan prefekt boshqarar edi. Rimliklar
Italiyadagi bosib olingan yerlar aholisini turli huquqlarga ega bo‘lgan toifalarga
bo‘ldilar. Faqat Rim fuqarolari bo‘lgan patritsiylar va plebeylar hamda Rimga
qo‘shib olingan lotin shaharlari, Rim shahriga doimiy ko‘chib o‘tgan barcha
lotinlar huquqlardan foydalanishlari mumkin edi. Rim qonunlari bo‘yicha fuqaro
nikoh o‘qitish, mulkini erkin tasarruf qilish, o‘z moddiy manfaatlari himoyasi
uchun sudga murojaat qilish, yig‘inlarda ovoz berish va mansablarni egallashi
mumkin edi. Bu to‘la huquqli fuqarolar Rim triblariga
doimiy biriktirilgan edi. Bundan tashqari, Italiyaning turli muhim strategik
markazlarida senat qarori bilan barpo qilingan Rim koloniyalarining aholisi ham
to‘la huquqli fuqarolar hisoblandi. Chunki koloniyalar aholisini Rimdan ko‘chib
borganlar tashkil qilgan. Koloniyalar o‘z-o‘zini boshqaruviga ega edi. Cheklangan
huquqlarga ega fuqarolar toifasi (“sives sine suffragio”) ham mavjud edi. Ular Rim
odati bo‘yicha nikoh bitimi tuzishlari, o‘z mulklarini tasarruf qilish huquqiga ega
edilar, lekin ular Rimda mansablarni egallash va ovoz berish huquqidan mahrum
edilar. Bunday cheklangan huquqlarga ega shaharlar munitsipiylar deb atalar edi.
Ularning ba’zilari Rimdan yuborilgan prefekt tomonidan boshqarilar edi.
Munitsipiylar aholisi huquqiy mavqelariga ko‘ra,
lotin koloniyalari aholisiga yaqin turar va lotin huquqiga ega edilar. Munisipiylar
boshqaruvda avtonom bo‘lib, o‘z tangalarini zarb qilish huquqiga ega edilar.
8

Rimliklar bunday munsipiylardan yordamchi harbiy qism – kogortalar olish
majburiyatini o‘tashni talab qilar edilar. Ozod qullar Rim qonuni bo‘yicha ochiq
nikoh o‘qitishlari mumkin emas edi. Ular faqat tribut komisiyalarida ovoz berish
huquqiga ega edilar. Italiya aholisining «sotsi» (ittifoqchilar) deb atalgan yana bir
toifasi Rim bilan yanada zaifroq bog‘langan edi. «sivitates federat» huquqidagi
ittifoqchi shaharlar ham Rimga qo‘shinlar bilan yordam berishlari shart edi. Lekin
ular o‘zlarining cheklangan davlat suverenitetini saqlab qoldilar. Ularga Rimning
ruxsatisiz shartnomalar tuzish, mustaqil tashqi siyosat yuritish, o‘z tashabbusi bilan
urush olib borish taqiqlangan edi. Janubiy Italiyadagi yunon shaharlari Rim
ittifoqchilarining alohida toifasini tashkil etar edi. Ular Rimga faqat harbiy flot
bilan yordam berish majburiyatini olgan edilar.
Mil.avv. VI asrda etrusk
istilolari urug‘ jamoasining yemirilish jarayoni, sinfiy jamiyat va Rim davlatchiligi
shakllanishini tezlashtirdi. Etrusklar Rimda ilk yunon tiraniyasiga o‘xshash
monarxiya rejimini tashkil etdilar. Uning o‘rniga Rimda mil.avv. 509-yil ilk
respublika tuzumi o‘rnatildi 1
. Rim tarixchilari, respublika boshlanishini mil.avv.
509-yil kelib chiqishi etrusk bo‘lgan so‘nggi Rim podshosi Tarkviniy Mag‘rurning
(mil.avv. 534–509-yillar) Rimdan haydalishi bilan belgilaydilar. Erkinlik
tarafdorlari, senat hokimiyati himoyachilari Yuniy Brut boshchiligida monarxiyani
aristokratik respublika bilan almashtirdilar. Respublika davlat boshqaruv tizimi
birdaniga shakllanmadi. Uning shakllanishi asta-sekinlik bilan jamiyatdagi
ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar bilan birga bordi. Rim magistratura tizimining
tugallangan shakli mil.avv. IV asr II yarmida yuzaga keldi. Rimda amaldorlar
apparati yo‘q edi. Barcha ijroiya hokimiyat saylanadigan lavozimli shaxslarga –
magistratlarga tegishli edi. Respublika tuzumi
o‘rnatilishi bilan barcha mansablar xalq yig‘inlarida saylangan. Mansablar
magistrat deb atalgan. Magistrat (magister) boshliq so‘zidan olingan. Magistratuta
– (mansablar) ordinar (odatdagi) va ekstra ordinar (favqulodda) shakllarga
bo‘lingan. Magistrant xalq tepasida turadi. Xalq bilan birga «davlatning
1
Коннолли П. Греции и Рим энциклопедия военной истории. – М. 2000 . С.67.
9

ulug‘vorligini» tashuvchisi bo‘ladi. Vakolatlarini topshirgandan keyingina sobiq
magistratni sudga tortish mumkin edi. Magistratni haqorat qilish, rim xalqining
ulug‘vorligini haqoratlash bilan tenglashtiriladi. O‘z lavozimida turgan vaqtda
magistratni javobgarlikka tortish, lavozimidan tushirish mumkin emas.
Mansablarga haq to‘lanmasligi oddiy Rim fuqarolarini magistratura lavozimlarini
egallashga imkoniyat bermadi. Aksincha, davlat vazifalariga saylanish va uni
bajarish uchun fuqaroning o‘zi katta miqdorda mablag‘ga ega bo‘lishi shart edi.
Chunki lavozimni bajarish uchun kotiblar, choparlar, qo‘riqchilar, quyi tabaqa
xizmatchilarini yollab, ularga ish haqi berish kerak edi. Shu sababli, boy kishigina
magistrat bo‘lishi mumkin edi. Magistrat lavozimini o‘tash – xizmat emas, faxr,
sharaf.
Barcha magistratlar beg‘araz, ish haqi olmay o‘z vazifasini bajargan, bir yil
muddatga saylangan (diktatordan tashqari), barchasi kollegial bo‘lgan.
Hokimiyatning umumiy tushunchasi Potestas atamasi bilan belgilangan; qo‘shin
oliy qo‘mondonligi, oliy fuqarolik hokimiyati, ma’lum bir diniy funksiyalarni o‘z
tarkibiga oladigan Oliy hokimiyat imperium (oliy) nomini olgan. Respublika
tuzumi o‘rnatilishi bilan oliy hokimiyat bir yil muddatga saylanadigan ikki konsul
qo‘liga o‘tdi.
Dastlab ular pretor (oldinda yuruvchilar) deb atalar edi.
Farazlarga ko‘ra, respublikaning birinchi yillarida ijroiya hokimiyatining boshida
bir oliy magistrat – pretor bo‘lib, unga o‘rinbosari – kvestor yordam bergan.
Plebeylarning Muqaddas toqqa birinchi chiqib ketishlaridan so‘ng xalq tribunlari
va plebey edillari, ularning yordamchilari lavozimlari joriy qilindi. Ammo ijroiya
hokimiyatga pretorning yagona rahbarligi va u tomonidan hokimiyatni bosib
olinish imkoniyati mavjudligi xavfi tug‘ildi. Shuning uchun mil.avv. V asr
o‘rtalarida bir oliy magistrat o‘rniga ikkitasi saylanadigan bo‘ldi. Ular bir xil
hokimiyatdan foydalandilar va birgalikda boshqardilar. Ular bir-birlari bilan
maslahatlashishlari lozim edi. Shuning uchun ular konsullar (consulo
– maslahatlashaman so‘zidan olingan) deb ataldilar. Lisiniy va Sekst qonuni
bo‘yicha mil.avv. 367-yildan konsullardan biri plebeylardan saylana boshladi. Oliy
10

magistratlar tarkibiga konsullar, senzorlar va pretorlar kirar edi. Konsullarni
senturiy yig‘inlarda patritsiylar orasidan saylar edilar. Konsullar roziligisiz senat
komisiyalari to‘plana olmas edi. O‘zlari esa vazifalarini bajarish davrida har
qanday sud javobgarligidan ozod edilar. Konsullar urush vaqtida qo‘shin
qo‘mondoni vazifasini bajarganlar. Senat va komisiyalarni chaqirar edilar hamda
qonunchilik tashabbusiga ega edilar. Konsullar hokimiyati faqat biri ikkinchisining
qaroriga veto (taqiq) qo‘yishi bilangina cheklangan edi. Amaliy hayotda esa
konsullar patritsiylar va ularning oliy organi – senatning siyosiy manfaatlari bilan
hisoblashishga majbur edilar. Rimdan tashqarida konsul
cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan, shaharda esa konsullarning huquqi
ma’lum bir normalar bilan cheklangan. Imperiya davrida senat o‘z mustaqilligini
yo‘qotdi, lekin uning tashqi hashamati kuchaydi. Senat imperator irodasiga
qullarcha bo‘ysundi. Imperator senator unvonini merosiy qilib, ularning sonini 600
taga tushirdi. So‘nggi imperiya davrida konsullik, pretor, edil lavozimlari faxrli
unvonga aylandi. Senat podsholik davrining oxirida patritsiy urug‘lari oqsoqollari
kengashi asosida paydo bo‘ldi. Jamoa ishlarini harbiy boshliq bilan birga
boshqarishda katta obro‘ga ega edi. Podsholik davrida podsho oldidagi davlat
kengashi edi. Mil. avv. 509-yilda podsho hokimiyati qulagandan so‘ng senatning
ahamiyati kuchaydi. Respublika davrida senat 300 a’zoga ega bo‘lgan. Senat
harbiy ishga, tashqi siyosatga, moliya ishlari va davlat mulkiga rahbarlik qilar edi.
U diniy e’tiqod ustidan nazorat qilib, favqulodda holat e’lon qilish huquqiga ega
edi. U hukumat vazifasini amalga oshirdi.
Mil.avv. 287-yilgacha har qanday qonun loyihasi senatda muhokama
qilinganidan keyingina xalq yig‘ini muhokamasiga olib chiqilar edi. Xalq yig‘inida
qabul qilingan qonun faqat senat tasdiqlaganidan keyingina qonun kuchiga kirar
edi. Shunday qilib, senat o‘ziga kerakli yo‘nalishda xalq yig‘ini faoliyatiga
rahbarlik va nazorat qilar edi. Senat tashqi siyosatga rahbarlik qilib, davlat
moliyasining egasi edi. Mansabga saylangan magistratlar o‘z faoliyati uchun senat
oldida hisobot berar edilar, shu bilan senatga tobe edilar. Mil.avv. IV asrdan
vakolatlari muddati tugagan oliy mansabdor magistratlar senat tarkibiga kirar
11

edilar. Senatorlar ro‘yxatini senzorlar tuzganlar. Ularning rahbari eng keksa va
obro‘li senator – princeps senatus (u munozara paytida birinchi bo‘lib so‘zlagan)
edi. Senat ro‘yxatida birinchi senzorlar, keyin konsullar, pretorlar turar edi.
1.2 Mil. avv. VI – III asrlarda Rim respublikasining iqtisodiyoti
12

Mil.avv. VI–III asrlarda Italiya hududlarining iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyoti
notekis bordi. Etruriya va Kampaniya viloyatlari, Janubiy Italiyadagi yunon
koloniyalarining iqtisodiyoti yaxshi rivojlandi. Latsiya viloyati qo‘shni etrusk
shaharlari va yunon koloniyalaridan qoloq edi 1
.
Italiyaning tog‘li hududlaridagi qabilalar ibtidoiy urug‘ jamoa sharoitida
yashar edilar. To‘qimachilik zaif rivojlangan edi. Qul mehnatidan faqat
konchilikda, tosh qazib chiqarishda keng foydalanilar edi. Italiyada eng ommaviy
hunarmandchilik sohalaridan biri – kulolchilik edi: turli xil idish-tovoqlar, suv
quvurlari, cherepitsa, xom g‘isht, chiroqlar, etrusk qora rangli «bukkero» bo‘rtma
bezakli idishlari mashhur edi. Kulolchilikning eng katta markazlari Kluziya,
Arretsiya va Kalax edi. Mil.avv. VI–V asrlarda etrusk shaharlarida savdo-
hunarmandchilik gullab-yashnadi. Ayniqsa, metallurgiya va metallga ishlov berish,
kulolchilikda etrusklar katta yutuqlarga erishdilar. Etrusk va kampan jez idishlariga
Bolqon Yunonistonida ehtiyoj katta edi. Mil. avv. VI–III asrlarda asosiy savdo-
hunarmandchilik markazlari Sirakuza, Tarent, Dikearxiya (Puteola), Populoniya,
Adriya va Spina edi. Rimning savdo ahamiyati o‘sdi.
Har yili katta diniy bayramlar vaqtida Etruriyaning markazi Volsiniya va
Latsiyaning 4 viloyat bilan tutashgan chegarasida savdo yarmarkalari
uyushtirilgan. Mil.avv. VI–III asrlarda tashqi savdo yuksaldi. Savdo asosan suv
yo‘li bilan amalga oshirildi. Mil.avv. VI asrda dengiz savdosiga Rim ham tortildi.
Tibr daryosi boshlanishida Rimning Ostiya portiga asos solindi. O‘sha vaqtning
eng katta dengiz davlati Karfagen bilan Rim mil.avv. 509, 348 va 279-yilllarda uch
marta savdo shartnomalarini tuzdi 2
. Etrusklar va Janubiy Italiya yunonlari, gallar,
Bolqon Yunonistoni, Kichik Osiyo bilan savdo aloqalarini o‘rnatdilar. Ilva va
Populoniyadan qazib olingan temir Kampaniya va etrusk shaharlariga yetkazib
berilar edi.
Mil.avv. IV–III asrlarda Rim shahrida obodonchilik, qurilish ishlari avj oldi.
Senzor konsul lavozimlarini egallagan, mil.avv. 292-yilda diktator bo‘lgan Appiy
1
Аммиан Марцеллин. Римская история. – М.:Алетейya. 1996. С.52.
2
Грант М. Цивилизация древнего Рима. М. 2003. С.49.
13

Klavdiy davrida senat ilgarigi xarajatlarda o‘ta tejamkorlik siyosatidan voz kechdi.
Katta xarajat talab qilgan qimmat, lekin foydali inshootlar qurildi: Italiyaning turli
hududlarida a’lo yo‘llar, jumladan, mashhur Appiy yo‘li, Rimdagi suv quvuri
qurildi. Botqoq yerlar quritilib, ekinzorlarga aylantirildi. Appiy Klavdiy
yurisprudensiyani ham rivojlantirishga shart-sharoit yaratdi. Italiyaning ko‘pgina
hududlari xo‘jaligining yetakchi sohasi dehqonchilik edi.
Etruriyada unumdor tuproq, yumshoq iqlim, yuqori agronomiya madaniyati
va agrotexnika taraqqiyoti yuqori hosil olishni ta’minlar edi. Bu yerda bug‘doy,
arpa, tariq, polba; Kampaniya va Janubiy Italiyada uzumchilik, zaytun daraxti keng
tarqalgan edi. Etruriya g‘allasi Rim va lotin shaharlarini, Buyuk Yunonistondan
keltirilgan zaytun yog‘i Latsiya va Etruriyani ta’minlar edi. Mil.avv. VI–III
asrlarda jamoa yer egaligining yemirilishi bilan birga, yerga xususiy mulkchilik
kuchaydi. Urug‘ning yerlari kichik ulushlarga bo‘linib, yer ishlov berish uchun
qarindoshlar, kliyent va qullarga berilgan 1
.
Plebeylar xususiy mulk sifatida o‘zlariga tegishli yer maydoniga
ishlov berar edilar (ular davlatdan 2 yugerdan 0,5 gektargacha yer olganlar).
Xususiy va jamoa yerlaridan tashqari, davlat yer jamg‘armasi (ager publikis)
mavjud edi. Rim fuqarosi davlat yerini katta bo‘lmagan ijara to‘lovi bilan
okkupatsiya (lotincha egallash) qilish huquqiga ega edi. Patritsiylar bu huquqdan
unumli foydalandilar. Plebeylar ham yuz yillik kurashlar natijasida «ager
publikis»dan foydalanish huquqiga ega bo‘ldilar. Ilk respublika davrida Rim
iqtisodiyotining asosi qishloq xo‘jaligi edi. Mayda va o‘rta yer egaligi yetakchi rol
o‘ynagan. Mil.avv. IV asrdan patritsiylar jamoa yerlarini («ager publikus») bosib
ola boshladilar. Natijada yirik xo‘jalik (imeniye)lar paydo
bo‘lib, qullar mehnatidan ko‘proq foydalanila boshlandi. Boshda qadimgi Italiyada
ayirboshlashning keng tarqalgan vositasi bo‘lib chorva hayvoni (pecus, shundan
pulning lotincha nomi – pecunta) xizmat qildi. Eng qadimgi davrdan boshlab
Rimda mil.avv. III asrgacha pul sifatida og‘irligi 2-2,5 kg gacha bo‘lgan, ishlov
berilmagan mis parchasi (aez rude) yurar edi. Ularni mil.avv. V asrdan og‘irligi
1
Исматуллаев Ф. Илхомов З. Жаҳон тарихи. Ўқув қўлланма. Т.: 2018. B. 159.
14

1000-1830 gramm bo‘lgan, xudo va hayvonlar tasviri tushirilgan quyma jez
parchalari siqib chiqara boshladi. Mil.avv. IV–III asrlarning ikkinchi yarmidan
327,45 gramm og‘irlikdagi jezdan quyilgan (aes grave) tangalar keng tarqaldi.
Mil.avv. IV asrning ikkinchi yarmidan natural xo‘jalik o‘rniga pul-tovar xo‘jaligi
keldi. Rim pul birligi – mis ass paydo bo‘ldi. Dastlab bu tangalar Yunon Moneta
ibodatxonasida zarb qilina boshlandi. Shundan «moneta» so‘zi kelib chiqdi.
Mil.avv. III asr oxiridan
ass 10 marta yengillashib, 173 grammga keldi. Jez tanganing tressis, dupondiy,
semis kabi turlari mavjud edi. Mil.avv. III asrdan Rimda kumush tangalar,
jumladan, denariy (4,55 gramm) va sestersiy (1,13 gramm) zarb qilina boshlandi.
2.1 Rim va Karfagenning O‘rta yer dengizida hukmronlik uchun kurashlari
Yuqoridagi bobda fikr yuritilganidek, siyosiy va iqtisodiy jihatdan
rivojlangan Rim Respublikasi, asosiy e’tiborni tashqi siyochsatga qaratdi. Demak
15

shu davrdan boshlab Rim faoliyatida xalqaro masalalar birinchi o‘ringa chiqdi. Shu
o’rinda Karfagen davlati haqida, qisqacha eslab o’tish o’rinlidir. Ushbu davlat
eramizdan avvalgi 814 yilda Finikiyaliklar tomonidan aos solingan kaloniya
sifatida paydo bo’ldi. Keyinchalik, kuchli davlatga aylanib, yunonlarni dengizdan
surib chiqardi. Asosan savdo faktoriyalardan iborat bo’lgan Karfagen qisqa davrda
iqtisodiy jihatdan ham eng kuchli davlatga aylandi. Uning shaxarsozligi O’rta yer
dengizi xududlaridagi memorchilikni eslatadi 1
.
Ya’ni finikiyaliklar uslubi sezilib turadi. Rimliklar bu hududni Finikiya deya
olmasdan Punikiya deb atashdi va bu keyinchalik, puni nomini olishiga sabab
bo’lgan. O’rta yer dengizidagi manfaatlar to’qnashuvi oxir oqibat, tarixda uch
marta bo’lib bo’tgan “Puni urushlari”ni kelib chiqishiga sabab bo’lgan. Rim va
Karfagenning O‘rta yer dengizida hukmronlik uchun kurashlari Apennin yarim
orolida tashkil topgan Rim davlati er. av. III asr o‘rtalarigacha butun Italiyani istilo
qilib, O‘rta yer dengizi bo‘ylarini ham o‘ziga qaratib olish uchun yangi harakatlar
boshladi. Miloddan avvalgi 350-yillar oxirida Italiya yarimorolidagi Latsioda
yashovchi lotin tilida gapiruvchi Xalqlar rimlik Xalqlardan biri edi. Rim eng yirik
shahar bo‘lsada, unga hali ham o‘zini himoya qilish uchun boshqa shaharlardan
yordam kerak edi.
Shunday qilib, Rim o‘zining navbatdan tashqari harbiy yurishini va
manzilgohini kengaytirish bosqichini boshladi va mil. avv 265-yilda yarimorolning
katta qismi uning nazoratiga o‘tdi. Bunga esa ikkita omil o‘z hissasini qo‘shgan,
ya’ni xorijiy Xalqlar migratsiyasi va harbiy-siyosiy yangiliklar edi. Biroq bu
zamonda O‘rta yer dengizining g’arbiy qismida boshqa bir quldorlik davlati –
Karfagen hukmronlik qilar edi. Karfagen Afrikaning shimoliy sohillari, Malta,
Sardiniya, Korsika, Balear orollari, Sitsiliyaning g’arbiy qismini o‘z ichiga olgan
qadimiy quldorlik davlati edi. Karfagen bu quldorlik davlatining markaziy shahri
bo‘lgan. Bu shahar katta va o‘ziga xos bo‘lib, Shimoliy Afrika sohilidagi kichik
yarimorolda joylashgan. U Finikiyaning koloniyasi bo‘lib, finikiyaliklar uni Kar.
Xadashiy –«Yangi shahar» der edilar. Shahar geografik jihatdan g’oyat qulay
1
Ковалев С.И. История Рима. Л., 1996. С. 123.
16

yerda joylashgan. Er. av. IX asrda Finikiyaning Tir shahri bu yerda o‘z
koloniyasini tashkil etgan bo‘lib, er. av. V asr o‘rtalarida Karfagen katta bir
davlatning markaziga aylangan 1
.
Karfagen O‘rta yer dengizi havzasidagi ko‘p
mamlakatlar bilan qizg’in savdo ishlarini olib borgan. Uning chuqur va qulay
qo‘ltiqlarida ko‘pdan-ko‘p kemalar turgan, ularga ko‘plab yuk ortilgan va
tushirilgan. Sohil bo‘yida xilma-xil mollar saqlanadigan katta-katta omborxonalar
bo‘lib, ular yuklar bilan to‘lib turgan. Kemalardagi yuklarni qullar tushirganlar,
ular kemalarda eshkakchilik ham qilganlar. Karfagenliklar hayotida qishloq
xo‘jaligi, hunarmandchilik, ayniqsa, savdo-sotiq katta o‘rin tutgan. Karfagenning
kuchli harbiy dengiz floti va yollanma askarlardan iborat katta qo‘shini ham
bo‘lgan. Shahar mustahkam tosh devorlar va minoralar bilan o‘rab olingan.
Karfagen er. av. III asr o‘rtalariga kelib, iqtisodiy va siyosiy jihatdan bir oz
zaiflashib qolgan. Karfagen aslzodalari va katta yer egalari bosqinchilik siyosati
yurgizilishini, Sitsiliya va boshqa joylarda o‘z mavqelarini mustahkamlashni talab
qilganlar. Bu hol Karfagen va Rim respublikasi o‘rtasida O‘rta yer dengizida
hukmronlikni qo‘lga kiritish uchun kurash boshlanishiga olib kelgan. Rimliklar
Karfagenni Puni deb atar edilar 2
. Shuning uchun bu
urushlar Puni urushlari deb nom olgan. Birinchi Puni urushi Rim bilan
Karfagenning Sitsiliya oroli uchun olib borgan kurashidan boshlangan. Sitsiliya
orolining kichik qismi Sirakuza podsholigiga qarar, katta g’arbiy qismi esa
Karfagen ixtiyorida edi. Sirakuza shohi vafot etgach, uning xizmatida bo‘lgan
kampaniyalik yollanma askarlarning Sitsiliyaning shimoli- burchagida joylashgan
Messanani bosib olishlari urushning boshlanishiga bahona bo‘lgan.
Sirakuzaning yangi hukmdori Giyeron II Messanani qamal qilib,
kampaniyalik yollanma qo‘shinlarga qarshi chiqqan. Yollanma qo‘shinlarning bir
qismi Karfagenga, bir qismi Rimga yordam so‘rab murojaat qilganlar. Birinchi
Puni urushi (mil. avv. 264-241-y) Sitsiliya oroliga qo‘qqisdan hujum qilish
1
Горков С.Ю. Рим и Карфаген. Великая морская война. М.2003. C .94.
2
Кабиров А. “Жаhон тарихи”. Дарслик. Т.: “Ўқитувчи” 1995. B .97.
17

natijasida boshlangan. Ularning hujumi bilan, Rim g’arbiy O‘rtayer dengizida
hukmronlik uchun kurash boshladi. Har ikki tomon ham dengizda, ham quruqlikda
urush olib boradi.
Rim qo‘shinlari Sitsiliyaga tushib tez orada Messanani ishg’ol qiladilar. Ular
quruqlikdagi janglarda birmuncha g’olib keladilar. Ammo Karfagen floti dengizda
rimliklarni mag’lubiyatga uchratadi. Chunki bu vaqtda rimliklarning kuchli harbiy
dengiz floti yo‘q edi. Rimliklar tez vaqt ichida qarg’a tumshuqli 120 ta harbiy
kemani jihozlab, jangga hozirlaydilar. Er. av. 260 yilda Mila burni va shahri
yaqinidagi dengiz jangida rimliklar Karfagen floti ustidan g’alaba qozonadilar. Bu
g’alaba Karfagen qo‘shinlarini Sitsiliyadan surib chiqarib, urush harakatlarini
Karfagenga ko‘chirishga majbur etadi. Er. av. 256 yilda rimliklarning 360 ta harbiy
kemasi Karfagenga yo‘l oladi. Eknom burni yonidagi jangda Rim floti Karfagen
floti ustidan yana g’alaba qozonadi.
Rimliklar qirg’oqqa chiqib, karfagenliklarga ketma-ket zarba beradilar. Rim
qo‘shinlarining bir qismi behisob o‘lja va asirlarni olib Rimga qaytadi. Ammo ular
qaytishda dengiz dovuliga uchrab butunlay halok bo‘ladilar. 255 yilda
Karfagenning yollanma qo‘shinlari Karfagenda qolgan rimlik qo‘shanlarni tormor
etadilar. Rim sarkardasi asir tushib, asirlikda vafot etadi. Urush harakatlari yana
Sitsiliyaga ko‘chadi. Karfagen qo‘shiniga Gamilkar Barka lashkarboshi bo‘lgach,
Karfagen qo‘shinlari Sitsiliyaning ko‘p joylarini qaytadan ishg’ol qiladilar.
Rimliklar yangidan flot tuzib, Egata oroli yonidagi jangda Karfagen flotini qattiq
mag’lubiyatga uchratadilar. Er. av. 241 yilda Birinchi Puni urushi sulh shartnomasi
bilan yakunlanadi. Sulhga ko‘ra Karfagen Rimga katta tovon to‘lab, Sitsiliyadagi
o‘z mulklarini ham Rim hokimiyatiga topshiradi. Birinchi Puni urushidan keyin
Karfagenda ahvol og’irlashgan.
Iqtisodiy qiyinchiliklar yollanma qo‘shin, Liviya qishloq ahli va qullarning
birlashib qo‘zg’olon ko‘tarishlariga olib keladi. Gamilkar Barka boshliq qo‘shin
qo‘zg’olonni bostirib, qo‘zg’olonchilarni qirib tashlaydi. Rimliklar Karfagenning
zaifligidan foydalanib, er. av. 238 yilda Sardiniya va Korsika orollarini bosib
olganlar. Karfagenliklar Rimga qarshi yangidan kurashga tayyorlanish uchun
18

Iberiyani tanlaganlar. Er. av. 237 yilda Gamilkar Barka qo‘l ostidagi Karfagen
qo‘shinlari Iberiyaga kelib joylashadilar. U yerdagi ko‘p qabilalarni yengib, katta
yutuqlarga erishganlar. Ular Iberiyaning janubi- burchagidagi Yangi Karfagen
shahrini barpo qilganlar. Er. av. 229 yilda iberlar bilan bo‘lgan janglarning birida
Gamilkar Barka halok bo‘ladi. qo‘shin qo‘mondoni qilib, uning kuyovi Gasdrubal
tayinlanadi. Er. av. 221 yilda Gasdrubal keltlar bilan bo‘lgan urushlarning birida
o‘ldiriladi. Uning vafotidan keyin qo‘shinga Gamilkarning 25 yoshli o‘g’li
Gannibal qo‘mondon etib tayinlanadi. U mohir lashkarboshi va qo‘rqmas jangchi
edi. Uning lashkarboshilik qobiliyati va misli ko‘rilmagan mardligiga
dushmanlari ham tan berganlar. Qadimgi Rim tarixchilaridan biri: «Gannibal xavf-
xatarga tashlanganda qanchalik jasur bo‘lsa, shu xavf-xatar ostida qolganda
shunchalik ehtiyotkorlik bilan ish ko‘rar edi. U mehnat qilganda a'zoyi badani sira
charchash bilmas va aslo ruhi tushmas edi. U jazirama issiqqa ham, sovuqqa ham
bardosh berardi. U yumshoq o‘rinda yotmasdi, harbiy chakmonga o‘ralib olib,
qorovullikda turgan jangchilar orasida uxlardi. U birinchi bo‘lib jangga otilar va
jang maydonidan eng keyin chiqar edi. Jangchilar Gannibal boshchiligida o‘z
kuchlarga shunchalik qattiq ishonganlarki va shunchalik mard bo‘lganlarki, boshqa
hech bir kishi boshchiligida bunday bo‘lmas edi», - deb yozgandi. Rim bilan
Karfagen o‘rtasidagi Ikkinchi Puni urushi er. av. 218–201 yillarda bo‘lib o‘tadi. Bu
urush Rim armiyasining haqiqiy kuchini ko‘rsatdi.
Karfagen generali Gannibal agar ular Italiya yarimorolining o‘ziga hujum
qilishsa, o‘z askarlarining g’alabasiga umid qilsa bo‘lishini tushundi. Karfagen
qo‘shinlarining yangi sarkardasi Gannibal er. av. 219 yili Rim bilan ittifoqda
bo‘lgan Iberiyaning Sagnut shahrini ishg’ol qilib, uni tor-mor keltirgan, shahar
aholisini qul qilib sotib yuborgan. Bundan norozi bo‘lgan Rim Yangi Karfagenga
elchilar yuborib, Gannibalni Rim qo‘liga topshirishni talab qiladi. Er. av. 218
yilning bahorida Gannibal o‘z qo‘shinlari va jangovar fillari bilan Yangi
Karfagendan yo‘lga chiqadi. U Pireney tog’laridan o‘tib, gallarning ba'zi qabilalari
bilan jang qilib, Alp tog’lari etaklariga yetib boradi. Gannibal juda og’ir
mashaqqatlar bilan 33 kun deganda Alpning qorli tog’laridan oshib o‘tib, Shimoliy
19

Italiya tomon harakat qiladi. Qorli dovondan o‘tish og’ir bo‘lib, askarlar tog’ning
tikka va tog’ so‘qmoqlaridan o‘rmalab borganlar. Muzlagan sirg’anchiq yo‘llardan
borayotgan jangchilar, otlar va fillarning ko‘pchiligi tubsiz jarga qulab halok
bo‘lgan 1
. Tog’ so‘qmoqlaridan charchab, holdan toygan qo‘shin Shimoliy
Italiyaga yetib kelganda Gannibalning 20 ming piyoda va 6 ming otliq askari, oz
sonli fillari qolgan edi. Lekin kelt qabilalari Gannibalga kelib qo‘shilib, unga bir oz
madad beradilar. Gannibal Shimoliy Italiyada turgan Rim qo‘shinlarini navbatma-
navbat tormor qilib, janub tomon qo‘shin tortadi Manbalarda Rim armiyasi 750
ming kishidan iborat bo‘lganligi keltiriladi. Gannibal o‘zining piyoda askarlari va
otliq qo‘shini bilan Janubiy Ispaniyadan Italiya yarimoroli tomon yurdi. U Pireniya
va Alp tog’larini chaqqonlik bilan kesib o‘tgandan keyin qahramonona Italiyaga
20000 ming qo‘shini bilan kirdi. Rim zaxiradagi 750000 qo‘shini bilan durang
natijaga erishdi. Shu raqamlar bilan, Rim qo‘mondonlari kurashishga yo‘l
qo‘ymaydi, keyinchalik Karfagenliklar urushni davom ettirib, qattiq janglardagi
uchta buyuk jangda, gálaba qilgunlaricha taxminan 60000 dan 80000 gacha
qurbonlar beradi. Ular nihoyat mil. avv. 201- yilda g’alaba qiladilar.
Er. av. 217 yilda rimliklar Etruriyadagi Arritsiy shahri yonida
Gannibalning yo‘lini to‘sganlar. Lekin Gannibal qo‘shinlari rimliklar kutmagan
botqoqlikdan kun davomida kechib o‘tib, ularning orqa tomonida paydo
bo‘lganlar. Kechib o‘tish vaqtida Gannibal ko‘zidan ajralgan, u minib yurgan
yagona fil ham halok bo‘lgan. Gannibal qo‘shinlari Rim qo‘shinlariga orqa
tomondan hujum qilib, Traziman ko‘li yonida Rim qo‘shinlarining ko‘p qismini
qirib tashlaganlar. Er. av. 216 yilda Gannibal rimliklarning ayrim hujumlarini
qaytarib, Rimni chetlab o‘tib, Janubiy Italiyaga yo‘l olgan. Chunki Gannibal u
yerda janubiy Italiya aholisidan va Karfagendan madad olishi mumkin edi. U
o‘tish davrida rimliklarning ko‘plab qishloqlarini vayron qilgan. Gannibal Rimga
dushman, tobe qabilalarni o‘ziga og’dirib olishni ko‘zda tutib, ularni o‘ldirmaslik
haqida buyruq beradi. Rim askarlari sarkarda Mark Sergeyga taqlid qilib,
bilim olishgan. Sergey urushlarda 23 marta jarohatlangan, uning ikki qo‘li va ikki
1
Буданова В.П., Токмаков В.Н. и др. Древний Рим. – М.:Астрель. 2006. B .136.
20

oyog’i ham cho‘loq edi. Gannibal bilan bo‘lgan urushda bir qo‘lidan ajraladi, lekin
temirdan yasalgan soxta qo‘li bilan xizmatini davom ettiradi. U ikki marta
Gannibal tomonidan qamoqqa olingan va har safar zanjirda saqlanishiga qaramay
qochib ketgan. Uning sun’iy qo‘li bilan urushga to‘rt marta borgan, qo‘li tomiridan
biriktirilgan. Sergey Rimning asosiy shaharlarini karfagen zulmidan ozod qilishda
yordam bergan. Bunday insonlar armiyadagi askarlarning ruhini ko‘targan.
Mil. av. 216 yili Gannibal qo‘shinlari Italiya janubidagi
Kanna qishlog’iga kirib kelganida uning 40 ming piyoda jangchisi va 10 mingga
yaqin otliq askarlari bor edi. Rim qo‘shinida esa 80 ming piyoda va 6 ming otliq
jangchi bo‘lgan. Gannibal qo‘shinlari 70 ming Rim piyoda askarlarini qurshab
olib, ularning ko‘p qismini qirib tashlaganlar, bir qismini esa asir olganlar. Jangda
Rim sarkardalaridan Emiliy Pavel halok bo‘lgan, ularning ikkinchi sarkardasi
Varron qolgan-qutgan qo‘shin bilan Rimga qarab qochgan. Kanna yonidagi
mag’lubiyat Rimni og’ir ahvolga solib qo‘ygan. Jangda butun Rim qo‘shinlarining
uchdan bir qismi halok bo‘lgan. Karfagenliklarning bu g’alabasi Italiya markazi va
janubida yashab, Rimga tobe bo‘lgan samnit, lukan va apul qabilalarining
Gannibal tomoniga o‘tishi uchun imkon beradi. Shu vaqtda kapuyaliklar ham
karfagenliklarga kelib qo‘shiladilar. Ammo Gannibalning Rimni olish uchun
qilgan harakati zoye ketadi. Kanna mag’lubiyatidan so‘ng Rim
senati shoshilinch chora ko‘rib, 17 yoshdan 70 yoshgacha bo‘lgan barcha
erkaklarni qo‘shinga safarbar qilgan. Tez orada rimliklar 250 ming askar to‘plab,
ularni qurollantirganlar. Rim sarkardalari qo‘shinni mayda bo‘laklarga bo‘lib, katta
janglarga chap berib, kichik janglar bilan karfagenliklar tomonga o‘tgan
shaharlarini qamal qila boshlaydilar. Bunday urush Gannibal uchun halokatli edi.
Garchi Karfagendan jangchilar kelib qo‘shilgan bo‘lsa ham, Gannibal qo‘shinida
ahvol og’ir bo‘lib qolavergan, qo‘shin kundan-kun kamayib bormoqda edi. Yangi
Karfagendan qo‘shin tortib kelayotgan Gannibalning ukasi Gasdrubal Metavra
daryosi bo‘yidagi jangda rimliklar tomonidan tor-mor etilib, uning o‘zi o‘ldirilgan.
Er. av. 204 yilda urush harakatlari Karfagenga ko‘chiriladi. Rimliklar Stsipion
qo‘mondonligidagi katta qo‘shinni Karfagenga jo‘natadilar. Gannibal Karfagenni
21

himoya qilish uchun Italiyadan chaqirtirib olinadi. Er. av. 202 yilda Karfagendagi
Zama shahri yaqinida Gannibal boshliq karfagenliklar bilan Stsipion boshliq Rim
va Numidiya podshosining otliq askarlaridan iborat qo‘shin o‘rtasida ayovsiz jang
bo‘ladi. Bu jangda rimliklarning otliq askarlari ko‘p edi. Rim bilan Karfagen
piyoda askarlari qizg’in jang olib borayotgan vaqtlarida rim va
numidiyaliklarninng otliq askarlari karfagenliklarning orqa tomonlariga o‘tib olib,
zarba beradilar. Birinchi Puni urushlari vaqtida
yengilish nimaligini bilmagan Gannibal armiyasi o‘z vatanini mudofaa qilayotib,
tor-mor etiladi. Shu bilan Ikkinchi Puni urushi ham tugaydi. Karfagen Rimga
taslim bo‘ladi. Ikkinchi Puni urushi natijasida Rim o‘zining eng kuchli raqibi
Karfagenni mag’lubiyatga uchratgan edi. Italiyaning bosib olinishi, Karfagen
ustidan erishilgan g’alaba Rimni O‘rta yer dengizi xavzasidagi eng qudratli
quldorlik davlatiga aylantirgan. Rimdan sharq tomonda Makedoniya, Yunoniston,
Epir, Salavkiylar podsholigi va Misr kabi juda boy mamlakatlar joylashgan edi. Bu
mamlakatning boyliklari Rim quldorlari va harbiylarini doimo o‘ziga jalb qilib
kelardi. Rim sharqqa yurishni Makedoniyadan boshlaydi, Makedoniya ellin
davlatlaridan biri bo‘lib, Rimning ashaddiy dushmani edi. Rimliklar
Makedoniyaga qarshi kurashmoq uchun ustalik bilan ish yuritib, yunonlarga
o‘zlarini haloskor qilib ko‘rsatadilar. Ular Fessaliyaga o‘z qo‘shinlarini keltirib
joylashtiradilar. Shu yerdan ular Makedoniyani istilo qilishni mo‘ljallab qo‘yadilar.
Ular ayrim polislar bilan ittifoq tuzib, er. av. 197 yilda Fessaliyaga qo‘shin
tushirib, Kinoskefali qishlog’idan Makedoniyaga hujum boshlaydilar. Bu yerda
qattiq jang bo‘lib, Rim legionlari g’alabaga erishadilar. Mag’lubiyatga uchragan
Makedoniya barcha mulklaridan ajralib, Rimga tobe bo‘lib qoladi. Makedoniyada
erishilgan g’alabadan keyin Rim senati yunon shaharlarining erkinligini tan olgan.
Bu xabarni
yunonlar xursandchilik bilan kutib olganlar. Lekin ularning xursandchiliklari
uzoqqa bormagan. Rimliklar yunonlarning ko‘p ishlariga aralashib, ularning
erkinligini yo‘qqa chiqara borganlar. Bu hol Yunonistonda Rimga qarshi kuchli
norozilik uyg’otgan. Er. av. 146 yilda Axeya ittifoqi rimliklarga qarshi qo‘zg’olon
22

ko‘targan. qo‘zg’olonchilar qarzlarning bekor qilinishini va boylarga ham soliq
solishni talab qilganlar. Qo‘zg’olonni bostirish uchun Rim qo‘shinlari yuborilgan.
Ular qo‘zg’olon markazi Korinf shahrini ishg’ol qilganlar, ikki o‘rtada qattiq jang
boshlanib ketgan. Ko‘p odamlar halok bo‘lgan. Shahar vayron qilinib, unga o‘t
qo‘yilgan. Aholining ko‘p qismi qul qilib sotib yuborilgan. Yunon shaharlarining
ittifoqi tarqatib yuborilgan, ko‘pgina shaharlar Rimga itoat ettirilgan. Er. av. 190
yilda Rim qo‘shinlari Kichik Osiyoga bostirib kiradilar 1
. Suriya
qo‘shinlari dushmanni Magneziya shaharchasi yonida qarshi oladilar. Har ikki
tomon ayovsiz jangga kirishadi. Bu jangda suriyaliklarning qo‘shini ko‘p edi.
Lekin shunga qaramay Rim legionlari jangda g’alaba qozonadilar. Er. av. 188 yilda
rimliklar bilan suriyaliklar o‘rtasida sulh shartnomasi tuzildi. Sulh bitimiga ko‘ra
Antiox III Yevropa va Osiyodagi Tavr tog’larining shimolidagi mulklaridan voz
kechadi. U barcha jang fillarini va flotini Rimga berishi, shuningdek tovon to‘lashi
lozim bo‘lgan. Ayni paytda rimliklar o‘zlarining eski raqibi, Suriyada yashayotgan
Gannibalni rimliklarga tutib berishni talab qilganlar. Shunday qilib, rimliklarning
zarbalari natijasida Suriyaning qudrati puturdan ketgan. Rim esa O‘rta yer
dengizdagi eng qudratli davlatga aylangan. Ikkinchi Puni
urushi davrida vayron qilingan Karfagen tez orada o‘zini tiklab, mustahkamlanib
olgan. Karfagenliklar dehqonchilik, hunarmandchilik va savdosotiqni
rivojlantirishga katta ahamiyat berganlar. Rimliklar esa Karfagenning qayta
kuchayishini istamas edilar. Uni doimo asoratda tutmoqchi bo‘lganlar. Er. av. 149-
146 yillarda bo‘lib o‘tgan urushlar natijasida Karfagen yana vayron qilinib, aholi
qul qilib sotib yuborilgan. Uning o‘rnida Rimning Afrika viloyati tuzilgan. O‘rta
yer dengizi bo‘ylari itoat ettirilib, Rimga qo‘shib olingandan so‘ng endi navbat
Ispaniyani bosib olishga yetgan. Bunday harakatlar er. av. 206 yildayoq
boshlangan edi, biroq Rimliklar mahalliy iberlarning qarshiligiga duch kelgan edi.
Er. av. 154 yilda Iberiya, er. av. 150 yilda Luzitaniya aholisi Rimga qarshi
qo‘zg’olon ko‘tardi. Natijasida qo‘zg’olon boshlig’i Virnat Luzitaniya podshosi
1
Аммиан Марцеллин. Римская история. – М.:Алетейya. 1996. C .158.
23

deb tan olindi. Er. av. 139 yilda Virnat sotqin ayol tomonidan o‘ldirilgan bo‘lsa
ham, tog’lik Numantsiya aholisi kurashni davom ettirgan.
2.2.Puni urushlari yakunlari va uning xalqaro ahamiyati.
Puni urushlarini qariyb bir asrdan ortiq vaqt davom etishi xalqaro vaziyatga
ham salbiy tasir etdi. O‘rta yer dengizi havzasidagi davlatlarning tashqi siyosatiga
24

ham salbiy ta’sir edi. Elinistik davlatlar ham bundan katta aziyat chekdilar. Turli
Ittifoqlar tashkil topish jarayonlari yuz berdi 1
. Bu Ittifoqlarni Makedniyaga qarshi
tashkil etilganligi Bolqon mintaqasidagi asiyosiy barqarorlikni izdan chiqardi. Bu
esa Rimni bu huddalrga bostirib kirishiga zamin bo‘lib xizmat qildi. Ulardan biri
er. av. 280-yilda tashkil topgan Axeya Ittifoqi edi.
U Axeya davlatida tashkil topganligi uchun shunday deb atalgan. Ittifoqqa
Korinf, Megara, Agros va Peloponnesdagi boshqa yunon shahar-davlatlari a'zo
bo‘lganlar. Bu ittifoq Makedoniyaga qarshi qaratilgan uyushma edi. Makedoniya
ustidan erishilgan g’alabadan keyin Rim senati yunon shahar-davlatlarining
erkinligini tan olgan edi. Yunonlar bu xabarni xursandchilik bilan kutib olganlar.
Lekin ularning xursandchiligi uzoqqa bormagan. Chunki rimliklar Makedoniyani
o‘ziga tobe qilib bo‘lgach, yunon shahar-davlatlarining ichki ishlariga aralasha
boshladilar. Rimliklar yunon shahar-davlatlari ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnata
boshladilar. Bu hol butun Yunonistonda Rimga qarshi kuchli norozilik uyg’otishga
sabab bo‘lgan. Er. av. 146-yilda Axeya Ittifoqi davlatlari rimliklarning jabr-
zulmiga qarshi qo‘zg’olon ko‘targanlar.
Qo‘zg’olonchilar qarzlarni bekor qilinishini, soliqlarni kamaytirilishini va
rimliklarning zo‘ravonligiga barham berilishini talab qilganlar. Qo‘zg’olonni
bostirish uchun Rim senati qo‘zg’olonchilar ustiga katta qo‘shin yuborgan. Rim
legionlari qo‘zg’olon markazi Korinfga hujum qilganlar. Ittifoqchilar bilan
bosqinchilar o‘rtasida shiddatli jang boshlangan. Ko‘p odamlar qirilgan. Rim
askarlari Korinfni ishg’ol qilib boyliklarini talab, unga o‘t qo‘yganlar. Aholining
ko‘p qismi qul qilib olib ketilgan. Axeya Ittifoqi tarqatib yuborilgan.
Yunonistonning ko‘pgina shahar-davlatlari Rimga itoat ettirilgan. Sparta bilan
Afinaning mustaqilligi nomigagina saqlanib qolgan. Rimliklar Makedoniya va
Yunonistonning juda ko‘p boyliklarini Italiyaga tashib ketganlar.
Rim varvarlari Yunonistondagi ajoyib obidalarni vayron etganlar.
Rimliklarning sharqdagi istilolari. Rimliklar Karfagen, Makedoniya va
Yunonistonda o‘z hukmronliklarini o‘rnatib olganlaridan so‘ng, O‘rtayer
1
Аммиан Марцеллин. Римская история. – М.:Алетейya. 1996. C .174.
25

dengizining sharqidagi mamlakatlarga ko‘z olaytira boshlaganlar. Bu davrda
Salavkiylar podsholigi, O‘rta yer dengizi sharqidagi eng kuchli davlatlardan biri
bo‘lib qolgan edi.
Rim tomonidan urush xavfini sezgan Salavka podshosi Antiox III ham
urushga jiddiy tayyorgarlik ko‘radi. Karfagendan qochib Antiox III saroyidan
panoh topgan Gannibal Salavka podshosiga Rimga qarshi ittifoq tuzib, urushni
Italiya tuprog’ida olib borishni taklif etadi. Ammo Antiox III yunon shahar-
davlatlari va'da qilgan yordamlarga ishonib, urush harakatlarini Yunonistondan
boshlagan. Ammo urush boshlangach, faqat Etoliya va Beotiyagina Salavka
podsholigiga yordam berib, qolganlari o‘z va'dalarini bajarmaganlar. Salavka
podshosi Antiox III ixtiyorida piyoda, otliq qo‘shin, o‘tkir chalg’ilar o‘rnatilgan
jang aravalari va urushga jihozlangan fillardan iborat katta qo‘shin bor edi. Qattiq
janglardan so‘ng rimliklar salavkalar qo‘shinini Yunonistondan surib chiqarganlar
va Kichik Osiyo sohillariga hujum boshlaganlar. Er. av. 190 yilda rimliklar bilan
Salavka podsholigi qo‘shinlari Magnesiya shaharchasi yonida to‘qnashganlar. Jang
shiddatli bo‘lib, rimliklarning g’alabasi bilan tugagan.
Er. av. 188 yilda ikki o‘rtada sulh tuzilgan. Sulh bitimiga
muvofiq Antiox III G’arbiy Osiyo va Tavr toglarining shimolidagi mulklaridan voz
kechgan. U hamma jangovar fillarini va harbiy-dengiz flotini Rimga berishi hamda
tovon to‘lashi lozim bo‘lgan. Ayni vaqtda rimliklar Antiox III dan Gannibalni tutib
berishni ham talab qilganlar. Voqeadan xabardor bo‘lgan Gannibal Vifaniyaga
(Kichik Osiyo) qochib ketgan. Antiox III qo‘shinlari rimliklardan mag’lub bo‘lsa
ham Salavka davlati o‘z mustaqilligini saqlab qolgan. Ammo uning kuch-qudrati
puturdan ketgan edi. Ikkinchi Puni urushidan keyin ko‘p o‘tmay Karfagen o‘zini
tiklab oladi. Rim esa Karfagenning kuchayib ketishini istamas edi. Er. av. 153
yilda Karfagenga kelgan Rim senatori va yozuvchisi Mark Katon Karfagendagi
iqtisodiy farovonlikni ko‘rib hayratga tushgan ekan. U karfagenliklarning ashaddiy
dushmani bo‘lib, o‘z nutqida «Karfagenni vayron qilish kerak», degan iborani ko‘p
ishlatar edi. Rim Karfagenga qarshi urush chiqarish uchun bahonalar izlar edi. Rim
urush chiqarish uchun Numidiya podshosini Karfagen tuprog’iga bostirib kirishga
26

undaydi. Numidiya qo‘shinlari Karfagenga bostirib kirib aholini talay boshlaydilar.
Karfagenliklar o‘z vatanlarini himoya qilishga otlanadilar. Ikki
o‘rtada jang boshlanganligini bilgan Rim Karfagenga urush e'lon qiladi.
Karfagenliklar sulh so‘raydilar. Rimliklar sulhga rozi bo‘lmay, karfagenliklarni bu
yerdan ko‘chib ketishlarini talab qiladilar. Karfagenliklar bu taklifni rad etib,
urushga tayyorgarlik ko‘radilar. Er. av. 149-yili uchinchi Puni urushi boshlanib,
rimliklar Karfagen shahrini qamal qilishga kirishadilar. Karfagenliklar jonajon
shaharlarini qattiq mudofaa qiladilar. Mudofaada ayollar ham jasorat ko‘rsatadilar.
Karfagen ayollari uzun sochlarini qirqib, undan tosh otuvchi mashinalarga arqon
to‘qib berganlar. Qamal uch yil davom etgan. Rimliklar Karfagenning dala
qo‘shinlarini yengib, shaharni tashqari bilan bo‘lgan aloqasini uzib qo‘yganlar.
Shaharda ochlik va kasallik boshlangan. Er. av. 146-yili
rimliklar shaharga har tomondan hujum qilib yorib kirganlar. Shahar ichida
ayovsiz jang olti kecha-kunduz davom etgan. Dushman shaharni vayron etgan,
boyligini talagan va imoratlariga o‘t qo‘ygan. Karfagenliklardan 49 ming kishi asir
olinib qul qilib sotilgan. Rimga tobe bo‘lgan Afrika viloyatining tuzilishi bilan
uchinchi Puni urushi ham tugagan. Shu tariqa O‘rta yer dengizida Rimning
monopoliyasi o‘rnatilgan. Iberiya-Periney yarimorolining janubida joylashgan
mamlakat. Iberiyaning temir, kumush va qimmatli ma'danlarga boy konlari
rimliklarni ko‘pdan beri o‘ziga jalb qilib kelar edi. Er. av. III asrda rimliklar
Iberiyani itoat ettirish uchun ko‘p yillar davomida qonli urushlar olib borganlar.
Rimliklar er. av. 206-yilda Iberiya sohillarini egallash uchun kelganlarida,
mahalliy aholining qattiq qarshiligiga duch kelganlar. Er. av. II asrning birinchi
yarmida rimliklar Iberiyaga bir necha bor bostirib kelganlar. Er. av. 154- yilda
Iberiyaliklar Rimga qarshi qo‘zg’olon ko‘targanlar. Iberiyadagi bosqinchilarga
qarshi qo‘zg’olon ikki yil davom etib, so‘ng qiyinchilik bilan bostirilgan.
Er. av. 150 yili Periney yarim
orolining g’arbidagi Luzitaniya viloyatida Viriat degan kishi rahbarligida
rimliklarga qarshi juda katta qo‘zg’olon boshlangan. Qo‘zg’olon 9 yildan ortiq
davom etib, luzitanlar rimliklarni ko‘p marta mag’lubiyatga uchratganlar.
27

Qo‘zg’olonni kuch bilan bostira olmagan rimliklar Viriatni Luzitaniya podshosi
deb tan olishga majbur bo‘lganlar. Rimliklar xoinlik yo‘liga o‘tib Viriatni o‘ldirish
payiga tushganlar. Katta boylik evaziga sotilgan xoinlar er. av. 139-yilda Viriatni
chodirda uxlab yotgan vaqtida o‘ldirganlar. Viriat o‘ldirilgach, Numansiya shahri
rimliklarga qarshi kurashning markaziga aylangan. Bu shahar Duro daryosining
boshidagi tog’lik yerda joylashgan edi 1
. Numansiyaliklar bir necha yil
mobaynida rimliklarga qarshi mardonavor kurash olib borganlar. Rimlik notiq
Mark Porsiy Katon Rim Senati zallari bo‘ylab o‘z yo‘lida hech narsani
payqamasdan o‘tib borardi. Uning o‘y-hayollari Karfagen bilan band edi. “Katon
Karfagenning muhim strategik yerda joylashganini, Karfagenning mustaqil bo‘lib
qolishi, qolaversa Sitsiliya oroli va Italiyaga yaqinligi xavfli ekanligini yaxshi
bilardi. Bundan tashqari uning ixtiyorida savdo, ayniqsa harbiy flotni qoldirib
bo‘lmasdi. Katon o‘zi yomon ko‘rgan bu shaharni yer yuzidan yo‘q qilib tashlashni
istardi”. “Bu vaqtda bir paytlar ittifoqchi bo‘lgan Numidiya Karfagenning janubiy
hududlarini bosib olishga harakat qiladi. Karfagen esa unga munosib javob
qaytarish kerak, deb hisoblaydi. Ammo ikkinchi Puni urushidan so‘ng u Rimning
roziligisiz harbiy harakatlarni olib bora olmasdi. Karfagen va Numidiya o‘rtasidagi
mojaroga oydinlik kiritish uchun Rim Karfagenga komissiya yuboradi va bu
komissiyaga Katon boshchilik qiladi. Katon ikkinchi Puni urushidan so‘ng o‘zini
tiklab olgan Karfagenning boyligini ko‘rgach, Rimga qaytib kelib, Senatda chiqish
qiladi. U o‘z chiqishi chog‘ida Karfagen tez orada ulkan qo‘shin bilan Rim
darvozalari oldida paydo bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi 2
. U
yo‘llar, siyosat va soliq haqida gapirgani unchalik muhim emas. Uning har bir
chiqishi bitta gap bilan nihoyasiga yetardi. “Karfagen yo‘q qilinishi kerak”.
Karfagen yer bilan yakson bo‘lishi va Rim hech qanday yordam bermasligini
sezgach, qo‘liga qurol oladi. Rim Karfagenda tartib o‘rnatish uchun ulkan qo‘shin
jo‘natadi. Karfagenda istiqomat qiluvchilar shaharni tark etishi talab etiladi, ammo
ular bu talabni rad etadi. Shu tariqa uchinchi Puni urushi boshlandi. Biroq Rim
1
Грант М. Цивилизация древнего Рима. – М.: 2003. C .198.
2
Нечай Ф. М. Образование Римского государства. – Минск: 1972, гл. II-IV, с. 51.
28

oldida jiddiy muammo bor edi. Chunki antik davrdagi eng kuchli mudofaa inshooti
bu Karfagen devorlari edi”. Hozir Karfagen devorlaridan faqat uning asoslari
qolgan, holos, biroq milloddan avvalgi 149 - yilda ular shaharning so‘nggi umidi
edi. “Mudofaa tizimi uchta devordan iborat edi. Tashqi devor eng qalini bo‘lgan va
toshdan bunyod etilgan. Uni zabt etish mumkin emas, deb hisoblangan”.
“Karfagen devorlari haqiqatan ham mo‘jiza bo‘lgan. Shaharliklar ham uning
mustahkamligiga ishongan”. Tashqi devorning uzunligi 37 kilometrni tashkil etgan
va uchta himoya chizig‘i bo‘lgan. Ulardan birinchisi zovur edi. Uning ortida esa
tuproqdan barpo etilgan, uncha baland bo‘lmagan devor turardi. Devor ortida
birinchi jangchilar turardi. Agar kuchli hujum bo‘lsa, ular tezda harakatlarini
muvofiqlashtirib olardi. Ikkinchi devor toshdan qurilgandi. U asosiy mudofaa
chizig‘i hisoblangan. Ikkinchi devor ortida yanada mustahkam uchinchi devor
turardi. Uning balandligi 14 metrni, kengligi esa 9 metrni tashkil etgan. Har 180
metrda minoralar barpo etilgan. Hammasi bo‘lib 15 ta minora bo‘lgan.
“Karfagen qo‘shinining katta qismi mazkur devor ortiga joylashgan. 20
ming jangchi va 300 ta fil har qanday hujumni bartaraf etishga shay holatda
turgan”. Karfagen devorlari uni O‘rta yer dengizi mintaqasidagi eng kuchli
mudofaaga ega shaharga aylantirgandi. Karfagenning yana bir mashhur sarkardasi
Gasdrubal ishtirokida ular o‘z vazifasini a’lo darajada bajarishi lozim edi.
“Uchinchi Puni urushi chog‘ida Karfagen qo‘shiniga Gasdrubal (milloddan avvalgi
II asr) yetakchilik qilgan. Numidiya bilan urush ham uning tashabbusi bilan
boshlangandi. Shu bois Rimga qarshilik ko‘rsatish ham uning zimmasida edi”. Rim
legionlari shahar devorlari yaqinida to‘plana boshladi. Karfagenliklar esa
shoshilinch ravishda mudofaaning yangi chizig‘ini barpo etdi. “Ayollar o‘z
sochlarini bergan. Ulardan katapultalar uchun arqonlar tayyorlangan.
Karfagenliklar mahkumlarni ham ozod etgan va qariyalarni harbiy xizmatga
safarbar etgan. Temirchilik bosqonlariga 20 yildan
buyon qo‘lini tekkizmaganalar ham “men yana bir bor urinib ko‘raman”, deya
ta’kidlagan93”. Ikki oy tinimsiz davom etgan tayyorgarlikdan so‘ng ular 6 mingta
qalqon, 18 mingta qilich, 30 mingta nayza, 120 ta kema va katapultalar uchun 60
29

mingta yadro tayyorlandi. Karfagenda katta miqdorda qurol-aslaha zaxiralari
to‘plandi, ammo Rim qo‘shini undan ancha kuchli edi. Shahar hech qayerdan
yordam ololmasdi. “O‘rta yer dengizi mintaqasida joylashgan barcha mamlakatlar
Rim tasarrufi ostida edi yoki uning ittifoqchisi bo‘lgan. Karfagenda esa yordam
berishi mumkin bo‘lgan mustamlakalar yo‘q edi. U yakkalanib qolgandi”.
Qamalda qolgan shahar oyoqqa turdi. Mustahkam devorlar rimliklar hujumini
bartaraf etishiga shaharliklar ishonardi. “Karfagen rimliklar qamaliga 3 yil bardosh
berdi. Shaharliklar xatto
rimliklar mudofaani yorib o‘tganidan keyin ham so‘nggi daqiqalargacha taslim
bo‘lmadi. Oradan yetti kun o‘tganidan keyin dushman o‘z yo‘lida uchragan barcha
narsani vayron qilgan holda ichki devorga yetib keldi”. Rimliklar qamali
shaharning tinkasini quritdi. Garchi rimliklar ichki devorni zabt eta olmagan
bo‘lsada, dengiz tomondan yorib kirishga muvaffaq bo‘ldi. Shaharda har bir
ko‘cha uchun shiddatli jang bo‘ldi. Karfagenlik kamonchilarning qarshiligi shu
qadar kuchli ediki, Ssipion va Emilian shaharga o‘t qo‘yish va uni yer bilan yakson
qilish haqida buyruq berdi. Minglab karfagenliklar tiriklayin yonib ketdi. “Bu
olovli to‘fon edi. Shaharda istiqomat qiluvchilar jahannamga tushib qolgandek edi
go‘yo. Odamlar har tarafga qochardi” 1
.
Qamal chog‘ida Karfagenda istiqomat qiluvchi har o‘n kishidan biri
hayotdan ko‘z yumdi. Shahar aholisi 500 ming kishidan 50 ming kishigacha
qisqardi. Omon qolganlar esa qul sifatida sotib yuborildi va ular hech qachon
vataniga qaytib kelmadi. Shahar 17 kun alanga ichida qoldi. Milodiy III asrga
kelibgina Karfagen qayta oyoqqa turdi va muhim port shaharga aylandi, ammo
imperiya davri allaqachon ortda qolgandi. Shunday bo‘lsada Karfagen vayronalari
hamon ushbu mag‘rur shaharning insoniyat taraqqiyotiga munosib hissa
qo‘shganidan dalolat berib turibdi.
Xulosa
1
Ливий Тит. История Рима от основания города. М.:Наука. 1993. C.75.
30

Birinchidan, Qadimgi Rim - bu Yevropa davlatchiligi tamal toshi qo‘yilgan
qadimiy o‘lkalardandir. Rimda ilk davlatchilik ildizlar aynan Rim shaxriga asos
solingan ya’ni milloddan avvalgi 753 yil bilan boshlanadi. Rim podshoxligini ikki
yarim asrlik faoliyatidan so‘ng inqirozga uchrashi, ancha demokratik boshqaruv
shakli – respublikaga o‘tishiga imkoniyat yaratdi. Ushbu tarixiy ma’lumotlar
maktab darsliklarida qisqa bo‘lsada berib o‘tiladi. O‘quvchi har holda ilk
Respublika tushunchasi haqida ma’lumot oladi. Shu bilan birga hozirgi
davrimizgcha yashayotgan ushbu boshqaruv shakli ancha qadimiy tarixga ega
ekanligi haqidagi bilimlarga ega bo‘ladi.
Ikkinichidan, Rim Respublikasi – mill.avv.509 yilda tashkil
topgan, insoniyat tarixidagi birinchi Respublika boshqaruvi joriy etilgan davlatdir.
SHu bilan birga Respublika boshqaruvi o‘zining ancha demokratik tamoyillarga
asoslanganligi bilan ham oldingi davlatlardan ajralib turadi. Ilk bor konsul, senat
kabi boshqaruv shakllari ham aynan Rim Respubliksida shakllanib, faoliyat olib
bordi. Demak, Rim Respublikasi - monarxiya boshqaruviga qarshi tuzilgan ilk
davlat sifatida tarixga kirdi. Holbuki, aksariyat qoidalar hamon eskicha bo‘lsada,
har holda qadam tashlandi.
Uchinchidan, Rim Respublikasi dastlab yomon davlat emas edi.
Qariyb bir yarim asrdan ortiq vaqt Rim Respublikasi asosiy e’tiborini Apennin
yarim orolini birlashtirish uchun kurashga sarfladi. Milloddan avvalgi uchinchi asr
boshlarida to‘liq markazlashishga erishgan Rim endi asosiy e’tiborini O‘rta yer
dengizida hukmronlik uchun kurashga qaratdi. Bu kurashlar tarixga Puni urushlari
nomi bilan kirdi.
To‘rtinchidan, Puni urushlari qariyb bir asr davom etib, mill.av. 264
yilda boshlanib, milladdan avvalgi 146 yilda Karfagenning to‘liq mag’lubiyati
bilan yakunlandi. Endi butun O‘rtaer dengizidagi hukmronlik Rim Respublikasiga
o‘tdi. Bu unga dengiz savdosida hukronlik qilish, Afrik hududlaridan boyliklarni
tashib kelish kabi keng imkoniyatlarni berdi. Biroq, siyosiy va harbiy
muvaffaqiyatlarga erishuv degani, davlatda ijtimoiy axvol zo‘r degani emas edi.
CHunki Rim Respublikasi qanchalik demokratiyaga asoslanmasin, qullchilik
31

nihoyatda rivojlangan edi. Har bir insonni qul bo‘lib qolish havfi yuqori bo‘lgan.
Xalqni ishlashga o‘z yeri bo‘lmagan. Bu keyinchalik xalq norozilik xarakatlariga
sabab bo‘lgan. Ularni yorqin nomoyondalari bu aka-uka islohotchilar Gay va
Tiberiy Grakxlardir. Ular oddiy xalq manfaati uchun kurashdilar. Ularni qashshoq
xalqqa yerlar berilishi kerakligi haqidagi g’oyalari aholi tomonidan butun Rim
bo‘ylab olqishlandi. Ammo Rim Respublika hukumati, ayniqsa senatorlarga bu
qonun loyihalari ma’qul kelmadi. Islohotchilar jismonan yo‘q qilindilar. G’oyalar
esa g’oyaligicha qolib ketdi.
Beshinchidan, Rim Respublikasini ayrim tarixchilar “Senatorlar
Respublikasi” deb ataydilar. Rimni ikki konsul bir yil muddatdan boshqarsada,
asosiy ishni uch yuz senator hal etgan. Demak, butun Respublikasi uch yuz senator
tomonidan taqsimlab olingan edi, desak ham unchalik hato bo‘lmaydi. Aslida
yakka hukmronlik ya’ni podshohlik tuzumi o‘zini oqlamagani uchun kurash olib
borib, voz kechilgan edi. Ammo, Respublika boshqaruvida ham ahvol shaklan
o‘zgarsada, mazmumnan o‘zgarmadi. Yana o‘sha senat hal qiluvchi bo‘lib
qolaverdi. Bunday og’ir holat, zulmni kuchayishi ohir oqibat, qo‘zg’olonlarni
ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. Ana shunday qo‘zg’olonlarni eng katta va kuchlisi
Spartak boshchiligida milladdan avvalgi 74 yilda boshlangan edi. Kuchli Rim
armiya biroz qiyinchilik bilan bo‘lsada qo‘zg’olonni bostirishga muvaffaq bo‘ldi.
Qo‘zg’olon ayovsiz bostirilsada, yana o‘n yillar uni aksi butun Rim bo‘ylab kelib
turdi. Xalq qo‘zg’olonlari keyinchalik Sitsiliya, Kapuyada avj oldi. Ntaijada xalq
70 uchun yerlar ajratib berish joriy etilib, asta sekinlik bilan inson qadri ko‘ratarila
boshalndi. Bunda milodiy 1 asrda Rim xududlarida keng tarqala boshlagan
Xristinalikni ham o‘rni katta bo‘ldi.
Oltinchidan, Tarixda shunday bir xaqiqat borki, xalq har doim
takomilni yaxshi ko‘radi. Ya’ni yaxshiroq, xalq turmush darajasi yaxshilanadigan
jamiyatlar uchun intiladi. Rim Respublikasi qaysidir ma’noda orzularni ushalishiga
xizmat qilmadi. Aksinchsa, qulchilik rivojlanishiga, gladiatorlik janglari teatr
tamoshasiga aylandi. Rimliklar o‘z qarshilarida odamlarni nobud bo‘lishi,
hayvonlarga yem bo‘lish jarayonlarini bemaolol tomosha qilish darajasiga yetishdi.
32

Bu juda achinarli, inqirozli holat edi. Biroq shuni narsani unutmaslik lozimki,
milloddan avvalgi 509 yildan toki milloddan avvalgi 30 yilgacha ya’ni qariyb 5 asr
yashagan Rim Respublikasi, o‘z davrining eng kuchli va ta’sirli davlati sifatida
tarixda qoldi. Undan hamon zamonaviy siyosatda qo‘llanib kelinayotgan so‘z va
iboralar: respublika, senat, konsul va magistartura va boshqalar meros bo‘lib qoldi.
Foydalanilgan adabiyotlar
33

1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. - Toshkent, O‘zbekiston, 2017.
2. Светоний Транквилл Гай. Жизнь двенадцати цезарей. М.: Наука. 1993.
3. Плутарх. Сравнительныe жизнеописания в двух томах. 2-е изд. М.:
Наука, 1994.
4. Аммиан Марцеллин. Римская история. – М.:Алетейя. 1996.
5. Ливий Тит. История Рима от основания города. М.:Наука. 1993.
6. Буданова В.П., Токмаков В.Н. и др. Древний Рим. – М.:Астрель. 2006.
7. Машкин Н.А. История древнего Рима. М., “Высшая школа” 2006.
8. Дементьева В.В. Римская магистратура военных трибунов с
консульской властью. Ярославль. 2000.
9. Горков С.Ю. Рим и Карфаген. Великая морская война. М.2003.
10. Седаков С.Ю. Римское право. М.2001.
11. Моммзен Т. История Рима. М. 1999.
12. Грант М. Цивилизация древнего Рима. М. 2003.
13. Коннолли П. Греции и Рим энциклопедия военной истории. – М. 2000.
14. Ковалев С.И. История Рима. Л., 1996.
15. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. - М. 2000.
16. Куманецкий К. История кулътуры древней Греции и Рима М., 1990.
17. Немировский A. И. История древнего мира. Москва 2000;
18. Чиглинцев Е.А. Античное рабство как историографическая проблема.
Казан. 2000.
19. Блаватский В. Д. Архитектура античного мира. М., 1939.
20. Яковец Ю. В. История цивилизации. М., ВЛАДОС. 1997.
21. Пaстернак А.В. История древней Греции и древнего Рима. Учебное
пособие. М., 1999.
22. Ладинин И. А. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. “Слово”,
“Эксмо”, - М. 2004.
23. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. T., “Фан ва технология”, 2009.
24. Бойназаров Ф.А. Кадимги дунё тарихи. Т., 2004.
25. Исматуллаев Ф. Илҳомов З. Жаҳон тарихи. Ўқув қўлланма. Т.: 2018.
26. Немировский А.И., Ильинская Л.С., Уколова В.И. История Древнего
мира. Греция и Рим. В 2 т. М.: Дрофа, 1996.,
27. Лосев А.Ф. История античной естетики. В 8т. –М. 2000.
34

Sotib olish