Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy siyosat sohasidagi tajribalar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	45000UZS
Hajmi	52.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arabov Amirbek

Ro'yxatga olish sanasi 31 Iyul 2024

9 Sotish

Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy siyosat sohasidagi tajribalar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ
UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI
“SIRTQI” F А KULTETI
“IQTISODIYOT” YO N
ʻ А LISHI
2-BOSQICH 551-22-GURUH TALABASI
RAXMATILLAYEV FATXULLANING
“Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” F А NID А N
KURS ISHI
Mavzu: Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy siyosat sohasidagi tajribalar
va ulardan O‘zbekistonda foydalanish yo‘llari.
Bajardi: Raxmatillayev F
Ilmiy rahbar: Nizamitdinov A
Jizzax-2024
1

Mundarija.
Kirish………………………………………………………………………..….…….3-5
I BOB. IQTISODIYOT NAZARIYASI TIZIMIDAGI ISHSIZLIK ………...…6-14
1.1. Ishsizlik tushunchasi va turlari……...………………………….…………...……6-
11
1.2.Zamonaviy mehnat bozoridagi tendentsiyalarni tahlil qilish…………………….11-
14
II BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MEHNAT BOZORI TAHLILI15-
33
2.1. O'zbekistonda bandlik tendentsiyalari……………………………………….….15-
21
2.2. Mehnat migratsiyasining mehnat bozoriga ta'siri………………………………21-27
2.3. Bandlik sohasida amaldagi qonunchilik normalarini baholash …………..…………..27-
33
Xulosa va takliflar………………………...……………………………………….34-36
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati…………………………………….........……….37
2

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Mehnat bozori bozor tuzilishining muhim qismidir iqtisodiyot,
chunki bu sohada rivojlanayotgan munosabatlar ta'sir qiladi mamlakat aholisining
ko'pchiligining shoshilinch ehtiyojlari va mavjud aniq ifodalangan ijtimoiy xarakter.
Muhim oqibatlardan biri mehnat bozorida yuzaga kelgan ishsizlik - deyarli muqarrar
ijtimoiy hayot hodisasi. Bandlikni ta’minlash eng muhim ijtimoiy ustuvor vazifadir
O'zbekiston Respublikasi siyosati. Mamlakatda mustaqillik yillarida amalga oshirish
yuzasidan maqsadli kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda iqtisodiy
jadallashtirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar o'sish, ish o'rinlari yaratish,
ishsizlikning qisqarishi va farovonlikning oshishi mamlakatning barcha hududlarida
aholi. Buning tasdig'i sifatida ishsizlik va bandlik eng muhim makroiqtisodiy
muammolardan biri har bir insonga ta'sir etuvchi so'zlar berilishi mumkin O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti “Inson qanday ish bilan ta’minlanganligidan, oilasining
farovonligiga, hayotga munosabatiga bog'liq, pirovardida -jamiyatimiz barqarorligi”.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi muammoni o'rganish va tahlil qilishdir ishsizlik va uni
bartaraf etish yo'llari, unga qarshi kurashda jahon tajribasini hisobga olish ishsizlik va
uni O'zbekiston Respublikasida qo'llash imkoniyati.
Kurs ishining maqsadi – Kurs ishida ko'rsatilgan maqsadga muvofiq ish quyidagi
vazifalarni bajaradi:"mehnat bozori", "mehnat resurslari" tushunchalarining mohiyatini
oching. iqtisodiy nazariya tizimida ishsizlikni tahlil qilish, mehnat bozorining hozirgi
holatini tavsiflash va mehnat resurslari.
Kurs ishining tuzilishi – kirish,ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan
iborat bo‘lib ja’mi __ sahifani tashkil etadi.

3

I BOB. IQTISODIYOT NAZARIYASI TIZIMIDAGI ISHSIZLIK
1.1. Ishsizlik tushunchasi va turlari.
Ishsizlik muammolari tadqiqisiz mehnat bozori va ijtimoiy-mehnat
munosabatlarini to’la tasavvur etib bo’lmaydi. Ishsizlik – bu, bozor iqtisodiyotining
ajralmas xususiyatidir.
Ishsizlik muammosini o’rganishdan asosiy maqsad - aholining ish bilan
bandligini oshirish orqali mamlakat ishlab chiqarishini kengaytirish va aholi turmush
darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Jamiyatdagi
ishsizlik darajasini pasaytirish uchun qo’shimcha ish joylarini yaratish, ularni ishga
tushirish aholining tabiiy o’sishidan orqada qolmasligi kerak.
Ma’lumki, O’zbekiston dunyo hamjamiyati davlatlari o’rtasida aholisining jadal
o’sib borayotganligi bilan ajralib turadi. Respublikamiz aholisi soni har yili o’rtacha
550-600 ming kishiga, mehnatga layoqatli aholi soni esa 250-300 ming kishiga
ko’paymoqda. Bunday vaziyat o’z navbatida aholining ish bilan bandligini oshirish va
ishsizlikni kamaytirish borasida uzluksiz tadqiqot olib borishni taqozo etmoqda. Buning
uchun esa ishlab chiqarishni kengaytirish, yangi ish joylarini yaratish bo’yicha chora-
tadbirlar ishlab chiqish zarur. Aks holda, ishsizlar sonining ortib borishi aholining
turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Shu nuqtai - nazardan avvalambor,
ishsizlik tushunchasi va uning mazmunini chuqurroq o’rganmog’imiz lozim.
Odatda, jahon mamlakatlari ishsizlik tushunchasini BMT, Xalqaro Mehnat
Tashkiloti (XMT), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish jamiyati talablariga ko’ra ishlab
chiqishadi. Xalqaro mehnat tashkilotining 13-konvensiyasi ta’rifiga binoan «ishsiz
shaxslar» deganda, - ish joylariga ega bo’lmagan, ishlashga tayyor va ish izlayotgan
fuqarolar tushuniladi. Mana shu asosiy shartlarga rioya qilgan holda, turli
4

mamlakatlarda fuqaroni ishsiz shaxs deb e’tirof etish uchun qo’shimcha shartlar talab
qilinadi.
Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlarida so’nggi bir hafta mobaynida ish bilan
band bo’lmagan, so’nggi to’rt hafta davomida ishga joylashishga (bevosita ish
beruvchiga yoki ish bilan ta’minlash davlat xizmatiga murojat etish orqali) harakat
qilgan, mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan fuqarolar ishsiz shaxs deb e’tirof
etiladilar.
Yaponiyada ishsiz shaxs deb so’nggi bir hafta davomida bir soat ham ishlamagan,
Buyuk Britaniyada esa, so’nggi bir hafta mobaynida ishlamagan, shu davr mobaynida
ish qidirgan yoki kasalligi tufayli ish qidirish imkoniyatiga ega bo’lmagan fuqarolar
tushiniladi.
Ayrim malakatlarning qonun hujjatlariga binoan ishsiz deb,ishdan bo’shatilgan
va mehnat stajiga ega bo’lganlar tushuniladi.
O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi
Qonuniga binoan «… ishsiz shaxs deb, mehnatga qobiliyatli (o’n olti yoshdan boshlab
to pensiya bilan ta’minlash huquqini olgunga qadar), ishga va ish haqiga (mehnat
daromadiga) ega bo’lmagan, ish qidiruvchi shaxs sifatida mahalliy mehnat organida
ro’yxatga olingan, mehnat qilishga, kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashdan o’tishga,
malakasini oshirishga tayyor mehnatga qobiliyatli shaxslar etirof etiladi».
Ishsiz shaxs deb e’tirof etish uchun quyidagi to’rtta shart mavjud bo’lishi lozim.
Birinchi shart – fuqaro mehnatga qobiliyatli bo’lishi va amaldagi qonun
hujatlariga binoan pensiya ta’minoti huquqigga ega bo’lmasligi kerak. Huquqiy jihatdan
mehnat qilish qobiliyatining quyi darajasi, «Mehnat kodeksi»ning 77-moddasiga
muvofiq 16 yosh deb belgilangan.
Ikkinchi shart – fuqaro ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega bo’lmasligi
lozim.
Uchinchi shart – fuqaro ishlashga tayyor bo’lishi lozim. Fuqaroning ishlashga
tayyor ekanligi, uning mahalliy mehnat organiga ish qidirib rasimy murojaat qilishi,
5

belgilangan muddatlarda mehnat organida qaytadan ro’yxatdan o’tib turishi va mehnat
organlari tomonidan taklif qilingan maqbul ishni qabul qilish holatlari tasdiqlaydi.
To’rtinchi shart – fuqaro barcha tegishli hujjatlarni taqdim qilgan holda mahalliy
mehnat organida ish qidiruvchi shaxs sifatida ro’yxatdan o’tishi lozim.
Ishsizlik tushunchasiga aniqlik kiritib, shuni ta’kidlash kerakki, ishsizlar – bular
shunday kishilarki, ular mehnat bozorida o’z xizmatlarini faollik bilan taklif qiladilar,
ish qidiradilar, bu narsa ish bilan bandlikning iqtisodiy munosabatlarini tartibga solishda
davlat tomonidan hisobga olinishi darkor. Ba’zan «ishsizlar» tushunchasining xalq
xo’jaligida ish bilan band bo’lmagan mehnatga qobiliyatli aholi sifatida keng ma’noda
talqin qilinishi maqbul emas, chunki u faol ish qiridayotganlarni ham, ish
qidirmayotganlarni ham, shuningdek, haq to’lanadigan ish o’rnini egallash uchun
da’vogarlik qilayotgan, lekin unga o’zining kasb-malaka jihatidan yaroqli, sog’lig’i,
ichki uyushqoqligi bilan mos kelishiga yordam bermayotgan shaxslar ham kiritilardi.
XMT sandartlariga ko’ra, ishsizlar sirasiga muayyan yoshga yetgan, hisobot davri
mobaynida ishsiz bo’lib, darhol ishga tushishga tayyor bo’lib turgan va faollik bilan ish
qidirayotganlar kiritiladi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda
ishsiz degan maqomga ega bo’lmoqchi bo’lgan kishi quyidagi mezonlarga mos kelishi
lozim:
ishsizlar bandlik xizmati idoralarida ish qidiruvchi sifatida ro’yxatga olinishlari
darkor;
ishsiz deb hisoblanish uchun odam faollik bilan ish qidirish (odatda bandlik
xizmatiga murojaat qilishdan bir - to’rt hafta ilgari) kerak bo’ladi;
ishsizlar maqomi va ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqi faqat ilgari ishlagan
kishilarga beriladi;
ishsizlik ixtiyoriy ravishda boshlanmasligi lozim;
ishsiz odam o’zi uchun bandlik xizmati «mos keladi» deb hisoblagan ishga
joylashish taklifini rad qilmasligi lozim;
ishsizlar boshqa daromad manbalariga ega bo’lmasligi kerak;
6

ishsiz odam muayyan oylar mobaynida ishsizlik bo’yicha nafaqa olib turadi,
shundan keyin nafaqaning miqdori kamaytirildi yoki uni to’lash mutlaqo to’xtatiladi.
Ishsizlik darajasi – mehnat bozorining hozirgi paytdagi ahvoli haqida va unda
muayyan vaqt mobaynida ro’y bergan o’zgarishlar to’g’risida tasavvur beradigan asosiy
ko’rsatkichdir.
Ishsizlik darajasi (N) davrning boshi (yoki oxiri)dagi ahvolga ko’ra tegishli
sanada ishsizlik maqomiga ega bo’lgan kishilar sonining (I) ana shu sanadagi iqtisodiy
faol aholi soniga (F) nisbati sifatida aniqlanadi:
IqI/F*100%
Ishsizlik darajasi ko’pchilik mamlakatlarda iqtisodiyotni rivojlantirishning eng
muhim ijtimoiy omillaridan biri sifatida qaraladi.
1.2. Zamonaviy mehnat bozoridagi tendentsiyalarni tahlil qilish
Iqtisodiyot ishlab chikarishning 2 omilini, ya`ni moddiy va shaxsiy omilini tan
oladi. Mahsulot yaratish jonli va moddiy mehnat sarflanmay turib, vujudga kelmaydi.
Korxonalarga rejalashtirish buyicha mustakillik berilishi xar bir korxona ishlab
chikarish va mehnat numdorligi darajasiga karab kancha ishchi kuchi kerakligini
mustakil rejalashtiradi.
Mehnat resurslarini tahlil etishda korxonani ishchi kuchi bilan ta`minlanishi ish
vaqtidan foydalanishi, mehnat umumdorligi va ularni mahsulot hajmiga ta`siri
aniklanadi.
Korxonani mehnat resurslari bilan ta`minlanishiga obyektiv baxo berish.
Mehnat umumdorligi ko`rsatkichlarini uzgarishiga ta`sir etuvchi ijobiy va salbiy
omillarni mikdor jixatidan hisoblash.
Mehnat resurslaridan tulik foydalanmaslik natijasida yukolgan imkoniyatlarini
aniklash.
Bunday tahlil uchun kerakli ma`lumotlar mehnat resurslari buyicha hisobot F№1t
dan olinadi.
7

Mahsulot ishlab chikarish rejasining bajarilishi va uning utgan yilga nisbatan
uzgarishi kup jixatdan korxonani mehnat resurslari bilan ta`minlanishiga boglikdir.
Mehnat resurslari xarakteriga kura 2 guruxga bulinadi.
1. Sanoatda ishlab chikarish xodimlari.
2. Noishlab chikarish xodimlari.
3. Sanoatda ishlab chikarish xodimlari tarkibiga kuyidagi kategoriyadagi
xodimlar kiradi.
4. Ishchi
5. Raxbar xodim va mutaxassislar
6. Xizmatchilar.
Tahlil etishda sanoat ishlab chikarish xodimlarini reja bilan takkoslab korxonani
ishchi kuchi bilan ta`minlanishi aniklanadi. Utgan davr bilan takkoslash esa uning
dinamikasi, ya`ni utgan yilga nisbatan ortishi yoki kamayishi aniklanadi. Mahsulot
ishlab chikarish rejasining bajarilishi mehnat resurslarini tarkibi strukturasiga xam
boglikdir. Mahsulot ishlab chikarishni avtomatlashtirish, mexanizatsiyalash, ilgor
texnologiyani joriy etilishi va tarmok xususiyatiga kura korxonalar mehnat resurslari
buyicha xar xil strukturaga egadir.
Struktura bu jami sanoat ishlab chikarish xodimlari tarkibidagi ishchilar,
xizmatchilar, raxbar xodimlarning tutgan ulushi (salmogi) tushuniladi.
Mehnat umumdorligini ortishi intesivlashining asosiy omildir. Mehnat
umumdorligini ortishi mahsulot hajmini kupayishini ta`minlaydi, xodimlar sonini bazis
davriga nisbatan kiskarishiga erishiladi. Mehnat umumdorligi vaqt birligi ichida ishlab
chikarilgan mahsulot yoki mahsulot birligi ishlab chikarish uchun sarflangan vaqt bilan
ulchanadi. Iqtisodiy mehnat umumdorligi va jonli mehnat umumdorligi mavjuddir.
Iqtisodiy mehnat umumdorligini aniklash uchun milliy daromadni xodimlar soniga
bulish orkali aniklanadi.
Bir xodimga to`g`ri keladigan mahsulot hajmiga ta`sir etuvchi omillarning tahlili.
Bir ishchiga to`g`ri keladigan mahsulot hajmiga, ish vaqtidan foydalanish va 1 soatlik
ish unumining ta`siri.
8

Mehnat shakli xam kupincha mahsulotni ishlab chikarish normallashtirilgan
korxonalarda kuprok kullaniladi. Statistik hisobotlarda mehnat umumdorligini
ifodalovchi ko`rsatkich bulib bir xodimga to`g`ri keladigan urtacha yillik mahsulot
hisoblanadi. Buni aniklash uchun kiymat shaklidagi mahsulot hajmi sanoat ishlab
chikarish xodimlarining ruyxat buyicha urtacha soniga bulinadi.
Tahlil kilish jarayonida mehnat unumdorldik ko`rsatkichlarini bazis davri rejaga
nisbatan uzgarishi va ularga ta`sir etuvchi omillar aniklanadi.
Shu jixatdan ishchilarni ish vaqti fondidan kay darajada foydalanganligini tahlil
etish muxim axamiyat kasb etadi. Tahlil uchun ma`lumotlar F№1T hisobotidan olinadi.
Bu hisobotda ishchilar tomonidan ishlangan jami kishi kunlari va kishi soatlari
ifodalangan. Tahlil etishda ishlangan kishi soatlarini bazis davri bilan takkoslanib uning
uzgarishiga ta`sir etuvchi omil aniklanadi.
Korxonada mehnat reserslaridan unumli foydalanish bozor iqtisodiyoti sharoitida
muxim axamiyatga ega. Bu mavzuni urganishda mehnat resurslari bilan ta`minlanishi,
ish vaqtidan foydalanish, mahsulot hajmiga mehnat omillarining ta`siri xamda mehnat
unumdorligi ko`rsatkichlari tahlil kilinadi.

9

II BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MEHNAT BOZORI TAHLILI
2.1. O'zbekistonda bandlik tendentsiyalari
Iqtisodchi olimlar o’rtasida ommaviy ishsizlikning haqiqiy sabablari qandayligi
to’g’risida turlicha qarshiliklar mavjud.
Ma’lumki, J.M.Keyns «…ishsizlikning davosi sifatida ish haqini pasaytirish
g’oyasini qat’iy inkor etib, o’ziga investisiyalar, davlat xarajatlari va sof eksportdan
tashqarii iste’mol xarajatlarini – bunda ham so’nggi – umumiy talabning asosiy qismini
ham qamrab oladigan umumiy talabdan kelib chiqadi».
Fikrimizcha, O’zbekistonda ishsizlikning paydo bo’lishi va o’sish tarixi aynan
Keyns qarashlarining to’g’riligini isbotlaydi. Ishsizlar rasmiy ro’yxatga olingandan
boshlab, ishsizlik darajasi ma’lum darajada muntazam ortib boradi, ishga joylashtirish
qanchalik yuqori bo’lsa, ishsizlik darajasi shunchalik nast bo’ladi.
Ish bilan bandlikning keskin kamayishi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar
(davlat sektorining kamayishi), inflyasiya hamda xo’jalik yuritishning muqobil
shakllari (xususiy korxonalar, hissadorlik jamiyatlari) yetarlicha tez o’smaganligi tufayli
ko’pgina korxonalarda moliyaviy ahvol yomonlashuvi natijasida yuzaga keladi.
Bularning hammasi, tabiiyki, umumiy talab hajmida salbiy aks etadi: davlat ta’siri
qisqaradi, investisiya faoliyati sustlashadi, iste’mol xarajatlari esa inflyasiya ta’sirida
turmush darajasining yomonlashuvi tufayli birmuncha kamayadi.
10

Demak, O’zbekistonda ishsizlik o’sishining asosiy sababi – eng avvalo ishlab
chiqarishning qisqarishidir. Iqtisodiy o’sish dinamikasi bilan ishsizlik o’rtasidagi aloqa
uzviy bog’liq ko’rsatkichlardir.
Qoidaga ko’ra, g’arb iqtisodchilari iqtisodiy o’sish sur’atlarini aholi ish bilan
bandligining o’sish sur’atlari bilan, tanazzulni esa ishsizlik darajasining o’sishi bilan
bog’laydilar. Haqiqatdan ham, industrial turdagi normal ishlayotgan bozir iqtisodiyotida
iqtisodiy o’sish doimo tarmoqlarning rivojlanishi va kengayishini, demak, ish bilan
bandlikning ortishini anglatadi. Shunday bo’lsada, rivojlanayotgan mamlakatlarda
bunday bog’liqlik ko’zga ochiq tashlanmaydi. Masalan, ko’pgina rivojlanayotgan
mamlakatlarda sanoatning tez o’sishi ish bilan bandlikning muvofiq kengayishini
keltirib chiqarmadi. Iqtisodchilar bu hodisani sanoatdagi o’sish sur’atlaridan ancha
yuqori bo’lgan urbanizasiya sur’atlari hamda qishloqdan shaharga ko’chib kelayotgan
aholi malakasining pastligida deb izohlaydilar.
Aholining ish bilan bandlik dinamikasi, YaIM bilan ishsizlik o’rtasidagi bevosita
aloqaning tasdiqlanmasligi dastlabki qarashda mantiqan zid hodisadir. Ikkita dalil
kishini hayratga soladi: birinchidan, ishsizlikni YaIMning o’sishiga qiyosan ilgarilovchi
qisqarishi; ikkinchidan, ish bilan bandlikning kamayishi bilan birga ishsizlikning
qisqarishi.
Fikrimizcha, bu hodisalarni faqat statistik xatoliklar va ishsizlik maqomini berish
shartlarining murakkablashuvi bilan izohlab bo’lmaydi. Ko’rinishidan yaxshi bo’lgan
iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlaridan ish bilan bandlikning kamayishini ikkita sabab bilan
izohlash mumkin. Birinchidan, yashirin ishsizlikning yuqori darajasi saqlanganligi, u
o’z potensialini xatto ayrim barqarorlik sharoitlarida ham ochiq bozorga chiqarib turadi.
Ikkinchidan, yashirin ish bilan bandlikning ko’payishi, u ishchi kuchi va ishsizlarning
sezilarli qismini ochiq mehnat bozoridan tortib turadi.
Respublikamizda ishsizlikning paydo bo’lish sabablariga ko’ra quyidagi asosiy
turlari ko’proq uchraydi:yashirin, bu asosan qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish tarmoqlari
uchun xarakterlidir va bu haqiqiy ish kuchini kamroq miqdorda talab qiladi. Amalda
ishsizlikning yashirin shakli faqat iqtisodiy emas, shu bilan birga siyosiy xususiyatga
11

ham egadir. Yashirin ishsizlik ishlab chiqarishning chuqur tanazzuli sharoitida
korxonalarda ortiqcha bandlikning saqlanib qolganligidan dalolat beradi;
mavsumiy, ma’lum bir mavsumda ish bilan bandlikni ta’minlovchi, qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni qayta ishlash va tayyorlash muddati bilan
asoslangan. Uni normal ishsizlik jumlasiga kiritish mumkin. Mavsumiy ishsizlikning
hajmi ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif mavsumiy omillarining baravar ta’sir qilishi
sifatida namoyon bo’ladi;texnologik o’zgaruvchan, bu shakli masalan, fan - texnika
yutuqlari natijasida qo’l mehnati o’rnini mashina egallashi natijasida yuzaga keladi;
tarkibiy, iqtisodiyotning yangi tarmoqlari paydo bo’lishi yoki eskisiga barham berilishi
va mulkchilik shakllarining o’zgarishi bilan yuzaga keladi.
Ishsizlikning ijtimoiy - iqtisodiy mazmuni, sabablari va turlari nazariy asoslanishi
ishsizlik holatining mezonlari va ko’rsakichlari ochib berilishini taqozo qiladi. Chunki
ishsizlikning asosiy mezonlari va ko’rsatkichlari mehnatga layoqatli aholi oqilona
bandligini shakllantirishni tartibga solishda muhim ahamiyatga egadir.
Ishsizlik holatining demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi
mezonlarda o’z aksini topadi: ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasida bozor
muvozanatiga erishish; ishchi kuchi taklifini kamaytirish; ish joylarini ko’paytirish;
iqtisodiy faol aholining mehnatda ishtirokini oshirish; kadrlar malakasi, safarbarligi va
raqobatbardoshligini oshirish; aholining mehnat daromadlarini ko’paytirish va
boshqalar.
Mazkur mezonlar quyidagi ishsizlik ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi:
mavjud va yangi yaratilgan ish joylarining soni; bajarilgan ish vaqtining miqdori; aholi
jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning hajmi; mahalliy va jalb etilgan
mehnat resurslarining soni; aholining migrasion oqimi; mehnatning fond va energiya
bilan qurollanishi; ijtimoiy infratuzilma xizmatlarining hajmi; qishloq xo’jaligi har bir
xodimining yer yuklanmasi; o’rtacha yillik ish haqi; har bir aholining uy-joy bilan
ta’minlanishi; mehnat resurslarining malaka va ma’lumot darajasi; sanoat
korxonalaridagi asosiy fondlardan foydalanishning smenalik koeffisiyenti; ijtimoiy
ishlab chiqarishda ish bilan band bo’lmagan shaxslar va ishsizlik soni hamda ularning
nafaqa miqdori; mehnatning umumiy natijalaridan va ijtimoiy infratuzilma
12

xizmatlaridan qanoatlanish darajasi; mulkchilikning turli shakllari va mehnatni tashkil
qilishning samaradorligi va hokazolar.
Ishsizlik darajasining tabiiy miqdori qancha bo’lishi mumkin, degan masala
ustida iqtisodchilar juda ko’p fikr bildiradilar, lekin biror mamlakatda uning aniq
miqdori belgilangan emas. Masalan, AQShda ishsizlar sonining tabiiy darajasi 1960
yillarda 4-6% ga ko’tarildi. Inflyasiya darajasi yuqori bo’lgan davrdagi ishsizlik darajasi
tabiiy me’yoriy holat deb ifodalanib, ishlab chiqarishning potensial imkoniyati bilan
bog’liqlikda bo’ladi. Agar bandlik yuqori bo’lib, ishlab chiqarishda ham ko’p bo’lsa,
spiralsimon inflyasiya yuzaga keladi.
Ishsizlik darajasi doimo noldan yuqori bo’ladi, chunki ixtiyoriy va tarkibiy
ishsizlik u yoki bu ko’rinishda mavjud bo’ladi. Lekin ishsizlikning tabiiy darajasi
inflyasiyaning kuchayishini to’xtatib turadi.
Hozirga vaqtda rivojlangan mamlakatlarda tabiiy ishsizlik darajasi quyidagi
sabablarga ko’ra ortishi mumkin:
1. Mehnatga o’smirlar, ayollarning jalb etilishi.
2. Davlatning iqtisodiy siyosati ishsizlarga kam maosh to’laydigan ishlarga
yollanmasdan uzoq muddat yuqori ish haqi to’laydigan ishni qidirish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtdi ko’pchilik mamlaktlarda ishsizlarga 16 dan 26 haftagacha olayotgan eng
so’nggi ish haqining 50 foizi miqdorida ishsizlik nafaqasi to’lanadi va soliqlardan ozod
etiladi, natijada ular ish haqining 60-70 foizi miqdorida pul ola boshlaydilar.
3. Tarkibiy ishsizlikning kuchayishi ishsizlik tabiiy darajasining o’sishiga olib
keladi. Masalan, qishloq xo’jaligining sust rivojlanishi.
Amalda ishsizlik tabiiy darajasining eng maqbul miqdori yo’q. Hali hyech kim
iqtisodiyot uchun eng maqbul ishsizlik darajasini isbotlashga erishgani yo’q. Aksincha,
ayrim hisoblardan ko’rinadiki, yalpi milliy mahsulotning yuqori darajada o’sishi
ishsizlikning tabiiy darajasini pasaytiradi.
Ammo u maqbul miqdordan yuqori bo’lib qolaveradi. Chunki, yalpi milliy
mahsulot ishlab chiqarish o’z imkoniyat darajasiga yetmagan bo’ladi. Yalpi milliy
mahsulotni potensial darajasiga o’stirish esa haddan tashqari iqtisodiy farovonlikka olib
13

keladi va oqibatda inflyasiya kuchayishi mumkin. Quyidagi tadbirlar ishsizlik tabiiy
darajasiga erishishga bevosita ta’sir ko’rsatishi mumkin:
• aholini mavjud ish o’rinlari haqida xabardor etishni yaxshilash;
• mutaxasislar tayyorlashni takomillashtirish;
• ishsizlarni davlat tomonidan hamoyalash darajasini kuchaytirish.
Xalqaro mehnat tashkiloti standarti bo’yicha tabiiy ishsizlik darajasi 1,5 – 2,5% ni
tashkil etadi.
Amerikalik iqtisodchi olim Artur Ouken notabiiy yoki davriy ishsizlikning salbiy
ta’sirga ega ekanligini matematik holda isbotlab berdi. A.Ouken qonuniga ko’ra,
ishsizlikning tabiiy darajasi 1 foizga oshganda yalpi milliy mahsulot 2,5 foizga
kamayadi.
Jiddiy muammolar yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat doimiy
ravishda fuqarolarni ish bilan ta’minlash darajasini oshirish siyosatini o’tkazadi.
Birinchidan, ishsizlikning friksion va tarkibiy turlari o’sganda:
- qaytadan kasb o’rgatadi;
- ta’lim berish tizimini kengaytiradi;
- bo’sh ish joylari haqidagi axborotlarni keng tarqatadi;
- mehnat birjalariga investisiyalarni ko’paytiradi.
Ikkinchidan, agar ishsizlik davriy xususiyat kasb etsa, davlat byudjet, fiskal,
kredit - pul vositalarini ishga soladi, ya’ni:
- ish bilan ta’minlashni kuchaytirish uchun ishlab chiqarishga ko’proq
mablag’ sarflaydi;
- tadbirkorning manfaatdorligini oshirish uchun ssuda hamda kreditorlarning
foiz stavkalarini pasaytiradi;
- ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarga solinadigan soliqlarni kamaytiradi.
Uchinchidan, davlat mehnat bozorini tashkil etish va tartibga solish:
- aholi soni, yosh va jinsi salmog’idagi o’zgarishlarga;
- ish bilan bandlikdagi tarmoq va hudud o’zgarishlariga;
- qo’shimcha ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish mezonlari;
- ishlab chiqarishning hajmi va tarkibiga hamda uning o’sish sur’atiga;
14

- ishlab chiqarish kuchlarining hududiy joylashuvi kabi omillarga alohida
e’tibor beradi.
Ishsizlikni kamaytirishning iqtisodiy tadbirlaridan eng asosiysi xalq xo’jaligi
tarmoqlarida bozor talabiga muvofiq kichik korxonalarni barpo etishdir. Bu esa ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatish miqyosini oshirishga qaratilagan bo’lishi darkor. Bunga
esa, mehnat unumdorligini oshirish, ish joylarining moddiy-texnikaviy, texnologiya va
sarmoya ta’minotlarini yaxshilash, yangi noqishloq xo’jaligi mehnati zonalarini tashkil
etish, ish vaqtidan unumli foydalanish, ishlovchilarning moddiy manfaatdorligini
oshirish va oqilona soliqlar orqali erishish mumkin.
Muhim iqtisodiy tadbirlar majmuasiga qishloq xo’jaligi va sanoatning asosiy
mahsulotlariga talab va taklifga asosan istiqbol ko’rsatkichlarini belgilash, kichik
yoshdagi bolalari bo’lgan va ko’p bolali onalarni, nafaqaxo’r va nogironlarni
kafolatlashtirilgan ish joylari bilan ta’minlash, ularga turli ijtimoiy-iqtisodiy imtiyozlar
berish orqali moddiy manfaatdorligini oshirish hamda ish bilan ta’minlanishini
yaxshilashga erishish kiradi.
2.2 Mehnat migratsiyasining mehnat bozoriga ta'siri
Хalqaro huquqiy хujjatlarda ishsizlikni kamaytirish, emigrantishchilardan valyuta
mablag’larini kirib kеlishi, qabul qiluvchi mamlakatda ularga yetarli darajadagi turmush
sharoitini ta’minlashga ko’mak bеrish uchun emigratsion siyosat olib borilishi qayd
etiladi.
Migrantlarning asosiy qismini 30-40 yoshdagilar tashkil etadi, ularning хorijga
chiqishi ichki mеhnat bozoridagi raqobatni yumshatish imkoniyatini bеradi. Binobarin,
milliy iqtisodiyotning bеqarorligi sharoitida ijtimoiy kеskinlik yumshatiladi.
Emigrantlarning o’tkazmalaridan kеlib tushadigan valyuta mablag’lari jahondagi
asosiy ishchi kuchi eksportyorlari (Osiyo, Afrika va Lotin
Amеrikasining bir qator mamlakatlari, shuningdеk, ba’zi sobiq sotsialistik
davlatlar) uchun milliardlab dollar bilan o’lchanadi. Bunday mamlakatlar o’nta atrofida.
O’ttizdan ko’proq mamlakat yiliga 100 va undan ko’proq million dollar miqdorida
emigrantlarning pul o’tkazmalarini oladi. Bunda kanal orqali valyuta daromadlari
olishda ishlab chiqarish хarajatlari bilan kuzatilmaydi, zеro bunday хarajatlar tovar
15

savdosiga хosdir. Natijada ishchi kuchi eksportidan iqtisodiy samara tovarlar yoki
хizmatlar savdosidagidan taхminan bеsh marta yuqori bo’ladi. Mutaхassislar
migrantlarning chеt elga chiqishidan kеladigan valyuta daromadlarining bеshta
manbasini ko’rsatib o’tishadi: vositachi-firmalar foydasidan soliqlar, migrantlarning o’z
yurtiga pul o’tkazmalaridan soliqlar, migrantlarning shaхsiy invеstitsiyalashlari, ishchi
kuchini import qiluvchi mamlakatlardan eksportyor mamlakatlarga davlarlararo kanallar
orqali kеlib tushadigan kapitallar, hayriya fondlari va хalqaro tashkilotlarning
subsidiyalari.
Bundan tashqari migrantlar chеt elda ishlab kaytgandan so’ng, odatda ikki-еtti yil
davomida valyuta o’tkazmalariga ekvivalеnt miqdorda qimmatli buyumlar va
jamg’armalar olib kеlishadi. Ishchi kuchi eksportining o’ziga хos ijobiy tomonlariga
uzoq vaqt davom etgan хorijiy faoliyatdan so’ng bu ishchilarning umumiy kasb
mahorati darajasi ortadi va ular o’z vatanlarida iqtisodiy hayotning yangi sohalarida
ishlashga tayyor bo’lishini kiritish mumkin.
Ishchi kuchining chеt elga yuborilishining salbiy jihatlari ichida eng asosiysi
mеhnatga layoqatli va yuqori malakali mutaхassislarning yo’qotilishi hisoblanadi.
Ishchi kuchini import qiluvchi mamlakatlar odatda, migrantlar soni va sifatiy
tarkibini tartibga solib boruvchi iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlardir.
Tartibga solish dastaklari sifatida immigratsion kvotalar va turli
chеklashlardan (migrantning yoshi, ma’lumotlilik saviyasi, kasb maхorati darajasi,
sog’ligi kabilar) foydalaniladi. Shuning uchun ham хorijdan ishchi kuchini jalb etishga
tanlov tamoyilidan foydalanish to’g’risida gapirish mumkin.
Ichki mеhnat bozorida qo’shimcha ishchi kuchini paydo bo’lishining shubhasiz
ijobiy jihatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
• immigrantlar tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlarning хarajatlarni
kamayishi (хorijliklar importyor-mamlakat fuqarolariga nisbatan faolrok va kamrok ish
haqiga ishlashga tayyor bo’lishadi) hisobiga raqobatbardoshligi oshadi;
• migrant-ishchilar tomonidan tovar va хizmatlarga ichki talabni
rag’batlantirilishi;
16

• malakali mutaхasssislar tayyorlash, ijtimoiy dasturlar, shuningdеk, boshqa
davlatlardan patеntlar, litsеnziyalar va nou-хaular sotib olishga zarur mablag’larni
tеjalishi;
• ishchi kuchi taklifi sohasida raqobatni kuchaytirish orqali ichki mеhnat
bozoriga qo’shimcha egiluvchanlikni bеrish.
Biroq ishchi kuchini eksport qilishdagi singari uning importida ham salbiy jihatlar
mavjud. Хususan, rеzidеntlar va migrantlar o’rtasidagi ish joyi uchun qo’shimcha
raqobat ishsizlikni kuchayishiga olib kеladi. Immigrantlar oqimini kеngayishi bilan
bog’liq ravishda mamlakatdan valyuta mablag’larini хorijga chiqib kеtishi ortib boradi.
Bundan tashqari хorijiy ishchi kuchi, ayniqsa, afrikalik va osiyoliklar G’arbiy Yevropa
va Shimoliy Amеrikada milliy, irqiy va diniy nеgizdagi to’qnashuvlarni kеltirib
chiqaradi, iqtisodiyot kriminallashadi.
Shunday qilib migratsiya jarayonlarining jahon mamlakatlari iqtisodiyotiga ta’siri
yetarli darajada ziddiyatlidir, uning salbiy va ijobiy tomonlarini nisbiy baholash mazkur
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat va uning ХIM tizimidagi holatiga bеvosita
bog’liq bo’ladi.
Jahon iqtisodiyotida dеmografiya – aholi sonining harakati va mеhnat rеsurslari
bilan shug’ullanuvchi fan bo’lib, u ijtimoiy, iqtisodiy, biologik va gеografik omillar
asosida aholi tarkibini, dinamikasini, shuningdеk, joylashuvi va ko’chishining umumiy
qonuniyatlarini o’rganadi. Shular asosida turli mamlakat va mintaqalarda aholi sonining
o’zgarishlari, istiqbol davri uchun taхminlar ishlab chiqiladi. Dеmografik statistikada
tug’ilish koeffitsiеnti (har 1000 kishiga tug’ilganlar soni), o’lim koeffitsiеnti (har 1000
kishiga o’lganlar soni), nikoh koeffitsiеnti, tabiiy o’sish koeffitsiеnti, ya’ni tug’ilish va
o’lim koeffitsiеnti o’rtasidagi farqlar kabi ko’rsatkichlardan kеng foydalaniladi.
Tug’ilish va o’lim natijasida aholining uzluksiz yangilanish jarayoni davom etadi
va u aholini takror ishlab chiqarish dеb nomlanadi. Bu jarayon esa ikki tushuncha bilan,
ya’ni aholining tabiiy qo’shimcha o’sishi va avlodlar almashuvi bilan bog’liqdir. U yoki
bu aholi dinamikasini o’rganishning eng oddiy usuli - bu uning yillik qo’shimcha
o’sishini aniqlashdan iborat. Yillik qo’shimcha o’sish koeffitsiеnti - bu mazkur yil
17

davomida (ya’ni ikki kеtma-kеt 1-yanvar orasida) aholining o’rtacha arifmеtik
qo’shimcha o’sishidir. Yillik qo’shimcha o’sish koeffitsiеnti
Rn = Rk х Rm
Bu yerda Rk - yil davomida qo’shimcha o’sish; Rm - aholining o’rtacha yillik
soni.
Avlodlar almashinuvi qanchalik ta’minlanganligini bilish uchun ayrim olingan
avlodni tug’ilgan vaqtidan boshlab to nasl yaratishgacha bo’lgan davrini kuzatish zarur
bo’ladi. Agar ma’lum bir avlodning 1000 kishisi 1000ta farzandni dunyoga kеltirgan
bo’lsa, dеmak avlod almashinuvi to’la ta’minlangan bo’ladi.
Aholi dinamikasini tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ko’pgina Yevropa
mamlakatlarida va shuningdеk Shimoliy Amеrika davlatlarida ХIХ va ХХ asrlarda aholi
o’rtasida o’lim darajasi kamayganligini ko’rishimiz mumkin. Dunyoning boshqa
mamlakatlarida esa o’limning kamayishi asosan Ikkinchi jahon urushidan kеyingi
yillarda kolonial impеriyalarni tugatilishidan kеyin boshlandi. O’limning kamayishi
quyidagi sabablarga asoslanadi:
aholi turmush darajasining o’sishi;
mеditsina хizmatining yaхshilanishi;
yuqumli va boshqa kasalliklar oldini oluvchi chora-tadbirlarning o’tkazilishi va
h.k. lar.
Shunday qilib, aholi o’rtasida o’limning kamayishi aholining kеskin o’sish
jarayonini kеltirib chiqargan omillardan biri bo’ldi. 2000-yilga kеlib yer shari aholisi
soni 6 mlrd.kishiga yetib, 2030-yillarga borib esa 10 mlrd. kishiga yetishi kutilmoqda.
Aholi o’zgarishini o’rganish dinamikasining tahlili asosida ko’rsatilgan dеmografik
koeffitsiеntlar natijasida quyidagi o’ziga хos bosqichlar yoki populyatsion цikllarni
ajratish mumkin:
1.Dastlabki populyatsion хaraktеrdagi siklga quyidagilar хos:
yuqori darajada tug’ilish;
yuqori o’lim va buning natijasida aholi o’sishining sеkin borishi;
18

Bunday хususiyatlar kam rivojlanib borayotgan mamlakatlarga, jumladan,
Afrikaning bir qator tropik davlatlari (Gabon,Nigеriya) va ba’zi bir Janubiy-Sharqiy
Osiyo (kamrok darajada) mamlakatlariga хosdir.
2. Ikkinchi populyatsion хaraktеrdagi цiklga quyidagilar хos: • yuqori darajada
tug’ilish;
o’limning pasayishi va natijada aholining kеskin o’sishi;
Bunday хususiyatlar Afrika va YAqin Sharq mamlakatlariga, Sharqiy
Osiyoning ko’pgina davlatlariga, nisbatan rivojlangan ba’zi bir Lotin Amеrikasi
davlatlariga (Paragvay va Argеntina) хosdir.
3.Uchinchi o’ziga хos populyatsion цiklga quyidagilar хos:
Tug’ilishning pasayishi;
o’limning qisqarishi;
Bunday populyatsion хaraktеrda tug’ilish o’limga nisbatan (uncha katta
bo’lmagan holda) yuqoriroq bo’lishi saqlansada, aholining o’sish darajasi doimo
pasayib borishi kuzatiladi. (Masalan, Zamonaviy AQSh).
4.To’rtinchi populyatsion хaraktеrdagi цiklga quyidagilar хos:
Tug’ilishning pastligi;
o’limning kamligi va natijada nisbatan barqarorlashuv yoki aholi o’sish
dinamikasining minimal rivojlanishi. Bularga ko’plab Yevropa davlatlarini ko’rsatsa
bo’ladi.
Shu bilan bir qatorda ba’zan dеmografiyada o’ziga хos ko’rinishga ega bo’lgan
populyatsion хaraktеrdagi цikllar ham namoyon bo’lmoqda. Ya’ni o’lim tug’ilishga
nisbatan oshib borishi bilan aholining tabiiy хaraktеrda minus bеlgisiga ega bo’lgan
koeffitsiеnt paydo bo’ladi (dеpopulyatsiya, ya’ni mamlakatlarda aholining tabiiy
qisqarishi yuz bеradi). Bunday tеndеnsiya hozirgi kunda Rossiyada aniq ko’rinmoqda.
Yer shari aholisining o’sish darajasi borgan sari davom etib, XXI asrning oхirgi
yillariga kеlib taхminan 10,5 mlrd. kishiga yetishi va barqarorlashuvi kutilmoqda.
Хullas, dunyo aholisining o’sish darajasi pasayib borayotgan bo’lsada, absolyut
miqdorda uning o’rtacha yillik o’sishi 80 mln. kishidan ortiqroqni tashkil etmoqda (Buni
biz asosan
19

Osiyo, Afrika va Lotin Amеrikasidagi ba’zi mamlakatlar misolida ko’rishimiz
mumkin).
Ma’lumki, хalqaro statistikada «iqtisodiy faol aholi» va «iqtisodiy faol bo’lmagan
aholi» katеgoriyalari kеng qo’llaniladi. Хalqaro mеhnat tashkiloti tavsiyanomasiga
binoan iqtisodiy faol aholiga tovarlar va хizmatlar ishlab chiqarishda qatnashuvchi
barcha kishilar kiradi. Bular qatoriga yollanma mеhnat kishilari - ishchilar va
хizmatchilar, mustaqil ishchilar, oilaning hak to’lanmaydigan a’zolari, mavsumiy va
tasodifiy ishchilar, obyektiv sabablarga ko’ra (kasallik, ta’til) vaqtincha ishlamayotgan
kishilar, to’liqsiz ish vaqti rеjimida ishlab o’qishni davom ettirayotgan o’quvchilar,
stipеndiya yoki ish haqi olib ishlab chiqarishda kasb o’rganayotgan shogirdlar kiradi.
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida iqtisodiy faol aholi - ishchi
kuchi dеb yuritiladi. Iqtisodiy faol aholining mеhnat statusi miqdoriy jihatdan ma’lum
muddat (1 yil) ichida ishlagan hafta yoki kunlari soni bilan aniqlanadi. Shunga ko’ra
iqtisodiy faol aholi - bandlar, ishsizlar va qisman bandlarga bo’linadi.
Iqtisodiy faol bo’lmagan aholiga yoshidan qat’iy nazar iqtisodiy faol aholi
katеgoriyasiga kirmaydigan kishilar taaluqlidir. Bunday aholi tarkibiga kunduzgi bo’lim
talabalari, uy bеkalari, qarilik va nogironlik bo’yicha nafaqaхo’rlar, ijtimoiy tashkilotlar
va хususiy shaхslardan moddiy yordam oluvchi kishilar va boshqalar kiradi. Iqtisodiy
faol bo’lmagan aholiga shuningdеk bir qancha alohida funksional guruhlar kiradi. Haq
to’lanmaydigan ijtimoiy ish bilan mashg’ul kishilar, iхtiyoriy tеkin хizmatlar
ko’rsatuvchi kishilar, subyektiv va obyektiv sabablarga ko’ra ish qidirmayotgan
mеhnatga yaroqli yoshdagi kishilar ham kiradi.
Mеhnatga yaroqli aholining ijtimoiy mahsulot yaratishdagi faoliyati bandlik
dеyiladi. Bundan tashqari ishlab chiqarishda band bo’lmagan aholi tushunchasi ham
mavjud bo’lib, ularga ishsizlar va majburiy band bo’lmagan kishilar kiradi.
XX asrning 70-yillarida sanoati rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy faol
aholining asosiy qismi (30-45 %) sanoat va qurilishlarda band bo’lgan edi. Ammo
kеyinchalik bu munosabat nisbatan o’zgarib borishi bilan bog’liq holda bu tarmoqlarda
aholi sonining avval nisbiy, kеyinchalik absolyut bandligi kеskin kamayib
20

borayotganligi ko’zga tashlanmoqda. Shu bilan bir qatorda aholining iqtisodiy faolligini
pasayishi qishloq хo’jaligida ham kuzatilmoqda.
Хalqaro Mеhnat tashkilotining ta’rifiga ko’ra ishsizlar dеb - oхirgi 4 hafta ichida
ish qidirayotgan va ishga ega bo’lmagan yoki ishga joylashib, hali ishga kirishmagan
kishilarga aytiladi. Bu katеgoriya turli mamlakatlarda turlicha talqin etiladi. Turli
mamlakatlarda ishsizlar sonini aniqlashda ikki хil yondashuv mavjud. Birinchisi - 1
haftalik tеkshirishda ishsizlar statusiga javob bеruvchi kishilar sonini aniqlaydi, bu usul
AQSh va Yaponiyada ishlatiladi. Buyuk Britaniyada bu usul qimmat hisoblanib,
ishsizlar soni davlat bandlik хizmatlariga ishsizlik nafaqasini olishga topshirilgan
talabnomalar asosida hisoblanadi.
Ishsizlarning asosiy qismini ish stajiga ega ishdan bo’shatilgan kishilar tashkil
qiladi. Bu katеgoriyaga iqtisodiyotda va ishlab chiqarishda tarkibiy o’zgarishlar
natijasida korхonalarning bеkilishi, yangi mahsulot ishlab chiqarishga o’tishi, ishlab
chiqarishning modеrnizatsiyalashuvi natijasida ishini yo’qotgan ishchilar kiradi. Bola
tarbiyasi bilan mashg’ul ayollar, o’qishni tugatib ish qidirayotgan yoshlar ishsizlar
safiga kiritilmaydi.
Zamonaviy sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun хaraktеrli tеndеnsiyalardan
biri ishsizlikning o’sib borishidir, 2004 yilda ular iqtisodiy faol aholining 8-10% ni
tashkil etgan.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda ishsizlar sonini aniqlash hozirgi kunda eng qiyin
muammolardan biri bo’lib turibdi. Хalqaro Mеhnat tashkilotining bеrgan ma’lumotiga
ko’ra, 2003 yilda sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ishsizlarning
umumiy soni 600 mln.kishidan ortib, bu yer shari aholisining o’ndan bir qismini tashkil
qilgan.
2.3. Bandlik sohasida amaldagi qonunchilik normalarini baholash
Iqtisodiy jihatdan faol bo‘lgan aholi uchun, shu jumladan,, ishsizlar uchun ish
bilan ta’minlash maqomini belgilab olish muhimdir. Odatda besh maqom bor.
Ish bilan ta’minlashning yuqorida keltirib o‘tilgan turlari aholining ishga bo‘lgan
ehtiyoji bilan ish o‘rinlari o‘rtasidagi muvozanatni miqdor va sifat jihatidan ta’minlash
21

holatini aks ettiradi, bunda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti uchun qulay shart-
sharoitlar yaratiladi. Bozor munosabatlariga o‘tish davri sharoitida mehnat
samaradorligi ortib borishiga qarab, kasbiy mehnat bilan ta’minlanish darajasi umuman
mamlakat bo‘yicha qisqarib boradi. Bunga sabab shuki, yuqori samarali iqtisodiyot
nisbatan kamroq miqdordagi xodimlarga muhtoj bo‘ladi, shuningdek, aholida ijtimoiy
foydali mehnatning boshqa turlariga qiziqish ortishi bilan uning ish o‘rinlariga bo‘lgan
ehtiyoji ham kamayib boradi.
Ish bilan ta’minlash munosabatlarini iqtisodiy, demografik va ijtimoiy jarayonlar
taqozo qiladi. Uning iqtisodiy mazmunini xodim uchun o‘z mehnati bilan o‘ziga
munosib tarzda yashashni ta’minlash, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining
o‘sishiga yordam berish imkoniyatida o‘z ifodasini topadi. Ijtimoiy mazmun shaxsning
tarkib topishi va rivojlanishida ifodalanadi. Demografik mazmun ish bilan ta’minlash
aholining yosh va jinsiy xususiyatlari, uning tarkibi va boshqalar bilan bog‘liqligini aks
ettiradi.
Mehnat - insonning o‘ziga xos xususiyatlariga ega faoliyati bo‘lib, harakatlarning
anglatganligi, kuch-quvvat sarflanishi, natijadorlik, ijtimoiy foydalilik va hokazolar
shular jumlasiga kiradi. Mehnat vaqt xususiyatiga ega, u bo‘linadi va dam olish bilan
almashinib turadi.
Mehnat ishchi kuchini ishlab chiqishda ishlatish jarayonidir. Ish bilan bandlik
insonning mehnat qilish munosabati va mehnat sohasidagi ehtiyojlarini kondirish bilan
bog‘liq holda kechadigan ijtimoiy rivojlanishning muhim tomonlaridan biridir.
Mehnatdan farqli ularoq, ish bilan bandlikni kishilarning aniq; ish joyidagi amaliy
faoliyatiga tenglashtirib bo‘lmaydi. Ish bilan bandlik mehnatga layoqatli kishilarning
ish bilan qanday ta’minlanganligini ko‘rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, kishini ish
bilan band hisoblash uchun u biron-bir jamoaning a’zosi bo‘lishi yoki o‘z ishini
yaratishi kerak.
Aholini ish bilan ta’minlashni tartibga solish
22

Ijtimoiy siyosatning tarkibiy qismi bo‘lgan aholini ishi bilan bandligi siyosati uchta
asosiy maqsadga erishishni nazarda tutadi:
• tarkibiy qayta qurishni rag‘batlantirish asosida bo‘shab qolgan xodimlarni qayta
taqsimlash jarayonini jadallashtirish;
• ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb qilish;
• ish qidirayotganlardan har birini ish bilan ta’min etish.
• Davlat aholini ish bilan ta’minlash siyosatining chora-tadbirlari quyidagi sohalar
bo‘yicha tabaqalashtirilgan:
• ta’sir ko‘rsatish ob’ekti bo‘yicha (umumiy va ixtisoslashgan chora-tadbirlar);
• mablag‘ bilan ta’minlash manbalari bo‘yicha.
Aholini ish bilan ta’minlashga ta’sir ko‘rsatish usullariga quyidagilarni kiritish
mumkin:
• bevosita (ma’muriy) usullar: qonun yo‘li bilan tartibga solish;
• mehnat qonunchiligi, jamoa shartnomalari;
• bilvosita (iqtisodiy) usullar: moliyaviy, monetar, fiskal (xazina) siyosati.
• Aholini ish bilan ta’minlashga davlatning ta’sir ko‘rsatish turlari:
• passiv ta’sir ko‘rsatish - ish bilan band bo‘lmagan aholiga ijtimoiy yordam;
• faol ta’sir ko‘rsatish - mehnat taklifini rag‘batlantirish, mehnatga bo‘lgan talabni
rag‘batlantirish, talab va taklifni muvofiqlashtirish chora-tadbirlari (axborot, maslahat
xizmati ko‘rsatish, kasbiy sohada maslahatlar berish, aholining kamroq raqobatbardosh
guruhlari uchun bandlik dasturlarini ishlab chiqish va hokazolar), mintaqalarga yordam
ko‘rsatish chora-tadbirlari va shu kabilar.
Davlat bandlik siyosati doirasida mehnat bozorini tartibga solishda bandlik
jamg‘armalarining ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Bandlik jamg‘armasi
xarajatlarini shartli ravishda to‘rtta yo‘nalish bo‘yicha qismlarga ajratish mumkin:
23

1. Ishsizlik bo‘yicha nafaqaga sarflanadigan mablag‘lar, ishsizlarga moddiy
yordam ko‘rsatish, uzoq muddatli pensiyalar to‘lash. Bularni passiv siyosat deb atash
qabul qilingan.
2. Qayta tayyorlash va jamoat ishlariga sarflanadigan mablag‘lar. Faol
siyosatning mazkur shakli amaldagi qonunchilikdan kelib chiqadi, ya’ni bandlik
sohadagi davlat xizmati uchun majburiy hisoblanadi.
3. Moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga, qimmatli qog‘ozlar sotib olish va boshqa
xarajatlarga mo‘ljallangan mablag‘lar. Aytib o‘tilgan bu shakllarni birlashtirib
turadigan tomon shuki, ular qonun bilan kafolatlanmagan. Shu bilan birga “moliyaviy
qo‘llab-quvvatlash” moddasiga doir xarajatlarni mehnat bozoridagi faol siyosat
shakllariga kiritish qabul qilingan.
4. Bandlik xizmatlarini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan mablag‘lar (ularni
ta’minlash, kapital mablag‘lar, reklama, “Bandlik” axborot xizmati).
Ishsizlarga uzoq muddatli pensiyalar tayinlanishi munosabati bilan Pensiya
jamg‘armasi xarajatlari bandlik jamg‘armasidan qoplanadi. Aholining Bandlik
jamg‘armasiga badallar to‘lashi uchun sug‘urta tarifi mehnat haqiga to‘lashga
mo‘ljallangan mablag‘larning 1,5%ini tashkil etadi. Badallik uchun badallar to‘lashdan
nogironlarning jamoat tashkilotlari, nogironlar va pensionerlarning jamoat tashkilotlari,
ularga tegishli bo‘lgan korxonalar, shuningdek, diniy birlashmalar ozod qilinadi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda mehnat bozorini boshqarishda bir qator
yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ular aholi bandligi davlat xizmatiga taalluqlidir.Bu
xizmatning asosiy vazifasi mehnat bozori haqidagi axborotni tarqatish hisobiga mehnat
bozorining faoliyat ko‘rsatish samaradorligini oshirishdan iborat.
O‘zbekistonda aholi bandlik xizmati 1991 yilda tashkil etilgan edi. Respublika
aholi bandlik xizmati ishining asosiy tamoyillari xalqaro amaliyotga muvofiq keladi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston aholi bandligi xizmati mintaqalarda (viloyatlar, shahar va
tumanlarda) ishlab turibdi.
24

Aholining bandligiga ko‘maklashish bilan bog‘liq xizmatlar bandlik xizmati
organlari tomonidan bepul ko‘rsatiladi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi
bandlikning xususiy xarakterdagi nodavlat tuzilmalari ham tashkil etilishiga imkon
bermoqda. Bular xodimlarni tanlash bo‘yicha tijorat agentliklari, o‘quv yurtlari
huzuridagi muassasalar, diniy idoralar huzuridagi va hokazo muassasalardir. Mehnat
birjalari ham ishlab turibdi. Tajribalar ko‘rsatishicha, mehnat birjalari mehnat
bozorining to‘la ma’noda tartibga soluvchi ta’sirchan vositasi bo‘lib qolishi mumkin.
Mehnat birjalari mehnat bozori haqidagi, uning ahvoli va istiqboli to‘g‘risidagi
axborotlarni to‘playdi. Bozor tuzilmasi sifatidagi mehnat birjasi xilma-xil vazifalarni
bajaradi.
Aholi bandligini nodavlat darajada tashkil etish sohasidagi tijorat tuzilmalarining
boshqa shakllari ham mavjud.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat aholini ish bilan ta’minlash va
ishsizlikni bartaraf etish bo‘yicha izchil ijtimoiy-iqtisodiy siyosat olib boradi. Chunki
ish bilan bandlikni oshirish milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, aholi turmush darajasini
oshirish va yuksak taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga qo‘shilishning muhim omili
hisoblanadi. Ish bilan bandlik sohasida davlat siyosatining yuritilishi O‘zbekistonda
amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy ijtimoiy vazifalaridan biridir.
O‘zbekistonda aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosati quyidagi
tamoyillarga asoslanadi:
• mehnat qilish va ishni erkin tanlash huquqini amalga oshirishda barcha
fuqarolarga jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy ahvoli, mansab
mavqei, dinga munosabati, e’tiqodi va jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek
xodimlarning ishchanlik jihatlari hamda ular mehnatining natijalariga bog‘liq
bo‘lmagan boshqa holatlardan katiy nazar teng imkoniyatlarni ta’minlash;
• kishilarning mehnat va tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash va
rag‘batlantirish, ularda mehnat qilish va hayot kechirishda munosib sharoitlarni
ta’minlaydigan unumli va ijodiy mehnat qobiliyatini rivojlantirishga ko‘maklashish;
25

• mehnat qilishning ixtiyoriyligi;
• ish bilan ta’minlanish sohasida ijtimoiy kafolatlar berish va aholini ishsizlikdan
himoya qilishni ta’minlash;
• ijtimoiy himoyaga o‘ta muhtoj va ish topishda qiynalayotgan fuqarolar uchun
mavjud ish joylarini saqlab qolayottan va yangi ish joylarini yaratayottan ish
beruvchilarni rag‘batlantirish;
• ish bilan ta’minlash sohasidagi tadbirlarni ijtimoiy va iqtisodiy siyosatning
boshqa yo‘nalishlari bilan muvofiqlashtirish;
• aholini ish bilan ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish, amalga oshi¬rish
va ularning bajarilishini nazorat qilishda davlat organlari, kasaba uyushma-lari,
xodimlarning vakillik organlari va ish beruvchilarning o‘zaro hamkorligi;
• aholini ish bilan ta’minlash muammolarini hal qilishda davlatlararo hamkorlik.
Respublikada olib borilayotgan islohotlarning tarkibiy qismi hisoblangan ish
bilan bandlik siyosati quyidagi asosiy maqsadlarga erishishni nazarda tutadi:
• tarkibiy qayta qurishni rag‘batlantirish asosida bo‘shab qolgan xodimlarni qayta
taqsimlash jarayonini jadallashtirish;
• ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb etish;
• ish qidirayotganlardan har birini ish bilan ta’minlash.
Ushbu maqsadlarga erishish uchun esa davlat tomonidan quyidagi chora-tadbirlar
amalga oshiriladi:
1. Agar ishsizlik davriy xususiyat kasb etsa, bunda davlat byudjet, fiskal, kredit-
pul vositalarini ishga soladi, ya’ni:
• ish bilan ta’minlashni kuchaytirish uchun ishlab chiqarishga ko‘prok mablag‘
sarflaydi;
• tadbirkorning manfaatdorligini oshirish uchun ssuda hamda kreditlarning foiz
stavkalarini pasaytiradi;
26

• ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarga solinadigan soliqlarni kamaytiradi.
2. Ishsizlikning friktsion va yashirin turlari o‘sganda davlat:
• qaytadan kasb o‘rgatadi;
• ta’lim berish tizimini kengaytiradi;
• bo‘sh ish joylari haqidagi axborotlarni keng tarqatadi;
• mehnat bozori infratuzilmasini rivojlantirishga qaratilgan investitsiya-larni
ko‘paytiradi.
Aholini ish bilan ta’minlashga ta’sir ko‘rsatish usullariga quyidagilarni kiritish
mumkin:
• bevosita (ma’muriy) usullar - qonun yo‘li bilan tartibga solish;
• bilvosita (iqtisodiy) usullar - moliyaviy, monetar, fiskal siyosati. Aholini ish
bilan ta’minlashga davlatning ta’sir ko‘rsatishning quyidagi
turlari mavjud:
• passiv ta’sir ko‘rsatish - ish bilan band bo‘lmagan aholiga ijtimoiy yordam;
• faol ta’sir ko‘rsatish - mehnat taklifini rag‘batlantirish, mehnatga bo‘lgan
talabni rag‘batlantirish, talab va taklifni muvofiqlashtirish chora-tadbirlari (axborot,
maslahat xizmati ko‘rsatish, kasbiy sohada maslahatlar berish, aholining kamroq
raqobatbardosh guruhlari uchun bandlik dasturlarini ishlab chiqish va hokazolar),
mintaqalarga yordam ko‘rsatish chora-tadbirlari va shu kabilar.
Davlatning faol ta’sir ko‘rsatish siyosati hududiy mehnat bozorlari holatidan kelib
chiqadi. Agar hududda ishchi kuchi ortiqchaligi (profitsit) ro‘y berib, taklif hajmi
talabdan yuqori bo‘lsa, u holda davlat ishchi kuchi taklifini kamaytirish va unga
bo‘lgan talabni ko‘paytirishni rag‘batlantirish siyosatini yuritadi. Aksincha, agar
hududda ishchi kuchi tanqisligi (defitsit) kuzatilsa, u holda davlat ishchi kuchi taklifini
ko‘paytirish va unga bo‘lgan talabni kamaytirish yuzasidan aniq, chora-tadbirlarni
belgilaydi.
27

Bugungi kunda respublikamizning deyarli barcha hududlarida ishchi kuchi
ortiqchaligi mavjud va ishchi kuchi bozorida taklif talabdan yuqoridir. Shu bois
ishlashni xohlovchilarning mehnat bozorida erkin harakat qilishlari va mustaqil ish
bilan ta’minlanishlari uchun davlat fuqarolarga bir qancha kafolatlarni nazarda tutadi.
Ya’ni, davlat:
• ish bilan ta’minlash turi, shu jumladan turli mehnat tartibidagi ishni tanlash
erkinligi;
• ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etish va mehnat shartnomasini
g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilishdan ximoyalanish;
• maqbul keladigan ish tanlash va ishga joylashishga bepul yordam berish;
• har kimga kasb va ishga eta bo‘lish, mehnat qilish va ish bilan ta’minlanish
shart-sharoitlari, mehnatga haq to‘lash hamda xizmat pog‘onasidan yuqorilab borishda
teng imkoniyatlar yaratish;
• yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o‘qitish, mahalliy mehnat organlari yoki
ulariing yo‘llanmasi bilan boshqa o‘quv yurtlarida stipendiya to‘lab malakasini
oshirish;
• boshqa joydagi ishga qabul kilinganda sarf kilingan moddiy xarajatlar uchun
qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya to‘lash;
• haq to‘lanadigan jamoat ishlarida qatnashish uchun muddatli mehnat
shartnomalari tuzish imkoniyatini kafolatlaydi.
Davlat tomonidan qo‘llaniladigan tartibga soluvchilarning (iqtisodiy, ijtimoiy,
tashkiliy va huquqiy) o‘rni mehnat bozorida ziddiyatlarni yumshatish, ishchi kuchiga
talab va taklif konyukturasidagi nomuvozanat va ularni inqiroziy
buzilish oqibatlaridan (yalpi ishsizlikning paydo bo‘lishi, ijtimoiy xo‘jalikda
ishga joylashishga imkoniyat yo‘qligi, daromadlarning pasayishi va boshqalardan)
ogohlantirish yo‘li bilan belgilanadi. Ba’zida bozor munosabatlarining ijtimoiy
oqibatlari natijasida shunday sharoitlar shakllanadiki, unda qishloq aholisi bir
28

qismining mehnat qilish va daromad olish huquqlariga ega bo‘lishida jiddiy
qiyinchiliklar vujudga kelishi natijasida turmush darajasi pasayadi. Iqtisodiy tartibga
soluvchilar (soliqlar, mehnat haqi, moliya-kredit vositalari, investitsiyalarning jalb
etilishi, ish bilan bandlikka ko‘maklashish jamg‘armasi va boshqalar) ijtimoiy-iqtisodiy
muhitni yaratishga qaratilgan. Unda qishloq ishchi kuchining harakati talab va taklifga
muvofiq har bir mazkur davrda quyilgan maksad va vazifalarni amalga oshirishda sodir
bo‘ladi. Tartibga soluvchilarning eng muhim yo‘nalishi shundan iboratki, ularning
majmuasi orqali mehnat bozorida nisbiy muvozanatga erishish mumkin.
Mamlakat mehnat potentsinalidan samarali foydalanish va ishsizlikni bartaraf
etishga qaratilgan davlat siyosatining yana bir yo‘nalishlaridan biri «Aholini ish bilan
ta’minlash» hududiy dasturlarining amalga oshirilishidir. Mazkur dastur
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri va viloyatlar miqyosida ishlab chiqilib,
unda iqtisodiyot tarmoqlarida yangi ish o‘rinlari yaratish parametrlari belgilanadi.
Mehnat bozorida davlatning amalga oshiradigan siyosatlaridan yana biri ijtimoiy
himoya siyosatidir. Unga ko‘ra davlat mehnat bozorida raqobatbardosh bo‘lmagan va
ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslarni ishga joylashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘zda
tutadi. Ya’ni, aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish maqsadida korxonalar,
muassasalar va tashkilotlarga ijtimoiy himoyaga muhtoj, ish topishda qiynaladigan va
mehnat bozorida teng sharoitlarda raqobatlashishga qodir bo‘lmagan shaxslarni ishga
joylashtirish uchun ish joylarining eng kam miqdori belgilanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 1 dekabrdagi 504-
sonli qarori bilan tasdiqlangan «Ijtimoiy himoyaga muhtoj, ish topishda qiynaladigan
va mehnat bozorida teng sharoitlarda raqobatlashishga qodir bo‘lmagan shaxslarni
ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam miqdorini belgilash tartibi
to‘g‘risida»gi Nizomga muvofik fuqarolarning ushbu toifasiga quyidagilar kiradi:
• un to‘rt yoshga to‘lmagan bolalari va nogiron bolalari bor yolg‘iz ota, yolg‘iz
onalar hamda ko‘p bolali ota-onalar;
29

•ta’lim muassasalarini tamomlagan yoshlar, ular ta’lim muassasasini
tamomlagandan keyin bir yil davomida;
• O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlaridan, Ichki ishlar vazirligi, Milliy
xavfsizlik xizmati va Favkulodda vaziyatlar vazirligi qushinlaridan bo‘shatilganlar;
• nogironlar va pensiya yoshiga yaqinlashib kolgan shaxslar;
• jazoni ijro etish muassasalaridan ozod kilingan yoki sud qarori bilan tibbiy
yo‘sindagi majburlov choralariga tortilgan shaxslar.
Nogironlar uchun ish joylarining eng kam miqdori xodimlarning ro‘yxatdagi
o‘rtacha soni kamida 34 kishini tashkil etadigan korxonalar uchun, ijtimoiy himoyaga
muhtoj shaxslarning boshqa toifalari uchun esa ish joylarining eng kam miqdori
xodimlarning ro‘yxatdagi o‘rtacha soni 100 va undan ortiq kishini tashkil etadigan
korxonalar uchun belgilanadi.
Nogironlar uchun barpo etiladigan yoki ajratiladigan ish joylarining eng kam
miqdori xodimlarning ro‘yxatdagi o‘rtacha sonining kamida 3,0 %i miqdorida
belgilanadi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslarning boshqa toifalari uchun korxonalar
tomonidan barpo etiladigan yoki ajratiladigan ish joylarining eng kam soni aniq,
korxonalarning salohiyati va ularning moliyaviy ahvolidan kelib chiqib belgilanadi.
Bunda ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun, nogironlardan tashqari, barpo
etiladigan (ajratiladigan) ish joylari soni xodimlarning ro‘yxatdagi o‘rtacha sonining
4,0 %igacha belgilanadi.
Ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar ko‘rsatilgan toifalarining xarakterli talablariga
muvofik, keluvchi mehnat sharoitlarini ta’minlovchi ish joyi ijtimoiy himoyaga muhtoj
shaxslar uchun barpo etilgan (ajratilgan yoki band qilib quyilgan) ish joyi hisoblanadi,
ya’ni:
• nogironlar uchun - salomatligi va mehnat faoliyatiga nisbatan quyiladigan
belgilangan aksil ko‘rsatkichlar hisobga olingan holda xodimga mehnat operatsiyalarini
to‘siqsiz bajarish imkonini beruvchi ish joylari;
30

• kasb-xunar ta’limiga ega bo‘lmagan yoshlar uchun, ular umumta’lim
muassasalarini tamomlaganlaridan keyin bir yil davomida - shogirdlik ish joylari yoki
maxsus kasb-xunar tayyorgarligini talab qilmaydigan ish joylari;
• o‘rta maxsus va kasb-xunar ta’lim muassasalarini tamomlagan yoshlar,
shuningdek harbiy xizmat qo‘shinlaridan bo‘shatilgan shaxslar uchun ular o‘quv
yurtlarini tamomlaganlari yoki bo‘shatilganlaridan keyin bir yil davomida -ularning
kasb-xunar tayyorgarligiga muvofiq keluvchi ish joylari;
• yolgiz ota, yolgiz onalar hamda ko‘p bolali ota-onalarga - bolalarni tarbiyalash
va mehnat majburiyatlarini bajarishni birga qo‘shib olib borish imkonini beruvchi
o‘zgaruvchan jadvalli ish joylari;
• jazoni ijro etish muassasalaridan ozod kilingan yoki sud qarori bilan tibbiy
yo‘sindagi majburlov choralariga tortilgan shaxslar uchun - maxsus malakani talab
qilmaydigan har qanday ish.
Qonunchilikka ko‘ra, ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun barpo etilgan
yoki ajratilgan mehnat o‘rinlariga joylashtirish ish beruvchi tomonidan tuman (shahar)
bandlikka ko‘maklashish markazining yo‘llanmasi bo‘yicha yoki mustaqil ravishda
amalga oshiriladi.

Xulosa
Iqtisodiy islohot jarayonida mehnat samaradorligining ortishiga qarab, aholining
mehnat bilan bandligi darajasi umuman mamlakat bo‘yicha pasayish tendentsiyasiga
ega. Yaqin kelgusida respublikamizda ish bilan bandlikning rivojlanish xususiyatlari ana
shunday kechadi. Bu erda yuqori samarali iqtisodiyot nisbatan kamroq miqdordagi
31

xodimlarga ehtiyoj sezadi, shu bilan birga aholining ishchi o‘rinlariga bo‘lgan ehtiyoji
ham biroz kamayadi, chunki mehnat bilan ijtimoiy foydali bandlikning boshqa
sohalariga qiziqish ortadi.
Kishilarning ijtimoiy zarur ish bilan bandlikka bo‘lgan ehtiyoji va uni amalga
oshirish imkoniyatini rejali tartibga solib borish lozim. Bundan maqsad insonning
faoliyat ko‘rsatish, shart-sharoitlarni yaxshilash va iqtisodiyotning samarali ishlashini
ta’minlashdir.
Ish bilan bandlikning samaradorligini davlat taraqqiyotining mafkurasi aks
ettiradigan ko‘rsatkichlar bilan tavsiflab berish mumkin. Bular mehnat resurslarining
ijtimoiy foydali faoliyatida ishtirok etish xususiyatlariga asoslangan taqsimlash
proportsiyalaridan iboratdir. Ular mehnat unumdorligining o‘sish darajasi, aholining
ishga bo‘lgan ehtiyoji qondirilishi va ish bilan to‘liq bandlikka erishilishi kabi
ko‘rsatkichlar bilan ifodalaniladi. Chunki ijtimoiy mehnat unumdorligi qanchalik yuqori
bo‘lsa, jamiyatda xodimlarning daromadlari va moddiy shart-sharoitlar shunchalik
ko‘proq to‘planadi. Ayni vaqtda mehnat sohasini texnik-tashkiliy tomonidan
takomillashtirish, kadrlar malakasini oshirish, aholi guruhlarining mehnat va turmush
sharoitining o‘ziga xos tomonlarini hisobga olish imkonini beradi.
Ish bilan bandlik samaradorligining xususiyatlaridan yana biri mehnatga
qobiliyatli aholining ish bilan ta’minlanganlik darajasidir. Iqtisodiy jihatdan bu
ko‘rsatkich aholining ish va ish o‘rinlariga bo‘lgan ehtiyojini aks ettiradi.
Ish bilan bandlik samaradorligining uchinchi xususiyati ishlovchilarning
mamlakat iqtisodiyotining tarmoqlari bo‘yicha taqsimlash tuzilmasidan iboratdir.
Hozirgi vaqtda aholining ish bilan bandligi bo‘yicha iqtisodiyotdagi tarmoq tuzilishi
mavjud jamiyat mehnat potentsialidan foydalanish samaradorligi darajasi pastligini aks
ettiradi va u tubdan o‘zgartirishga muhtojdir.
Nihoyat, ish bilan bandlik samaradorligining to‘rtinchi xususiyati
ishlovchilarning kasb-malaka guruhlariga bo‘linishi hisoblanadi. U ish bilan band
aholining kasb-malaka guruhlari bo‘yicha taqsimlanishi hamda malakali xodimlarga
bo‘lgan ehtiyoj bilan mutanosiblik darajasini aks ettiradi.
32

Davlatning to‘lov talabini ko‘paytirishga yo‘naltirilgan xilma-xil usullar
vositasida iqtisodiyotga aralashuvi orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish va buning
natijasida ish bilan bandlikni kengaytirishga erishish mumkin. Bunda hal qiluvchi rol,
Keyns nazariyasiga ko‘ra, xususiy sarmoya qo‘yilmalarini davlat tomonidan
rag‘batlantirish va tartibga solish hisoblanadi. Sarmoya qo‘yilmalarini kengaytirish
ishlab chiqarishni rivojlantirish asosida aholining ish bilan bandligini oshirishni
anglatadi. Ammo, faqat 40 va 50-yillarga kelib, keynschilik «ish bilan to‘la bandlik»
shiori asosida burjua iqtisodiy nazariyasi va amaliyotining tashkilotchilariga aylandi.
40-yillar o‘rtalarida ishsizlikni tartibga solish bo‘yicha paydo bo‘lgan rasmiy hukumat
hujjatlari va qonunchilik, odatda ish bilan to‘liq bandlikni miqdor jihatdan aniqlamagan.
U, masalan, inglizlarning oq kitobi «Ish bilan bandlik siyosati» (1944 yil) va
Amerikaning «Ish bilan bandlik to‘g‘risida hujjat»larida (1946 yil) ham yo‘q. Urushdan
keyingi «Ish bilan to‘liq bandlik» siyosati aslini olganda ishsizlikni tugatishni maqsad
qilib qo‘ymagan. Ishsizlikning 2-4% doirasida, albatta, mavjud bo‘lishini burjua
iqtisodchilari minimal yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdor deb qarashgan.
Mehnatga qobiliyatli aholini ijtimoiy xo‘jalikka jalb qilishning eng yuqori
darajasi sifatida talqin qilish ham o‘zgarib boryapti. Ish bilan to‘liq bandlikka aholini
jalb qilishning har qanday darajasida erishish mumkin, bunda u aholining ish o‘rinlariga
bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga muvofiq kelishi, taklif etilayotgan ish o‘rinlari
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq oqilona bo‘lishi lozim. Bu o‘rinda iqtisodiy
jihatdan maqsadga muvofiq ish o‘rni deganda shunday ish o‘rni tushuniladiki, u
insonning yuksak mehnat unumdorligiga erishishi, o‘zi va oilasining yaxshi yashashi
uchun etarli bo‘ladigan daromadga ega bo‘lishi tushuniladi. Shu bilan birga bu ish o‘rni
uning salomatligiga zarar etkazmasligi va insoniy qadr-qimmatini erga urmasligi kerak.
Shunday qilib, ish bilan to‘liq bandlik mehnatga qobiliyatli barcha fuqarolarni
kasbiy mehnat sohasiga jalb qilishni anglatmaydi. Inson o‘z istagi bo‘yicha ijtimoiy
foydali mehnatda bandlik sohalaridan birini (kasbiy mehnatni, uy xo‘jaligini xususiy
korxona va xususiy tadbirkorlik va shu kabilarni) tanlashga haqlidir. Biroq tartibga
soluvchi¬ asosiy faoliyat turi daromad keltiruvchi, shaxs farovon¬li¬gini oshiruvchi va
rivojlantirishini ta’minlovchi kasbiy mehnat bilan band bo‘lishdir. Kasbiy mehnat bilan
33

band bo‘lish darajasi xodimlar umumiy sonining ular ishlayotgan korxona qanday
tashkiliy-huquqiy shaklga ega bo‘lishidan qat’i nazar mehnat resurlari soniga nisbati
bilan belgilanadi. Buning ma’nosi shuki, aholining ish bilan bandlikdagi mazkur
proportsiyasi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish manfaatlari, uni jadallashtirish
natijalari, fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligini oshirish manfaatlariga to‘liq
mos kelishi zarur. Shu bilan birga sog‘lom avlodni etishtirishga, yuqori malakali, yaxshi
ta’lim olgan serharakat xodimlarni tarbiyalashga qulay sharoit yaratib berilsa, aholining
bunday bandligining proportsiyasi eng maqbul deb hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati.
1. O‘ zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasi. T., " O‘ zbekist o n 2009 y.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan
34

qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 20 11 yilning asosiy yakunlari va
201 2 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 201 2 yil 2 6 yanvarda bo‘lib
o‘tgan majlisidagi « 2012yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil
bo’ladi » nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 201 2 y
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan
qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 2009 yilning asosiy yakunlari va
2010 yilda 4. O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 yanvarda bo‘lib
o‘tgan majlisidagi «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini
yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 2010 y
5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jaxon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo‘llari va choralari” nomli asarini
o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. T, “Iqtisodiyot” 2009 y.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi
to‘g‘risida. 2010 yil 27 yanvar.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida.
2009 yil 20 yanvar, PQ-1041-son.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real sektori
korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport
salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida. 2008 yil 28 noyabr, PF-4058-
son.
35

Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy siyosat sohasidagi tajribalar

Sotib olish