Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	96.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	История

Rossiya imperiyasi bosqini arafasida O'rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli

harakatidir. Jadidlar ma’rifat yulidan borib millatni uyg’otgach, mustakillikni
qo’lga 4 kiritish rejasini tuzdilar. Podsho Rossiyasi yurgizgan siyosat usha davrda
chop etilgan maqolalarda, jumladan, ulug’ shoir va yozuvchi Abdulhamid
Chulponning «Kecha va kunduz» nomli romanida uz ifodasini topgan. Bu
romanida Chulpon jadidlar tilidan shunday xitob qiladi: «...Bizning
mamlakatimizga rus hukumati bir «mustamlaka» deb qaraydi, ya’ni
mamlakatlarning o’gayi singari... Shuning uchun bu yerga yaxshi amaldorni
yubormaydi. Bitta-yarimtasi adashib kelib qolma-sa... Ulardan bizga do’st yuk...
Bizning do’stimiz — o’zimiz! Bizning do’stimiz — millat! Ular — millat
dushmanlari... Biz ularga dushman! Shuni unutmangiz!» Xaqi q a t tan ham jadidlar
millat ko’zini ochishga intildilar. Yangi maktablar tashkil etib, millat bolalarini
diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy ilmlardan boxabar qilib, ma’naviyatni
yuksak darajaga ko’tarishni chin kungildan istadilar. Jadidlarning bu tariqa sa’y-
xarakati beiz ketmadi, albatta. Isti q lol kunlarida ularning nomlari hurmat-extirom
ila tilga olinmoqda. O’zbek xonliklarining podsho Rossiyasi tomonidan bosib
olinishi va mustamlakachilik siyosati to 1991 yilga qadar siyosiy arboblar,
tarixchilar, faylasuflar tomonidan noto’g’ri talqin kilindi. Bu tarix sobik Sho’ro
davri manfaatlariga moslab yozildi. Aslida bu qarashlar haqiqatga tamomila zid
edi. Negaki, o’zbek baxodirlari, halq qo’zg’oloni rahbarlari Po’latxon, Dukchi
eshon, Solih oxun, Abdurahmon Jevachi, Namoz Pirimqulov, hatto Kurbonjon
dodxohga o’xshagan mard onalarimiz qo’liga qurol olib bosqinchilarga qarshi
chiqdilar. Xalqni bosqinchilarga qarshi kurashga otlantirishning oldingi marrasida
turdilar. Millat uchun kurashgan xalk, qahramonlari so’nggi tomchi qonlari
qolgunicha dushman bilan olishdilar. O’zbek baxodirlari jasorati ro’parasida
zamonaviy texnika, qurol-yarog’ bilan hamla qilayotgan chor Rossiyasi zobitlari
ham ular jasoratini e’tirof etishga majbur buldilar. Vaxolanki, usha boskinchilar
O’rta Osiyo yerlarini osonlikcha qo’lga kiritish rejasini tuzishgandi. Ajdodlarimiz
qalbida jilolangan qahramonlik tuyg’usi zolimlarni hayratga soldi, ular o’z
9

korxonalarini rivojlantirish uchun mablagiarga ega yemasdi. Faqat amirlikning
yirik shaharlarida kosiblar sexlariga o’xshash korxona tuzgan ustazodalar bo’lib,
ular ham chog’roqqina ustaxonalarni zo’rg’a ta’minlar edi. Sanoat ishlab
chiqarishining asosiy tarmog’i gilam va namat tayyorlash bo’lgan. Gilamlarga chet
yellarda ham talab katta bo’lib, Buxoro amirligi ularni katta miqdorda xorijga,
jumladan, Rossiyaga sotar edi. O’rta Sharq, O’rta Osiyo shaharlari va Rossiya
bozorlari Buxoro gilamlariga to’la edi. Ichki va tashqi bozorlarda Buxoro ip-
gazlama matolari, ko’nchilik, zardo’zlik, kumush va oltin kandakorlik buyumlari,
bo’yoq va sovun mahsulotlari bilan ham tanilgan edi. Buxoro ustazodalarining
oltin va kumushdan yasagan buyumlari ayniqsa dong taratgan.
20

(doimiy yoki favqulodda) soliqlarning qariyb 25 turi bo’lgan. Bu yig’imlar miqdori
xoniar va amaldorlar zo’ravonligiga bog’liq bo’lgan. "Dehqonlar yer solig’i —
solg’ut, chorva solig’i — zakot, o’tloqlardan foydalanganlik uchun cho’ppuli,
turarjoylari uchun o’tov solig’i to’lashgan. Bunday soliqlardan tashqari dehqonlar
turli-tuman majburiyatlar — begorni bajarishga ham majbur edilar. Sug’orish
tizimi bilan bog’liq bo’lgan ishlar — kachi ular orasida eng og’iri bo’lgan. Xiva
dehqonlari har yili kanallarni tozalashga, ko’tarmalarni qurish va qayta tiklashga,
to’g’onlar va ko’priklarni ta’mirlashga chiqishlari lozim edi. Dehqonlar o’z ish
qurollari va ovqati bilan kelishgan. Ishga chiqmaganlar esa muayyan mablag’ni
xazinaga to’lashi shart bo’lgan. Jarchi o’z foydasiga "afanakpul yig’gan, ishlar
nazoratchisi va mutasaddisi ham o’z ulushini olgan. Sug’orish tizimidagi ishlar
dehqonlami yezib beri shning eng og’ir shakllaridan biri edi. Aholining 90 foizini
tashkil yetgan dehqonlar sug’orma yerlarning atigi 5 foiziga egalik qilishardi.
Yersiz va kam yerli dehqonlar esa yirik zamindorlar yerlariga va vaqf yerlarida
ishlab berishardi. Dehqonlar ulushbay yoki hosilning teng yarmi tizimi bo’yicha
mehnat qilishgan Ishlar yakunlanganidan keyin odatda yer egasiga hosilning 40—
50 foizini berishgan. Ulushchilar chorakorlar, teng yarmiga ishlovchilar esa
yarimchilar deb atalgan. Yeri ham, asbob-uskunalari ham, ishchi qoramoli ham
bo’lmagan dehqonlar esa zamindorlar qo’lida har qanday shart asosida ishlashga
majbur edilar. Ularni xizmatkor (batrak) deb Bozor maydoni. XIX asr oxiri
atashib, ovqatlanishlariga 19 zo’rg’a yetadigan arzimas haq berib ishlatishardi.
Ularning yelkasiga zo’raki shartnomalar yuki osilgan edi. 10
Qarzdor dehqonlar o’z
qarzlarini uzish uchun ma’lum vaqt davomida ishlab berishlari lozim edi. Qarzini
to’lamasdan turib ular xo’jayini xizmatidan keta olmasdilar. Shu zaylda, yersiz
dehqonlar soni yildan-yilga o’sib bordi. Ular tobora xonlar, beklar va ularning
amaldorlariga qaram bo’lib boraverishdi. Bularning bari Xiva xonligining umumiy
iqtisodiy va ijtimoiy ahvoliga salbiy ta’sir o’tkazdi. Sanoatning rivojlanishi.
10
G.Xidoyatov. V.Kastetskiy. O’zbekiston tarixi. 9-sinf uchun darslik. 102-bet.
24

bosqinchilik yurishining uchinchi bosqichi (1873—1879) shu tarzda tugadi. Uning
katta qismi Rossiya imperiyasil tomonidan bosib olindi yoki Xiva va Buxoro kabi
Rossiyaga vassal davlatlarga aylantirildi. O’rta Osiyoda markazi Ko’ktepa bo’lgan
turkman qabilalari hududigina zabtj yetilmay qolgandi. Suvsiz cho’l orqali qal’a
tomon borish uchun uzoq tayyorgarlik ko’rish zarur edi. Biroq 1879-yil iyulda
Angliya Afg’oniston hududining bir qismini bosib oldi, natijada inglizlar uchun
O’rta Osiyoga yo’l ochildi. Shu bois, 1879-yil iyulda Krasnovodskdan general
I.Lazerev qo’mondonligi ostidagi harbiy qo’shin zudlik bilan bu yerga jo’natildi.
Hujum qilishga bo’lgan birinchi urinish podsho qo’mondonlarining mag’lubiyati
bilan tugadi. 1880-yil may oyida M.Skobelev qo’mondonligi ostidagi qo’shin
tomonidan ikkinchi bor urinib ko’rildi. Uch oylik qamaldan so’ng qal’a qo’lga
kiritildi. Bosib olingan yerlardan markazi Ashxobod bo’lgan Kaspiyorti viloyati
tuzildi. Turkman qabilalari 1885-yilga boribgina podsho qo’shinlari tomonidan
zabt yetildi. Shu bilan Rossiya imperiyasining O’rta Osiyo hududidagi bosqinchilik
yurishining to’rtinchi bosqichi (1880-1885) tugadi4 . Shunday qilib, bosib olingan
hududlarda besh viloyat: Sirdaryo, Yettisuv, Farg’ona, Samarqand va Kaspiyorti
viloyatlaridan iborat tarkibda Turkiston generalgubernatorligi tashkil topdi.
Qo’qon xonligi tugatilib, gubernatorlik tarkibiga kiritildi. Buxoro amirflgi va Xiva
xonligi Rossiya imperiyasining protektoratiga aylandi. 6
1.2. Xonliklarning boshqaruv tizimi
Buxoro amirligining davlat tuzilishi va madaniy hayoti XIX asr oxirida
Buxoro amirligi aholisi million kishi atrofida bo’lgan. Uning tarkibiga Zarafshon
vodiysi, Qashqadaryo, Surxondaryo vohasi va hozirgi Tojikiston hududining ayrim
viloyatlari, hozirgi Turkmanistonning Murg’obgacha bo’lgan bir qismi kirar edi.
Shahar va qishloqdagi aholining ko’pchilik qismida o’zbeklar, tog’ va tog’oldi
6
Ziyoyev X.Z Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. 67-bet.
15

va chor Rossiyasi bosqini, mustamlakachilik siyosati yurgizilishi, uyg’onish davri
elchilari sifatida jadidlarning tarix maydoniga kirib kelishi hamda XX asr
boshlarida fan, adabiyot va 6 san’atning rivojlanishi. Darslikda ushbu mavzular
sodda, haqqoniy va ixcham tasvirlashga xarakat qilindi. Tarix o’tmishdagi
voqyealardan to’g’ri xulosalar chiqarib, xalqlararo do’st-qardosh bo’lib hayot
kechirish uchun ham o’rganiladi. Ana shundagina tarix ilmi o’z vazifasini to’la ado
etgan bo’ladi. Shuning uchun darslikda uchragan ayrim «rus boskinchilari», «rus
shovinistlari» kabi iboralar ishlatilganda aslo uni rus xalqiga tadbiq etilishi
xaqiqatga xilofdir. O’rta Osiyo hududini bosib olgan va xalqlarga jabrzulm
o’tkazgan rus hukmdorlari, generallari, o’zgalar boyligi va xom ashyosini
o’marishga ishtiyoqmand savdo-sanoat doiralari asosiy aybdorlardir. Buni turli
anglab yetishda haqqoniy haqiqat, ya’ni tarix fani yordamga keldi. Xullas, biror
davlat tanaazulga yuz tutar ekan, biror millat milliy davlatchiligidan mahrum
bo’lar ekan, uning butun og’irligi siyosiy arboblar zimmasiga tushadi, ular tarix
oldida mas’ul va javobgardirlar. Mamlakatni tanazzul botqog’idan olib chiqqanlar,
mustaqil davlat bunyod etganlar el-ulus, millat va Vatan ardog’ida buladilar1 3
.
1.1. XIX asr o’rtalarida O’rta osiyo davlatlarining hududi va aholisi.
Qo’qon xonligining bosib olinishi va uni Turkiston general- gubernatorligi
tarkibiga kiritilishi Qo’qon xonligi Rossiya imperiyasining O’rta Osiyodagi
strategiyasida alohida ahamiyat kasb etardi. U Rossiya imperiyasi qo’shinlari
tomonidan 1865-yilda egallab olingan Xitoyning g’arbiy qismi - Hindiston o’lkasi
bilan bevosita aloqador edi. Qo’qondan Qashqarga, undan esa Hindiston hududiga
to’g’ri yo’l borardi. Bu paytda Qo’qonda Xudoyorxon boshliq ming urug’i sulolasi
hukmronlik qilardi. Haddan ortiq soliqlardan va son-sanoqsiz turli
majburiyatlardan azob tortgan aholi uning boshqaruvidan norozi edi. Mamlakatda
3
J.Rahimov. O’zbekiston tarixi. 9-sinf uchun darslik. T., O’qituvchi, 1999, 3-6 betlar.
11

Kirish .
Kurs ishining dolzarbligi . O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy
ahvoli va Rassiya imperiyasining bosqini o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar tarixshunoslik
nuqtai nazaridan juda muhimdir. XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo xonliklari
o‘zining siyosiy mustaqilligi, iqtisodiy tuzilishi va ijtimoiy tizimi bilan ajralib
turardi. Biroq, Rossiyaning bosqini va uning bosib olish siyosati mintaqaning
ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmasida keskin o‘zgarishlarga olib keldi. Bu jarayonlar
nafaqat O‘rta Osiyo xalqlarining turmush tarzini, balki mintaqaning iqtisodiy,
siyosiy va madaniy rivojlanishini ham chuqur o‘zgartirdi.Kurs ishining dolzarbligi
shundadirki, u XIX asr o‘rtalaridagi O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy
tizimini, sug‘orish va yer mulkdorligi tizimini tahlil qilishga yo‘naltirilgan.
Shuningdek, ushbu ish O‘rta Osiyo xonliklarining Rassiya imperiyasi tomonidan
bosib olinishi jarayonini yoritadi va ularning iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga qanday
ta’sir ko‘rsatganini ko‘rsatib beradi. 1
Mintaqaning iqtisodiy rivojlanishining o‘ziga
xos jihatlari, xususan, sug‘orish tizimining ahamiyati, yer egaligi va soliq tizimi
kabi masalalar hamda bu tizimlarning Rassiya bosqini bilan qanday o‘zgarishlarga
duchor bo‘lgani o‘rganishning dolzarbligini oshiradi. Bundan tashqari, O‘rta Osiyo
xonliklarining o‘tmishdagi iqtisodiy va siyosiy tuzilmasi haqida zamonaviy
tadqiqotlar va tarixiy xulosalar chiqarish, bugungi kunda mintaqaning siyosiy va
iqtisodiy rivojlanishiga nisbatan yanada aniqroq tahlillar qilishga yordam beradi.
Kurs ishining maqsadi . Ushbu kurs ishining maqsadi XIX asr o‘rtalarida
O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini o‘rganish va Rassiya
imperiyasining bosqini arafasida mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmasidagi
1
Karimov I A O’zbekiston: milliy istiklol, iqtisod, mafkura. 1-jild. T., “O’zbekiston”, 1996. 48-b.
3

2025 ___”___ 2025 ___”___ʻʻ ʻʻ
Mundarija:
KIRISH………………………………………………………………………..3
I- Bob. O’rta osiyo xonliklarining ijtimoiy tuzilishi va boshqaruv tizimi…8
1.1. XIX asr o’rtalarida O’rta osiyo davlatlarining hududi va aholisi…………11
1.2. Xonliklarning boshqaruv tizimi……………………………………………15
II- Bob. O’rta osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli………………..21
2.1. Yer egaligi, soliq tizimi, hunarmandchilik va savdo-sotiq…………………23
2.2. Sug’orish tizimi va tartiblari……………………………………………..27
Xulosa……………………………………………………………………..29
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….33
2

ayniqsa, suv resurslari cheklangan va keng hududlarda amalga oshirilgan bo‘lsa,
juda muhim ahamiyat kasb etgan. Suv manbalarini boshqarishdagi muammolar,
ayniqsa, daryolarning yuqori oqimdan kelib chiqqan xavf-xatarlar, ko‘plab
kanallarda suv taqsimoti bo‘yicha o‘zaro nizolar va tarmoqlarni bir-biri bilan
bog‘lashdagi qiyinchiliklar sodir bo‘lgan. Xonliklar o‘rtasidagi siyosiy beqarorlik
va boshqaruv tizimidagi zaifliklar sug‘orish tizimining ishlashiga salbiy ta’sir
ko‘rsatgan. Suv manbalarining chegaralanganligi va qishloq xo‘jaligi sohasidagi
yuqori talablar sug‘orish tizimining samarali ishlashini talab qilgan. Har bir
dehqon, yerning turiga qarab, ma'lum miqdorda suv olish uchun o‘zaro kelishuvlar
tuzgan. Shu bilan birga, noto‘g‘ri va ortiqcha sug‘orish yerning sho‘rlanishiga olib
kelgan.
Sug‘orish tizimining ishlashida ijtimoiy tartibni ta’minlash va boshqarish muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan. Buxoro xonligi, Xiva va Qo‘qon xonliklarida sug‘orish
tizimining boshqarilishi ko‘pincha yuqori ijtimoiy qatlamlar, boylar va amaldorlar
tomonidan amalga oshirilgan. Dehqonlar va kambag‘allar esa asosan bu tizimdan
eng kam foyda ko‘rganlar bo‘lgan. Shu sababli, yer sug‘orishining boshqarilishida
adolatsizlik va noto‘g‘ri taqsimotlar ijtimoiy noroziliklar va isyonlarga olib kelgan.
Sug‘orish tizimi nafaqat qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga yordam berdi, balki bu
tizimning o‘zgarishi va takomillashishi, xonliklar orasidagi siyosiy va iqtisodiy
raqobatni ham oshirdi. O‘rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy mustahkamligi, asosan,
sug‘orish tizimi orqali erishilgan hosildorlik va yerni samarali boshqarish orqali
ta'minlandi.
Sug‘orish tizimi XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo xonliklarining qishloq
xo‘jaligi va iqtisodiyotining rivojlanishida muhim o‘rin tutgan. Sug‘orish
tizimining samarali ishlashini ta'minlash uchun maxsus kanallar, zanjirli tizimlar
va tabiiy suv manbalaridan foydalanilgan. Biroq, bu tizim ko‘plab ijtimoiy va
iqtisodiy muammolarni keltirib chiqargan, shu jumladan, adolatsiz suv taqsimoti va
29

II- Bob. O’rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli
Xiva xonligining davlat tuzilishi va ijtimoiy-siyosiy hayoti Xiva xonligining
ijtimoiy-siyosiy tuzumi XIX asr oxiri — XX asr boshlarida deyarli o’zgarmadi.
Rossiya imperiyasi hukumati Xivani doimiy nazoratda tutar va ichki siyosatdagi,
shuningdek, tashqi siyosatdagi arzimas o’zgarishlarni Xiva hukumati Turkiston
general-gubernatori bilan kelishib olishi lozim edi. Xon ustidan nazorat qilish
maqsadida 7 kishidan iborat Kengash (devon) ta’sis yetilgan bo’lib, ulardan to’rt
nafari podsho hukumati ma’muriyati vakillari edi. Amudaryoning bir zamonlar
Xiva xonligi tasarrufida bo’lgan va Gandimiyon shartnomasiga ko’ra Rossiya
ixtiyoriga olgan o’ng qirg’og’i hududida Turkiston general-gubernatorligining
Amudaryo bo’limi tashkil yetilgan bo’lib, uning boshlig’i ayni mahalda
Rossiyaning Xiva xonligidagi vakili sifatida mamlakatni boshqarishda 16 xonning
hamma harakatlari ustidan nazoratni amalga oshirar edi. Xonlik qo’ng’irot urug’i
avlodiga mansub xon boshida turuvchi feodal monarxiya edi. Qo’ng’irotlar siyosiy,
ijtimoiy hayotda va harbiy ishlarda uning suyangan tog’i edi. Qo’ng’irotlar ming
yillik tarixga ega va o’zbek xalqining madaniy rivojlanishida muhim rol o’ynagan
turkiy urug’dir. Xon cheklanmagan mustabid ma’muriy-sudlov va harbiy
hokimiyatga ega edi. U mamlakatni qo’ng’irot urug’i zodagonlari, saroy a’yonlari
va oliy ruhoniylar guruhi madadiga tayanib boshqarardi. Demak, siyosatni, davlat
faoliyatini belgilashda xon hokimiyati Xiva xalqining manfaatlari bilan hyech bir
21

6.Karimov I.A. Xavfsizlik va barkaror tarakqiyot yulida. 6-jild. T., «O’zbekiston»,
1998.
7.Karimov I.A. Stabilnost i reformы. Stati i vыstupleniya. Paleya. Moskva, 1996.
8.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. T., «Shark.», 1998.
9.Azizxo’jayev A. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T., Sharq,
2000.
10.Axmedov. B. O’zbek ulusi T. Meros.1991.
11.Axmedov.B. O’zbekiston halqlari tarixi manbalari. T. O’qituvchi. 1991.
12.Abulg’ozi Bahodurxon. Shajarai turk. T., Cho’lpon 1990
13. Ahrarov, A. (1984). O‘rta Osiyo tarixi . Toshkent: Fan.
14. Abdullaev, R. (2009). O‘rta Osiyo va uning xonliklari tarixiy tahlili . Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti.
15. Jalilov, I. (2015). Xonliklar va o‘rta asrlar sug‘orish tizimi . Toshkent: Sharq.
16. Kamilov, S. (2010). O‘rta Osiyo iqtisodiyoti va uning rivojlanish tarixi .
Toshkent: O‘zbekiston davlat nashriyoti.
17. Khodjaev, B. (2004). O‘rta Osiyoning sug‘orish tizimi va uning taraqqiyoti .
Buxoro: Buxoro universiteti nashriyoti.
18. Sattorov, I. (2006). O‘rta Osiyo tarixidagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar .
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi.
19. Peshkova, N. (2010). XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy-
ijtimoiy ahvoli . Samarqand: Samarqand universiteti nashriyoti.
20. Islomov, M. (2002). O‘rta Osiyo va uning xonliklarining siyosiy tarixi .
Toshkent: Yangi O‘zbekiston.
34

xonga qarshi muxolifat kuchayib bormoqda edi. Abdurahmon Oftobachi
(valiahdning tarbiyachisi) boshchiligidagi qipchoqlar xonga oshkora qarshi turgan
muxolifatning asosiy kuchi edi. Ular 1875-yilning iyulida qo’zg’alon boshladilar
va qo’zg’alon Qo’qon xonligining asosiy shaharlariga yoyildi. Qo’zg’alonchilarga
qarshi jo’natilgan, eng ishonchli va xonga sodiq deb hisoblangan qo’shin
qo’zg’alonchilar tomonga o’tdi. Qo’zg’alonchilarning birlashgan kuchlari
Xudoyorxonning to’ng’ich o’g’li Nasriddinni xon deb e’lon qildilar. Ular O’sh,
Namangan, Andijon, Asaka shaharlarini egallashdi. 2-avgustda Marg’ilon hokimi
Murodbek ham ularga qo’shilib, Qo’qon tomonga lashkar tortib bordi. Qo’qonda
ko’tarilgan qo’zg’alon to’g’risidagi xabar xon hokimiyatining zulmidan eng ko’p
aziyat chekayotgan xalq orasida g’alayon keltirib chiqardi. Xonning yaqinlari
bo’lgan amaldorlar va uning soqchilari poytaxtni tashlab qochishga majbur
bo’ldilar. Xonning ikkinchi o’g’li, akasiga qo’shilgan Muhammad Amin
boshchiligidagi xon qo’shining qolgan yarmi ham shahardan chiqib ketdi.
Voqyealar fojialiugashi mumkinligini his qilgan Xudoyorxon oila a’zolari va
a’yonlari bilan 1875-yil 5-avgustda Xo’jand tomonga yurdi. Shahardagi Rossiya
diplomatik missiyasi vakillari ham u bilan birga ketdi. 6-avgust kuni Xudoyorxon
Xo’jandga yetib keldi, so’ng Toshkentga yo’l oldi. U yerda general-gubernator
Kaufman bilan uchrashdi va Orenburgga jo’natib yuborildi. Rossiya imperiyasi
hukumati Xudoyorxonni o’z himoyasiga oldi. Qo’qon xonligini bosib olish uchun
bahona bo’ldi. Qo’zg’alonchilar qo’shini qo’mondoni vazifasini o’z zimmasiga
olgan Abdurahmon Oftobachi Xo’janddan 50 km masofada jovlashgan Mahram
qaVasini egalladi. Unga qarshi yurishga general Kaufman boshchilik qildi. Uning
qo’mondonligi ostidagi qo’shinlar Abdurahmon Oftobachiga qarshi 1875-yil 22-
avgust tongida Mahram qal’asiga hujum qildi. Jang kun bo’yi davom etib, ustunlik
goh u tomonga, goh bu tomonga o’tib turdi. Podsho qo’shinlari kazaklar
qismlaridan general Skobelev qo’mondonligi ostidagi piyodalar va general
Golovachov qo’mondonligi ostidagi artilleriya harakatlarini qovushtirib, ulardan
12

boshqozi diniy-sudlov ishlariga rahbarlik qilardi. Sud hokimiyatiga amirning o’zi
rahbarlik qilardi. Sud tizimida amirdan keyin ko’rib chiqilayotgan ish yuzasidan
fatvo (xulosa) tuzuvchi muftiylar devoniga i rahbarlik qiluvchi bosh qozi turardi.
Joylarda sud hokimiyatini qozilar idora yetardi. Polisiya hokimiyati esa mirshablar
(tungi qorovullar boshliqlari) qo’lida jamlangan edi. Oliy amaldorlar qatoriga
qonunlar ijro etilishii, din musaffoligi va axloq muhofazasi, shuningdek, bozordagi
tarozilar va o’lchovlar ustidan nazorat qiluvchi rais ham kirardi. Rais bosh qoziga
bo’ysunardi. Bosh rais amir va bosh qoziga ma’lumot bilan shaxsan kelishi
mumkin edi. Uchala oliy amaldor — qushbegi, devonbegi va bosh qozi har doim
Buxoroda bo’lishi lozim edi. Beklar va ularning mol-mulkini harbiy ta’lim ko’rgan
askarlar — navkarlar qo’riqlashardi. Mahalliy ma’muriyat — aminlar, oqsoqollar
hamda bekliklar vakillari va amir farmonlarini ijro yetishi shart bo’lgan
ruhoniylardan iborat edi. Barcha sohalardagi amaldorlar beklar va amirlikning oliy
amaldorlari safi ularning o’g’illaridan, ko’pincha aslzoda beklar va xonlarning
xonzoda deb nomlanuvchi tabaqasidan to’ldirilar edi. Buxoro amirligi 27 ta
beklikka bo’lingan edi. Beklar shaxsan amir tomonidan tayinlanar va lavozimidan
bo’shatilar edi. Beklar huzurida ularning qarindoshlari yoki yaqin kishilaridan
tayinlangan ulkan amaldorlar guruhi bo’lgan. Davlatni himoya qilish uchun
amirning xalq ko’ngillilari va qo’shinlardan saralab 13 olingan xos lashkari
bo’lgan. Lashkarga to’pchiboshi (to’pchilashkar) rahbarlik qilgan. Biroq XIX asr
oxiriga kelib, amir lashkari shoshilinch yig’iluvchi, yomon ta’lim ko’rgan va qoloq
harbiy qurollar bilan ta’minlangan dehqonlardan iborat bo’lgan. Bunday
lashkarning bosh maqsadi — zarur bo’lganda Ark qarshisida namoyishga yig’ilish
edi. Lashkar amalda XIX asr boshlaridan beri rivojlanmagan, harbiy ish va
qurollari o’ta qoloq holatda edi. Lashkarning soni 11 ming sarboz va 200 zobit
(ofiser)dan iborat bo’lib, ularning qurol-aslahasi 1000 ta berdanka miltig’i va bir
nechta to’plardan tashkil topgandi6 . Shunday qilib, bir-biriga qarindosh-urug’
bo’lgan amaldorlarning yuki dehqon va hunarmandlar yelkasiga tushdi. Mamlakat
17

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
Toshkent a maliy fanlar universtiteti
“Tarix” yo‘nalishi ____ -guruh talabasi
____________________________
“Tarix” fanidan “ Rassiya imperiyasi bosqini arafasida
Orta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli”
mavzusidagi
KURS ISHI
Himoyaga tavsiya etaman Ilmiy rahbar:___________
Kafedra mudiri:_________
1

xohish-irodasidan butkul voz kechar edi. Ma’naviy pirlarga bo’ysungan muridlar
o’z daromadlarining bir qismini yeshonga berishardi. Xivada so’fiylik ayollar
orasida ham keng tarqalgan edi. Xiva xonligida darveshlik ham keng yoyilgan
bo’lib, qashshoq darveshlar — qalandarlar jamoasiga birlashgan, uning a’zolari
meros tariqasida darbadarlik va qashshoqlikda kun kechirardilar. Qalandarlar islom
va hokimiyatga mutelikni targ’ib yetgan holda aholining barcha qatlamlariga katta
ta’sir o’tkazar edi. Yer egaligi shakllari. G’alla yetishtirish qishloq xo’jaligining
asosiy tarmog’i bo’lib qolaverdi. Bundan tashqari, butun O’rta Osiyoda sevib
iste’mol qilinadigan sholi, jo’xori va suli yetishtirilar edi.
2.1. Yer egaligi, soliq tizimi, hunarmandchilik va savdo-sotiq
XIX asrning 90-yillaridan boshlab, Rossiya bilan savdo-sotiq rivojlanib
borgani sayin paxta yetishtirishga ixtisoslashuv ham jadal kechdi. Xonlikdagi
yerlarning asosiy qismi xon va uning amaldorlariga tegishli edi. Amaldor va
a’yonlarga haq to’lash uchun puli bo’lmagan Xiva xonlari ularga davlat yerlajani
yehson qilishardi. Xonlikdagi hamma yerlaf ikki qismga: sug’oriladigan yerlar —
ahya va sug’orilmaydigan yerlar — adraga bo’linar edi. Shuningdek, yer
egaligining amlok (davlat yerlari), mulk (xususiy yerlar) va vaqf (masjid va
madrasa yerlari) shakllari ham mavjud edi. Xon, amaldorlari va ularning
qarindoshlari soliqdan ozod edilar. Yirik yer maydonlari diniy muassasalar
tasarrufida bo’lgan. Xonlikda jami sug’orma yerlarning 40 foizi masjidlar mulkiga
berilgan. Masalan, 64 ta masjid va madrasa XIX asrning so’nggi choragida 205
ming tanobdan ziyod yerga egalik 18 qilgan. Xoniar dindorlarga nisbatan hurmat-
izzatdabo’lishgan. Ularning ko’pchiligi soliqlardan ozod yetilgan. XIX asrning
oxirida qariyb 4 ming ruhoniylar oilasi barcha soliqlardan ozod yetilgandi. Soliq
majburiyatlari. Yerning katta qismi Rossiya imperiyasi tasarrufiga o’tishi sababli,
xonlik ma’muriyati zararni yangi soliqlar joriy yetish yoki ilgari mavjud
bo’lganlarini oshirish yo’li bilan qopladi. Xiva xon-ligida turli majburiyatlar,
23

Yusuf yasovulboshi, Xusayn Muhammadboy, Dust Olim, Krzi Muhammad Salim,
Islomxoja, Isfandiyorxon madrasalari, Saidboy (1842), Okmasjid (1875)
masjidlari, Paxlavon Maxmud maqbarasi (1835), Kuxna Ark, Toshxrvli,
Nurullaboy saroylari, Juma, Saidboy (1842), Kukminor (1852—1853), Islomxoja
(1908) minoralari ana shunday bunyodkorlik ishlaridan guvoxlik beradi. Farg’ona
vodiysida 1740 yili Eski O’rda urnida hozirgi Qo’qon shaxriga asos solinishi,
xonlikning turli shaharlarida bunyod etilgan ko’plab urdalar, bozorlar,
karvonsaroylar, masjidlar, xonakoxlar, korxonalar, madrasalar, chunonchi, Mir
(1798), Norbuta, Xonmirza Yodgor (1830), Xazrati Soxib (1861), Xudoyorxon
(1850, 1870 yillari Qo’qonda, 1873 yili Namanganda, 1874—1875 yili
Shoxrbodda, Chustda), Xakimoyim (1869), Olim-bek (Ushda), Nasriddinbek
(Andijonda), Toshkentda XIX asrda kurilgan Beklarbegi, Muyi Muborak,
Eshonkul dodxox., Yunusxon, Abulqosim madrasalari ham shular qatorida turadi.
Shunday rivoj xolatini madaniyat soxasida ham kurish mumkin. Turli,
mamlakatning uchga bo’linib ketishi, siyosiy qarama-qarshiliklar va ayniqsa,
Rossiya bosqini tufayli siyosiy mustaqillikning qo’ldan ketishining umumiy
manzarasida bu soxadagi axvol ilgarigi, masalan, temuriylar zamonidagi kabi
bulmagan. Ammo bir narsa anikki, kurilayotgan bosqichda fan va madaniyat xar
xolda bir yerda tuxtab qolmagan. Yuqorida zikr etilgan qurilishlar, ayniksa,
madrasalar bunyodi shunga ishoradir. Sovet davri tarixshunosligi iloji boricha
XVIII—XIX asrlarda o’zbek xalkining bu soxalardagi tarixini bo’yab ko’rsatishga
intilib, o’lkani madaniy qoloqlikda ayblab, bu bilan Rossiya bosqinining
O’zbekiston uchun «progressiv axamiyatini» isbotlashga atayin harakat qilgan.
Xiva va Rossiya savdo aloqalarining rivojlanishi. Rossiya tovarlari dunyo 21
bozorlaridagi mollarga nisbatan arzon bo’lganligi sababli xonliklar bozoriga tez
kirib bordi. Natijada, mahalliy ishlab chiqariladigan mahsulotlar kasodga uchradi.
Mahalliy tadbirkorlar, milliy kapital namoyandalari Rossiya bozori va Rossiya
buyurtmalariga bog’langan edi. Ular ikki davlat o’rtasida bozor munosabatlarini
26

I- Bob. O’rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy tuzilishi va boshqaruv tizimi .
Tarix — aslida uzgarmas tushuncha. Ota-bobolarimiz bosib utgan tarix
bosqichlarini hyech kachon o’zgartirib bulmaydi, chunki, tarix allaqachonlar ruy
bergan. Endigi masala uni kay yisinda o’rganishda, talqin kilishdadir. Bu borada
xolislik, xaqqoniylik asosiy mezonni belgilaydi. Ana shundagina mazkur soxa
mustaqil Vatanimiz ma’naviy-siyosiy asoslarining mustaxkam bulishiga chinakam
yordam bera oladi. Hyech kimga sir emaski, sobik shuro zamonida tariximiz bir
yoklama talkin etildi, ajdodlarimiz zafari kamsitilib, nuqsoni esa oshirilib
kursatildi. Oxir-okibatda yoshlardagi milliy rux sustlaщdi, yosh avlod ota-
bobolarining shukuxli yulidan deyarli behabar koldilar. Tarixni tugal bilmaslik —
bu gumroxlikdir. Kimki o’ z Vatani tarixini bilmas ekan unda milliy iftixor
tuyg’ulari shakllanmay kolaveradi. Negaki, Vatanga muxabbat tarixni urganishdan
boshlanadi. Mazkur darslikda yaqin tariximizning fojiali davri, ya’ni
mustamlakachilik tartiblari o’rnatilishi o’z ifodasini topgan. XIX asr o’rtalariga
kelib Turkiston sarxadidagi uch davlat — Qo’ q on xonligi, Xiva xonligi va Buxoro
amirligining ancha zaiflashib qolgani, boshqaruv usulining zamonga mos
kelmagani va oxir-oqibatda chor Rossiyasi Vatanimizni shafqatsizlarcha istilo
qilgani darslik tarix xaqiqati asosida hikoya qilinadi. Bosqinchilarga bo’ysunish
o’zbek xalki ruhiyatiga tug’ri kelmas edi. Shu sababdan ham milliy-ozodlik
harakatlari avj olib ketgan. Garchand, harbiy (strategiya, taktika, qurol-yaroqlar)
jihatidan chor Rossiyasi qo’shinlaridan orqada qolinsa-da, o’zbek xalqining asl
farzandlari bo’lgan milliy qahramonlari itoatda yashashni or bildidar, tiz chukib
yashagandan ko’ra tik turib ulmok afzal deb bildilar. Ularning bu gayratu shijoati
tarixning asl manbalarida gavdalantiriddi. Ajdodlarimiz mardligi, dovyurakligi xar
birimizda faxr tuyg’usini jo’sh urdirishi tabiiy. Ota-bobolarimizning mardonavor
kurashi, ona-Vatan, el-ulusga cheksiz sadoqati avlodlar uchun ibrat namunasidir.
Tariximizning puxta o’rganilishi taqozo etiladigan yana bir nuktasi — bu jadidlar
8

Kurs ishining obyekt . XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo xonliklarining
ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, boshqaruv tizimi va Rassiya imperiyasining bosqini
jarayonida yuzaga kelgan o‘zgarishlar tashkil etadi.
Bundan tashqari, quyidagi jihatlar kurs ishining obyektiga kiradi:
 O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy va iqtisodiy tizimi – Yer mulkdorligi, soliq
tizimi, sug‘orish tizimi, hunarmandchilik va savdo-sotiq faoliyati.
 O‘rta Osiyo xonliklarining boshqaruv tizimi – Xonliklarning siyosiy tuzilishi,
boshqaruv organlari, xonlarning hokimiyati va ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi
munosabatlar.
 Xonliklardagi iqtisodiy faoliyat va resurslar taqsimoti – Yer, suv va boshqa
iqtisodiy resurslarning taqsimoti, ularning dehqonchilik, qishloq xo‘jaligi va
savdo-sotiqda ishlatilishi.
 Rossiya imperiyasining bosqini va uning ta’siri – Rossiya imperiyasining O‘rta
Osiyo xonliklariga qarshi olib borgan siyosati, bu jarayondagi iqtisodiy va
siyosiy o‘zgarishlar.
Kurs ishining metodologik asosi . Ushbu kurs ishining metodologik asosi
tarixiy-ijtimoiy, iqtisodiy tahlil va qarorlar nazariyasi kabi turli ilmiy
yondashuvlarga asoslanadi. Metodologik asosi quyidagi metodlarni o‘z ichiga
oladi:
 Tarixiy tahlil metodi – O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmasini
va Rossiya imperiyasining bosqini jarayonini o‘rganishda tarixiy tahlil metodi
qo‘llaniladi. Bu metod mintaqaning tarixiy taraqqiyotini, uning ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy jihatlarini o‘rganishda ishlatiladi. Tarixiy tahlil, xususan,
o‘rganilayotgan davrda yuzaga kelgan ijtimoiy tuzilma va siyosiy
o‘zgarishlarni aniqlashda yordam beradi.
5

rejalariga o’zgartirish kiritishga, biroz yon berishga majbur bo’ldilar. O’zbek
sarkardalari o’zlarini Jaloliddin Xorazmshox., Amir Temur, Yalanggushbiy
baxodir va Za h iriddin Muhammad Bobur avlodi ekanliklarini amalda isbot etdilar.
Milliy-ozodlik harakatlari qariyb oltmish yil mobaynida davom etib turdi. 5
Oktyabr to’ntarishidan keyingi milliy-ozodlik harakatlariga «bosmachilik harakati»
yorlig’i yopishtirildi. Bu esa g’irt to’xmat edi. Yerli xalqga past nazar bilan
qaralishi, ularning yuzsizlarcha toptalishi Vatanning g’ururli farzandlarini oyoqqa
qalkishga majbur etdi, shu asnoda ular istibdodga qarshi bosh ko’tardilar,
janggohlarda qon kechdilar. Mana shu matonatu jasorat uzoq davrlargacha davom
etdi va chin ma’noda talqmn etilmadi. Ma’lumki, sobiq sho’rolar zamonida
imlomiz ikki- marotaba o’zgartirildi. Shu sababdan ham yangi yozuvga birdaniga
ko’nikish qiyin kechdi. Bundan foydalangan sho’ro ma’murlari xalqimizni
besavodlikda ayblashdi. Xullas, o’zbek xalqining unutilmas an’analari, davlatchilik
borasidagi uz yuli uzoq yillar mobaynida kamsitilib kelindi. Hozirgi kunda esa
milliy qadriyatlarimiz qaytadan tiklanmoqda. Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi,
Imom al-Buxoriy, Axmad al-Farg’oniy kabi sarkarda-yu muxandis, olim
bobokalonlarimiz tavallud sanalari g’oyatda ulkan tantanalar bilan nishonlangani
bois o’zbekning aslida kim ekanini dunyo bildi. Tarixga xolisona baxo berish,
boshqa xalqlar tarixini qiyosan o’rganish — bu asosiy tamoyilimiz sanaladi. Ana
shu huquqni bizga Istiqlol in’om etdi. Tarix — ulug’ va dono muallim. Uning
saboqlariga amal qilish har bir shaxsni, el-ulusni, millatni ezgulik kengliklariga
olib chiqadi, saodat eshiklarini ochadi. Xazrati A. Navoiy aytganlaridek: Agar tarix
sori aylagung mayl, Muni bilgachki, ne ish kdldi har xayl... Ne ishdin mamlakat
obod buldi, Qayu ishdan el-ulus barbod b o’ ldi. Demak, mamlakat kanday holat va
sharoitlarda barbod bulganligini bilishdan avval usha zamonlardagi
davlatchiligimizda ro’y bergan iqtisodiy, siyosiy, harbiy aqvollardan voqif
bo’lmoq darkor. Mazkur darslikda ana shu jihatlar kengroq yoritilgan. Darslikda
qamrab olingan eng asosiy mavzu: O’rta Osiyodagi uchala davlatning zaiflashuvi
10

rivojlantirishda muhim rol o‘ynagan. Mintaqaning asosan quruq va yarim qurg‘oq
hududlari dehqonchilik uchun juda ham kam resurslar taqdim etardi, shuning
uchun suvni to‘g‘ri va samarali boshqarish zarur edi. Sug‘orishning asosiy vazifasi
qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun zarur suvni yetkazib berish va mahsuldorlikni
oshirish edi. Sug‘orish tizimi orqali, ayniqsa, paxta, g‘alla, meva va sabzavotlar
yetishtirishning unumdorligi oshgan. Bu tizimning rivojlanishi O‘rta Osiyo
xonliklarida iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minladi, dehqonlarning mehnat
samaradorligini oshirdi va yer resurslarini samarali boshqarishga yordam berdi.
O‘rta Osiyo xonliklarida sug‘orishning bir nechta asosiy usullari mavjud edi. Bu
usullar yerning tabiiy sharoitlariga va suv manbalarining mavjudligiga qarab
o‘zgarar edi. Quyidagi sug‘orish usullari keng tarqalgan . Kanal sug‘orishi, O‘rta
Osiyo xonliklarida eng ko‘p tarqalgan usul bo‘lgan. Suv manbalari — asosan
daryolar, soylar, va ko‘lma-ko‘llardan — maxsus kanallar orqali yerni sug‘orish
uchun olib borilgan. Kanal tizimi dehqonlar uchun suvni taqsimlash va yerga
yetkazishning asosiy vositasi bo‘lgan. O‘rta Osiyoda eng katta daryolar —
Amudaryo va Sirdaryo — sug‘orish tizimining asosi bo‘lib, bu daryolardan
ko‘plab katta kanallar tortilgan. Xususan, Buxoro xonligida Amudaryo daryosidan
sug‘orish uchun bo‘lingan katta kanallar mavjud edi. Kanallar orqali dehqonlar
zarur suvni o‘z yerlariga yetkazib olishgan.Vodiya sug‘orish tizimi, yerning pastki
qismida joylashgan hududlarda suvning tabiiy to‘planishi va uni kanallar orqali
tarqatishdan iborat edi. Vodiya sug‘orishi, ko‘pincha, quruq yerlarda qo‘llanilgan
bo‘lib, unda erkin oqim orqali suvni tarqatish uchun katta yer maydonlaridan
foydalanilgan. Zanjirli tizimlarda suvning tabiiy oqimi qarama-qarshi
yo‘nalishlarda yo‘naltirilgan va kanal orqali to‘g‘ri yerni sug‘orish maqsadida
tarqatilgan. Bu tizim suvni muayyan masofaga yetkazib berish va uni samarali
boshqarish uchun ishlatilgan. Zanjirli tizimlar, shuningdek, yerning tepalik
joylarida ham ishlatilgan. O‘rta Osiyo xonliklarida sug‘orish tizimi ko‘plab
muammolar bilan yuzlashgan. Bu tizimni samarali boshqarish va tartibga solish,
28

xalqaro savdo tizimining o‘zgarishlari ushbu hududning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga
bevosita ta'sir ko‘rsatdi. O ’ rta Osiyo xonliklari — Buxoro, Xiva, Qo‘qon va
boshqa hududlardagi xonliklar, o‘zlarining mustaqil siyosiy va iqtisodiy tuzilmalari
bilan ajralib turgan. Lekin, Rassiya imperiyasining janubga qarab kengayishi,
o‘zining ijtimoiy va iqtisodiy siyosatini amalda qo‘llashga kirishishi, bu
xonliklarni siyosiy va iqtisodiy jihatdan tobora muqarrar ravishda o‘z ta'siriga torta
boshladi. Xonliklar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar, iqtisodiy mustahkamlikning
yo‘qligi va ichki ijtimoiy beqarorliklar, Rassiya imperiyasining xonliklarni o‘z
nazoratiga olishni osonlashtirdi. Shu bilan birga, tashqi va ichki omillar, jumladan,
xalqning og‘ir turmush sharoiti, feodal tizimning kuchli mavjudligi, qishloq
xo‘jaligi va savdoning ortiqcha tizimga qarshi kurashish holatlari iqtisodiy jihatdan
zaiflashtirib, xonliklarning barqarorligini saqlashni qiyinlashtirdi. Shu sababli,
O ’ rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini tushunish uchun, bu
hududning iqtisodiy va siyosiy tizimlarining umumiy xususiyatlarini, ichki va
tashqi tahdidlarga qarshi kurashdagi harakatlarini, iqtisodiy aloqalarini va xalqning
turmush tarzini tahlil qilish zarur.
— Rassiya imperiyasining bosqini arafasida O ’ rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-
iqtisodiy ahvolini o‘rganish, xonliklar o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarni, iqtisodiy
o‘zgarishlarni va xalqning hayotini tahlil qilishdir. Orta Osiyo xonliklarining
ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmasi va Rassiya imperiyasining ta'siri tahlil qilinishi, ushbu
hududning tarixiy rivojlanishini to‘liq anglashga yordam beradi. Ularning siyosiy
mustaqillik uchun kurashlari, iqtisodiy o‘zgarishlarga qarshi kurashlari va
jamiyatning turmush tarziga ta'siri, keyinchalik bu xonliklarning tarixiy taqdiri va
Rassiya imperiyasiga bo‘ysunishi jarayoniga bevosita bog‘liq bo‘ladi. 2
Bu esa,
nafaqat Orta Osiyo tarixini, balki kengroq markaziy Osiyo va uning
dunyoqarashidagi o‘zgarishlarni tushunish uchun ham muhimdir.
2
Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. T., «O’zbekiston», 1996. 72-b
7

o‘zgarishlarni tahlil qilishdan iboratdir. Kurs ishining asosiy maqsadlari
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy tuzilishini va boshqaruv tizimini tahlil
qilish – mintaqaning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy tuzilishini, yer mulkdorligi,
soliq tizimi, sug‘orish tizimi kabi muhim jihatlarni o‘rganish.
 Sug‘orish tizimi va uning iqtisodiyotdagi o‘rnini o‘rganish – O‘rta Osiyo
xonliklarida sug‘orish tizimining rivojlanishi, bu tizimning dehqonchilik va
qishloq xo‘jaligiga ta’siri, va uning samaradorligini tahlil qilish.
 Yer egaligi, soliq tizimi va savdo-sotiqni o‘rganish – yer mulkdorligi,
dehqonlar va savdogarlarning iqtisodiy faoliyati, shuningdek, savdo va
hunarmandchilikning o‘rni hamda mintaqa iqtisodiyotining rivojlanishiga
ta’siri.
 Rassiya imperiyasining bosqini va uning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy ta’sirini
tahlil qilish – Rassiya imperiyasining bosqini jarayonida O‘rta Osiyo
xonliklarining iqtisodiy tizimiga qanday ta’sir ko‘rsatilgani va o‘zgarishlarning
sabablarini o‘rganish.
 O‘rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy mustaqilligi va ularga qarshi olib borilgan
siyosatni tahlil qilish – Rossiya imperiyasining bosqini arafasida mintaqaning
iqtisodiy mustaqilligi va unga qarshi olib borilgan siyosatni o‘rganish.
Kurs ishining predmet . XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo xonliklarining
ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi va Rassiya imperiyasining bosqini arafasida
mintaqaning iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlari tashkil etadi. Ishda O‘rta Osiyo
xonliklarining iqtisodiy tizimi, sug‘orish tizimi, yer mulkdorligi, soliq tizimi,
hunarmandchilik, savdo-sotiq va qishloq xo‘jaligining rivojlanishi hamda bu
tizimlarning Rassiya imperiyasining bosqini va uning ta’siri ostida qanday
o‘zgarishlarga uchragani o‘rganiladi.
4

mushtarak jihatlari bo’lmagan, tor xudbinona manfaatlardan kelib chiqib, ish olib
borar edi. Lashkar Xiva davlatida xaiq qarshiligini bostirish va davlat yaxlitligi
uchun kurash vositasi edi. U uyushmagan, tartibsiz va nochor qurollangandi.
Lashkar xonning yasovul qo’shinlarini (uni yasovul boshi boshqarar edi) ifoda
etuvchi 1,5 ming kishidan iborat muntazam qo’shin, harbiy harakatlar davrida
yig’ilib keluvchi xalq lashkari va turkman otliq sipohiylaridan iborat bo’lgan. Xiva
xonligi ma’muriy jihatdan 20 ta beklik yoki viloyatlarga bo’lingan edi. Ulardan
eng yiriklari Hazorasp, Urganch, Qiyot, Ko’hna Urganch, Xo’jayli, Qo’ng’irot edi.
Ulardan har biriga xon tomonidan tayinlangan bek yoki hokim rahbarlik qilar edi.
Xiva shahri va uning tevaragi xonning tasarrufida bo’lgan. Ana shu mansabdor
shaxslarning barchasi xorazmlik oddiy dehqonlarni yekspluatasiya qilish va
ulardan olinadigan soliqlar hisobidan kun kechirar edi. Sudlov hokimiyatida ham
beboshlik hukm surar, hokimiyatga qarshi arzimas jinoyat uchun o’lim jazosi
qo’llanar edi. Devonbegi (devonxona mutasaddisi) xonning oliy amaldorlari va
yaqin maslahatchisi bo’lgan. Din arboblari mamlakat ijtimoiy siyosiy hayotiga
ulkan ta’sir ko’rsatar edi. Xiva Buxorodan keyingi islom dini markazi sanalardi.
Bu yerda dindorlar qadamjosiga aylangan 60 dan ortiq avliyo dahmalan mavjud
edi. Mamlakatda qariyb 45 ming o’quvchi ta’lim oladigan 15 mingga yaqin
maktahlar bo’lgan. O’quvchiiardan ayrimlari maktabni bitirib, oliy o’quv yurtiga
o’qishga kirar va bu yerda 10 yilgacha ta’lim olishardi. Bunda asosiy 17 fanlar:
ilohiyoshunoslik, arab grammatikasi, islom falsafasi va huquqi, shuningdek,
yelementar arifmetika va geometriyadan ta’lim berilar edi. Madrasa talabalari
imtihon topshirganlaridan keyin bo’sh turgan qozi, imom va boshqa nufuzli,
serdaromad lavozimlarni egallashlari mumkin edi. Aholi orasida so’fiylik
tariqatiga ixlos qo’ygan kishilar ko’pchilikni tashkil yetar edi. Xorazmda XII
asrdayoq asos solingan kubraviya tariqati ayniqsa keng tarqalgan va katta ta’sir
kuchiga ega edi. Bu tariqatga yergashgan kishi alohida so’fiylar jamoasiga
rahbarlik qiluvchi o’z ma’naviy piri — yeshonning muridiga aylanib qolar va o’z
22

mahorat bilan foydalanishdi. Qipchoq otliq sarbozlari va Marg’ilon lashkarlari
mahalliy hukmdorlarga qarshi harbiy harakatlar olib borishda katta tajribaga ega
bo’lgan muntazam qo’shinlarga bas kelolmadi. Shu kuni kechqurun Abdurahmon
Oftobachi Marg’ilon tomon chekindi. Podsho qo’shinlari ham ancha zaiflashib
qolgandi. Ular harakatni davom yettirishga tayyorgarlik ko’rish uchun Mahramda
uch kun qolishga majbur bo’lishdi. 7-sentabrga kelibgina Kaufman yo’lga chiqdi
va 11-sentabrda Qo’qonga yetib bordi. Yangi xon Nasriddinbekning qurolli
kuchlari bo’lmagani uchun u qarshilik ko’rsata olmadi. 1875-yil 16-sentabrda
Kaufman o’z qo’shini bilan shahar bo’ylab o’tdi va Qo’qon yaqinidagi bog’larga
joylashdi. Marg’ilon, Mingtepa, Qorasuv yaqinida bo’lib o’tgan janglarda
muntazam qo’shinlarning ustunligi ma’lum bo’ldi va Nasriddinbek mag’lubiyatga
uchradi. 1875-yil 22-sentabrda Nasriddinbek Marg Honda Kaufman bilan
shartnoma imzoladi. Ushbu shartnomaga ko’ra u Kaufman ruxsatisiz harbiy
harakatlar olib bormaslikka, Sirdaryoning o’ng sohilidagi hududlar Namangan va
Chust shaharlari bilan birga Rossiya imperiyasi ixtiyoriga o’tishiga rozi bo’ldi.
Farg’ona vodiysining bosib olingan yerlarida I. Skobelev boshchiligida Turkiston
generalgubernatorligining Namangan bo’Iinmasi tuzildi va Andijonga yo’l
ochildi. 4
Andijonning bosib olinishi. Bu paytda Andijonda hokimiyatni
Xudoyorxonning jiyani Po’latbek o’z qo’liga olgandi. U Rossiya imperiyasiga
qarshi urush e’lon qildi va uning qo’shinlariga Abdurahmon Oftobachini
qo’mondon yetib tayinladi. Podsho qo’shinlari Andijon tomon yurib, uni qamal
qildi. Shaharga hujum qilish 1875-yil oktabr boshida yerta tongda boshlandi.
Hujumchilar artilleriyasi bilan ustunlikka ega bo’lib, shaharni kun bo’yi to’pga
tutishdi. Ularga general Skobelev qo’mondonlik qilardi. Andijon uchun jang
podsho Rossiyasining O’rta Osiyodagi bosqinchilik yurishlari tarixidagi eng
shiddatlisi bo’ldi. Podsho qo’shinlari shaharda miltiqlardan o’t ochib qarshi olindi.
Hamma joydan: uyumlar ortidan, xonadonlar tomidan, mudofaa devorlaridan,
4
G.Xidoyatov. V.Kastetskiy. O’zbekiston tarixi. 9-sinf uchun darslik. 48-bet.
13

21. Shomurodov, M. (2008). O‘rta Osiyo va uning ijtimoiy tizimi . Buxoro: Buxoro
davlat universiteti nashriyoti.
22. Zaripov, A. (2001). O‘rta Osiyo xonliklaridagi soliq tizimi . Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Universiteti.
35

rivojlantirish uchun qo’shma bank tuzishga harakat qilishdi. 1909-yilda
RossiyaOsiyo banki va Madiyorov-Baqqolov kapitalini birlashtirgan "A-Meta"
sindikati tashkil qilindi. Sindikat har yili Rossiyaga qariyb 3 ming tonna paxta
xomashyosini yeksport qilardi va beda urug’ini sotib olish bo’yicha Xiva bozorida
o’z yakkahokimligini o’rnatgandi. Rossiya kapitali mustamlaka Xiva xonligida o’z
xomashyo bazasini yaratib, ishchi kuchining arzonligi va 1873-yilgi Gandimiyon
shartnomasiga ko’ra mahalliy bozordagi tanho huquqidan foydalanib, ulkan
daromad olib, faollashdi. Xiva va Rossiya o’rtasidagi savdo aloqalari ana shu
asosda tez o’sib bordi. Ikki mamlakat o’rtasidagi tovar aylanishi 1899-yilda 4,5
million rublni tashkil yetgan bo’lsa, 1912-yilda 26 million rublgacha ortdi.
Tabiiyki, Xiva yeksportining 90 foizi qishloq xo’jaligi mahsulotlariga, asosan
paxtachilikka to’g’ri kelar edi.
XIX asrning 80-yillarida Rossiya Xiva xonligidan 1,2 million rublga paxta
xomashyosini olib ketgan bo’lsa, 1915-yilda tashib ketilgan paxtaning qiymati 15
million rublni tashkil yetgan. Birinchi jahon urushi arafasida rus kapitali paxta,
qorako’l, beda, ipak, mevalar, quruq mevalar va boshqa mahsulotlar savdosini
tamomila o’z qo’liga oldi.
2.2. Sug’orish tizimi va tartiblari
XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida
sug‘orish tizimi muhim o‘rin tutgan. Sug‘orish tizimi, ayniqsa, dehqonchilik va
qishloq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lib, mintaqadagi iqtisodiy faoliyatning asosiy
tarmog‘ini tashkil etgan. O‘rta Osiyoning tabiiy sharoitlari, ya’ni quruq iqlimi va
yog‘ingarchilikning kamligi, yerlarni sug‘orish tizimi orqali unumli ishlatishga
ehtiyojni yaratgan. Ushbu tizimning rivojlanishi va tartiblari O‘rta Osiyo
xonliklarining qishloq xo‘jaligi salohiyatini yaxshilashga yordam berdi va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minladi. Sug‘orish tizimi O‘rta Osiyoda qishloq xo‘jaligini
27

Muhammad Raximxon II taxtga chiqqanidan so’ng ijtimoiy-iktisodiy hayot
birmuncha rivojlandi. Turkiy davlatlar bilan diplomatik aloqalar kuchaydi. Birok,
bu ma’rifatparvar xonni yonma-yon ikki davlat xukmdorlari qo’llab-
quvvatlamadilar. Buning ustiga xonliklar ichida bir-biriga qaramaqarshi kuchlar,
fitna-fasod o’zbek davlatchiligining rivojlanishiga imkon qoldirmadi. Upyg’
ajratishlik, mahalliychilik kabi illatlar xonliklar ravnaqiga soya tashlay boshladi.
23 Natijada har bitta xonlik ichdan zil ketdi, tashqi, dushmandan ximoyalanish
quvvati zaiflashdi. Bu vaqtga kelib, Yevropa va xususan Rossiya xukmdorlari
tarqoq va zaiflashayotgan ulkaga bosqinchilik yurishini boshlash uchun qulay
imkoniyatga ega bo’ldilar.
XIX asrning ikkinchi yarmida o’zbek xonliklarining ayniqsa tarqoqligi,
mudofaa masalalarida mustahkam bitim tuzmaganligi, turkiy mamlakatlar
musulmon davlatlari bilan diplomatik aloqalarni kuchaytirmagani barcha
noxushliklarga sabab bo’ldi. Shuning uchun ham bu davrdagi ijtimoiy-siyosiy va
iqtisodiy hayotni an’anaviy shaklda o’rganishimiz maqsadga muvofiqdir. Usha
zamonlarda o’zbek xonliklarida boshqaruv usulining eskicha shakli yuritilar edi.
Yevropa davlatlariga nisbatan qiyoslanganda biz buni sharqona rivojlanishning
o’ziga xos jihatlari deyishimiz mumkin. Xonliklarning yer egaligi, qishloq xo’jaligi
yunalishi, deyarli barcha boshqa sohalarda ilgari siljish ko’zga ko’rinmas edi.
Shunday bo’lsa-da, xalq ma’naviyati ustuvor edi. Qo’qon, Xiva xonliklari va
Buxoro amirligida san’at va madaniyatning gullab-yashnagani so’zimizga yaqqol
dalildir. Bir so’z bilan aytganda, madaniy hayot xalq ruhiyatini yoritib turgan edi.
Usha davrlarda barpo etilgan obidalar — masjidu minoralar, madrasalar, qadimiy
va navqiron Xivada, Buxoroi sharifda yal-yal tovlanib, yaqin o’tmishdan hikoya
qilayotgandek tuyuladi. Ushbu ta’lim-tarbiya maskanlarida yuksak, ma’naviy
komil ma’rifat, urfon egalari yetishib chiqdilar. Uyg’onish davrining ulug’ vakillari
bo’lmish jadidlar xuddi shu davrning akssadolari edilar.
31

ishlari uchun, dorug’a — xirmonlarrii xatga olgani uchun amaldorga dorug’ayi
muzd ham undirilardi. Chorvadorlar mollari qiymatidan 2,5 foiz zafatf to’lashardi.
Bog’lar va polizlardan alohida yig’im — tanobona to’langan. Dehqonlar
ma’muriyat vakillari yerlarni egallab olishidan, mahalliy hokimiyat va sud
hokimiyati namoyandalarining po-raxo’rligi va tovlamachiligidan azob tortishar
edi. Agar dehqonning soliqni to’lashga puli bo’lmasa, uning mol-mulki tortib
olinar edi. Kasodga uchrash, qashshoqlikning tuban darajasi, amaldorlarning
okimiyatdagi suiiste’mollariga qarshi norozilik dehqonlarni qo’zg’alon ko’tarishga
majbur qilar edi. Eng yirik qo’zg’alonlardan biri rahnamosi nomi bilan atalgan
Baljuvon bekligidagi (hozirgi Tojikiston) 1885-yilgi Vose’ qo’zg’aloni bo’lgan.
Qatorasiga ocharchilik yillaridan so’ng Baljuvon dehqonlari ilk bora mo’l-ko’l
hosil yig’ib olishgandi. Amlokdorlar esa nafaqat o’sha yil uchun, balki o’tib ketgan
kamhosil yillar uchun ham xiroj to’lashni talab qildilar. Bunday soliqni adolatizlik
va talonchilik deb bilgan dehqonlar uni to’lashdan bosh tortdilar hamda kambag’al
bir dehqon rahnamoligida qo’zg’alon ko’tardilar. Amaldorlar zo’ravonligi va
ijtimoiy zulmdan yezilgan minglab dehqonlar Vose’ tevaragiga uyushdilar. 1885-
yil iyul oyining so’nggi kunlarida dehqonlar armiyasi va amir Muzaffar lashkari
qaqshatqich qattiq jangda to’qnashdilar. Yomon tayyorgarlik ko’rgan dehqonlar
qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. Rahnamolarining barchasi, jumladan, Vose’
ham qatl etildi. Boshqa bir yirik dehqonlar qo’zg’aloni 1888-yili Ko’lob bekligida
bo’lib o’tdi. 9
1889-yil may oyida Kalif dehqonlari isyon ko’tardilar. Biroq bu
qo’zg’alonlarning barchasi stixiyali va uyushmagan edi. Ular nafrat isyoni bo’lib,
dehqonlar amlokdorlarni o’ldirishar, beklarning uylariga hujum qilib, yoqib
yuborishar, molmulkini talashar edi. Bu isyonlar davlat asoslariga katta ta’sir
o’tkaza olmasdi. Zamin bag’rida yashirinib yotgan katta boyliklarga hali qo’l
tekkizilmagan edi. Qayta ishlovchi sanoat korxonalari asosan shaharlarda
joylashgan edi. Hunarmandlar ko’plab soliqlarni to’lashga majbur, o’z ustaxona va
9
G.Xidoyatov. V.Kastetskiy. O’zbekiston tarixi. 95-bet.
19

 Sistеmatik yondashuv – O‘rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy va ijtimoiy
tizimlarining o‘zaro aloqalarini va kompleks o‘zgarishlarni tahlil qilishda
sistematik yondashuv qo‘llaniladi. Bu metod, o‘rganilayotgan tizimlar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash va tahlil qilishda samarali bo‘ladi.
 Iqtiyoziy tahlil metodi – O‘rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy hayotini,
sug‘orish tizimini, yer mulkdorligi va savdo-sotiqni o‘rganishda iqtisodiy tahlil
metodi qo‘llanadi. Bu metod, mintaqadagi iqtisodiy tizimlarning
samaradorligini, resurslarni taqsimlash va iqtisodiy faoliyatlarni o‘rganish
orqali tahlil qilish imkonini beradi.
 Sosiologik metod – O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy strukturasini va
xalqning turmush tarzini o‘rganishda sosiologik metod qo‘llaniladi. Bu metod
yordamida jamiyatning ijtimoiy qatlamlari, mehnat bozoridagi o‘zgarishlar va
xalqning kundalik hayotidagi iqtisodiy muammolarni tahlil qilish mumkin.
 Komparativ tahlil metodi – O‘rta Osiyo xonliklarining boshqaruv tizimini va
ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishini o‘rganishda komparativ tahlil metodi ishlatiladi.
Bu metod orqali O‘rta Osiyo xonliklari va boshqa o‘xshash hududlardagi
tizimlarni solishtirib, farqlar va o‘xshashliklarni aniqlash mumkin.
 Arxiv tadqiqotlari va manba asosida yondashuv – Kurs ishida arxiv
materiallari, tarixiy hujjatlar, ilmiy maqolalar, kitoblar va boshqa manbalardan
foydalanish orqali tarixiy faktlarni to‘plash va tahlil qilish asosida
yondashiladi. Bu metod O‘rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy-ijtimoiy ahvolini
chuqur tahlil qilishda zarur hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, asosiy qism (2 bob, 4 bo’lim), xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
XIX asrning ikkinchi yarmida O ’ rta Osiyo xonliklarining siyosiy, ijtimoiy va
iqtisodiy tuzilmalari katta o‘zgarishlarga yuz tutdi. Bu davrda, xususan, Rassiya
imperiyasining kengayish siyosati, O ’ rta Osiyoning ichki siyosiy beqarorliklari va
6

daromadlarining katta qismi davlat ravnaqi va taraqqiyoti uchun kamdan-kam
qayg’uruvchi xizmatchilariga sarflanar edi. Aholining ahvoli. Buxorolik
dehqonlarning aksariyat ko’pchiligi kambag’allikda kun kechirardi, chunki yer va
ish hayvonlari amir va uning amaldorlari qo’lida edi. Mang’it amirlari Buxoroda
butun hokimiyatga ega bo’lib, ularning zo’ravonlik bilan hokimiyatga putur
yetkazishi mumkin bo’lgan biron-bir norozilik chiqishlariga yo’l qo’yishmasdi.
Davlatda hurfikrlik, norozilikka nisbatan o’ta murosasizlik kuzatiladi. Amir va
uning a’yonlari mamlakatdagi Siyosiy ahvol ustidan sergaldik bilan kuzatib
turishardi. Davlat amaldorlari keng tarmoqlangan armiyasini moddiy ta’minlash
uchun moliyaviy mablag’larni kemirardi. Amirning Peterburgga oqpodsho
saroyiga katta sovg’a-salom bilan har yili borishi, shuningdek, Qrim va Kavkazga
borganida yehsonlar qilishi va saroylarni sotib o li shi bilan bog’liq bo’lgan ulkan
sarf-xarajatlari ham aholi yelkasiga og’ir yuk bo’lib tushar edi. Buxoro
amirligidagi soliqlardan aholining 90 foizini tashkil yetuvchi dehqonlar hammadan
ko’p aziyat chekardi. Dehqonlardan ko’pi kasodga uchradi va shaharlarga yollanib
ishlash uchun ketib qolishdi. Soliqlarni to’lash uchun ular olibsotarlar, sudxo’rlar,
yirik zamindorlar yerlarida mehnat qilishga majbur bo’lishar edi. Dehqonlar zulm
bilan murosa qila olmay, zolimlarga qarshi oshkora qarshi chiqdilar. 1916-yildan
keyin dehqonlar qo’zg’alonlari yalpi ommaviy harakatga 6 14 aylanib, amalda
amirlikning barcha bekliklarini qamrab oldi. 8
Norozilik chiqishlari aksariyati
stixiyali, uyushmagan bo’lsada, ular amirlik hokimiyatini nuratib borardi. Amir
Muzaffar hukmronligi davrida (1860—1885) ijtimoiy zulm haddan oshdi. Bu
davrda soliqqa tortishda pul ko’rinishidagi yig’imlar yetakchi o’rinni egallagan edi.
Ishlab berish majburiyatlari ko’rinishidagi ishbay renta ham keng qo’llanardi.
Xiroj, zakot va juz’ya asosiy soliqlar edi. Yerdan olinuvchi xiroj solig’i miqdori
ayrim viloyatlarda hosilning 40—50 foiziga yetardi va amir daromadlarining
yarmidan ko’pini tashkil yetardi. Xiroj bilan bir mahalda kaftan — soliq yig’imi
8
J.Rahimov. O’zbekiston tarixi. 9-sinf uchun darslik. T., O’qituvchi, 1999. 10-bet.
18

yer ekspluatatsiyasi. Bu tizimning rivojlanishi nafaqat iqtisodiy o‘sishni
ta'minlagan, balki ijtimoiy barqarorlikka ham ta’sir ko‘rsatgan.
Xulosa
Temuriylar davrida dovrugi olamga ketgan mamlakat uch bulakka bulinib
ketganidan sung siyosiy, iktisodiy jihatdan pasayish davri boshlandi. Ayniksa, XIX
asrning urtalarida mazkur holat nihoyatda xatarli tus oldi. Shu davrga kelib
Yevropa mamlakatlari Qo’qon, Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligidan har
taraflama ustun kela boshladi. Xususan, u mamlakatlarda davlatni boshqaruv usuli
birmuncha yangilandi, fan-texnika o’sa boshladi. Kurol-yarog’ ishlab chiqarish,
o’z-o’zini mudofaa kilish quvvati sharqda nisbatan yuksakroqga kutarildi. O’zbek
xonliklarida esa zaiflashish holati davom etaverdi. Buning ustiga ular orasida
o’zaro diplomatik aloqalar ancha sustlashdi. Uchala xonlik bir-biriga rahim ko’zi
bilan qarar edi. Xonliklarda ichki tanazzul kuchaydi. Xokimiyat uchun kurash, xalq
noroziligi bu davlatlar mavqyeini yanada pasaytirdi. Ayni islohotlar o’tkazilishi
zarur bo’lgan sharoitda eskicha ishlab chiqarish munosabatlari saqlab qolinmoqda
edi. Ma’lumki, Rossiya imperiyasi hukmdorlari azal-azaldan O’rta Osiyo yerlariga
ko’z tikib kelishgan. Ayniksa, Pyotr I sharqqa chiqishga qulay bu mintaqani
mustamlakaga aylantirishni orzu qilgan va huddi shu maqsadda O’rta Osiyoga
yordam berish bahonasida ekspedisiyalar uyushtirilgan. Uning yer osti qazilma
boyliklari, deqhonchiligi, chorvachiligi har taraflama o’rganilgan. Bu o’lkani xom
ashyo tayanchiga aylantirib, Rossiyada zavod - fabrikalar barpo etib imperiya
ildizlarini yanada chuqurlashtirish rejasi rus xukmdorlariga ham hyech tinchlik
bermas edi. O’z navbatida uchala davlatning birlashmaganligi, o’zaro ittifoq
tuzmaganligi, texnika bilan kurollanmaganligi o’zbek davlatchiligini halokat jari
yoqasiga yaqinlashtirib qo’ygandi. Mana shu sabablar bois xonliklar
rivojlanayotgan dunyodan uzilib qolgan edi. Bu davrda uchala davlat
imkoniyatlarini teng qo’yish adolatdan emas. Xususan, Xiva xonligida Sayd
30

Foydalanilgan adabiyotlar .
1. Karimov I A O’zbekiston: milliy istiklol, iqtisod, mafkura. 1-jild. T.,
“O’zbekiston”, 1996.
2.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. T., «O’zbekiston», 1996.
3.Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi mukaddasdir. 3-jild. T., «O’zbekiston», 1996.
4.Karimov I.A. Bunyodkorlik yulidan. 4-jild. T., «O’zbekiston», 1996.
5.Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash — davr talabi. 5-jild. T.,
«O’zbekiston», 1997.
33

daraxtlardan turib o’q yog’dirildi. Ayrim uyumlar ortiga to’plar joylashtirilgan edi.
Podsho qo’shinlari birinchi hujumda talafot ko’rib, chekina boshladilar. Chekina
turib, yo’l bo’yi barcha xonadonlarga o’t qo’ydilar va shaharda yong’in boshlandi.
General Skobelev buyrug’i bilan artilleriya shaharni o’qqa tutdi. Yong’inni
o’chirishga yo’l qo’ymaslik uchun bu hol uch soat davom yetdi. Kechqurun
qo’shinlar shaharni egallashga yana bir bor urinib ko’rdilar va bu urinish
muvaffaqiyatiz tugadi. Ertalabdan artilleriya yana shaharni o’qqa tuta boshladi va
jang deyarli kun bo’yi davom etdi. Bundan ikki xil maqsad: shaharni tubigacha
vayron qilish va shahar himoyachilarining irodasini sindirish ko’zlangan edi.
Shaharda bironta tirik jon va bironta butun uy qolmagandek tuyulsa ham podsho
qo’shinlari hujumni davom yettirishdi. Biroq shaharga kirishlari bilan qattiq o’q
yomg’iri ostida qolishdi. Shahar himoyachilari qarshi hujumga o’tishdi, natijada
bosqinchilar chekinishga majbur bo’lishdi. Ular shahai chegarasidan chiqib
ketishmaguncha ta’qib qilindilar. Namangan uchun janglar. Ta’qibni bo’shashtirish
uchun podsho qo’shinlari atrofdagi barcha qishloqlarga o’t qo’yishdi. 18-oktabrda
ular Namanganga yashirinib, bu yerda Kaufman qo’mondonligfl ostidagi
kolonnaga qo’shilishdi. Qo’zg’alonchilar Namanganni ozod qilish uchun bir oy
davomida urinishdi. 5
Bu tomonga qo’shni shahar va qishloqlardan otryadlar kela
boshladi. Namanganning yarmi qo’zg’alonchilar qo’liga o’tdi. Podsho qo’shinlari
qal’aga kirib yashirindl va uch kun davomida shahar aholisining shiddatli
hujumiga dosh berdi. To’qnashuvlar chinakam urushga aylanib ketdi va u 1876-yil
yanvar oxirigachd davom etdi. General Skobelev qarshilik manbalarini fevral oyi
boshidagina bostirishga muvafFaq bo’ldi. 1876-yil 18-fevralda podsho
ma’muriyati Qo’qon xonligi Rossiya imperiyasigav qo’shib olinishini e’lon qildi.
19-fevralda sobiq Qo’qon xonligi hududini o’a ichiga olgan Farg’ona viloyati
tuzildi, u Turkiston general-gubernatorligi tarkibigal kiritildi. Skobelev viloyatning
harbiy general-gubernatori yetib tayinlandi. Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoga
5
Ziyoyev X.Z Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T., Sharq 1998. 67-bet.
14

XIX asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli
o‘ziga xos xususiyatlarga ega edi. Xonliklar hududidagi iqtisodiy faoliyat, asosan,
sug‘orish tizimi, yer mulkdorligi, soliq tizimi, hunarmandchilik va savdo-sotiqga
asoslangan edi. Bu tizimlarning o‘zaro bog‘liqligi, mintaqaning iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishiga muhim ta’sir ko‘rsatgan. Sug‘orish tizimi, ayniqsa, O‘rta
Osiyo xonliklarida dehqonchilikning rivojlanishida ajralmas rol o‘ynagan. Quruq
va yarim qurg‘oq hududlarda, suv resurslarini samarali boshqarish va taqsimlash
dehqonchilikni barqarorlashtirishga yordam bergan. Kanallar va zanjirli tizimlar
orqali suvni yerga yetkazib berish tizimi hosildorlikni oshirib, paxta, g‘alla,
sabzavot va meva yetishtirishni rivojlantirgan. Biroq, sug‘orish tizimida mavjud
bo‘lgan adolatsiz taqsimot va ijtimoiy farqlar, xususan, dehqonlarning yirik yer
mulkdorlariga nisbatan zaif ahvoli ko‘plab noroziliklarga olib kelgan.
Yer mulkdorligi, soliq tizimi va hunarmandchilik, o‘z navbatida,
xonliklardagi ijtimoiy tuzilmani shakllantirgan va iqtisodiy faoliyatni boshqarishda
katta rol o‘ynagan. Yer mulkdorlarining yuqori ijtimoiy mavqei va dehqonlar,
hunarmandlar hamda savdogarlarning iqtisodiy faolligi xonliklar iqtisodiyotini
shakllantirgan. Shu bilan birga, savdo-sotiq va tashqi iqtisodiy aloqalar, xususan,
Buyuk Ipak yo‘li orqali amalga oshirilgan savdo, mintaqaning iqtisodiy o‘sishiga
yordam berdi. Xonliklar o‘rtasida siyosiy barqarorlikning zaifligi va ijtimoiy
tuzilmadagi adolatsizliklar esa, iqtisodiy tizimda isyonlar va noroziliklarga olib
kelgan. Xulosa qilib aytganda, O‘rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy hayoti
murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, bu tizimlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik va
muammolar mintaqaning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Shuningdek,
sug‘orish tizimining samaradorligi va uning boshqarilishi O‘rta Osiyo
xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga
ega bo‘lgan.
32

Rossiya, Buxoro, qozoq dashtlari va Eron bilan savdo munosabatlari rivojlanishi,
ichki savdo-sotiq avj olishi va bozor munosabatlari joriy etilishii tovar-pul
munosabatlarining shitob bilan o’sishiga imkoniyat yaratib berdi. Shaharning
qishloqdan jadal ajralib chiqishi, yangi shaharlarning tez o’sishi va yeskilarining
rivojlanish jarayoni ana shu asosda kechdi. Mamlakat iqtisodiy hayotida shaharlar
ahamiyati va roli orta bordi. XX asr boshlariga kelib Xiva, Yangi Urganch,
Qo’ng’irot, Toshovuz, Gurlan singari shaharlar xonlik iqtisodiy, siyosiy va
madaniy hayoti markaziga aylandi. Bog’ot, Mo’ynoq, Taxta singari yangi shahar
maskanlari ham vujudga keldi. Shaharlar orasida Yangi Urganch alohida ajralib
turar edi. Bu yerda rus, milliy hamda qo’shma kapitalning omborlari, idoralari,
sanoat korxonalari joylashgan edi. 11 ta paxta tozalash zavodi (ulardan oltitasi
mahalliy tadbirkorlarga tegishli edi), ikkita yog’ zavodi, sovunpazlik va ko’n
zavodi, bitta tegirmon bo’lgan. Bu shaharda Rossiya-Osiyo va Sibir savdo
bankining bo’limlari, pochta-telegraf idorasi, 10 ta yirik, 36 ta o’rtacha transport,
komission va sug’urta jamiyatlarining vakolatxonalari ochilgan edi. Gurlanda esa
rossiyaliklarga tegishli bo’lgan hamda mahalliy kapital jamlangan edi. Bu shaharda
asosan paxtani tashib ketish bilan shug’ullangan Rossiya savdogarlarining 10 ta
idorasi va mahalliy tadbirkorlar aka-uka Rizayevlar, P.Ch.Manuilov, S.Maksum,
aka-uka Solijonovlar va boshqalarning jami 9 ta paxta tozalash zavodlari
joylashgan edi. 1909-yili Xiva xonligida 81 ta sanoat korxonasi ishlayotgan edi.
Sanoat shakllanishi (Birinchi jahon urushi mamlakat xomashyosi va
mahsulotlariga nisbatan yangi talablarni ilgari surgan) 1914—1915-yillarda 20
jadallashib ketdi. Bu davrda 40 ta sanoat korxonasi barpo yetildi. Xiva xonligida
kurilish ko’p bulgan. Arab Mux.ammadxon (1616), Xojamberdibiy (1688),
Shergozixon (1719—1728), Muhmmad Amin inok. (1765), Kutli Murod inok.
(1809), Ollokulixon (1832—1835), Arab Muhammadxoщ (1870), Musatura
(1841), Saidboy (1842), Amirtura (1870), Muxdmmad Raximxon (1871),
Muhammadmurod devonbegi, Otajon tura, Kladam yasovulboshi, Ibroximxoja,
25

joylarida tojiklar yashar, Marvning janubiy hududlarida turkmanlar, shimoliy va
sharqiy yerlarda qozoq va qirg’izlar yashar edi. Rossiya bilan 1868-yilgi shartnoma
Buxoro amirligi taqdirini tubdan o’zgartirib yubordi. Sobiq.’islom gumbazi"
suverenitet va mustaqillikdan mahrum bo’lib, Rossiyaga qaram va mute bir
davlatga aylanib qoldi. Garchi siyosiy mustaqilligidan mahrum bo’lsa-da, Buxoro
amiri o’z fuqarolari ustidan cheklanmagan hokimiyatini qo’lida saqlab qolgan edi.
1885-yil Buxoroda ish boshlagan "Rossiya imperatorining siyosiy agentligi" amir
va uning amaldorlari faoliyatini nazorat qila boshladi. Agentlik, shuningdek,
Rossiya imperiyasi hukumatining Rossiyadan boshqa davlatlardan mol olib
kirishni taqiqlovchi huquqqa ega bo’lgan. Avvalgidek, davlat idoralarida
ko’pchilikni tashkil yetgan mang’itlar sulolasi vakillari amirning tayanchi
hisoblanar edi. Amir ixtiyoridagi saroy xizmatida turli lavozimlarni egallagan
kishilar soni 3 mingdan oshar edi. Kattato’ra unvoniga ega bo’lgan Karmana
viloyati hokimi Buxoro taxtining vorisi bo’lib, qolgan bekliklarga ham amirning
yaqin qarindoshlari hokimlik qilishardi . XIX asr oxirida Buxoro amirligi hududi
200 ming kv.km ni tashkil yetar edi. Aholining asosiy mashg’uloti
hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik edi. Ancha katta shaharlari:
Buxoro (poytaxt), Chorjo’y, Kitob, Shahrisabz, Denov edi. Zarafshon,
Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa vodiylar Buxoro amirligi 12 tarkibiga
kirardi. 7
Davlat ishlarini boshqaruvchi oliy amaldor qushbegi bo’lib, u soliqlar
yig’imini boshqarar, ma’muriy amaldorlar tarkibiga rahbarlik qilar, mahalliy
beklar bilan yozishmalar oiib borar edi. Qushbegi har kuni shaxsan hukmdorga
amiriikdagi ahvol to’g’risida ma’lumot berib turar edi. Barcha amaldorlar qushbegi
tomonidan, faqat oliy amaldorlargina amirning o’zi tomonidan tayinlanar edi.
Xazina va zakot yig’imini boshqargan devonbegi lavozimi ahamiyati va mavqyei
jihatidan qushbegidan keyin turardi. Uning ixtiyorida 300 dan ziyod amaldor
bo’lgan. Sudlov, notariat ishlarini, ruhoniylar va ta’lim muassasalarini boshqargan
7
G.Xidoyatov. V.Kastetskiy. O’zbekiston tarixi. 9-sinf uchun darslik. 89-bet.
16

Rossiya imperiyasi bosqini arafasida O'rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli

Купить