Rossiya imperiyasi davrida O’rta Osiyo tarixiga oid kartografik tadqiqotlar

« ROSSIY A  IMPERIY A SI  DA VRIDA  O‘RTA   OSIY O TA RIX IGA  OID
KA RTOGRA FIK   TA DQIQOTLA R»
MUNDARIJA :
KIRISH …… … … …………… ……………………………………………………………………… ….. … 2-6
I .   BOB .   ROSSIY A   IMPERIY A SI   DA VRIDA   O‘RTA   OSIYOGA   DOIR
TARIXIY   KARTOGRAFIK   MA’LUMOTLARNING   O‘RGANILISH I .. 7-
28
1 .1.   XVI-XVIII   asrlarda   G‘arbiy   Yevropada   O‘rta   Osiyo   haqidagi   tarixiy-
kartografik   ma’lumotlar ………………………………………………………………… ...... … … … 7-
18
1.2.   Rossiya   imperiyasi   davrida   O‘rta   Osiyodagi   kartagrofik   ma’lumotlarning
rivojlanishi ………………………………………………………………………………………… ... … 19-28
II .   BOB.   YEVROPADA   ROSSIY A   IMPERIY A SI   DA VRIDA   O‘RTA
OSIYOGA   OID   KARTOGRAFIK   MA’LUMOTLAR   TARIXIDAN …… 29-
48
2 .1. Rossiya olimlari tomonidan O‘rta Osiyoni o‘rganilishi ………………… ….… 29-37
2 .2.   XIX   asrda   Rossiya   imperiyasi   davri   haqida   G‘arbiy   Ye vropada   tuzilgan
xaritalarda   O‘rta   Osiyo ……………………………………………………………………….…… 38-
48
XULOSA … ……………………………………………………. ………………………………… …... 49-52
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR …….……… ………… ..... 53-54
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi :   Tariximiz   bizning   milliy   g uruʻ rimiz,   shonli
sharafimizdir.   O zbekiston   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   Islom   Karimov	
ʻ
о zining   «Yuksak   ma’naviyat   -   y	
ʻ е ngilmas   kuch   kitobida»   «o z   tarixini	ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q»	
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan   birga   har   qanday   inson   jahon   tarixini,   umumbashariy   taraqqiyot   yo lini	
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy  о rganish imkoniyatiga ega bo ldik. 	
ʻ ʻ
O zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev	
ʻ
ta’kidlaganlaridek:   «Milliy   tarixni   milliy   ruh   bilan   yaratish   kerak.   Biz
yoshlarimizni   tarixdan   saboq   olish,   xulosa   chiqarishga   o rgatishimiz,   ularni	
ʻ
tarixiy   tafakkur   bilan   qurollantirishimiz   zarur.   Tarix   insititutini   bu   fanni
rivojlantirish bo yicha tayanch muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning	
ʻ ʻ
eng   yangi   tarixi   va   biz   erishgan   olamshumul   yutuqlar   mard   va   matonatli
xalqimiz,   har   qanday   to siq   va   sinovlarni   o z   kuchi   va   irodasi   bilan   еngib	
ʻ ʻ
o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos beradi	
ʻ ʻ 2
.
Mustaqillik   sharoitida   jamiyatdagi   yangi   o‘zgarishlarni   amalga   oshirish
jarayonida   erkin   demokratik   tafakkurga   ega   bo‘lgan   va   mustahkam   milliy   g‘oya
kuchi   bilan   birlashgan   jamiyat   a’zolarini   tarbiyalash   vazifalarini   bajarishda   tarix
fanining   o‘rni   jiddiy   ravishda   ortmoqda.   Ushbu   mavzuning   dolzarbligi   esa
quyidagilardan iboratdir:
-   Yevropada   Rossiya   imperiyasi   davridagi   O‘rta   Osiyo   haqidagi   tarixiy-
kartografik ma’lumotlarning shakllanish manbalari va ularni o‘rganilish sabablarini
o‘rganish.
-   so‘nggi   yillarda   nashr   etilgan   ilmiy   asarlarni   tadqiq   etish   orqali   yangi
xulosalar berish.
1
 Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”-	
ʻ
T.:2016,-B.5 
2 - mavzuga kompleks va konseptual yondashish orqali O‘zbekiston tarixining
kam   o‘rganilgan   qismlarini   to‘ldirishga   xizmat   qiluvchi   ma’lumotlarni   kiritishga
harakat qilishdir.
1998   yil   iyulda   O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   Qarori
e’lon qilinib, unda respublikamiz tarixchi olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan
biri «mamlakatimiz va chet el olimlarining eng qadimdan hozirgi kungacha o‘zbek
xalqi tarixi bo‘yicha amalga oshirgan tadqiqotlarini tahlil qilish 1
«  ekanligi ko‘rsatib
o‘tilgan.
O‘zbekistonning tashqi siyosati jahon hamjamiyati, shu jumladan Rossiya va
G‘arbiy   Yevropa   mamlakatlari   bilan   keng   ko‘lamdagi   siyosiy-iqtisodiy   va
madaniy   aloqalarni   amalga   oshirishga   qaratilgan.   Zero,   ushbu   aloqalar   uzoq
davrlarga   borib   taqaladi.   Mintaqamiz   Sharq   va   G‘arb   o‘rtasidagi   muhim   savdo
yo‘llari   tutashgan   yеrda   joylashganligi   bois,   bu   hududdan   ko‘plab   sayyohlar,
savdogar   va   sarkardalar   o‘tishgan.   «Tarixan   hozirgi   O‘zbekistonning   hududi
shunday joy bo‘lganki, bu yеrda juda ko‘hna savdo yo‘llari (mashhur Buyuk Ipak
yo‘li) tutashgan, jo‘shqin tashqi aloqalar va turli madaniyatlarning bir-birini o‘zaro
boyitishi jarayoni kechgan». 2
Ana   shunday   aloqalar   natijasi   o‘laroq,   Yevropada   O‘rta   Osiyo   haqida   tarixiy-
geografik va kartografik ma’lumotlar to‘plana  borgan.
Yevropalik   olimlar   asarlarida   O‘rta   Osiyoga   oid   ko‘plab   ma’lumotlar   va
kartografik manbalarning uchrashining o‘zi ham ko‘hna qit’ada o‘lkamizga qiziqish
kuchli bo‘lganligidan darak beradi. Ana shu jihatdan O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-
kartografik ma’lumotlarni chuqurroq o‘rganish va tadqiq etish dolzarb masaladir.
Millati, dini, tili va istiqomat chegaralari bir-biridan uzoq bo‘lgan xalqlar ham
O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik manbalarni yaratishda o‘z tajribalarini bir-
birlari bilan o‘zaro almashishgan. Yangi kartalar yaratishda O‘rta Osiyo haqidagi
noto‘g‘ri   yondashuvlardan   voz   kechib,   to‘ldirilgan,   mukammal   kartalar
yaratishgan.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.   Karimov   ta’kidlaganidek :
1
  O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   “O‘zbekiston   Respublikasi   Fanlar
Akademiyasi   Tarix   instituti   faoliyatini   takomillashtirish   to‘g‘risida”gi   Qarori   //   O‘zbekiston   ovozi
1998 yil, 28 iyul.
2
 Karimov I. A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. 1-jild. – T., б-28 
3 «Har   qanday   sivilizatsiya   ko‘pdan-ko‘p   xalqlar,   millatlar,   elatlar   faoliyatining   va
samarali ta’sirining mahsulidir’’ . 1
O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston tarixini o‘rganishda turli yozma manbalar
bilan birga tarixiy kartalar   hamda  ulardagi  ma’lumotlar  ham   asosiy   manbalardan
biri hisoblanadi.
Mavzuning   o‘rganilganlik   darajasi :   Buyuk   geografik   kashfiyotlar   va
Yevropada   kitob   bosishning   o‘zlashtirilishi   kartografik   manbalarga   bo‘lgan
qiziqishni orttirgan. Yevropada o‘lkamiz haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar
dastlab   faqat   yozma   shakldagi   matnlar   va   uzuq-yuluq   tasavvurlardan   iborat
bo‘lgan   bo‘lsa,   keyinroq   XVI   asrga   kelib   tarixiy   kartografiya   fani   shakllangach,
kartalardagi   yangi   ma’lumotlar   bilan   ancha   boyidi.   Bunda   G‘arb   va   Sharq
mamlakatlari   o‘rtasida   savdo-sotiq   aloqalarining   kuchayishi,   dengizlarda   kema
qatnovining ortishi katta turtki bo‘ldi.
Yevropa,   jumladan,   Rossiyaning   hukmron   doiralari   o‘z   manfaatlarini   O‘rta
Osiyoning   boy   iqtisodiy   hududi   orqali   kengaytirishga   intilishi   ham   bu   еrlar   haqida
tarixiy-kartografik   ma’lumotlarga   tayanib   ish   tutishni   taqozo   etgan.   Shu   jihatdan
еvropalik   va   rus   diplomatik   elchiliklari   va   missiyalarining   to‘plagan   ma’lumotlari
asosida O‘rta Osiyo haqida tarixiy-kartografik ma’lumotlar to‘plana borgan. Ularni ilk
bor   tarixiy   jarayonlar   bilan   bog‘liq   holda   manbaviy   ahamiyati   jihatidan   o‘rganish
maqsadida mazkur monografiyada еvropaliklarning O‘rta Osiyo tarixiga oid kartalari
umumlashtirilib tahlil qilindi.
XIX   asrga   qadar   O‘rta   Osiyo   hududlarining   tarixiy-kartografik   jihatdan
o‘rganilganlik darajasi ancha past bo‘lgan va bu sohadagi tadqiqotlar O‘rta Osiyoning
Rossiya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olinganidan   so‘ng   izchil   tus   olgan.   Chunki
o‘lkani kartaga olish imperiyaning ushbu hududdagi siyosiy va iqtisodiy manfaatlari
bilan   bevosita   bog‘liq   bo‘lib,   tuzilgan   kartalar   harbiy-siyosiy   va   ilmiy   maqsadlar
uchun tayyorlangan.
Tarixiy kartalar o‘ziga xos manba hisoblanib, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda
muhim ahamiyatga ega ekanligi hamda mustaqil O‘zbekistonning dunyo mamlakatlari
1
 Karimov I. A. Biz o‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz.7-jild. –T., O‘zbekiston.1999.-146 b.
4 bilan   iqtisodiy,   madaniy,   ilmiy   sohalardagi   hamkorligi   kengayganligi,   qolaversa,
mustaqillik g‘oyalarini targ‘ib qilish, aholining o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy
ehtiyojlarini qondirish, uning hududida kartografiyaga oid faoliyatni keng ko‘lamda
ilmiy   asosda   tashkil   etishga   katta   ahamiyat   berilayotgan   bir   sharoitda 1
  turli
monografiyalar,   ilmiy   to‘plamlardagi   еvropaliklarning   O‘rta   Osiyo   haqidagi
tarixiy-kartografik   ma’lumotlarini,   tadqiqotlarini   tahlil   qilib   umumlashtirish   va
alohida mavzu  doirasida  o‘rganish  mazkur   Bitiruv  malakaviy  ishida  bosh  vazifa
etib qo‘yildi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari :   G‘arbiy Yevropa va Rossiyada O‘rta
Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar taraqqiyotini mavjud yozma manbalar
va tarixiy kartalar yordamida ilmiy tadqiq etishdan iborat. Ana shu maqsad asosida  :
- G‘arbiy   Yevropada   O‘rta   Osiyo   haqida   to‘plangan   tarixiy-kartografik
manbalarni umumlashtirish va tarixiy jarayonlar bilan bog‘liq holda tahlil etish hamda
ularni O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi manbaviy ahamiyatini ochib berish; 
- G‘arbiy   Yevropada   yaratilgan   tarixiy   kartalarda   O‘rta   Osiyo   haqidagi
ma’lumotlar   O‘rta   Osiyo   va   o‘zbek   xalqi   davlatchiligi   tarixini   yangi   ma’lumotlar
bilan yoritishda muhim manba bo‘lib xizmat qilishini ko‘rsatish;
-   XIX asrda G‘arbiy Yevropa olimlarining O‘rta Osiyo tarixiy kartalarini
yaratish   borasidagi   faoliyatlarini   va   ulardagi   mavjud   ma’lumotlarning   ilmiy
ahamiyatini aniqlash;
-   Rossiyada   O‘rta   Osiyoga   bo‘lgan   qiziqishning   sabablari   va   rus
ma’lumotlarning   paydo   bo‘lishi   hamda   taraqqiyotini   qamrab   olgan   holda   tadqiq
etish;
-   XIX   asrda   Rossiyaning   O‘rta   Osiyoda   o‘z   manfaatlarini   ko‘zlab,   olib
borgan harbiy va siyosiy harakatlarining o‘sha davr tarixiy kartalarida aks etganligini
ochib berish, ulardagi mavjud ma’lumotlarni avvalgilari bilan o‘zaro qiyoslash;
-   G‘arbiy   Yevropada   O‘rta   Osiyo   haqidagi   tarixiy-kartografik
ma’lumotlarni o‘rgangan holda mavzu doirasida xulosalar berishdan iboratdir.
1
      O‘zbekiston     Respublikasining   “Geodeziya   va   kartografiya   to‘g‘risida”gi   Qonuni   //   O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. -70-76   b .
5 Kurs   ishining   nazariy-uslubiy   asosi :   O‘zbekiston   Respublikasi   birinchi
Prezidenti  I.A.Karimovning O‘zbekiston  tarixini rivojlantirishga doir bildirgan
ko‘rsatmalari asosiy nazariy-uslubiy asos bo‘lib xizmat qildi. Shuningdek, ishni
bayon qilishda tarix fanining ketma-ketlilik, xolislik, haqqoniylik, uzviylik kabi
tamoyillari   muhim   nazariy-metodologik   asos   bo‘lib   hisoblanadi.   Bundan
tashqari   ishni   yozishda,   tarixiy   voqea   va   hodisalarga   baho   berishda   milliy
istiqlol g‘oyasiga tayangan holda yondashildi.
Kurs   ishining   amaliy   ahamiyati :   Tadqiqot   natijasida   qo‘lga   kiritilgan
yakuniy   xulosalardan   Tarixiy   geografiya   fanini   o‘qitishda,   ma’ruza   matnlari
tayyorlashda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi : Kirish, 2 ta bob,4 bo‘ lim , foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxati iborat.
6 I  BOB. G‘ARBIY YEVROPADA O‘RTA OSIYOGA DOIR TARIXIY
KARTOGRAFIK MA’LUMOTLARNING O‘RGANILISH
1 .1. XVI-XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-
kartografik ma’lumotlar .
Rivojlangan   O‘rta   asrlarga   kelib   G‘arbiy   Yevropada   kartografiya   fani
taraqqiy   eta   boshladi.   Bu   davrda   ko‘plab   yangi   xaritalar   tuzilgan   bo‘lsa-da,
ulardan   kam   qismigina   bizgacha   еtib   kelgan.   Ular   orasida   O‘rta   Osiyo   hududi
aks ettirilgan  xarita lar ham mavjud.
XVI   asrda   ingliz   savdogari   Antoniy   Jenkinson   tomonidan   tuzilgan   xarita
ancha qimmatlidir. U 1562-yilda Londonda chop etilgan bo‘lib,   « Jenkinsonning
1562-yilgi   Rossiya   xaritasi »   deb   nomlangan.   Jenkinson   O‘rta   Osiyoga   1558-
1599   yillarda   kelgan   bo‘lib,   uning   sayohat   yo‘li   Mang‘ishloq   yarim   orolidan
boshlangan,     so‘ngra   Xivaga,   u   еrdan   esa   Buxoroga   kelgan.   Aslida   Jenkinson
Moskva   davlati   bilan   savdo   qiluvchi   Angliya   kompaniyasining   vakili   edi.   U
1557-yilda Xitoyga boradigan qadimgi savdo yo‘lini qidirib aniqlash maqsadida
Sharqqa yuboriladi. Chunki Xitoyga boradigan dengiz yo‘lini portugallar egallab
olganligidan inglizlar boshqa yo‘l qidirishga kirishgan edilar.
Jenkinson   o‘zi   o‘tgan   yo‘llar   haqida   yozma   hisobot   qoldirgan     va     bir
qancha joylarning geografik kengliklarini aniqlagan. Mang‘ishloqning geografik
kengligi 45°, Urganchniki - 9 10', Buxoroniki - 39°10'.
Nemis   olimi   G.   Michau   Jenkinsonning   kenglik   o‘lchovlarini   yuqori
baholagan   holda   Orol   xavzasi   haqidagi   hisoboti   va   xaritasi   haqiqatga   to‘g‘ri
kelmaydi, deb yozgan.
Jenkinson   xaritasidagi   izohli   yozuvlar   e’tiborga   loyiq.   Samarqand   shahri
haqida quyidagi ma’lumot keltirilgan: «Samarqand Tatariyaning doimiy poytaxti
bo‘lib   kelgan,   hozirda   u   haroba,   Qadimgi   izlar   bilan   qorishgan   bir   holda.   U
yеrda Temur dafn etilgan bo‘lib, u o‘z davrida turk imperatori Boyazidni asirga
olgan edi » . Ushbu matndan bilishimiz mumkinki, Jenkinson Tatariya deb O‘rta
Osiyoni tushungan.
7 Jenkinsonning   yozma   matni   uning   kartasiga   mos   kelavermaydi.   Kartada
Kaspiy   dengizining   shimoli-sharqida   berilgan   Kitaia(Xitoy)   ko‘li   Sirdaryodan
suv   oladi   va   Ob   daryosiga   suv   beradi.   Bu   ko‘l   har   holda   Orol   dengizi   bo‘lsa
kerak.   Ammo   Jenkinson   ushbu   nomni   qayerdan   olganligi   bizga   hozircha
noma’lum. Bu nom 1546-yilda bosilgan Gerbenshteynning «Moscovia» xaritasi
bilan bog‘liq, bo‘lsa kerak 1
.
Chunki   o‘sha   xaritada   Ural   ortida   Kythay   lacus   (Xitoy   ko‘li)   berilgan
bo‘lib,   uning   qirg‘oqlarida   Xitoy   poytaxti   joylashgan   bo‘lgan.   Ob   daryosining
boshlanishi bo‘lgan ushbu ko‘lning nomi Rossiyada tuzilgan keyingi bir qancha
xaritalarda   ham   bor.   Bu   Zaysan   ko‘li   bo‘lsa   ajab   emas.   Nima   bo‘lganda   ham
Jenkinson   o‘sha   davr   adabiyotlarida   uchragan   Kythay   (Xitoy)   ko‘li   haqida
bilgan.   Xivadan   shimolda   ko‘l   borligini   va   unga   Amu   va   Sirdaryo   quyilishini
yaxshi  bilgan holda ushbu ko‘l  Kitaia (Xitoy) ko‘li  bo‘lsa kerak, deb o‘ylagan.
Fra   Mauro   xaritasi   bilan   tanish   ekanligi   ham   Jenkinsonni   shunday   taxmin
qilishiga   asos   bo‘lgandir.   Jenkinsonning   Orol   dengizining   eski   nomi   Moviy
dengizi   (Sineye   more)   bilan   Sina   (Xitoy)   nomini   adashtirgan   degan   fikrlarga
qarshi shuni aytish o‘rinliki, Jenkinson va uning zamondoshlari Sina va Cathay
so‘zlarining sinonim ekanligini bilmaganlar 2
.
Jenkinson   Kaspiy   dengizining   qo‘ltig‘i   chuchuk   suvdan   iborat   deganida
Qorabo‘g‘oz   ko‘lini   tushunmagan.   Kartada   Kas piy   dengizidan   sharqqa   tomon
Vazir   shahrigacha   cho‘zilgan   uzun   qo‘ltiq,   Sariqqamish   ko‘lidir.   V.V.   Bartold
fikriga ko‘ra, karvon yo‘li Sariqqamish xavzasiga faqat sharqiy tomondan kelgan
u davrda Orol bilan Sariqqamish ko‘li birlashgan bo‘lmagan.
1558-yilda   Jenkinson   sayohati   davrida   Amudaryo   Sariqqa mish   ko‘liga
quyilgan.   Uning   so‘zlariga   ko‘ra,   Sariqqamish   o‘zani   (Ko‘hnadaryo)   suvi
kamaygan   bo‘lib,   Oks   (kartada   Ougus)   haqida   gapirganda   ushbu   o‘zan   tilga
olinadi.   Jenkinson   davrida   Sariqqamishning   suvi   chuchuk   bo‘lib,   Ko‘hna
1
  Бартолд   В.В.   История   културной   жизни   туретских   народой   (Средней   Азии)Соч.Т.В.   Наука,   1968.   –   c .
165.
2
 Saidboboyev.   Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010.
8 Urganchdan   100   mil   uzoqlikdagi   Ardoq   Amuning   Orol   o‘zani   -   Toldiq
shaxobchasi bo‘lsa kerak.
Ardoq   o‘zani   quyilgan   va   kartada   nomlanmagan   ko‘l   Orol   dengizi   bo‘lsa
kerak.   Shunday   qilib,   Jenkinson   xaritasida   Orol   dengizi   ikki   bor   ko‘rsatilgan:
birida   sayyohning   o‘zi   ko‘rgan   Ougus   (Oks)   va   Ardock   (Ardoq)   daryosi
quyiluvchi   ikkinchisida   esa   Sur   (Sur   ya’ni   Sirdaryo)   va   Amow   (Amu   -
Amudaryo) quyiluvchi Kitaia (Xitoy) ko‘li.
XVI   asrning   eng   yaxshi   hisoblangan   Jenkinson   xaritasi,   «bir   necha   bor
nashr   etilgan   va   keng   tarqalgan».   Shuni   ta’kidlash   kerakki,   Jenkinson   xaritasi
Angliya uchun O‘rta Osiyo haqida hududiy tasavvurlarga ega bo‘lishiga imkon
berdi.
XVI   asrda   G‘arbiy   Yevropada   tarixiy   geografiya   fani   shakllanadi.   Ushbu
fan doirasida huddi shu davrning o‘zida tari xiy kartografiya fani paydo bo‘ldi. U
ilmiy fan bo‘lib, ta rixiy xarita va atlas tuzish, ularni yaratish uslubiyatini ishlab
chiqishdan iborat edi.
Buyuk   Geografik   kashfiyotlar   va   mustamlakalar   uchun   boshlangan
harakatlar   hamda   Yevropada   Uyg‘onish   davri   kartografiya   fani   taraqqqiyoti
uchun yangi sahifa ochdi.
Yevropada   XVI   asrdagi   Flamand   kartografiya   maktabining   yirik   vakili
Abraham   Orteliyoning   (1527-1598   yillar)   xaritalar   tuzish   sohasidagi   faoliyati
diqqatga   sazovordir.   U   XVI   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   jahon   savdo
markazlaridan   biriga   aylangan   Antverpen   shahrida   ijod   qildi.   Shu   kezlarda
F lamand   kartografiya   maktabi   ham   ancha   rivojlandi.   Antverpen   olimlar   shahri
emas   edi.   U   yеrda   kartografiya   sav do   sayohatlarini   amalga   oshirish   talabi
asosida yuzaga keldi.
1570 yil 20 mayida Orteliy o‘zining 70 xaritadan iborat dunyo atlasini chop
qildiradi. Orteliy ushbu atlasdagi xaritalarning muallifi emas, balki u xaritalarni
jamlab atlas holiga keltirgan hamda ularni taxrir qilgan. Nemis olimi Ferdinand
fon   Rixtgofen   Orteliyning   ishonchli   va   aniq,   xaritalarni   tanlaganini   yuqori
baholagan.
9 Uning   xarita lari   moxirona   rassomlik   bilan   ishlangan   bo‘lib,   xarita larda
izohlar   ham   berilgan .   Xarita larning   asosiy   qismi   Yevropa   mamlakatlari   h aqida
bo‘lsa-da,   ularda   Rossiya,   jumladan   O‘rta   Osiyo   hududi   aks   etttirilgan   xarita
ham   bor.   A.   Orteliy   bu   xaritani   1562-yilgi   Jenkinson   xaritasidan   foydalangan
holda tuzgan.
A.   Orteliy   tuzgan   atlasning   27-xaritasi   «Alexandri   Magni   Macedonis
expedito»   («Buyuk   Aleksandr   Makedonskiyning   Yurishlari»)   deb   nomlanib,
unda   Aleksandr   Makedonskiyning   yurishlari   emas,   uning   istilolari   bo‘lgan
mamlakatlar  aks  ettirilgan. Unda  O‘rta  Osiyo  hududi  ham   aks  ettirilgan  bo‘lib,
hozirgi   Samarqandning   eski   nomi   deb   atalgan   Marakanda,   Oks   va   Yaksart
daryolarining Kaspiyga quyilishi berilgan. Orol dengizi umuman ko‘rsatilmagan.
Xarita rasmlar va Aleksandr Makedonskiy davri tangalari bilan bezatilgan.
O‘tgan   asrning   40-yillarida   O‘zFA   kartografik   byurosida   saqlanayotgan
O‘rta   Osiyo   hududlari   aks   ettirilgan   eski   12   ta   xaritani   topib   o‘rgangan   N.
Korjenevskiy   ulardan   biri   A.   Orteliyga   tegishli   bo‘lib,   u   1570-yilda
tuzilganligini aniqlagan.
A. Orteliy xaritaning muallifi kim ekanligini aytmagan. Ammo uni tuzishda
1507-yilda   Valdzemyuller   tomonidan   tuzilgan   еr   shari   xaritasi   asos   bo‘lgan
bo‘lsa  kerak.  Aytish  mumkinki   , ushbu  xarita  Sibir  va  O‘rta  Osiyo  еrlarini   aks
ettirgan ilk   bosma xarita bo‘lib hisoblanadi. Xaritaning hajmi  35x47 m  bo‘lib,
O‘rta   Osiyo   hududida   Orol   dengizi   ko‘rsatilmagan.   Faqatgina   Kaspiy   dengizi
(Mage   Caspium,   et   Hyrcanum)   dumaloqroq,   kengroq,   shaklda   berilgan.   Sharq
tomondan   o‘ngga   Sirdaryo   (kartada   -   Chesel   -   Qizil)   va     janubdan   Amudaryo
(Abiamu)   quyilgan.   Amudaryoning   o‘ng   tomonidan   o‘ngga   quyiluvchi   va
xaritada nomlanmagan irmog‘i bo‘yida Samarqand shahri  bo‘lib, unda shunday
yozuvlar   bor:   «Samarkand   Magni   Tamber   quonda   ledes»   («Samarqand   buyuk
Temurning  taxti   joylashgan   shahar»).  Har   holda  XVI   asrning  ikkinchi   yarmida
ham   Temur   shaxsi   Yevropaliklarning   diqqat   markazida   turganligini   ushbu
ma’lumotdan ham bilish mumkin.
10 Qiziqarli   joyi   shundaki,   xaritada   Amudaryoning   quyi   oqimida   o‘nga
quyiluvchi Murg‘ob daryosi (Amorgab flu) va undan janubroqda Amudaryoning
chap   tomonida   esa   Buxoro   shahri   ko‘rsatilgan.   Yana   Amudaryoning   chap
sohilida   daryo   irmoqlari   yordamida   katta   ko‘l   tasvirlanib,   u   Bad   acaber   Lacus
(Bad  akaber   ko‘li)   deb  nomlangan.   Uning  nima   ekanligi   bizga   noma’lum.  Ana
shu   ko‘l   qirog‘og‘ida   Mari   q al’asi   tasvirlangan.   Toshkent   noma’lum   Sur   flu
daryosi (balki Sirdaryodir?) irmog‘ida joylashtirilgan bo‘lib, o‘z navbatida Obu
(Ob)  daryosining yuqori oqimini tashkil  qilgan. U Kithay lacus (Xitoy ko‘li)ga
borib quyiladi, undan Ob daryosi boshlangan. Xaritadagi Sirdaryo (Sur flu)ning
o‘rta oqimi bo‘lsa kerak. Uning Ob daryosining yuqori oqimi sifatida ko‘rsatish
ham   uning   manbasi   boshlanuvchi   hududni   bilmaslikdandir,   Kithay   ko‘li   esa
Jenkinson va boshqa O‘rta asr kartograflarining o‘ylab chiqargan uydirmasidir.
Gondiusning   1606-yilda   tuzgan   «Tatariya»   xaritasining   hajmi   33,5x60   sm
bo‘lib, uning orqa tomonida lotin tilida «Tartaria sive Magni Chami imperium»
ya’ni   «Tatariya   yoki   buyuk   xon   imperiyasi»   degan   so‘zlar   yozilgan.   Xaritada
Toshkent, Samarqand, Termiz shaharlari berilgan.
Ushbu xarita Gondiusning 1633-yilgi kartasidagi ma’lumotlarga qaraganda
ancha sayoz hisoblanadi.
Sirdaryo   (kartada   Chesel)   va   Amudaryo   (Albiamu)   Kaspiy   dengiziga
quyilgan.   Shuningdek,   noma’lum   (Siminan   Saluna   Lacus)   ko‘l   ham   aks
ettirilgan.   Sirdaryo   va   Amudaryoning   boshlanishidan   shimoli-sharqda   tomon
Xitoy   ko‘li   (Kithay   Lacus)   tas virlangan   bo‘lib,   u   Sirdaryodan   suv   olib,   Ob
daryosi   undan   boshlangan.   Sirdaryo   bo‘yida   Toshkent   (Taskent)   shahri
joylashgan   bo‘lsa-da,   G‘arbga   tomon   Amudaryo   (Amu   lacus)   havzasida
« Tascan »  nomi bilan yana aks ettirilgan.
1664-1665   yillarda   Moskvaga   gollandiyalik   Nikola   Vitsen   (1641-1717
yillar)   tashrif   buyuradi.   U   keyinroq   Amster dam   burgomistri   bo‘lgan.   Nikola
Vitsen ma’lumotiga qaraganda, Tatariyaning katta xaritasini tuzish g‘oyasi unga
1665-yilda  kelgan.  1706-yil   19-yanvarda  G.V. Leybnitsga  yo‘llagan  maktubida
Moskvada ekanligida xarita yaratish rejasini ishlab chiqqanligini yozgan. Ammo
11 uning ishi dastlab sekin ketadi. 1666-1667 yillarni Fransiyada o‘tkazib, so‘ngra
Gollandiyaga   qaytganda   ham   ushbu   xaritani   yaratish   bo‘yicha   еtarli   manbaga
ega emasligiga amin bo‘ladi.
1682-yilda   Amsterdam   shahrining   burgomistri   bo‘lgach,   Osiyo
mamlakatlari   haqida   ko‘plab   ma’lumotlarga   ega   bo‘la   boshladi.   N.   Vitsen
Gollandiyaga   kelgan   har   bir   xorijlik   bilan   suhbatlashishga   harakat   qilgan.
Shuningdek,   XVII   asrning   70-yillarida   Moskvada   yashovchi   gollandlar   bilan
o‘rnatgan   mustahkam   aloqasi   natijasida   Tatariyaning   ilk   xaritasini   yaratishga
kirishadi.
N.   Vitsen   «Tatariya»   xaritasining   asosini   1667-yilda   Rossiyada   tuzilgan
«Godunov»   chizmasidan   olganligini   ta’kidlaydi,   Ammo,   ushbu   xaritalarning
barcha   mashhur   nusxalari   bi lan   solishtirganda   ular   orasida   deyarli   o‘xshashlik
yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Bu esa N. Vitsen o‘zi yiqqan ma’lumotlar aslida xarita
tuzganligiga asos bo‘luvchi dalildir.
Xaritada Orol dengizi (More Sieneie) juda kichik shaklda, janubiy qirg‘og‘i
41° shimoliy kenglik, 95° sharqiy uzunlikda tasvirlangan bo‘lib, sharqdan o‘nga
nomsiz   bir   daryo   quyilgan.   Sirdaryo   esa   yuqorida   tasvirlangan   bo‘lib,   uning
janubida yana bir kichik daryo hosil bo‘lib, uning bo‘yida Taskun (Toshkent) va
Nesaph   (Nasaf)   shaharlari   ko‘rsatilgan.   Oroldan   shimoli-g‘arbga   tomon   ikki
daryo: sharqda tomon nomsiz daryo va uning bo‘yida Samarqand, ikkinchisi esa
Arsan daryosi (Arsan flu) 1
.
Amudaryo (Oxus) Kaspiy dengizi (Mage Caspium sive Cwalinskoi More)ra
quyilgan. Amudaryo bo‘yida Buxoro (Bochara) shahri ko‘rsatilgan. Shuningdek,
Oroldan shimoli-sharqqa to mon undan ikki baravar kichik Oq-Basir (Ak-Basir)
ko‘li   tas virlangan.   Ushbu   ko‘l   bilan   Orol   oralig‘idagi   еrlar   Buxoro   mamlakati
(Bugaria) deb nomlangan 2
.
Xaritada   ma’lumotlarning   biroz   qorishganini   kuzatish   mumkin.   U lar   rus
klassik  xarita laridagi va Jenkinson  karta si bilan bog‘liq ba’zi nomlardan olingan.
1
  www.Istoriy.ru  
2
 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. –  b. 78.
12 To‘g‘ri   xaritada,   asosan,   Sibir   tasvirlangan   bo‘lsa-da,   ammo   O‘rta   Osiyo
hududi   ham   o‘z   aksini   topgan.   Unda   ko‘plab   xatoliklar   bo‘lsa-da,   mintaqa
haqida   ma’lumot   bera   olgani   tufayli   «G‘arbiy   Yevropaning   turli   davlatlarida
darhol mashhur bo‘lib ketdi».
Ayniqsa,   fransuz   kartograflari     tez-tez   unga   murojaat   qilib   turishar   edi.
G‘arbiy   еvropalik     kartograflar   ba’zan   esa   undan     shundoqligicha   nusxa
ko‘chirishgan. Bu haqda N. Vitsenning o‘zi shunday yozadi: «1969-yilda   Karl
Allard     Amstrdamda   Osiyo   xaritasini   qildi.   Uni   yaratishda   mening   Tatariya
xarita mdan namunalar olganligini e’tirof etdi».
N. Vitsen uchun 1696-1697 yillarda Gollandiyaga tashrif buyurgan  Pyotr I
va   uning   buyuk     rus   elchiligiga   hamroh   bo‘lgan   kishilar   bilan   uchrashuvi   juda
ahamiyatli   bo‘ldi.   Chunki   ruslar   Tatariya   xaritasi   bo‘yicha   ko‘plab   takliflar
aytishdi.   Ammo   u   Shimoliy   Osiyo   xaritasining   ikkinchi   variantini   yaratishga
ulgura olmadi.
1704-yilda   N.   Vitsen   xaritasi   Ides   tomonidan   to‘ldirishlar   bilan   nashr
qilingan   bo‘lsada,   unda   «O‘rta   Osiyo   («Tata riya»)   hududlari   o‘zgarishlarsiz
qoldirilgan».
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   еvropalik   olimlar   O‘rta   Osiyo   xaritalarini   tuzish
bilan   birga,   uning   alohida   ahamiyatga   ega   shaharlarining   kartografik   planlarini
ham tuzishga harakat  qilganlar.
1685-yilda   Dansig   (Gdansk)da   tug‘ilgan   va   sharq   tillarini     yaxshi     bilgan
doktor   Daniil   Gotlib   Messershmidt   Pyotr   I   tomonidan   1716-yilda   ruslar
xizmatiga taklif etilgan.
Maxsus   shartnomaga   ko‘ra   D.G.   Messershmidt   Sibirga   7   yilllik
ekspeditsiyaga  jo‘natilib, o‘nga ushbu hududlarni o‘rganish vazifasi yuklatiladi.
1720-1727   yillarda   Sibir   va   Uralda   tadqiqotlar   olib   borgan   bu   olim
« shartnomada   ko‘rsatilgan   barcha   vazifalarni   hatto   nozik   jihatlarigacha   aniq,
bajaradi » . O‘nga bir  muncha vaqt  asirlikda yurgan shved zobiti Tabbert (ruslar
asirligidan   Shvetsiyaga   qaytgach,   Stralenberg   nomi   bilan   mashhur)   yordam
bergan.
13 Kundalik va yozishmalarga qaraganda D.G. Messershmidt  ko‘plab tarixiy-
etnografik   ma’lumotlar   to‘plagan   hamda   mahalliy   hududlar   aks   ettirilgan
xaritalarni   chizgan.   Afsuski,   u   to‘plagan   boy   kolleksiya   1749-yilda   Fanlar
Akademiyasida yuz bergan yong‘in paytida yonib ketgan.
Ammo D.G. Messershmidtning kundaligi XX asrning 60-yillarda Berlinda
nemis tilida chop etilgan.
D.G.   Messershmidt   O‘rta   Osiyoda   bo‘lmagan   bo‘lsa-da,   uning
kundaligidan Buxoro va Turkiston shaharlarining kartografik planlari topilgan.
Planlarning birida Buxoro shahri to‘g‘ri uchburchak shaklida aks ettirilgan.
Unda bozor, adrasa va ark asosiy o‘rin egallagan.
Turkiston   shahri   esa   planda   aniq,   proporsiyasi   buzilgan   shaklda   berilgan.
Ko‘plab   ko‘chalar,   karvonsaroy   va   suv   saqlovchi     ko‘plab   quduqlar   ham   aks
ettirilgan.   Shahar   plani   yonida   noma’lum   tabag‘ul   Maamat   (Muhammad?)
Buturxonning muhri bor. Balki shaharlar plani aynan ana shu odamga tegishlidir
va D. G. Messershmidt  ularni  qo‘lga kiritgach, o‘z kundaligiga ilova qilgandir.
Ammo   bu   planlar   hamda   O‘rta   Osiyo   haqida   uning   asari   va   kundaligida
eslatilmagan.
Nima   bo‘lganda   ham   D.G.   Messershmidtning   asari   chet   ellarda   mashhur
bo‘lgan   va   undan   keng   qo‘llanilgan.   U   bilan   birga   ishlagan   F.I.   Stralenberg
1730-yilda   nashr   etgan   kitobi   ko‘plab   tillarga   tarjima   qilindi   va   Sibir   haqida
G‘arbdagi   asosiy   manba   bo‘lib   qoldi.   Bundan   ko‘rinadiki,   ushbu   shaharlarning
planlari ham G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida mashhur bo‘lgan 1
.
D.G. Messershmidt bilan birga sayohat  qilgan F.I. Stralenberg  1730-yilda
Leypsigda   nashr   etgan   kitobiga   Rossiya   xaritasini   ham   ilova   qilgan   bo‘lib,   bu
xarita ham o‘sha-yili   Stolgolmda   nashr etilgan. U F.I. Stralenberg Rossiyadan
o‘z  vataniga qaytgach, 1721-yilda chizib tugatilgan edi. 
F. I. Stralenberg xaritasidagi ko‘plab nomlar O‘rta asr arab va  O‘rta Osiyo
mualliflarining   manbalaridan   olingan.   Masalan,   birgina   Sirdaryo   Tanais,
Yaksart, Sayxun va Sir nomlash bilan tasvirlangan.
1
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
14 F. I. Stralenberg xaritasini baholab, shuni ta’kidlash kerakki, o‘zida mavjud
barcha   xaritalar   va   yiqqan   ma’lumotlari     diqqat   bilan   o‘rganib   chiqib,   O‘rta
Osiyo xaritasini tuzgan. Kartada Amudaryodan Isfaratog‘ tog‘larigacha bo‘lgan
hududlarni Usbekia (O‘zbekiya - O‘zbekiston) deb ko‘rsatgan. Ulardan shimolda
-   Sirdaryoning   chap   qirg‘og‘ida   Namangan,   shimoli   g‘arba   esa   Marg‘ilon   va
shimolda Andijon ko‘rsatilgan.
Orol   dengizi   alohida   suv   xavzasi   sifatida   ko‘rsatilgan   bo‘lib,   sharqdan
o‘nga   Sirdaryo   (Sirt   fl.)   qo‘yilgan.   Amudaryo   esa   Qorabug‘oz   va   Balxan
qo‘ltiqlari  O‘rtasidan    o‘tib, Kaspiy  dengiziga quyilgan. Bu yеrda u Qizildaryo
(Chesel   Daria   fl.),   Urganchdan     yuqorida   esa   Amudaryo   (Amu   fl.)   nomi   bilan
aks ettirilgan.
Ko‘rama   tog‘   tizmalari   « Marotau »   ( « Mapotog‘ « )   nomi   bilan   berilgan.
Ushbu   xaritada   shaharlarning   o‘rni   avvalgi   tuzilgan   xaritalarga   nisbatan   juda
noaniq.   berilgan.   Zarafshon   daryosi   hech   qanday   nomlanmagan   tog‘     ko‘lidan
boshlanib, Sug‘d nomi  bilan  Amudaryoga quyilgan. Daryo bo‘ylab Samarqand
va Buxoro   shahri ko‘rsatilgan. Ularning ikkisi ham daryoning chap qirg‘og‘ida
joylashgan.   Xaritada   Toshkentning   o‘rni     ham     noto‘g‘ri   ko‘rsatilgan   bo‘lib,   u
Sirdaryoga   quyiluvchi   qandaydir   nomsiz   daryoning     chap   qirg‘og‘ida,   O‘tror
yaqinida joylashgan. 1
O‘rta   Osiyo   va   O‘zbekiston   tarixi   uchun   1728-yilda   golland   kartografi
Abraham   Maas   tomonidan   Sankt-Peterburgda   tuzilgan   qo‘lyozmama   xarita
ancha   qimmatli   hisoblanadi.   Xarita   « Kas piy   dengizi   va   atrofidagi   manzillar,
shuningdek,   o‘zbeklar   mamlakatining   ...yangi   kartasi »   deb   nomlangan.   Kartani
yaratishda   A   Maas   1723-yilgi   rus   elchiligining   sharqiy   mamlalarga   sayohati
davomida tuzilgan katta shakldagi rus xaritasidan  foydalanganligini yozgan. 
A.   Maas   xaritasida   yozilishicha,   u   1723-yilda   Rossiyada   tuzilgan   katta
shakldagi  rus  xaritasidan nusxa olgan. Hozirda Moskva arxivlaridan birida    A.
Maas xaritasida foydalangan ruscha xaritaning asl nusxasi saqlanadi.
1
 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.  – b. 89.
15 A   Maas   xaritasida   hozirgi   Qizilqum,   Orol,   Xiva   va   Buxoro   viloyatlari
tarkibiga   kiritilgan   (kartada   Aralskaia   Regnum,   Regnum   Chiwense,   Bocharia
Regnum);   cho‘lning   ichki   qismlaridan     so‘qmoq     yo‘llar   o‘tkazilgan.
Sirdaryodan   (biri   Forobdan,   ikkinchisi   Sirdaryoning   quyi   oqimidan)
boshlaruvchi   so‘qmoq     yo‘l   Yangikan   manzilgohidan   o‘tib,   Buxoroga   qadar
borgan.     Sirdaryodan   yana   bir   yo‘l   Urganch   va   Xivaga,   yana   biri     esa
Amudaryoning   o‘ng   qirg‘og‘i   bo‘ylab   Buxorodan   Urganch   va     Xivaga     tomon
borgan.     Qizilqum   orqali   o‘tgan   ushbu   karvon   yo‘llari   A.   Maas   xaritasi
tuzilmasdan ilgari ham ruslarga ma’lum  bo‘lgan aloqalarda keng foydalanilgan.
Shuni   ta’kidlash   o‘rinliki,   A.Maas   xaritasidagi   Kaspiy   dengizi     konturi
Bekovich-Cherkasskiy   tuzgan   xaritadagidan   farq   qilsada,   Orol   dengiziniki   esa
ancha mos tushadi.
1723-yilgi   rus   xaritasi   kim   tomonidan   tuzilganligi   aniq,   bo‘lmagan
bo‘lsada,   shu   narsa   aniqki,   uni   tuzganlar   shubhasiz,   Cherkasskiyning   O‘rta
Osiyo   hakqidagi   kartasidagi   Orol   dengizi   tasviridan   foydalangan.   Demak,   o‘z-
o‘zidan   ma’lum   bo‘ladiki,   A.   Maas   kartasidagi   ma’lumotlar   (ayniqsa,   Kaspiy
dengizini   tasvirlashdagi   yuksak   aniqlik)   Bekovich-Cherkasskiy   kartasidan
olingan.   Shunga   qaramasdan   A.   Maas   kartasi,   ehtimol   o‘zbek   xalqi   joylashgan
hududlar   aks   ettirilgan     mustaqil     dastlabki   bosma   kartografik   tasvirlardan   biri
hisoblfnadi.
Abraham   Maas   qo‘lyozmama   kartasi   asosida   1735-yilda   «Kaspiy   dengizi
va o‘zbeklar mamlakati» deb nomlangan karta ham yaratgan. Ushbu karta 1735-
yilda   Nyurnberg   shahridgi   mashhur   « Homannische   Erben »   ( « Goman   merosi » )
nashriyoti tomonidan chop etilgan.
Xaritada   g‘arbda   Kaspiy   dengizidan   sharqda   to   Farg‘ona   va
Badaxshongacha, shimolda O‘trordan janubda Balxgacha bo‘lgan hududlar qizil
rangda   bo‘yalgan   holda   berilgan   bo‘lib,   «USBEK»   (ya’ni   «O‘ZBEK»)   deb
nomlangan 1
.
1
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.  –  c . 97.
16 Tarixiy-siyosiy   va   tarixiy-etnografik   jihatdan   A.   Maas   kartasi   XVI-XVIII
asr birinchi yarmida o‘zbeklar yashaydigan hududlar haqida ma’lumot beruvchi
sxematik bayondan iborat bo‘lsa, ikkinchi tomondan Shayboniylar (XVI asr) va
Ashtarxoniylar   (XVII-XVIII   asrning   birinchi   yarmi)   davrida   o‘zbek   xonlari
siyosiy xokimiyatiga bo‘ysungan O‘rta Osiyo hududi haqi da ma’lumot beradi.
Xaritaning   ahamiyatli   tomoni   shundaki,   unda   O‘zbeklar   yashaydigan
hududlar   ma’muriy   chegaralari   ajratib   ko‘rsatilgan   11   ta   viloyat   (Regnum)ra
bo‘lingan:
1. Turkiston.            7. Orol.
2. Badaxshon.         8. Samarqand.
3. Balx.                      9. Buxoro.
4. Farg‘ona .             10. Xiva.
5. Askent.                  11. Turkman cho‘li.
6. Ostrar.
Xaritada   yirik   shaharlar   Balx,   Badaxshon,   Samarqand,   Bu xoro,   Xiva,
Urganch,   Forob,   Orol,   Askent   (Toshkent),   Farg‘onaga   eltuvchi   savdo   yo‘llari
bilan   aniq,   ko‘rsatilgan.   Shuni   ta’kidlash   o‘rinliki,   kartada   ko‘rsatilgan   karvon
yo‘llari   «A.   Maas   kartasi   tuzilmasdan   avval   ham   ruslarga   ma’lum   bo‘lgan.
Shuning   uchun   ham   bu   yo‘llardan   Rossiya   bilan   O‘rta   Osiyo   davlatlari
o‘rtasidagi   aloqalarda   (Gladishev   va   Muravin,   Bekchurin,   Burnashev,
Beznosikov   hamda   boshqalarning   ekspeditsiyalari   davomida)»   keng
foydalanilgan.
Marv Amudaryo o‘rtasidagi kichikroq orolda tasvirlangan. Xiva va Buxoro
esa   mulklar   (propria)   deb   ko‘rsatilgan.   Demak,     bu   ikki   xonlikning   mustaqil
davlat   ekanligi   G‘arbiy   Yevropada   XVIII   asrning   birinchi   yarmida   ma’lum
bo‘lgan.
Orol   dengizi   dumaloq,   shaklda   berilgan   bo‘lib,   u   ko‘l   deb   ta’rif   etilgan
(Lacus   Aralskaya)   va   unga   quyiluvchi   ikki   daryo   -   Amu   va   Sir   daryolari
ko‘rsatilgan. Amudaryo Buxoro mulklaridan o‘tgach , yana bir irmoq hosil qilib,
17 Kaspiyga tomon yunalgan ammo u dengizga еtmasdan to‘xtagan (ya’ni xaritada
bo‘yalmasdan ko‘rsatilgan).
Orol va Kaspiy dengizlari oralig‘ida joylashgan shimo hududda «Turkman
axolisi»   (kartada   «Turcomani   populi»)   istiqomat   qilishi   ko‘rsatilgan.   Ushbu
hudud   ma’muriy   jihatdan   chegaralari   bilan   ko‘rsatilgan   bo‘lishiga   qaramasdan,
unda   hech   qanday     aholi   maskanlari   va   ko‘chmanchilar   yurti   qayd   etilmagan.
Bu hudud  XX boshlariga qadar Xiva xonlari ixtiyorida bo‘lgan.
Shu   davrdan   boshlab   G‘arbiy   еvropalik   kartograflar   gradus   turidan
foydalana   boshladilar 1
.   Bu   esa   ko‘plab   obyektlar   xaqida   notug‘ri   kartografik
tasavvurlarga chek qo‘ydi;
-   ko‘rib   chiqilgan   davrda   G‘arbiy   Yevropada   O‘rta   Osiyoga   bo‘lgan
qiziqishning   ortishi   G‘arbiy   Yevropaning   mustamla-kachy   doiralarining   ushbu
hududda   o‘zining   uzok,   kelajakdagi   manfaatlarini   ko‘rayotganligini   bildiradi.
Chunki G‘arbiy Yevropaning bir necha mamlakatlari bu paytda uzlarining mus-
tamlakachilik   istilolarini   faol   davom   ettirmoqda,   O‘rta   Osiyo   xududi   esa
o‘zining   boy   zamini   bilan   ularning   diqqatini   jalb   qilib   kelardi.   Buni   yana
shundan   bilish   mumkinki,   bu   davrda   yaratilgan   kartalar   mualliflarning   ko‘plari
Rossiyaga   tashrif   buyurib,   bu   еrlar   haqida   ma’lumotga   ega   bo‘lsalar-da,   uz
kartalarida ko‘proq. O‘rta Osiyo hududini tasvirlashgan (A. Maas, N. Vitsen va
xokazolar);
-   XVIII   asrga   kelib,   G‘arbiy   Yevropaning   noshirchilik   markazlari   -   Parij,
Nyurnberg, Amsterdam, Ausburg va Venetsiyada chop qilingan fransuz, nemis,
italyan va golland tillaridagi kartalarda ilk bor «o‘zbek» yoki «o‘zbeklar mamla-
kati» degan so‘zlar paydo bo‘ldi. Bu esa G‘arbiy Yevropada o‘zbek davlatchiligi
haqida batafsil ma’lumotlar paydo bo‘lganligini bildiradi.
1
  www.ziyo.net  
18 1.2. Rossiya imperiyasi davrida O‘rta Osiyodagi kartagrofik
ma’lumotlarning rivojlanishi.
Axborotnomada   o‘zbek   xonlari   saroyida   amalda   bo‘lgan   qabul
marosimlari   haqida   ham   ma’lumotlar   keltiriladi.   Unda,   xususan,   bunday
deyiladi:   «Ark»   darvozasi   oldida   Boris   va   uning   hamroxlarini   Malaybek
to‘pchiboshi   kutib   oldi.   Boris   va   uning   hamroxlari   (to‘pchiboshi   olib   kelgan)
otlarga   mindilar.   Podsho   qasriga   еtganda   ularni   otdan   tushirdilar,   chunki
podshoh   qasriga   otliq   kirish   man   etilgan.   Borisning   o‘ng   tarafiga   Buxoroning
atoqli   zotlari,   xon   avlodidan   bo‘lgan   xoja   va   yaqin   mulozimlari,   katta   amir
( боярин )   xonning   yaqin   mulozimlari   va   boshqa   lavozimdagi   mansabdorlar,
(umuman)   100   dan   ortiq   kishi   joy   oldilar…Abdulazizxonning   o‘ng   tarafidan
xojalar, ruhoniylar va ulamolar o‘rin oldilar. Xonning oldiga uning qilichi, o‘q-
yoyi   va   qalqoni   qo‘yilgan   edi.   Uning   orqasida   12   nafar   nayza   va   qilichc
ko‘targan   uy   xizmatkorlari   turgan   edi.   Xonning   old   tarafida   200   dan   ortiq
yasovul va ko‘rikchilar tik turar edilar…».
Aka-uka   Pazuxinlarga   berilgan   yana   bir   muhim   topshiriq   -   O‘rta   Osiyo
xonliklarida tutqunlikda bo‘lgan rus asirlarini aniqlash va ularni ozod qilishdan
iborat edi. Pazuxinlar bu masalada ham ba’zi ishlarni amalga oshirdilar, hususan
Buxoro, Balx va Xiva xonlarining shaxsiy ho‘jaliklarida 300 dan ortiq rus asiri
mehnat   qilayotganini   aniqladilar.   Shundan   22   nafarini   685   so‘m   oltin   hisobida
to‘lab   ozod   qilishga   muvaffaq   bo‘ldilar.   «Axborotnoma»   (« Статейный
Xисок »)   da   ko‘rsatilishicha,   Pazuxinlar   badavlat   kishilarning   qo‘lidadagi   rus
asirlari   sonini   aniqlay   olmaganlar.   Rus   elchisi   Elchilar   mahkamasiga
( Посольский   приказга )  taqdim  qilgan  «Xabarnoma» da  xususan   mana bularni
o‘qiymiz:   «Buxorolik   mansabdorlar   qo‘lida,   shaharda   va   usullarda   ularni
aniqlash   mumkin   bo‘lmadi.   Qishloqlardan   kelib   turgan   odamlarning   so‘zlariga
qaraganda, ular ko‘p» . Qo‘lga aylantirilgan rus asirlari asli Qozon, Ufa, Simbir
uezdidan   va   Bolga   bo‘yi   qishloqlaridan   bo‘lganlar   va   boshqird   hamda   qalmoq
bosqinchilari   ularni   tutib   Astraxanga   olib   borib   Xivaliklarga   pullab   turganlar.
Aka-uka   Pazuxinlarning   mana   bu   guvohliklari   ham   diqqatga   molikdir:
19 («boshqird   va   qalmoq   bosqinchiliklardan»   ularni)   xivaliklar   sotib   olar   ekanlar.
Ular   mahsus   rus   tovarlari   uchun   Astraxandan   (rus   yurtlariga),   qalmoq   va
boshqird uluslariga borar, ba’zi xollarda u еrlarda rus asirlarini kutib ancha vaqt
turib   qolardilar.   So‘ng   rus   asirlarini   olib   borardilar.   Boris   va   uning   hamroxlari
Xivaga   borayotganlarida   qalmoq   ulusidan   rus   asirlarini   haydab   kelayotgan
xivaliklarni uchratdilar. (Xivaga haydab kelinayotgan) asirlarning soni 200, balki
undan ortiqroq edi. Ularning har birini 40 yoki undan sal ortiqroq so‘mga sotib
olardilar. Ularning ko‘pchiligini Eron va Hindistonga ham olib botib sotar edilar.
V.A.Davudov   va   Muhammad   Yusuf   elchiligi.   Vasiliy   Aleksandrovech
Daudov asli  fors (eronlik)  bo‘lib, 1653-yili  Qozonda xristianlikni  qabul  qilgan,
Rossiya davlatining xizmatiga kirgan ham stolnik va voevoda lavozimida xizmat
qilgan . Muhammad Yusuf Qosimov esa asli musilmon (tatar). U ham ruslarning
xizmatida bo‘lgan. 
Avvalo shuni alohida aytib o‘tish kerakki, har ikkala elchi V.A. Davudov
va   M.   Y.   Qosimov   Buxorogacha   birga   borishgan   bo‘lsalar-da   ,   elchilar
mahkamasidan   aloxida-aloxida   topshiriq   olganga   o‘xshaydilar,   chunki   V.A.
Davudov   va   M.Y.Qosimovga   berilgan   yo‘riqnoma   (Nakas)   bizgacha   etib
kelmagan.   1800-yilgacha   Rossiya   tashqi   ishlar   maxkamasini   arxivida   saqlanar
edi.   1806-yili   o‘tkazilgan   tekshirish   paytida   u   ko‘rgan   joydan   topilmagan.   Shu
sababdan V.A. Davudov va M. Y. Qosimov qanday vazifalarni ado etganliklarni
aniq   bilmaymiz.   Buni   V.A.   Davudovning   elchilik   mahkamasidan   olgan   yo‘riq-
nomasi (Nakas) dan taxminan bilib olish mumkin. Ular quyidagilar: 
1. Buxoro   va   Xiva   xonliklarining   Moskva   hukumati   bilan   diplomatik
aloqalarni rivojlantirishga xohishi bormi yo‘qmi, shuni aniqlash; 
2. Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini aniqlash; 
3. Ikki davlat (Rossiya, Xiva va Buxoro xonliklarini) o‘rtasidagi savdo
va   elchilik   karvonlarining   xavfsizligini   ta’minlash   uchun   Kaspiy   dengizining
kun   tarafida,   dengiz   soxilidagi   Satatosh   tepaligida   kemalar   to‘xtaydigan
bandargox qurishda Xiva xonining roziligini olish; 
20 4. Amudaryoning boshi va o‘zani, daryo soxilida istiqomat qilib turgan
xalqlar, ularning mashg‘uloti va turmush tarzi haqida ma’lumot to‘plash; 
5. Buxorodan   Hindistonga   olib   boradigan   yo‘llar,   Hindiston
hukumatining Rossiya bilan savdo va diplomatik aloqlar o‘rnatishga xohishi bor
yo‘qligini (M.Y.Qosimovga berilgan topshiriq) aniqlash.
Elchilik   Buxoro   bilan   Xivada,   yo‘lga   ketgan   vaqtni   qo‘shib   olganda,
Buxoroda 1675-yilning 15 mayidan- 1676 yil 2 oktyabrigacha bo‘lgan.
Elchilik   Buxoroga   kelib   tushgandan   (167-yil   20-yanvar   kuni   )   keyin
Muhammad   Yusuf   o‘z   vasifasini   ado   etish   uchun   Hindistonga   jo‘nab   ketdi.
Yuqorida  biz  Daudov va Qosimov elchiligining hisoboti  («Статейнй  Xисок»)
1800-yildan keyin joyidan topilmagan, ya’ni yo‘qolganini aytib o‘tgan edik. Shu
sababdan,   elchilar   xukumatining   topshiriqlarini   qay   darajada   bajargan   yoki
yo‘qligi   haqida   aniq   fikr   aytish   qiyin.   Lekin,   N.Selifontov,   V.V.Bartold   va
A.B.Pankov   asarlaridan   («« Очерк   служебной   деятелъности   и   домашней
жизни   столъника   и   вщеводы   XVIII   столетия   Василия   Александровича
Даудоваю   Детописъ   занятий   Археографической   комисии ,   вып .5, СПб .,   1-
418;   в . в . Бартолыд ,  История   изучения   Востока   в   Европе   и   Росии ,  соч . Т .IX.
Москва ,   1977,   с .372;   А . Б . Панков ,   К   истории   торговли   Средний   Азии   с
Росией   в   1675-1725   г . г .,   Toshkent,   1926)   va   B.Daudovning
avtobiografiyasidan   («Ruskiy   arxiv»,   год   27 б   1889,   кн .2)   ma’lum   bo‘lishicha,
Buxoro   va   Xiva   xonlari   Rossiya   bilan   savdo   -   diplomatik   munosabatlarini
rivojlantirishga   tarafdor   ekanliklarini   bildirganlar   va   shunga   harakat   qilganlar.
Tez   orada   Kaspiy   dengizi   sohilida   Qragan   bandargohining   qurib   ishga
tushirilishi va Buxoro xoni o‘z xo‘jaligida xizmat qilib turgan rus asirlaridan 38
tasini ozod qilganligi ham yuqorida bildirgan fikrimizga dalil bo‘lishi mumkin.
Xiva   xoni   Anushaxonga   kelsak,   u   bir   tarafdan   turkmanlar   bilan   qalmoqlar   va
qozoqlarning   tez-tez   Xiva   hududlariga   qilib   turgan   talonchilik   yurishlari,
ikkinchi   tarafdan   Buxoro   bilan   Xiva   o‘rtasidagi   ziddiyatlar   natijasida
Rossiyaning   iqtisodiy   va   xarbiy   yordamiga   muxtoj   edi.   Bu   jihatdan   Vasiliy
Daudovga,   Buxorodan   qaytishida   Xivada   Anushaxonning   otalig‘i   aytgan   mana
21 bu gaplar diqqatga sazovordir: «Anushaxon Vasiliyga Xiva xoni yaqinda podsho
oily   xazratlari   ulug‘   knyaz   Aleksey   Mixaylovich   do‘stlik   va   hamkorlik
munosabatlarini davom etishi va har ikki tomondan savdo karvonlari bordi-keldi
qilib turishlari (zarurligi ) haqida maktub oldilar. (O‘z navbatida )Xiva xoni ham
podsho   oliy   hazratlari   ulug‘   knyaz   bilan   shunday   aloqalarni   avvalgilar   ham
ziyoda bo‘lishini istaydilar». 1
Muhammad   Yusuf   elchiligiga   kelsak   unga   Buxorodan   Hindistonga   olib
boradigan   yo‘llar   va   Hindiston   podshosi   Avrangzeb   (1658-1707)ning   Rossiya
bilan   diplomatik   aloqalar   o‘rnatishga   mayli   bormi-yo‘qmi   ekanligini   aniqlab
kelish topshirilgan edi. Shuning uchun ham u Buxoroga kelganlaridan ko‘p vaqt
o‘tmay, Hindistonga jo‘nab ketdi. Muhammad Yusuf Qosimov faqat Qobilgacha
bordi. «Shoh (Avrangzeb - B.A.)ulug‘ podsho bilan do‘stona aloqalar o‘rnatishni
istamagani» uchun orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. 2
Florio Benevini elchiligi. Sharqqa katta xarbiy kuch yuborish va uni qurol
bositasi   bilan   egallash   harakati   podsho   Pyotr   I   (1682-1725)   davridan   boshlab
kuchayib   ketdi.   Pyotr   I   -   Aleksandr   Bekovich-   Cherkasskiyni   mukammal
qurollangan 5000 asqar bilan Xivaga uni  Rossiya  xomiyligiga kiritish xususida
xon bilan muzokaralar olib boorish uchun yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik
emas,   balki   xonni   chalg‘itib   Xiva   xonligini   kuch   bilan   bo‘yso‘ndirishga
qaratilgan   harakat   edi.   Lekin   Pyotr   maqsadida   erisholmadi.   Bekovich-
Cherkasskiy   ekspeditsiyasi   muvaffaqiyatsizlikka   uchradi.   Sherg‘ozixon   (1715   -
1728)   Rossiya   podshosining   asl   niyatini   o‘z   vaqtida   payqadi   va   Bekovich   -
Cherkasskiy ekspeditsiyani daf qildi.
Shundan   keyin   Rossiya   Xiva   va   Buxoro   xonliklarini   bo‘y   so‘ndirish   payt
kelmaganligini,   uni   osonlikcha   bo‘yso‘ndirish   mumkun   emasligini,   ularni   hali
ko‘p o‘rganish zarurligini angladi.
Rossiya   Elchilik   maxkamasining   mas’ul   xodimi   Florio   Benevini   elchiligi
shunday   maqsad   bilan   O‘rto   Osiyoga   yuborildi.   Shuni   ham   aytish   kerakki,
1
  Таниева Г. М. Рол Каршинского вилаята в политической, сотсиално-экономической жизни Бухарского
эмирата (вторая половина ХВИИИ первая половина ХИХ в): Автореф. Дис.канд.ист.наук.Ташкент, 2008.
2
 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.
22 Buxoro   va   Xivada   A.Bekovich   -   Cherkasskiy   voqeasidan   keyin   Pyotr   I   O‘rta
Osiyoga Kattaroq qo‘shin yubordi, degan xaf xatar tug‘ilgan edi. Shuning uchun
bo‘lsa   kerak,   Abulfayzxon   1717-yili   Rossiyaga   elchi   yuborib,   u   bilan   do‘stona
va savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatish istagini bildirdi.
Florio   Benevini   uchun   tuzilgan   va   1718   yil   13   iyul   kuni   Pyotr   I   tarafdan
tasdiqlangan qo‘llanmada elchiga quydagi topshiriqlar berilgan.
1. Florio   Benevini   Buxoro   xoni   huzuriga   podsho   hazratlarining   elchisi
sifatida   boradi.   Shu   haqida   uning   qo‘liga   podsho   hazratining   Buxoro   xoni
nomiga   yozilgan   maktubi   topshirildi.   Elchi   Peterburgdan   Moskvaga   qaytib
borishi   hamono   Astraxanga   jo‘nab   ketadi.   Astraxandan   Buxorogacha
Abulfayzxonning uni Astraxanda kutib turgan elchisi bilan birga boradi.
2. Lekin   Abulfayzxonning   elchisiga   o‘zini   tanitmaydi.   Yo‘lda,   ayniqsa
Buxoro   xonligi   xududlaridan   o‘tayonganda,   hamma   еrlarni,   xususan
bandargohlar, qal’alar va shaharlarni diqqat bilan ko‘zdan kechirib boradi.
3. Xon   bilan   uchrashganda   uni   Eron   va   boshqa   davlatlarining   elchilari
qatorida zo‘r hurmat va ehtirom bilan qabul qilinishiga erishsin. Podsho xazrati
oliyari   u   bilan   do‘stlik   va   savdo-sotiq   aloqalarini   ilgarigidan   ham   ziyoda
bo‘lishini istayotganini xonga ma’lum qilsin .
4. Buxoroda bo‘lganida, qanday bo‘lmasin, Buxoro xonligining qal’alari,
qo‘shini, otliq va piyoda askarlarining umumiy soni, ularning qurol-aslahalari va
qancha   zambaragi   borligini,   qo‘shindagi   umumiy   a h vol,   qal’alarining
qo‘riqlashini bilib olsin.
5. Abulfayzxonning   Eron   shohi   va   Xiva   xonlari   bilan   munosabati   qay
darajada   ekanligini   aniqlansin.   Xiva   xoniga   qarshi   harbiy   ittifoq   tuzish   taklif
etilsin.
6. Buxoroda   qanday   tovarlar   ishlab   chiqariladi   va   ular   qayerlarga   olib
borib   sotiladi?   Buxoroga   dengiz   yoki   quruqlikdan   qaysi   yo‘l   bilan   borish
mumkin?  Mana shu masalalarni aniqlansin.
23 7. Amudaryoda   oltin   bormi?   Buxoro   xonini   qo‘riqlash   uchun   bir   necha
yuz gvardiyachi, yoki qo‘shin yuborilsa, xon bunga rozi bo‘ladimi?   Shuni ham
aniqlansin.
Har ikkala elchilik, Buxoro xonining Rossiyadan vataniga qaytib ketadigan
elchisi   va   Florio   Benevini   1721   yil   6   noyabrida   Buxoroga   еtib   oldilar.   Florio
Benevini va uning hamroxlarini Buxoroga 10 Verst  
qolganda yo‘l ustida Buxoro
to‘pchiboshisi boshliq 50 kishidan iborat saroy mulozimlari kutib oldilar.
Rossiya elchiligi Buxoroda uch yarim yil (1721 yil 6 yoyabrdan -1725 yil 8
aprelgacha   )   turdi   va   podshoning   yuqoridagi   topshiriqlari   bo‘yicha   qimmatli
ma’lumotlar to‘pladi. Ularning muhim -muhimlarini quyida keltirib o‘tamiz.
Buxoro   va   xalqning   qurol-aslaxalari   haqida   Florio   Benevining   o‘z
hukumatiga   bergan   ma’lumotnoma   (Relyassiya)sida   hususan   quyidagilarni
o‘qiymiz   «   (Qal’asi)   yarim   vayron   bo‘lgan   handaq   bilan   o‘ralgan.   Shaharda
loydan   qurilgan   15   ming   hovli   joy   mavjud.   Shahar   markazida   pishiq   g‘ishtdan
qurilgan baland minorali xon saroyi va madrasalar joylashgan.
Juda   kam   o‘zbekda   miltiq   bor.   Ular   asosan   o‘q   -yoy   va   nayza   bilan
qurollangan.   Shaharda   hammasi   bo‘lib   15   nafar   zambarak   bor.   Lekin,   Ularni
bittasidan bayram kunlarida otish mumkin»  1
.
Ma’lumotnomada   Buxorodagi   rus   asirlari   haqida   ham   ma’lumot   bor.
«Buxoroda, deb aytladi bu hujjatda, xon va boshqa o‘zbeklar qo‘lida 250 yaqin
asir   bor   …   Ularning   umumiy   soni   1000   ga   еtadi.   Aytishlaricha,   ularni   soni
Buxoro xonligida 2000, Xiva bilan Orolda 1500 ga еtadi». 
Mamlakatning   yеr   osti   va   еr   usti   boyliklari   haqida   turli   vaqtlarida
jo‘natilgan ma’lumotnomalarda (F. Benevini Buxoroda to‘plagan ma’lumotlarini
qo‘lda   saqlashdan   qo‘rqib   odamlari   orqali   Moskiva   va   Peterburgga   jo‘natib
turgan) quyidagilarni o‘qiymiz:
«Amudaryoning bosh qismida oltin yo‘q. Lekin, unga ko‘kcha daryosi kelib
qo‘shilgan   joyda   qumloq   еrlarda   oltin   bor,   chunki   ko‘kcha   daryosi   oltin   va
boshqa   rudalarga   boy   tog‘lardan   boshlanadi.   Ko‘kchaning   boshlanish   qismida,
1
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
24 hususan yoz faslida mahalliy aholi katta - katta oltin parchalarini topib oladilar.»
«Badaxshondan   tashqari,   oltin,   kumush,   achchiq   tosh,   qo‘rg‘oshin,   oliy   navli
temir konlari Samarqand va Buxorada ham bor» 1
.
« Sirdaryoda oltin topsa bo‘ladi. Lekin Andijonda va Marg‘iloda ko‘proq.
Boshqa   еrlar   haqida   choparimiz   (Nikolay   Miner   )   aniq   qilib   aytib   beradi.
Sirdaryo   sohillarida   qumdan   topilgan   oltin   parchasini   undan   berib
yubormoqdaman».   «O‘sha   daryoda   (Sirdaryoda)   oltin   bor.   Tevarak   atrofdagi
tog‘larda, hususan Qoshg‘arda, Marg‘ilonda, Andijonda va Toshkentda ham bor.
Har holda biz shunday deb eshitdik». 
F.   Benevining   mana   bu   ma’lumoti   ham   muhim   :   «Badaxshon   tog‘lardagi
oltin, la’l va zahar mo‘hra konlarning barchasi beklar qo‘lida» 2
.
F.   Benevini   Buxoroning   XVIII   asrning   birinchi   choragidagi   ichki   va
xalqaro   ahvoli   haqida   ham   o‘ta   muhim   ma’lumotlar   to‘plangan.   Uning   o‘z
hukumatiga   yuborgan   ma’lumotnoma   sida   bu   haqida   mana   bularni   o‘qish
mumkin: «uni (kamerdiner N.Minerni) savdogar  qiyofasida, mol bilan, Balx va
Badaxshonga   jo‘natgan   edim.   Va   ularni   o‘tib   Loxurgacha   borishini   buyurgan
edim. Lekin yo‘lda talonchilar ko‘pchiligidan Balxdan orqaga qaytdi».
«O‘sha  Badaxshon  va  Balx mamlakatlari  mustaqil  bo‘lib olganlar. U yoki
bu   xonning   qo‘l   ostida.   Lekin   xonlarni   tez-tez   almashtirib   turadilar».     «…
Beklarning   o‘z   boshimchaligi   tufayli   butun   mamlakat   isyon   va   To‘g‘yonlar
iskanjasida qolgan».
«Xususan poytaxt shahar to‘s-to‘polonlar va isyonlar dastidan og‘ir ahvolga
qolgan.   Ayniqsa,   Ibrohimbiy   kenagas   isyoni   tufayli   Abulfayzxon   shaharni
tashlab   chiqishga   majbur   bo‘lgan,   so‘ng   o‘g‘li   bilan   birlashib,   Buxoro   bilan
talon-taroj qilib katta zarar еtkazdi». «Shahar oziq-ovqat va еm hashak xususida
shu   qadar   g‘arib   bo‘lib   qoldiki,   oddiy   xalq   tirikchilik   deb   o‘z   bolalarini   sotdi,
ko‘p, odam o‘lib ketdi, mol qo‘yi va ot tuyalari qirilib ketdi».
Buxoro   xonligidagi   tarqoqlik   XVIII   asrning   boshlarida   shu   darajada
kuchaygan   masalan,   Farg‘ona   vodiysi   va   Samarqand   Buxorodan   ajratib   chiqib
1
 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010.
2
  www.Istoriy.ru  
25 Qo‘qon   xonligi   (1709-1876)   va   Rajabxon   boshliq   Samarqand   bekligi   tashkil
topdi.   Xususan,   Samarqand   bekligining   tashkil   topishi   haqida   F.Benevining
1723   yil   4   mart   kuni   yuborgan   maxfiy   axborotida   bunday   deyilgan   «…   sobiq
Buxoro   otalig‘i   Ibrohimbiy   Samarqand   ustiga   yurdi   va   uni   egalladi.   Shundan
keyin   boshqalar   bilan   qo‘shilib   xon   avlodi   bo‘lgan   Sherg‘ozixonni   Rajabxon
nomi bilan Samarqand taxtiga o‘tqazdi va uni o‘ziga kuyov qilib oldi. O‘zi  esa
otaliq lavozimini egalladi».
Bir fursat vaqt o‘tib, Rajabxon maxfiy tarzda Benevini bilan aloqa bog‘ladi.
U rus elchisidan haqiqatdan ham Rossiya A.Bekovich - Cherkasskiyning qasdini
olmoq uchun Xiva ustiga yurishga axd qilgan- qilmaganligini bilmoqchi bo‘ldi.
Bu   haqda   Xivaning   o‘zida   ham   gap-so‘zlar   yurar   edi.   1723-yili
Sherg‘ozixonning   o‘zi   qalmoq   xoni   Ayuqdan   «ruslarSaratovga   askar
to‘playotibdilar   va   balki   1724-yilning   baxorida   Xiva   ustiga   yurdsalar   kerak»,
degan   gapni   eshitgan   edi.   Shundan   keyin,   Sherg‘ozixonni   Orol   o‘zbeklari
ruslarini Xiva ustiga boshlab kelmasmikan, muqobil beklar uni taxtdan tushurib,
saltanat   tepasiga   Temir   sultonni   o‘tqazmasmikan,   degan   shubha   bosdi.   XV
asrning Buxoro bilan Xiva o‘rtasida munosabatlari birmuncha og‘irlashgan edi.
Bunga, birinchi navbatda, Xiva xonlarining Buxoro, Chorjo‘y va atto Samarqand
hududlarini   talon-taroj   qilishlari   asosiy   sabab   bo‘ldi.   1721-yilga   kelib   ikki
o‘rtada urush chiqishi xavfi yaqqol ko‘zga tashlanib qoldi. Benevining 1721-yil
25-may kuni Moskvada yo‘llangan xabarida quyidagilarni o‘qiymiz: «Xiva xoni
haqiqatdan   ham   buxoroliklar   bilan   urushmoqchi.   Shunga   tayyorgarlik
ko‘rmoqda.   Lekin,   katta   beklari   bunga   yo‘l   bermay   turibdilar.   Ular   hatto
Sherg‘ozixonni   taxtdan   tushirib   15-yildan   beri   Buxoro   xoni   huzurida   kun
kechirayotgan   Musoxoni   taxtga   o‘tqizmoqchi   bo‘lmoqdalar.   Shu   haqda
Xivaning   katta   beklari   Buxoro   xoni   bilan   bordi   -   keldi   qilib,   turibdilar   «   ikki
yirik arbob Sherg‘ozixon bilan Temur  sulton  o‘rtasida  hokimiyat  uchun  kurash
borayotgani   va   Rossiya   Temur   sultonni   qo‘lab-quvvatlasa   foydali   bolishini
aytdi. «Agar Sherg‘ozixon yo‘qotilsa, - deb yozadi Benevini, - bu yеrda tinchlik
o‘rnatiladi, hamma yo‘llar ochiq bo‘ladi». 
26 Florio   Benevini   to‘plagan   ma’lumotlari   Rossiya   hukumati,   uning   tashqi
siyosati uchun kelajakda qo‘l kelib qoldi. 
Xrisanf   asli   grek   venetsiyalik   aslzodalaridan   ,   Afina   yaqinda   joylashgan
Yangi Pator cherkovining mitropoliti bo‘lib xizmat qilgan. Haqiqiy ismi sharifi
Kontaripi   1724-yili   muqaddas   patriarx   Samuel   tarafidan   Istanbul   atrofida
joylashgan   Xiroti   Nisan   cherkoviga   mitropolit   etib   tayinlangan.   Podshoning
taziqi   oqibatida   1784-yil   Istambulga   ketib   qoldi.   Ko‘p   vaqt   o‘tmay,   Xrisanf
Livon ordeniga qarashli cherkovlar bilan tanishish maqsadida Shom (Suriya) ga,
u yеrda Xalab (Aleppo)ga bordi. O‘sha yеrda ingliz savdogarlari  bilan tanishib
qoladi va ular bilan birga Frot (Efrat) daryosi bilan Fors qo‘ltig‘iga boradi va u
yеrda   kemaga   tushib,   Maskat   orqali   Hindistonning   Surat   bandargohiga   kelib
tushdi. So‘ng Hindiston,  Kashmir, Qobul, Balx  va Samarqand  orqali  Buxoroga
boradi.   Xrisanf   O‘rta   Osiyoning   bir   qancha   shaharlarda   bo‘ldi,   bir   yil   Xivada
turdi. So‘ng 1792-yili Astraxanga bordi va bir fursat o‘sha еrga istiqomat qildi.
Keng   ma’lumotli   va   kuzatuvchan   bu   odam   tez   orada   Astaxandan   ko‘plarning
diqqatini   o‘ziga   tortdi.   Astraxan   episkopi   uning   haqida   muqaddas   Sinodga
axborot   yuboradi.   So‘ng   Xrisanf   Moskvaga   chaqirtirildi.   Muqaddas   Sinod   uni
har tarflama tekshirib ko‘rib va keng ma’lumotli odam ekanligigi ishonch hosil
qilgandan   keyin,   Xrisanfni   Kavkaz   o‘lkasiga,   uni   batafsil   o‘rganish   uchun
yubordi. So‘ng, 1796-yilning boshida, Ryazan, Tambov va Kavkaz o‘lkalarining
general gubernatori graf Gudvich podshoyi oliy hazratlarining amri bilan Xrisanf
Peterburgga, Nevskiy monastiriga mitropolit Gavril xuzuriga jo‘natib yuboradi. 
Mitropolit     Xrisanfning   birdan   poytaxtga   chaqirilishi,   Xrisanfni   yaxshi
bilgan sharqshunos V.V.Gregorevning fikricha, Rossiyaning yaqin orada Eronga
bostirib kirish rejalari bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. Rus harbiy ekspidetsiyasining
rahbari   Valeriyan   Zubovga   sayyohning   Eron   va   O‘rta   Osiyo   haqidagi   keng
bilimi  kerak bo‘lib qolgan. Oradan bir  yil  o‘tgach, 1797-yili  Xrisanf  muqaddas
Sinodning   farmoni   bilan   Ekaterinoslav   еparxiyasiga   xizmatga   jo‘natildi.   1798-
yilning   20-yanvarida   mitropolit     Xrisanf   Feodossiyaga   jo‘nab   ketdi.   Uning
keyingi hayoti va faoliyati haqida boshqa ma’lumotga ega emasmiz.
27 Mitropolit  Xrisanfning O‘rta Osiyoga qilgan sayohati kundaligi bir paytlar
rus   harbiy   ekspedissiyasiga   boshchilik   qilgan   graf   Valeriyan   Zubov   qo‘lida
bo‘lgan.   Kundalik,   ba’zi   shahar   viloyatlar   o‘rtasidagi   masofa,   aholisining
umumiy   soni   haqidagi   noaniqliklarni   hisobga   olmaganda,   katta   qiymatga   ega.
Unda   mamlakatning   iqtisodiy   va   siyosiy   ahvoli,   xalqining   turmush   sharoiti,
e’tiqodi haqida qisqa ma’lumotlarni uchratish mumkin.
28 II . BOB.  YE VROPADA  ROSSIY A  IMPERIY A SI  DA VRIDA  O‘RTA
OSIYOGA OID KARTOGRAFIK MA’LUMOTLAR TARIXIDAN
2.1. Rossiya olimlari tomonidan O‘rta Osiyoni o‘rganilishi.
Yevropada   O‘rta   Osiyoga   oid   kartografik   ma’lumotlar   tarixidan   O‘rta
Osiyo   g‘arbda   Kaspiy   dengizi,   janub   va   sharqdan   Eron   Islom   Respublikasi,
Afg‘oniston   va   Xitoy   Xalq   Respublikasi,   shimoldan   45°32'   shimoliy   kenglik
bilan   chegaralanuvchi   ulkan   xududda   joylashgan   bo‘lib,   jami   1   mln.   984   ming
kv. km. ni tashkil etadi.
O‘rta Osiyo Rossiya va uning sarmoyador guruhlarini har jihatdan: harbiy-
strategik, ya’ni Hindiston va Xitoyga yaqinligi, zaminining boyligi va halqining
soddadil   va   mehnatsevarligi   bilan   ko‘p   vaqtlardan   beri   qiziqtirib   kelgan.   O‘rta
Osiyo   bilan   qiziqish,   uni   Rossiyaning   mustamlakasiga   aylantirish   yo‘lidagi
xarakat   podsho   Mixail   Fidorovich   (1613-1645)   davridan   boshlandi   va   ikki   yuz
qirq   besh-yildan   keyin,   1865-yili   Qo‘qon,   Buxoro   va   Xiva   xonliklarini
bo‘ysundirish bilan yakunlandi. 
Rossiya   hukumat   o‘zining   bu   siyosatini   amalga   oshirish   uchun   O‘rta
Osiyoni   yaxshi   bilgan,   keng   ma’lumotli   diplomatlari   va   harbiylaridan
foydalandi.   Ular   savdo   va   madaniy   aloqalarni   rivojlantirish   uchun,   aslida   esa
mamlakatdagi   harbiy-siyosiy   vaziyatni   o‘rganish,   Qo‘qon,   Buxoro   va   Xiva
xonliklarining qo‘shni davlatlar: Hindiston, Eron,Turkiya va Xitoy bilan qanday
munosabatda   ekanligini   aniqlash   va   O‘rta   Osiyo   shaharlariga   olib   boradigan
yaqin va qulay yo‘llarni belgilash uchun yuborildi. 
So‘zimizning   isboti   uchun   1620-yildan   to   rus   armiyasining   O‘rta   Osiyoga
bostirib   kirishigacha   kechgan   ikki   yuz   yil   mobaynida   mamlakatimizga
Rossiyadan kelib ketgan ba’zi elchiliklar va harbiy mutahasislarning faoliyatiga
qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Ivan   Danilovich   Xoxlov   elchiligi.   Xoxlov   -   XVlll   asrda   o‘tgan   iste’dodli
rus   diplomati.   Hayoti   va   faoliyatiga   oid   ma’lumotlar   juda   kam.   I.D.   Xoxlovni
mahsus   o‘rgangan   yirik   rus   sharqshunos   olimi   N.I.   Veselovskiy   (1848-1918)
keltirgan   ma’lumotlarga   ko‘ra,   u   asliga   qozonlik,   bo‘lib,   aslzoda   (boyarin)
29 oilasida   duyoga   kelgan.   Uning   haqidagi   daslabki   ma’lumot   XVI   asrning   90-
yillariga   tegishli.   U   o‘sha   vaqtda,   tog‘asi   Vasiliy   bilan   birga,   davlat   xizmatida
bo‘lgan   va   Qozondagi   uychilar   xizmatida   bosh   bo‘lib   turgan.   1600-yili   yurtiga
qaytib   kelayotgan   Eron   elchisi   Pirqulibekni   Qozondan   Saratovgacha   (shaharga
1590-yili asos solingan) kuzatib qo‘ygan. 1
1606-yili   I.D.Xoxlov,   tog‘asi   Vasiliy   hamda   voyvoda   Golovin   bilan
birgalikda   Terekka,   uning   xalqini   yangi   podsho   Vasiliy   Ivonovich   Sheyskiy
(1606-1610)   ga   qasamyod   qildirish   uchun   yuboriladi.   Lekin,   terekliklar   yangi
rus   podshosini   tan   olmaydilar,   Xoxlovni   qattiq   do‘pposlab   qamab   qo‘yadilar.
Ma’lum   vaqt   o‘tib   terekliklar   I.D.Xoxlovni   soqchi   qo‘shib   Astraxanga   jo‘natib
yuboradilar.   Shu   tariqa   u   Astraxanda   еtti   yil,   1613-yilgacha   qamoqda   o‘tirdi.
1617-yili   Astraxanda   hokimiyat   ataman   I.V.Zaraskiy   qo‘liga   o‘tdi   va   u
I.D.Xoxlovni   ozod   qilib,   Eronga   shoh   Abbos   I   (1587-1629/30)   huzuriga   elchi
qilib   yubordi.   Ataman   Zaruskiy   shohdan   pul,   oziq-ovqat   askar   bilan   yordam
berishini   so‘radi   va   Moskvani   egallagandan   keyin   Asraxanni   unga   in’om
qilajagini   bildirdi.   Shoh   Abbos   I   boshida   bunga   ko‘ndi   va   atamanga   12   tuman
naqd pul va katta miqdorda oziq - ovqat yuborishini va’da qildi. Lekin keyincha,
o‘z elchisi Xoja Murtazodan ataman Zaruskiy isyoni barbod bo‘lgani va toj-taxt
Mixail   Ayodorovich   qo‘liga   o‘tganini   Eronga   Rossiyadan   Aleksey   Buxarin   va
Mixail   Tixanov   boshliq   yangi   elchilar   kelgani   haqidagi   xabarni   eshitganidan
keyin   fikridan   qaytdi.   Shoh   Rossiya   elchilarini   katta   sovg‘a-salomlar   bilan
qaytarib   yubordi.   O‘shanda   I.D.Xoxlovga   ham   kelishiga   ijozat   berdi.   Lekin
Vladimirga   еtganlarida   podshoning   amri   bilan   uni   turib   qoldilar.   1615-yilning
iyul   oyidaAstraxanda   Zaruskiy   isyoni   bartaraf   qilingandan   keyin,
I.D.Xoxlovning   gunohidan   kechdilar   va   uni   qo‘yib   yubordilar.   D.Xoxlovning
taqdiri 1620-yilgacha qanday bo‘lganligi bizga ma’lum emas.
Fikrimizcha, shu davr ichida u Qozon hokimi (Voevodasi)  ning xizmatida
bo‘lgan.   1620-1622 yillari u podshoning farmoni bilan O‘rta Osiyoda, Buxoro va
Xiva xonliklarida bo‘ldi. Rossiyaga qaytgandan (1622 yil 12 dekabr kuni) keyin
1
 Azamat Ziyo.  O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.
30 u   bir   muncha   vaqt   Moskvada   istiqomat   qildi;   1623-yilning   boshlarida   unga
Qozonga qaytishiga ijozat berildi hamda voevoda Ivan Odevskeyning xizmatida
bo‘ldi. I.D.Xoxlov 1624-yilning 8 dekabrda yana Moskvaga chaqirtirib olindi va
Buxoro   va   Xiva   xonliklari   xaqidagi   ma’lumotlarni   tartibga   solish   haqida
topshiriq oldi.
I.D.Xoxlovning   hayotiga   oid   so‘ngi   ma’lumot   1629-yilga   tegishli.   O‘sha-
yili u Eron elchisi Muhammad Sulibek va Eronning savdo karvonini Qozondan
Moskivagacha va Moskivadan Qozongacha kuzatib qo‘ygan 1
.
I.D.Xoxlovning   ikki   muhim   hujjat:   Buxoro   va   Xiva   xonliklarining   ahvoli
haqida podshoga yozgan axboroti (stateyniy spisok) qolgan.
Birinchi   hujjatda   elchilik   zimmasiga   qaratilgan   vazifalar   haqida   so‘z
boradi.Uning  vazifasi   eng  avvalo har   ikki   xonlik hukumdorlarini   Rossiya   bilan
do‘stlashish   savdo   va   bordi   keldi   aloqalarini   o‘rnatishga   ko‘ndirish;   xonlarni
Rossiya   qudratli   davlat  ekanligi  va  uning boshqa  nufuzli  davlatlar   bilan yaxshi
munosabatda ekanligiga ishontirish, xonliklardagi rus asirlarini  ozod qilish;  har
ikkala  xonlik   o‘rtasidagi   mavjud   munosabatlar,   honliklarning  Eron,   Turkiya   va
Gruziya bilan munosabatlari qanday ekanligi aniqlash, tabiiy boyliklari va harbiy
qudratini aniqlashdan iborat bo‘lgan. 
Xo‘sh,   I.   D.   Xoxlov   elchiligi   o‘ziga   topshirilgan   bu   vazifalarini   bajara
oldimi   yoki   yo‘qmi?   Uning   Elchilar   mahkamasi   (Posolskiy   prikaz)   ga   yozgan
axboroti   (Stateyniy  spisok)   ga  qaraganda,  u  o‘ziga  yuklatilgan  vazifaning  katta
qismini bajargan 2
.
Masalan,   Imomqulixon   o‘z   ixtyoridagi   23   rus   asirini   ozod   qilgan.   Boy-
badavlat kishilar, amirlar va savdogarlar qo‘lidagi asirlar hususida Imomqulixon
elchiga   «ularni   qidirishga   hozircha   fursat   yo‘q,   hizmatkori   (Toshkent   hokimi
Tursunxon)   isyonini   bostirgandan   keyin   imperator   janobi   oliylarining   bu
iltimosini bajaramiz va topganlarimizni o‘zimiz yuboramiz», deb va’da bergan.  3
1
  www.Istoriy.Ru  
2
  www.natura.com  
3
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
31 Har   ikkala   xonlikdagi   ichki   vaziyat   haqida   ham   Rossiya   elchisi   ko‘p
ma’lumotlar   to‘plashga   muvaffaq   bo‘lgan.   Elchining   axborotida,   masalan,
quyidagilarni   o‘qiymiz:   «…(biz   Buxoroda   bo‘lgan   paytda)   Buxoro   xoni   bilan
Toshkent hokimi o‘rtasida urush borayotgan edi. Hon uhga qarshi o‘zining katta
amiri   Nadr   devonbegini   40   ming   askar   bilan   jo‘natdi.   Shulardan   10   ming
navkarini   Toshkent   hokimi   urushda   halok   qildi.   Shundan   keyin
Imomqulixonning   shahzodalari   borib   Tursun   sultonning   yigitlarini
mag‘lubiyatga uchratdilar. Ikki o‘rtasidagi urush hali bir yoqlik bo‘lgani yo‘q» 1
.
Imomqulixon   Rossiya   elchisi   kelib-ketgan   vaqt   ichida   o‘zaro   urushlar   va
isyonlar   tufayli   Balx   bilan   Samarqandda   turdi.   Shu   vaqt   ichida   elchi   uni   ikki
martda   borib   ko‘rdi,   -   birinchi   marta,   Buxoroga   kelganidan   o‘n   kun   keyin,
ikkinchi marta yurtiga qaytib ketishi (1622 yil 3 avgust) oldidan I.D. Xoxlovning
axborotida   o‘qiymiz:   «Xon   o‘sha   vaqtlarda   Samarqandda   emas   edi.   Inisi   Nadr
Muhammad huzuriga qochib borib turgan edi.» Imomqulixon Samarqandga I.D.
Xoxlov Buxoroga kelgandan bir hafta o‘tgandan keyin, qaytib keldi.
Lekin   qattiq   og‘rib   qoldi.   Muzokaralarda   ko‘tarilgan   asosiy   masala
qalmoqlar, no‘g‘aylar, shuningdek, rus asirlarini ozod qilish masalasi bo‘ldi. Rus
asirlari   hususida   Nadr   devonbegi   elchiga   bunday   javob   berdi:   «Imomqulixon
sizga   quyidagilarni   aytishimni   buyurdi:»   «Barcha   rus   asirlarini   xon   bo‘shatib
yuborishni   buyurdi.   Boshqalarini   inshoolloh,   Tursun   sulton   bilan   urush
tugagandan   keyin   qidirtirib   topadi   va   yurtiga   jo‘natib   yuboradi.   Sizning
podshohingiz   ham   shu   tarzda   ish   tutib,   qo‘lidagi   Imomqulixonning   odamlarini
bo‘shatib yuborsin».
Buxoro va Xiva xonliklarining ichki ahvoli haqida ham I.D.Xoxlov muhim
ma’lumotlar   to‘plagan.   Uning   ma’lumotlaridan   ma’lum   bo‘lishicha,   mamlakat
o‘zaro  urishlar   iskanjasida  qolgan,  Balx,   Toshkent   va  Samarqand  ustida  turgan
noiblar   markaziy   hukumatga   bo‘ysunishda   bosh   tortib,   o‘zlarini   mustaqil
tutayotganliklarni natijasida hukumat kuchsizlanib qolgan.
1
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968. –   c . 89.
32 Xiva xonligida ham aynan shunday vaziyat hukm surar edi. Bu yеrda Arab
Muhammadxon  (1602-1623)  bilan  uning o‘g‘illari  Avanesh   va Elbars  o‘rtasida
toj-taxt   uchun   kurash   borardi.   I.D.   Xoxlovning   Elchilar   mahkamasiga   yozgan
axborotida o‘qiymiz: «Urganch zamida isyon boshlandi. Arabxonning o‘g‘illari
Avanesh  bilan  Elbars  (otasini)   tutib ko‘ziga  mil   tortganlar.  Arabxonnig  boshqa
o‘g‘illari:   Abulg‘ozi   bilan   Sharif   Sulton   Buhoro   xoni   huzuriga   qochib
ketganlar» 1
. 
Rossiya   elchisi   Xiva   xonligi   hududlariga   Yoyiq   (Orol)   kazaklari   va
qalmoqlarning   tez-tez   qilib   turgan   talonchilik   xurujlari   haqida   ham   muhim
ma’lumotlar   keltiradi.   Bu   haqda   I.D.   Xoxlovning   ma’lumotnomasida   mana
bularni o‘qiymiz: «Ivan Bovatda (Bog‘otda) tutqunda turgan paytda Urganchga
qarashli   ko‘chmanchi   xalq   ustiga   bosqinchi   rus   kazaklari   Trenka   Us   va   uning
odamlari   bostirib   kirib,   turkmanlarni   talon-taroj   qildilar;   ko‘p   odamlarni
o‘ldirdilar,  ko‘plarini  olib  ketdilar…  Urganch еrlariga qalmoqlar   ham  ko‘p bor
bostirib   kelgan.   1220   va   1221-yillari   Urganchga   qarashli   еrlarga   bostirib   kirib,
ko‘plarni o‘ldirgan» 2
.
Rossiya elchisining xabarnomasida Buxoro, Xiva shahar va qishloqlarining
umumiy   ahvoli   haqida   ham   muhim   ma’lumotlar   keltiriladi.   Ular   elchi   kelgan
paytda ancha xarobalikka yuz tutib qolgan edi. Elchining so‘zlariga qaraganda,
buncha   tinimsiz   o‘zaro   urushlar,   toju   taxt   uchun   kurash   va   qozoq,   qalmoq   va
Yoyiq   kazaklarining   tez-tez   qilib   turgan   xurujlari   sabab   bo‘lgan.
Ma’lumotnomada   bojxona   to‘lovlari   haqida   ham   qimmatli   ma’lumotlar
uchratamiz.  Bojxona  xaqi,  birinchidan,  mamlakatdan  mamlakatga   o‘tgandagina
emas, balki bir mamlakatning o‘zida bir viloyatdan ikkinchi viloyatga o‘tganda
ham olingan. Ikkinchidan, u naqd pul bilan ham, mol bilan to‘langan. Masalan,
har bir yukdan 33 parcha mato hajmida boj olingan.
Shuningdek, I.D. Xoxlov Buxoro va Xiva xonliklarining Hindiston va Eron
bilan   bo‘lgan   munosabatlari   haqida   ayrim   ma’lumotlar   to‘plangan.   Masalan,
uning   xabarnomasida   bunday   gaplar   bor:   «Imomqulixonning,   Balx   xoni   Nadr
1
 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010.
2
 Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.
33 Muhammadxonning   qizilboshlar   podshosi   shoh   Abbos   bilan   aloqasi   yomon.
Ular   (bir-birlari   bilan)   urush   holatidadirlar.   Hozirgi   paytda   ular   orasida   urush
bo‘layotgani yo‘q. Tinchlik ham o‘rnatilmagan. Buxoro va Balx xonliklari bilan
Hindiston   o‘rtasida   ham   munosabatlar   aynan   shu   vaqtda   yaxshi   bo‘lmagan.
Buning sababini Rossiya elchisi bunday sharxlaydi: «Buxoro xoni Imomqulixon
Hindiston   podshosiga   lochin   yuborgan   edi.   Balx   xoni   Nadr   Muhammadxon
bo‘lsa   uni   (Buxoro   elchisidan)   tortib   oldi.   Shu   sababdan   Hindiston   podshosi   u
bilan   savdo   aloqalarini   uzdi,   savdogarlarini   Balx   bilan   Buxoroga   yubormay
qo‘ydi, Buxoro savdogarlariga Hindiston mollarini olib ketishni man qildi…»
I.D.   Xoxlovning   guvohlik   berishicha,   Xiva   xonligi   bilan   Eron   o‘rtasidagi
munosabatlar ham o‘sha paytlarda yaxshi bo‘lmagan. U yozadi: «Urganchliklar
shoh Abbos bilan yaxshi munosabatlar emaslar. Ivan (Xorazmda turgan kunlari)
xonzoda   Elbars   qizilboshlarga   qarashli   Obivardga   hujum   qilgan,
Obivardliklarning otlari va tuyalarini tortib olgan. Shuningdek, 100 odamini asir
qilib haydab ketgan…» 1
.
Aka-uka   Pazuxinlar   O‘rta   elchiligi.   Aka-uka   Pazuxinlar   O‘rta   Osiyo
xonliklarining   umumiy   ahvoli,   Eron   va   Hindistonga   Astraxan   orqali   olib
boradigan karvon yo‘li haqida keng ma’lumot olib kelgan. 
Aka-uka   Pazuxinlarning   hayoti   va   faoliyatiga   oid   ma’lumotlar   kam.   Bu
haqida   quyidagilarni   aytish   mumkin.   Kelib   chiqishi   aslzoda   ( дворян )   avlodi.
Katta   Pazuxin   Boris   Andreevich   1669-1673   yillari   stolnik   mansabida   davlat
hizmatida bo‘lgan va inisi Simyon Ivanovich bilan birgalikda 1669-1671 yillari
Buxoro,   Balx   va   Urganchga   yuborilgan   Rossiya   elchilariga   boshchilik   qilgan.
Oradan   sakkiz   yil   o‘tgach,   1679-yili   Qrimga   elchi   qilib   yuborilgan.   Yo‘lda
isyonchi   rus   kazaklarining   hujumiga   duchor   bo‘lgan   va   olishuv   paytida
o‘ldirilgan.
Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi  bo‘lgan)  Buxoroga Yoyiq-
qalmoq   ulusi   va   Xiva   orqali   borganlar,   qaytishda   esa   Eron,   Shemaha   va   Boku
1
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
34 orqali   qaytishgan.   Elchilar   Buxoro   va   Xivada   hammasi   bo‘lib   ikki   yarim   yil
turganlar. 
Podsho   va   elchilik   maxkamasi   tarafidan   berilgan   hujjatlardan   ma’lum
bo‘lishicha, aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga qo‘yidagi vazifalar qo‘yilgan: 
har   bir   davlat:   Rossiya   va   O‘rta   Osiyo   xonliklari   o‘rtasidagi   do‘stlik   va   savdo
aloqalarni   mustahkamlash.   Podsho   Aleksey   mihaylovich   (1645-1676y.)   ning
Buxoro   xoni   Abdulazizxon   (1645-1680   yy.)   nomiga   yo‘llagan   maktubida
o‘qiymiz:   «…biz   ota-bobolarimizning   (ishlarini)   o‘zaro   do‘stlik   va   izzat-
hurmatda bo‘lish, bordi-keldi aloqalarini davom ettirish haqidagi ko‘rsatmalarni
esda   tutib,   sizning   savdogarlaringizga   bizning   mamlakatimizga,   bizning
savdogarlarimizga   sizning   mamlakatingizga   bemalol   borib   kelishlarini
yaxshilaylik» 1
.
Buxoro,   Balx   va   Xiva   xonliklarida   saqlanib   turgan   rus   asirlarini   ozod
qilishga   harakat   qilgan.   Elchilik   mahkamasi   ( Посольский   приказ )   bergan
mahsus   yo‘riqnoma   ( Наказ )   da   bunday   deyiladi:   «Buxoro,   Balx   va   Urganchga
qarashli еrlarda saqlanayotgan rus asirlari (barcha choralar bilan) ozod qilinsin.
Shuni   ham   aytish   kerakki,   elchilikka   «Podsho   oliy   hazratlariga   tegishli
kishilarni,   aslzoda   ( дворян   ва   бояр )   larning   bolalarini   qidirib   topib   ozod
qilishga» alohida et’ibor berish topshirildi.
O‘rta   Osiyo   xonliklarining   ichki   va   xalqaro   ahvolini,   ulardan   qaysilariga
suyanish   mumkinligini   aniqlash.   Masalan,   Elchilik   mahkamasining
yo‘riqnomasida   ( Наказида )   mana   bunday   gaplar   bor:   «xonliklardan   qaysinisi
kuchliroq va ishonchliroq bo‘lsa, o‘shanisi bilan aloqa o‘rnatish lozim. Boris va
uning   xamrohlari   Buxoro,   Balx   va   Urganchda   bo‘lganlarida   ularning   xonlari
hozirgi paytda Turkiya sultoni, Eron shohlari va Gruziya bilan aloqasi yo‘qligini,
shu kunlarda Xorazm taxtida kim o‘tirganini har qanday yo‘l bilan aniqlasinlar;
Buxoro, Balx va Urganch xonlarining hazinasi boymi, askari kuchlimi, shularni
ham aniqlasinlar».
1
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
35 Moskva hukumati aka-uka Pazuxinlarga ham Buxorodan Hindistonga olib
boradigan   qulay   yo‘lni   aniqlash   vazifasini   yuklagan   edi.   Ular   bu   vazifani
bajarish   uchun   tarjimonlar   Nikita   Medvedev   va   Semyon   Izmaylovlarni   Balxga
jo‘natdilar.   Ulardan   faqat   Nikita   Medvedev   Pazuxinlar   huzuriga   qaytib   keldi
(ikkinchi   tarjimon   Semyon   Izmaylov   qabulda   qoldi)   va   Balxdan   Hindiston
poytaxti   Shohjaxonobodga   olib   boradigan   yo‘l   haqida   ma’lumot   keltirdi.   U,
xususan,   bunday   deydi:   Hindistonga   olib   boradigan   yo‘l   Balxdan   aholi   yashab
turgan qishloqlar orqali o‘tadi. Yo‘lda hech qanday odobsizlik, talon-taroj va boj
olish   degan   narsalar   yo‘q»   .   Tarjimon   Shohjaxonobodga   yo‘l   Hijron,   Parvon,
Kobul,   Peshovar   orqali   o‘tishini   aytdi.   Yana   dedi:   «Hijron   bilan   Parvon
oralig‘ida   Hind   tog‘lari   (Hindikush)   yotadi.   To‘g‘ri   yo‘ldan,   tog‘   orqali
borilganda masofa 6 kunlik, tog‘ni aylanib borilganda 4 xaftalik yo‘l». 
Aka-uka   Pazuxinlarning   hisobotlaridan   ( Статейный   Xисок )
ko‘rinishicha,   elchilar   o‘zlariga   topshirilgan   hamma   topshiriqni   to‘la   bajara
olmaganlar.
Aka-uka   Pazuxinlarning   ma’lumotnomasida   O‘rta   Osiyo   xonliklarining
iqtisodiy   ahvoli   haqida   quyidagilar   keltiriladi:   Zaminning   boyligiga   qaramay,
g‘alla  kam   etishtirilishi  va  shu  sababdan  g‘alla  tanqisligi  mavjudligi   aytiladi:  «
Buxoro,   Balx   va   Xivada   g‘alla   kam   ekiladi.   G‘allasi   yil   sayin   kamayib
borayotir.» Shuning bilan bir qatorda, xonliklarda pilla etishtirish yaxshi yo‘lga
qo‘yilgani va ipakni xatto Turkiya orqali Germaniyaga olib borib sotilayotganini
ma’lum qiladi. Chunki, elchilikga Osiyo ipagi savdosini Rossiyaga burib borish
hususida mahsus topshiriq berilgan edi. Xususan, «Yo‘riqnoma» da bu to‘g‘rida
«Buxoro   va   boshqa   shaharlarda   hom   ipak   etishtiriladi.   Uni   Eron   va   Turkiya
orqali Germaniyaga eltib sotadilar, Astraxan va Moskvaga esa olib bormaydilar»
.   Shu   sababdan   aka-uka   Pazuxinlarga   xom   ipak   ishlab   chiqaruvchilar   va   bu
mahsulot  bilan savdo qiluvchilarni  qanday bo‘lmasin, «mahsulotni  Astraxan va
Moskvaga olib borishga ko‘ndirsin» , deyilgan.
Xonliklarlardagi iqtisodiy ahvol xususida berilgan axborotlar ichida mana
bu   ma’lumot   ham   o‘ta   muhimdir:   «Xonning   xazinasi   g‘arib,   chunki   hamma
36 qishloqlardan   undiriladiganxhiroj   xarbiylar   va   mansabdorlarga   maoshi   uchun
(tanho)   taqsimlab  berilgan».  Boshqa  so‘z  bilan  aytganda,  soliqlardan keladigan
daromad kamayib ketgan.
Aka-uka   Pazuxinlar   O‘rta   Osiyo   xonliklaridagi   mavjud   harbiy-siyosiy
ahvol   haqida   ham   muhim   ma’lumotlar   to‘plaganlar.   Elchilik   mahkamasi
( Посольский   приказга ) berilgan axborotdan ma’lum bo‘lishicha, Buxoro bilan
Balx  xonligi  o‘rtasidagi   ziddiyatlar   nihoyatda   kuchayib  ketgan.  Elchilar  kelgan
paytda   (1669-yili)   Balh   xoni   Subhonqulixon   Buxoroga   itoat   etmay   qo‘ygan   va
mamlakatining mustaqilligini e’lon qilgan edi. Natijada ikki o‘rtada urush xavfi
tug‘ildi.   Subhonqulixon   daryoning   so‘l   qirg‘og‘ida   katta   qo‘shin   to‘pladi.
Abdulazizxon ham shunday qildi. Amudaryoning o‘ng sohiliga qo‘shin yubordi
va   xon   o‘rdasini   Buxorodan   Qarshiga   ko‘chirtirdi.   Abdulazizxon   bu   bilangina
kifoyalanib   qolmadi.   Balx   xoniga   qarshi   Xiva   xoni   bilan   ittifoq   tuzdi.
Anushaxon   (tahm.   1663-1687)   1670-yili   katta   qo‘shin   bilan   Balx   ostonasida
paydo bo‘ldi  va  Balxga  qarashli   barcha  qishloqlarni   talon-taroj   qildi.  O‘shanda
Abdulazizxon   ham,   Subhonqulixon   ham   qo‘shini   bilan   daryo   yoqasida   bir
yarim-yildan ortiq turdilar, lekin daryodan o‘tishga botinolmadilar. 
Axborotda   ( Статейный   Xисок )   O‘rta   Osiyo   xonliklarining,   xususan,
Buxoro   xonligining,   ma’mmuriy   va   davlat   haqida   ham   diqqatga   sazovor
ma’lumotlar   keltirilgan.   Unda,   hususan,   yuqori   mansabda   turgan   amaldorlar,
masalan   otaliq,   devonbegi,   mehtar,   parvonachi,   dodhox,   yasovul,   bakovul,
to‘pchiboshi, dorug‘a va boshqalar, ularning vazifalari va mavqei haqida muhim
ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, dorug‘ a bilan mehtarga elchilarni zarur oziq-
ovqat,   ot-ulov,   em-hashak   bilan   ta’minlash   vazifasi   yuklatilgan.   Devonbegi
«otaliqdan keyin turgan  va elchilarni, ular  o‘zi  bilan olib kelgan maktublar  (va
sovg‘a-salomlarni)   qabul   qilgan»   ,   «to‘pchiboshi   esa   zambaraklar   va   piyoda
askarlarga boshchilik qilgan» 1
 .
1
 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010.  –  b . 67.
37 2 .2.  XIX  asrda Rossiya imperiyasi davri haqida G‘arbiy  Ye vropada
tuzilgan xaritalarda O‘rta   Osiyo.
1664-1665   yillarda   Moskvaga   gollandiyalik   Nikolay   Vitsen   (1641-1717
yillar)  tashrif  buyuradi. U keyinroq Amsterdam  burgomistri  bo‘lgan. Nikolay
Vitsen   XVII   asrning   70-yillarida   Moskvada   yashovchi   gollandlar   bilan
o‘rnatgan   mustahkam   aloqasi   natijasida   Tatariyaning   ilk   xaritasini   yaratishga
kirishadi.   Xaritada   Orol   dengizi   (More   Sieneie)   juda   kichik   shaklda
tasvirlangan   bo‘lib,   sharqdan   unga   nomsiz   bir   daryo   quyilgan.   Sirdaryo   esa
yuqorida tasvirlangan bo‘lib, uning janubida yana bir kichik daryo hosil bo‘lib,
uning   bo‘yida   Taskun   (Toshkent)   va   Nesaph   (Nasaf)   shaharlari   ko‘rsatilgan.
Oroldan   shimoli-g‘arbga   tomon   ikki   daryo:   sharqqa   tomon   nomsiz   daryo   va
uning bo‘yida Samarqand, ikkinchisi esa Arsan daryosi (Arsan flu).     
1685-yilda   Dansigda   tug‘ilgan   va   sharq   tillarini   yaxshi   bilgan   doktor
Daniel   Gotlib   Messershmidt   Pyotr   I   tomonidan   1716-yilda   ruslar   xizmatiga
taklif   etilgan.   Maxsus   shartnomaga   ko‘ra   D.G.Messershmidt   Sibirga   7   yillik
ekspeditsiyaga   jo‘natiladi.   Unga   ushbu   hududlarni   o‘rganish   vazifasi
yuklatiladi.
1720-1727   yillarda   Sibir   va   Uralda   tadqiqotlar   olib   borgan   bu   olim
shartnomada   ko‘rsatilgan   barcha   vazifalarni   hatto   nozik   jihatlarigacha   aniq
bajaradi. Unga  bir   muncha  vaqt  asirlikda  yurgan shved  zobiti   Tabbert   (ruslar
asirligidan   Shvesiyaga   qaytgach,   Stralenberg   nomi   bilan   mashhur)   yordam
bergan.   D.G.Messershmidt   O‘rta   Osiyoda   bo‘lmagan   bo‘lsa-da,   uning
kundaligidan Buxoro va Turkiston shaharlarining kartografik planlari topilgan.
Planlarning   birida   Buxoro   shahri   to‘g‘ri   uchburchak   shaklida   aks   ettirilgan.
Unda   bozor,   madrasa   va   ark   asosiy   o‘rin   egallagan.   Turkiston   shahri   esa
planda   aniq   proporsiyasi   buzilgan   shaklda   berilgan.   Ko‘plab   ko‘chalar,
karvonsaroy va suv saqlovchi quduqlar ham aks ettirilgan.
D.G.Messerslimidt  bilan  birga  sayohat   qilgan  F.I.Stralenberg  1730-yilda
Leypsigda nashr etgan kitobiga Rossiya xaritasini ham ilova qilgan bo‘lib, bu
xarita ham o‘sha-yili Stokgolmda nashr etilgan. U F.I. Stralenberg Rossiyadan
38 o‘z   vataniga   qaytgach,   1721-yilda   chizib   tugatilgan   edi.   F.I.Stralenberg
kartasidagi   ko‘plab   nomlar   O‘rta   asr   arab   va   O‘rta   Osiyo   mualliflarining
manbalaridan   olingan.   Masalan,.   birgina   Sirdaryo   daryosi   Tanais,   Yaksart,
Sayhun   va   Sir   nomlari   bilan   tasvirlangan.   F.I.Stralenberg     xaritada
Amudaryodan   Isfaratog‘   tog‘larigacha   bo‘lgan   hududlarni   «Uzbekiya»
(«O‘zbekiston») deb ko‘rsatgan.
O‘rta   Osiyo   va   O‘zbekiston   tarixi   uchun   1728-yilda   golland   kartografi
Abraxam Maas tomonidan Sankt-Peterburgda tuzilgan qo‘lyozma xarita ancha
qimmatli   hisoblanadi.   Xarita   «Kaspiy   dengizi   va   atrofidagi   manzillar,
shuningdek,   o‘zbeklar   mamlakatining   ...yangi   xaritasi»   deb   nomlangan.
Xaritani   yaratishda   Maas   1723-yilgi   rus   elchiligining   sharqiy   mamlakatlarga
sayohati   davomida   tuzilgan   katta   shakldagi   rus   xaritasidan   foydalanganligini
yozgan.   Abraxam   Maas   qo‘lyozma   xaritasi   asosida   1735-yilda   «Kaspiy
dengizi va o‘zbeklar mamlakati» deb nomlangan karta yaratilgan. Ushbu karta
1735-yilda Nyurnberg shahridagi mashxur
«Homannischi   Erbeni»   («Goman   merosi»)   nashriyoti   tomonidan   chop
etilgan 1
.
O‘sha davrda g‘arbiy еvropaliklar tomonidan nashr qilingan O‘rta Osiyo
xaritalari   ichida   Iogann   Mattias   Xazning   «Rossiya   Imperiyasi   va   umum
Tatariya»   xaritasi   ham   ancha   ahamiyatlidir.   Bu   xarita   1739-yilda   chop
qilingan.   Xaritada   Darg‘on-ota   (Amudaryoda)dan   Chu   daryosi   va
Jung‘oriyagacha   bo‘lgan   hududlar   yirik   harflar   bilan   «Usbek»   («o‘zbek»)
degan etnotoponim ostida berilgan.
E.   Reklyuning   Xiva   va   Rossiya   imperiyasiga   tobe   Turkiston   viloyatlari
haqidagi ma’lumotlari ham  q izi qarlidir .
E.   Reklyu   «Umumiy   geografiyasi»ning   VI   jildiga   O‘rta   Osiyoning
turkman cho‘llari va Xiva xonligi, Orolbuii hudud-lari aks ettirilgan xaritasini
ilova qilgan. Xarita rangli ishlangan bo‘lib, a ho li punktlari aniq, ko‘rsatilgan.
1
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
39 VII   jildidagi   «Xitoy,   Yaponiya   va   Koreya»   xaritasida   esa   O‘rta
Osiyoning   Buxoro   amirligi   hududlari,   Toshkent   va   Farg‘ona   vodiysi   ham
ko‘rsatilgan. Bu xarita ham rangli ishlangan 2
.
U   o‘z   hisobotida   keng   qamrovli   masalalarni,   jumladan   Rossiya
hukmronligi   ostidagi   Turkistondagi   vaziyat,   Rossiyaning   O‘rta   Osiyo
xonliklari   bilan   o‘zaro   munosabatlari,   Tur kistondagi   rus   xokimiyatining
Afg‘oniston, Koshg‘arga oid siyosiy nuqtai nazarlarini bayon etgan.
1875-yil   11-fevralda   «Golos»   gazetasida   «Skayler   sayohatnomasi   va
Turkiston   budjeti»   nomli   bosh   maqola   e’lon   qilinadi,   U   reaksion   ruxda
yozilgan   bo‘lib,   rus   ma’muriyatining   Turkistonga   haddan   tashqari
ishonuvchanligi keskin tanqid qilinadi.
Chunki   YE.   Skayler   Turkistondagi   1868-1872-yilgi   besh   yillik
mustamlaka   ma’muriyatining   foyda   va   harajatlarini   taqqoslab,   O‘rta   Osiyo
mulklari   Rossiya   uchun   19   million   rubl   zarar   keltirganiga   amin   bo‘ladi.   U
buning  sabablarini  ruslarning  o‘lkadagi  ko‘plab  fuqaro  ma’muriyati   va  o‘zini
oqlamaydigan ulkan harbiy qugdinlarida deb biladi.
Keyinroq   1876-yilda   ushbu   nashr   muallif   tomonidan   to‘ldirilib,   o‘zi
ko‘rgan-bilganlari   hamda   eshitganlari   asosida   kengaytirilib   «Turkiston:   Rus
Turkistoni,   Buxoroga   sayohat   qaydlari»   nomli   ikki   jildli   kitob   xilida   ilk   bor
London (Buyuk Britaniya)da nashr etiladi.
Shuni   ta’kidlash   o‘rinliki,   YE.   Skayler   AQSH   fuqarosi   bo‘lsada,   o‘z
kitobini   Yevropada   nashr   ettiradi..   Chunki   Ang liya   va   Rossiyaning   O‘rta
Osiyo   masalasidagi   raqobatchilik   kurashi   so‘nmagan   bir   davrda   Angliya
xukumati O‘rta Osiyo xaqidagi har qanday ma’lumotga diqqat bilan yondashar
va   bu   borada   YE.   Skaylerning   kitobi   qimmatli   manba   ekanligini   anglab,   uni
nashr etishga rozilik bildirgan. Shu tariqa YE. Skayler kitobi dastlab Londonda
kitobxonlar qo‘liga tegadi.
Kitobda  turli   rasmlar,   illyustratsiyalar   bilan   birga   O‘rta   Osiyoga   tegishli
xarita   ham   berilgan.   Unda   YE.   Skaylerning   sayohat   qilgan   manzillari:
2
 Бартолд В.В. История културной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
40 Sirdaryo,   Turkiston,   Chimkent,   Toshkent,   Samarqand,   Zarafshon   vodiysi,
Xo‘jand, Buxoro, Qаrshi, Shahrisabz, Issiqko‘l, Yettisuv aks ettirilgan.
Xaritada   Rossiya   harbiylari   qo‘l   ostidagi   (ya’ni   bosib   olingan)   O‘rta
Osiyo hududi chegaralab berilgan.
XIX asniing 40-yillarida nemis olimi A.Gumboldt tomonidan   « Markaziy
Osiyoning   tog‘   tizmalari   va   vulqonlari »   nomli   xaritasi   yaratildi.   Xarita
A.Gumboldtning   « Markaziy   Osiyo »   nomli   kitobiga   ilova   qilingan   edi.
A.Gumboldtning   xaritasida   O‘rta   Osiyo   hududlarini   butunligicha   aks
ettirilgan.
XIX asr o‘rtalarida ingliz olimi Genri Yul Amudaryoning yuqori oqimini
tadqiq   etish   maqsadida   ushbu   hududga   keladi.   Sayohati   va   tadqiqotlari
natijasida o‘z kitobi va xaritasini yaratadi. Muallif avvalo XIX asrgacha o‘tgan
barcha   sayohatchi   va   tadqiqotchilarning   Amudaryo,   uning   yuqori   oqimiga
qilgan sayohatlari tarixini batafsil yoritib bergan.
1877-yilda   Berlinda   nemis   olimi   Fridrix   Ferdinand   fon   Rixtgofenning
Xitoyga bag‘ishlangan to‘rt jildli monografiyasi e’lon qilindi, Ushbu kitobning
har bir jildi ma’lum bir fan tarmog‘iga bag‘ishlangan bo‘lib, u asosan Xitoy va
unga qo‘shni davlatlarning tadqiqoti bilan bog‘liq holda yaratilgan. Muallif o‘z
monografiyasiga   «Markaziy   Osiyo»   xaritasini   ilova   qilgan.   Chunki   xaritasiz
ushbu   hududlar   haqidagi   asardagi,   ma’lumotlar   quruq   gap   bo‘lib   qolar,
Yеvropalik kitobxonlar o‘lkaning geografik o‘rni haqida sayoz tasavvurga ega
bo‘lib qolishlari mumkin edi 1
.
XIX asrning ikkinchi yarmida mashhur fransuz geografi va sayyohi Elize
Reklyuning   (1830-1905   yillar)   « Umumiy   geografiya.   Zamin   va   odamlar»
nomli   19   jilddan   iborat   kitobi   nashr   etila   boshlandi.   E.Reklyu   «Umumiy
geografiya»sining   V-X   jildlari   Osiyo   mamlakatlariga   bag‘ishlagan   bo‘lib,   VI
jildida   O‘rta   Osiyo   xonliklari   haqida   batafsil   ma’lumot   berilgan   va   turkman
cho‘llari,   Xiva   xonligi,   Orolbo‘yi   hududlari   aks   ettirilgan   xaritasini   ilova
1
 Алимов У. А., Мирзаахмедов Д.А. К истории мавзолея Бобои Порадуз в Бухаре// История материалной
култур Узбекистана. Ташкент, 1982. Вп. ХВИИ. С. 169.
41 qilgan.   Xarita   rangli   ishlangan   bo‘lib,   aholi   punktlari   aniq   ko‘rsatilgan.   Vll
jildidagi «Xitoy, Yaponiya va Koreya» xaritasida esa O‘rta Osiyoning Buxoro
amirligi hududlari, Toshkent  va Farg‘ona vodiysi ham ko‘rsatilgan. Bu xarita
ham   rangli   ishlangan   bo‘lib,   amirlik   hududlari,   Rossiya   imperiyasiga
bo‘ysunuvchi   Turkiston   viloyatlari   ham   chegaralab   berilganligi   diqqatga
sazovordir.
Nemis   sharqshunos   professori   Vilgelm   Slvermlng   « Osiyo»   deb
nomlangan   monografiyasi   1896-yilda   Sankt-Peterburgda   rus   tilida   nashr
etiladi.  Kitob   ko‘plab   illyustrasiyalarga   boy  bo‘lib,  16   ta  xaritani   ham   o‘zida
jamlagan. Ularning barchasida  O‘rta Osiyo hududlari aks ettirilgan bo‘lsa-da,
ular   orasida   «Osiyoda   koloniya   (mustamlaka)   mulklarning   o‘sishi»   nomli
xarita ahamiyatlidir.
1894-1896   yillarda   fransuz   olimi   M.J.   Shaffanton   Markaziy   Osiyo   va
Sibirga   sayohat   qiladi.   U   boshchilik   qilgan   ekspeditsiya   asosan   ilmiy
tadqiqotlarni   o‘z   oldiga   maqsad   qilib   qo‘ygan   edi.   Ekspedistiya   natijalarini
Parijda   1899   yillarda   kitob   qilib   nashr   ettirgan.   Muallif   o‘zi   bosib   o‘tgan
shaharlarni ham xaritaga tushirgan. Bu ekspeditsiyaning Batumidan boshlanib,
Vladivostokgacha davom etgan yo‘nalish xaritasidir. Xaritaga O‘rta Osiyoning
faqatgina   Ashxobod,   Marv,   Buxoro,   Samarqand,   Toshkent,   Verniy   kabi
shaharlari tushgan.
XIX   asr   oxirlarida   nemis   olimi   Fridrix   fon   Gelvald   to‘rt   jilddan   iborat
« Zamin   va   uning   xalqlari»   nomli   asarini   yaratdi.   Asarning   ikkinchi   jildida
O‘rta   Osiyo,   aniqrog‘i   Rossiyaga   tobe   Turkiston   o‘lkasining   geografik   o‘rni,
aholisi,   urf-odatlari   haqida   boy   ma’lumotlar   berilgan.   Asarning   so‘ngida
„Osiyo»   xarita   ilova   qilingan   bo‘lib,   unda   O‘rta   Osiyo   hududi   antik   davr
mualliflarining   xaritalarida   ko‘rsatilgani   singari   juda   oddiy,   sxematik   tarzda
berilgan bo‘lsa-da, Xiva, Buxoro xonliklari hududlari chegaralab ko‘rsatilgan.
Russiyada O‘rta Osiyo haqida XVI asr oxirigacha to‘plangan ma’lumotlar
ilk   geogralik   kartografik   hujjat   -   « Книга   Большому   Чертежу »   («Katta
Chizmaga Kitob») da o‘z aksini topgan edi (1627 yil). Unda tavsiflangan jami
42 1500   geografik   nomning   50   tasi   O‘rta   Osiyoga   tegishli   ekanligi   ham   o‘sha
davrda O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar Rossiya siyosiy va ilmiy doiralarini
qiziqtirganligini ko‘rsatadi.
Mashhur   rus   kartografi   Semyon   Kemezov   1683-1685   yillar   orasida
yaralgan   ancha   mukamal   Sibir   «Chizmasi»da   ham   O‘rta   Osiyoga   doir
ma’lumotlarni   tasvirlashda   asosan   « Книга   Большому   Чертежу »   dan
foydalangan.
XVIII   asr   boshlariga   kelib   Rossiya   O‘rta   Osiyo   hududlarida   o‘zining
mavqeini   mustahkamlashga   intildi.   Bu   hududlarda   joylashgan   Konliklar
Rossiya   imperiyasining   Hindistonga   kirib   borishida   qo‘nimgoh   vazifasini
o‘tashi   kerak   edi.   Bu   davrda   Hindistonga   O‘rta   Osiyo   orqali   yaqin   yo‘l
qidirilishi   rus   geografik   hamda   kartografik   tadqiqotlarining   asosiy   yazifasi
bo‘lib turardi. Bu vazilani bajarishda Pyotr I ning faoliyati asosiy hal qiluvchi
o‘rin egalladi.
1714-yilda   Pyotr   I   Kaspiy   dengiziga   poruchik   knyaz   Bekovich-
Cherkasskiyni jo‘natadi va unga bu еrdan Xivaga borish topshirig‘i yuklatildi.
1715   -yilning   aprelida   Bekovich-Cherkasskiy   Kaspiyning   sharqiy
qirg‘oqlariga еtlb keladi. O‘rta Osiyo va Kaspiy dengizining ilmiy xaritalarini
tuzish aynan 1715-yildagi Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasiga tegishlidir.
1720-yilda   Rossiyada   Kaspiy   dengizining   birinchi   bosma   xaritasi   chop
etildi. Unda dengizning sharqiy sohillaridagi ko‘rfazlar noto‘g‘ri aks ettirilgan
edi. Ushbu karta 1719-yilda F.I. Soymonovning dengizning g‘arbiy va janubiy
qismlarida   olib   borgan   kartografik   suratga   olish   ishlari   orqali   amalga
oshirilgan   bo‘lsada,   avval   Bekovich   Cherkasskiy   tomonidan   aks   ettirilgan
ko‘rfazlar xaritadan berilgan edi.
XVIIl   asrning   birinchi   yarmidagi   eng   katta   va   muihim   ilmiy   samara
bergan sayohat Dmitriy Gladishev va Ivan Muravinlarning 1740-1741 yillarda
Xiva sayohatidir. Bu sayot hisobotining to‘la matin va kartasini 1850-yildagina
mashur  Sharqshunos Ya. Xanikov nashr ettirgan.
43 1752-yilda   esa   I.Krasilnikovga   mavjud   manbalar   asosida   Orenburg
guberniyasining   yangi   bosh   va   10   ta   maxsus   xaritasini   tuzish   topshirig‘i
berilgan.   l.Krasilnikov   tuzgan   xaritalarning   ikkitasi   O‘rta   Osiyo   hududlari
haqida ma’lumot beradi.
Keyinroq   rus   harbiysi,   general-mayor   Yakov   Bouver,   XVIII   asr   oxirida
polkovnik Ivan Lyutovlar ham O‘rta Osiyoga oid kartalarini yaratganlar.
1794-1795   yillarda   Timofey   Burnashev   bilan   birga   Aleksey   Beznosikov
Buxoroga tashrif buyurishib, o‘lka haqida boy ma’lumotlar yig‘ishdi. Aleksey
Beznosikov esa O‘rta Osiyoga doir to‘rtta xarita tuzgan.
XVIII   asrning   oxirlarida,   aniqrog‘i,   1799-yilda   Rossiyada   Xaritalar
Deposi tashkil etildi. Bu muassasaning asosiy vazifasi Rossiya va unga tutash
O‘rta Osiyo hududlarining harbiy-topografik xaritalarini tuzish va to‘plashdan
iborat edi.
1812-yilga   kelib,   Xaritalar   Deposi   -   Harbiy-topografik   Depo   deb   qayta
nomlandi va uning faoliyat doirasi ancha kengaytirildi. Depo Harbiy vazirlikka
bo‘ysunar edi.
XIX asrda Rossiya imperiyasining o‘sib borayotgan paxtani qayta ishlash,
ip-gazlama   sanoati   uchun   xom   ashyo   bozorlari   va   ulkan   hududlar   kerak   edi.
Shu   sababli   rus   hukumati   O‘rta   Osiyo   bilan   savdo   va   diplomatik   aloqalarni
mustahkanilash yo‘llarini qidira boshladi.
Ana   shunday   ulkan   siyosiy,   harbiy   hamda   iqtisodiy   manfaatlarni
qondirish   maqsadi   rus   hukumatining   O‘rta   Osiyo   hududida   kartografik
izlanishlar olib borishini tezlashtirdi. O‘lkaning Rossiyaga chegaradosh hamda
ruslarga noma’lum bo‘lgan qismlari jo‘natilgan missiyalarining bosh maqsadi -
bu еrlar haqida mukammal ma’lumot beruvchi kartalarni yaratish edi.
O‘rta   Osiyoning   janubi-g‘aibiy   va   markaiziy   qismlari   haqida   ilk
ma’lumotlarni   1819-yilda   Rossiya   harbiylarining   topshirig‘i   bilan
Krasnovodskdan   Xivagacha   sayohat   qilgan   kapitan   N.Muravyov   bergan.
Uning   elchiligining   asosiy   vazifasi   turkmanlar   bilan   aloqa   o‘rnatish   va
44 ularning hududlaridan Xiva, Buxoro va Shimoliy Hindistonga savdo yo‘llarini
ochishga qaratilgan edi.
N.Muravyov   avvalo   Kaspiy   dengizini   ko‘zdan   kechirib,   uning   janubi-
sharqiy   qirg‘oqlani   tasvirga   tushirdi   va   Xivaga   sayohat   qildi.   1822-yilda   o‘z
sayohati   natijalarini   nashr   ettirib,   unda   O‘rta   Osiyo   tabiati     haqida   bir   qator
qimmatli   ma’lumotlar   beradi.   1821-yilda   N.Muravyov   yana   O‘rta   Osiyoga
tashrif   buyuradi   hamda   Krasnovodsk   va   Balxan   qo‘ltiqlarida   tadqiqotlarolib
boradi. Ushbu hududlaning mukammal xaritasi yaratildi.
1820-1821 yillarda Buxoroga A.Negri boshchiligidagi rus elchilari tashrif
buyuradi.   Unda   Bosh   shtab   zobitlaridan   G.K.Meyendorf,   V.D.Volxovskiy,
A.K.Timofeyev,   tabiatshunos   X.Pander   va   sayyoh   Eversmann   ishtirok   etgan.
Ekspedisiya   natijasida   50   verstli   masshtabdagi   xarita   yaratildi   hamda   5
astronomik   nuqta   belgilandi   (shu   jumladan   Buxoro   shahrining   koordinatalari
ham).   Xarita   ilk   bor   sayohat   tavsifi   bilan   1826-yili   Parijda   K.Meyendorf
tomonidan nashr ettirilgan 1
.
1833-yildan   1846-yilga   qadar   Orenburg   o‘lkasi   va   unga   tutash   O‘rta
Osiyo   hududlarida   qator   tadqiqotchilar   ish   olib   bordilar.   Ularning   faoliyati
asosan   O‘rta   Osiyoning   shimoliy   hududlari   va   Xiva,   Buxoro   davlatlarining
ma’lum   qismini   qamrab   olgan   edi.   Kartografik   tasvirga   olish   ishlari   harbiy
qismlarda harbiy  topograflar  tomonidan olib  borildi.  1841-1855  yillarda  Orol
dengizidan   shimolga   va   shimoli-sharqqa   tomon   yo‘nalishda   va   Sirdaryoning
quyi   oqimlarida   alohida   manzillar   va   yo‘nalishlar   turli   masshtabli   tasvirga
olindi.
Ular   orasida   o‘sha   davrning   tarixiy-kartografik   ma’lumotlarini   o‘zida
to‘plagan   tadqiqotchi   Ya.V.   Xanikov   hisoblanadi.   U   12   yil   davomida   O‘rta
Osiyoning   shimoli-g‘arbiy   tumanlar,   haqidagi   ma’lumotlarni   yig‘ib,   aholi
manzillarining   to‘la   jadvalini   tuzdi.   Jadval   astranomik   aniqliklar   va   Xiva
xonligiga tashrif buyurgan sayohatchilar ma’lumotlari asosida tuzilgan edi.
1
  www.ziyo.net  
45 1843 yil Xiva xonligiga   polkovnik G.I. Danilevskiy missiyasi jo‘natildi.
Bu  ekspeditsiyada   ham   topograilar   ishlimk  etib,  Xiva  xonligining  xaritalarini
chizishgan.
1858-yilning   o‘zida   birdaniga   uchta   ekspedisiya   tuzilib,   sharqshunos
N.V.   Xanikov   boshchiligidagi   savdo   ekspedisiyasi   Qoshg‘ar   (janubi-sharqiy
Turkiston)ga   va   diplomatik   ekspedisiyalar   Xiva   hamda   Buxoro   xonliklariga
yuboriladigan   bo‘ldi.   Bu   ekspedisiyaga   Londondagi   rus   harbiy   agenti,   O‘rta
Osiyoga hujum qilish siyosatining tarafdori, polkovnik N.P. Ignatev boshchilik
qildi 1
. 
Missiyaning   Xiva   va   Buxoroda   еtti   oy   mobaynida   olib   borgan   faoliyati
natijasida   bo‘lajak   asosiy   janglar   haqidagi   batafsil   harbiy   kartalar   ishlab
chiqildi, joylarning topografik tasvirlari olindi.
«XIX   asrning   o‘rtalarida   Orol   dengizi.   bo‘ylari,   Sirdaryo,   Amudaryo
deltalarida   harbiy   dengizchi   A.M.   Butakuv   boshchiligida   ekspedisiya   faol
tadqiqot   olib   bordi.   Ekspedisiya   hududning   to‘la   topografiyasini   o‘rgandi,
1852-yilda esa A.M.Butakov dengizda paroxod qatnovini tashkil qiladi».
O‘rta   Osiyoni   chor   Rossiyasi   istilo   etgach,   rus   harbiylari   bosib   olgan
hududlarni boshqarish va yangi harbiy harakatlarni olib borish hamda kartalar
tuzishning   markazlashgan   idorasini   tashkil   etish   maqsadida   1867   yil   25
noyabrda   Turkiston   Harbiy   okrugi   qoshida   Harbiy-topografik   bo‘lim
ochishadi.   Bo‘lim   O‘rta   Osiyoning   barcha   mintaqalarini   muntazam   ravishda
o‘rganib,   ilmiy   asoslangan   aniq   kartalarini   yaratishni   boshiadi.   Bo‘lim
ochilgunga qadar 1984 ming kv. km. maydonni egallagan O‘rta Osiyo hududi
deyarli tadqiq etilmagan edi.  
O‘rta   Osiyoning   ma’muriy   hududiy   va   boshqaruv   manfaatlaridan   kelib
chiqib,   suratga   olish   va   kartalar   yaratish   bo‘limning   bosh   vazifasi   etib
belgilandi.
1
 Алимов У. А., Мирзаахмедов Д.А. К истории мавзолея Бобои Порадуз в Бухаре// История материалной
култур Узбекистана. Ташкент, 1982. Вп. ХВИИ. С. 170.
46 XIX asrning 60 - yillardagi asosiy tadqiqotlar O‘rta Osiyo sharqidagi tog‘
oldi   va   tog‘li   tumanlar   hududlariga   qaratildi.   Tyanshanning   tog‘   li   tumanlari
haqida   ilk   ma’lumotni   1856-yilda   yurtimizga   kelgan   P.P   Semenov-
Tyanshainskiy   berdi.   Uning   asosiy   maqsadi   Yevropa   faniga   hali   no‘malum
bo‘lgan   Tyanshan   (Xon-Tangri)   tog‘lari   tizimiga   kiruvchi   o‘lkaning   tabiati,
o‘simlik   va   hayvonot   dunyosini   tekshirib,   ilmit   yangilik   olib   kirish   edi.   U
Tyanshanga   1856   -1857   yillar   orasida   ikki   marta   safar   qildi   va   haqiqatdan
geografiya Bani uchun qimatli ma’lumotlar to‘pladi. 1888-yilda O‘rta Osiyoga
yana   sayohat   qilgan   P.P.Semenov-Tiyanshaniskiy   bu   gal   Kaspiyorti,
Samarqand   va   Sirdaryo   viloyati   bo‘ylab   qator   ekspeditsiyalarini   amalga
oshiradi 1
.
1864-1868   yillarda   Tyanshanning     janubiy   tumanlaridan   Issiqko‘lgacha
sayohat  qilgan  N.A. Seversov,  P.P. Semenov-Tyanshanskiyning  ma’lumotlari
to‘ldirdi. Ushbu hududlarning aniq ishlangan kartasi ham aynan N.A.Seversov
tomonidan yaralilgan.
1858   yil   aprelida   N.A.Seversav   Qo‘qon   xonligi   hududlariga   qilgau
ekspeditsiyasi  davrida asirlikka tushib qoladi. Bu haqda u alohida kitob chop
qilgan   bo‘lib,   unda   Sirdaryoning   quyi   oqimlari   aks   ettirilgan   xarita   ham
berilgan.
  1869-yilda   janubiy   Tyanshan   hududlarida   tadqiqot   о lib   borgan   V.A.
Kaulbars esa Norin va Talas vodiylarida 33 punktdan ortiq manzilni taxminiy
suratga oldi hamda mazkur hududlarning xaritasini yaratdi.
1868-yilda   markazi   Samarqand   shahri   bo‘lgan   Zarafshon   okrugi   tashkil
etilgach,   O‘rta   Osiyoning   janubi-sharqida   ham   suratga   olish   ishlari   jonlandi.
Bu   ishlarda   A.P.   Fedchenko   ham   ishtirok   etdi.   U   ishtirok   etgan   ekspedisiya
1869-yilda   Samarqandga,   so‘ngra   Kattaqo‘rg‘on,   Join,   Shahrisabz,   Mag‘yon
va   Kishtut   daralaridan   o‘tib,   Iskandar   ko‘lgacha   bo‘lgan   masofani   bosib
o‘tishdi. A.P.Fedchenko o‘z ishlarining yakuniy natijalari o‘laroq, instrumental
1
  www.tarix.uz  
47 suratga olishlar asosida Zarafshon vodiysi, aniqrog‘i, uning janubiy qismining
aniq xaritasini tuzishni maqsad qilgan. 1
 1871-yilda esa Qo‘qon xonligiga sayohat qilgan A.P. Fedchenko Jahubiy
Tyanshan, Farg‘ona, Oloy, Pomir geografiyasi bo‘yicha fanga boy va  qiziqarli
materiallar   berdi   Qo‘qon   xonligiga   qilgan   sayohati   davrida   to‘plangan
ma’lumotlar   asosida   A.P.Fedchenko   ushbu   hududning   xaritasini   yaratdi.   U
«Qo‘qon   xonligi   va   Amudaryoning   yuqori   oqimi»   deb   nomlanib,   unda   bu
davrgacha  noma’lumligicha qolgan ushbu hududlar tasviri berildan edi.
Rossiyaning   o‘lkani   harbiy   yo‘l   bilan   zabt   etish   harakatlari   aks   ettirilib
harbiy   kartalar   XIX   asrning   ikkinchi   yarmida     ko‘p   yaratilgan   bo‘lib,   chor
ma’muriyati   shu   yo‘l   bilan   O‘rta   Osiyo   hududlari   haqida   yaxshiroq   tasavvur
hosil   qilib   borgan.   Masalan,   Rossiya   imperiyasi   harbiylarining   o‘lkadagi
istilochilik   harakatlariga   rahbarlik   M.A,Terentev,   V.N.Zaysevlarning
asarlarida harbiy xaritalar ilova qilingan.
M.A.Terentevning   «Карти   и   плани   истории   завойевания   средней
Азии» kitobidagi jami 23 ta kartaning barchasi O‘rta Osiyorning istilo etilishi
bilan bog‘liq harbiy-tarixiy xaritalardir.
Xivaning egallanishiga doir asar muallifi, rus harbiysi N.I. Grodekov o‘z
kitobiga   ushbu   hududlarning     kartasini   ilova   qilgan   bo‘lib,   unda   Kaspiy
dengizidan sharqda joylashgan Xiva mulklari batafsil aks ettirilgan. 
1897-yilda   Toshkentda   Rus   Geografiya   jamiyatining   Turkiston   bo‘limi
tashkil   etildi.   Bo‘lim   o‘lkaning   geografik   tadqiqotlari   bilan   birga   xaritalar
tuzish ishlari bilan ham shug‘ullangan.
Yuqoridagi   ekspedisiyalar   faqat   ilmiy   muammolarni   hal   qilibgina
qolmay, balki o‘z kartografik ma’lumotlari bilan Rossiya imperiyasining O‘rta
Osiyodagi mustamlakachilik siyosatiga yordam ham berganlar.
1
 Saidboboyev Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010.  – b. 43.
48 XULOSA
Tarixiy-kartografik   ma’lumotlarga   ega   manbalar   o‘tmishda   ro‘y   bergan
voqealarni   tasvirlovchi   asosiy   manbalardan   hisoblanadi.   Ularni   o‘rganish   va   tahlil
etish, hozirgi zamonaviy xaritalar bilan qiyoslash u yoki bu tarixiy davrda shaharlar
taraqqiyotini,   ishlab   chiqarish   mintaqalari,   savdo   aloqalari,   aloqa   yo‘llari,   xo‘jalik
hamda aholining etnik va ijtimoiy tarkibi haqida ma’lumot beradi. Demak, tarixiy-
kartografik   ma’lumotlar   o‘sha   davr   «ruhi»ni   berishi   bilan   birga   xilma-xil   tarixiy-
statistik ma’lumotlarga ega bo‘lishimizga ham imkon yaratadi.
Shu   jihatdan   Yevropada   O‘rta   Osiyo   haqida   shakllangan   tarixiy-kartografik
ma’lumotlar o‘zining rivojlanish darajasi, mazmun va mohiyati bilan ahamiyatlidir.
Ulardan   mazkur   monografiyada   olingan   tarixiy-geografik,   tarixiy-siyosiy,   tarixiy-
iqtisodiy, tarixiy-harbiy, tarixiy-etnografik ma’lumotlar ham o‘z navbatida tarixiy-
kartografik xususiyatga ega.
Ana shu ma’lumotlarning ilk shakllanishi jarayoni hamda keyingi davrlar uchun
qo‘llanma   bo‘lib   xizmat   qilgan   manbalar   esa   antik   davr   olimlarining   O‘rta   Osiyo
haqidagi   dastlabki   ma’lumotlari   hisoblanadi.   Qariyb   еtti   asr   mobaynida,   ya’ni
Gerodotdan   Ptolemeyga   qadar   O‘rta   Osiyo   haqidagi   tarixiy-kartografik   tasavvurlar
antik davr uchungina emas, balki o‘rta asrlarda G‘arbiy еvropaliklarning O‘rta Osiyo
haqidagi yangi tarixiy-kartografik ma’lumotlarining paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi va
shunga asoslanib quyidagi hulosalarga kelish mumkin.
-   rivojlangan asrlarda G‘arbiy Yevropada Uyg‘onish davri, Buyuk Geografik
kashfiyotlarning amalga oshirilishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiy etishi
kuzatildi.
-   1453-yilda   turklar   tomonidan   Konstantinopolning   egallanishi   O‘rta   Osiyoni
ma’lum ma’noda savdo yo‘llaridagi ahamiyatini pasaytirdi. Bu esa O‘rta Osiyoning
tarixiy-kartografik tasavvurlari va manbalariga ham ta’sir qilganligi kuzatdik.
-   eramizning   II   asrlarida   Ptolemey   yaratgan   asarlar   O‘rta   Osiyo   tarixiy
geografiyasi, kartografik ma’lumotlari bo‘yicha 14- 15 asrlar o‘tgandan keyin ham
alohida   ahamiyat   kasb   eta   boshladi.   G‘arbiy   Yevropa   kartograflari   ushbu
tasavvurlarni XVIII asrgacha ham saqlab qolinganligi kuzatildi.
49 -   XVI asrda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyo xaritalarida mavjud bo‘lgan ko‘plab
ob’yektlar   haqida   shu   paytgacha   yanglish   bo‘lgan   kartografik   tasavvurlarga   chek
qo‘yganligi kuzatildi.
-   XVIII asrga kelib, G‘arbiy Yevropaning ilg‘or noshirchilik markazlari-Parij,
Nyurnberg, Amsterdam, Ausburg va Venetsiyada chop qilingan xaritalarda ilk bor
«o‘zbek»  yoki» o‘zbeklar  mamlakati» degan  so‘zlar  paydo bo‘ldi. Bu  esa G‘arbiy
Yevropada o‘zbek davlatchiligi hamda o‘zbeklar istiqomat qiluvchi hududlar haqida
yangi ma’lumotlar paydo bo‘lganligidan dalolat beradi.
-  XIX asrda O‘rta Osiyo siyosiy harbiy manfaatlar to‘qnash kelgan hududga aylandi.
Shu sababli o‘lkaga G‘arbdan ko‘plab missiyalar tashrif buyurdi. Ular asosan Rossiyaning
o‘lkadagi harbiy harakatlarining borishi, istilodan keyingi o‘lkadagi ahvol haqida ma’lumot
yig‘dilar. Rossiyaning Turkiston va Buxoro, Xivada tutgan siyosatlarini  kuzatib turdilar.
-   g‘arbiy   Yevropaning   bir   qator   mamlakatlari   (Fransiya,   Angliya,
Germaniya) da O‘rta Osiyoga nisbatan qiziqish ortdi. Buni Rossiyaning  o‘lkaga
faol   harbiy   harakatlarni   boshlashi   bilan   izohlash   mumkin.   Yevropaning
rivojlangan   davlatlari   ham   ushbu   hududda   o‘z   manfaatlarini   ko‘zlab   ilmiy
ekspeditsiyalarni   jo‘natdi   va   ularni   zarur   jihozlar,   moliyaviy   mablag‘lar,   bilan
ta’minladi. Ularning ma’lumotlaridan kerakli maqsadlarda foydalandilar.
Ekspeditsiyalar   natijasida   o‘lkaga   oid   yangi   tarixiy-kartografik   manbalar
yuzaga   keldi.   G‘arbiy   Yevropalik   olimlar   Rossiya   istilosidan   keyingi   O‘rta
Osiyoning   hududiy-chegaraviy   o‘zgarishlarini   o‘zida   aks   ettirgan   kartalariga   ana
shu   yangi   ma’lumotlarni   tushirdilar.   Farg‘ona   vodiysi,   Pomir,   Oloy,   Turkman
cho‘llari   kabi   o‘lkaning   kam   o‘rganilgan   ichki   hududlari   ham   o‘rganilib,   G‘arbiy
Yevropada bu еrlarning tabiiy, etnografik va ma’muriy-hududiy xaritalari yaratildi.
XVII-XIX   asrlar   esa   Rossiyada   O‘rta   Osiyo   haqidagi   tarixiy-kartografik
ma’lumotlarning   shakllangan   va   taraqqiy   etgan   davri   hisoblanadi.   XVI   asrgacha
yaratilgan O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy-kartografik ma’lumotlar XVII asrga kelib ular
asosida yaratilgan «Chizma» («Chertyoj»)larga ko‘chdi. XVII asr 30-yillarida «Katta
Chizma Kitobi» rus tarixiy-geografik bilimlarining XVII asr birinchi choragiga qadar
yakuniy muvaffaqiyati bo‘lib keldi. Ushbu yozma manbadagi  jami 1500 geografik
50 nomning 50 tasi O‘rta Osiyoga tegishli ekanligi ham garchand ruslar O‘rta Osiyoga
kelib o‘rnashmagan bo‘lsa-da, bu o‘lkalar haqidagi ma’lumotlar rus siyosiy va ilmiy
doiralarini qiziqtirganligini ko‘rsatadi.
XVII-XVIII   asrlar   davomida   Rossiya   davlati   tarkibiga   kirmagan   O‘rta
Osiyo hududlari haqidagi ma’lumotlar Rossiya hukumatining janubiy o‘lkalarga
diqqat   bilan   e’tibor   qaratganligini   bildiradi.   Rossiya   hukumati   ushbu   davrda
xalqaro   siyosatini   nafaqat   G‘arb   bilan,   balki   O‘rta   Osiyo   bilan   ham   faol   olib
borganligini bildiradi. Shu tufayli rus kartografiyasi ham ushbu hududlar haqida
yangi ma’lumotlarga ega bo‘lib, rivojlana boshladi.
Avvalo,   XVIII   asrgacha   bo‘lgan   davr   Rossiyada   O‘rta   Osiyo   hududlari
bilan   tanishish,   ma’lumot   to‘plashdan   iborat   bo‘lsa-da,   bu   hududni   xaritalarga
tushirishda   ham   dastlabki   qadam   bo‘ldi.   XVIII   asrga   kelib   XVII   asrga   qadar
yaratilgan «Chertej» («Chizma»)lar o‘rnini ularga qaraganda puxta ishlangan va
yuksak aniqlikka ega tarixiy xaritalar egallay boshladi. Umuman olganda, XVIII
asr   O‘rta   Osiyo   hududi   hakidagi   geografik   hamda   kartografik   tadqiqotlarning
miqdori,   ko‘lami   va   sifati   jihatidan   yangi,   bir   muncha   yuksak   bosqichga
ko‘tarilgan davri   sifatida izohlanadi. Shuningdek, ushbu asr Rossiya geografiyasi va
kartografiyasi   ilmiy   asosda   rivojlana   boshlagan   davr   bo‘lib,   bu   hol   shu   davrda
yaratilgan O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy xaritalarda ham yaqqol ko‘zga tashlandi. Rus
olimlari   va   sayyohlari   O‘rta   Osiyoning   g‘arbiy   va   markaziy   qismlarida   bevosita
topografik-kartografik   tadqiqotlar   olib   borib,   bu   еrlar   haqida   qimmatli   ma’lumotlar
to‘pladilar.
XIX   asrda   Rossiyaning   ishlab   chiqaruvchi   kuchlarining   taraqqiy   etishi   bilan
O‘rta Osiyoga nisbatan qiziqishning ortishi kuzatildi. Savdo va sanoat kapitalining
manfaatlari mamlakatni O‘rta Osiyo bilan aloqalar olib borishga turtki berdi. Bu esa
o‘lkaning   uzoq   chekkalariga   yuborilgan   bir   necha   ekspeditsiyalarida   namoyon
bo‘ldi.  1819-yildan  boshlangan   bir   qancha  sayohat  va ekspeditsiyalar   missionerlik
xarakterida bo‘lib, ular Rossiyaning istilochilik harakatlariga qaratilgan edi. Ularga
esa   O‘rta   Osiyo   o‘lkalari   haqida   ma’lumot   to‘plash   kabi   yashirin   vazifalar
yuklatilgan   edi.   Bu   davrga   kelib   o‘lkaning   tarixiy   xaritalari   o‘zida   boy   tarixiy
51 geografik   ma’lumotlarni   jamlagan   bo‘lib,   ularda   Rossiyada   yaratilgan   avvalgi
xaritalardan   farqli   o‘laroq,   o‘lkaning   chekka   tumanlari,   qishloqlari   va   sug‘orish
inshootlari ko‘proq aks ettirilgan edi.
XIX   asrning   so‘nggi   choragida   o‘lkaga   tashrif   buyurgan   rus   olimlarining
sayohatlari   podsho   ma’muriyati   tomonidan   moliyalashtirildi   hamda   ularning
ma’lumotlari ham avvalo mustamlakachilik maqsadlari uchun xizmat qildi.
Turkiston Harbiy-topografik bo‘limi va Rus Geografiya jamiyatining Turkiston
bo‘limi   tomonidan   yaratilgan   xaritalar   o‘z   davrining   yuksak   ilmiy   asoslarini   o‘zida
mujassamlashtirgani   bilan   izohlanadi.   Turkiston   Harbiy-topografik   bo‘limi   va   Rus
Geografiya   jamiyati   Turkiston   bo‘limining   kartografik   faoliyatini   o‘z   davri   sharoiti
ancha   cheklab   turgan.   Ular   faoliyatining   o‘zi   ham   o‘lkadagi   harbiy   ma’muriyat
tomonidan qattiq nazorat ostiga olinganligi ham bu fikrni tasdiqlaydi.
Rossiya   hukumati   chekka   o‘lka   hisoblangan   O‘rta   Osiyoning   ishlab   chiqarish
kuchlarini   har   tomonlama   o‘rganish   va   rivojlantirish   bilan   qiziqmadi,   balki   undan
mustamlaka maqsadlarda foydalanishga urindi. XIX asrda Rossiya kartografiyasi O‘rta
Osiyo hududida xaritalarni tuzishda bir muncha mavaffaqiyatlarga erishgan bo‘lsa-da,
O‘rta Osiyo hududida olib borilgan kartografik tadqiqotlar avvalo chor ma’murlarining
o‘lkadagi mustamlakachilik siyosatiga xizmat qildi. Rus harbiylari O‘rta Osiyoda o‘z
hukumronlik   doiralarini   kengaytirish   uchungina   bu   kabi   tadqiqotlarni   amalga
oshirdilar.
Yuqoridagi   omillarga   qaramasdan,   Rossiyada   O‘rta   Osiyo   hududlari,   xalqlari
madaniyati   haqida   yangi   ma’lumotlar   paydo   bo‘ldi.   Bunga   esa   o‘lkani   tarixiy-
kartografik nuqtai nazardan o‘rganish asosida ham erishilganligini unutmaslik kerak. 
52 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR   RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1.   Karimov   I.A.   Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni   yanada
chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini   rivojlantirish   kontseptsiyasi.   T.,
O‘zbekiston, 2010.
2.   Karimov I. A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T., O‘zbekiston, 1998.
3.   Karimov   I.A.   O‘zbekistonning   o‘z   istiqlol   va   taraqqiyot   yo‘li.   Toshkent,
O‘zbekiston,1992 yil.
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - T.: Sharq, 1998.
5.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - еngilmas kuch. - T.: «Ma’naviyat», 2008.
6.   Karimov   I.A.   Jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi,   O‘zbekiston   sharoitida   uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari. T., O‘zbekiston, 2009.
7. Karimov I.A. O‘zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida.  - T.:
«O‘zbekiston», 2005.
8.   Karimov   I.A.   O‘zbekistonning   16   yillik   mustaqil   taraqqiyot   yo‘li.   -   T.:
«O‘zbekiston», 2007.
9.   Karimov   I.A.   Ozod   va   obod   Vatan   erkin   va   farovon   hayot   pirovard
maqsadimiz. T.8. T.O‘zbekiston,-2000.
Adabiyotlar va manbalar:
10. Azizxo‘jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.
11. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.
12. Абдураимов М.А.  Очерки аграрних  отношений в Бухарском  ханстве  в
ХВИ первой половине ХИХ века. Т.И. Ташкент: Фан, 1966. 
13.   Абдураимов   М.А.   Вопрос   феодалного   землевладения   и   феодалной
рента в пи1ах Эмира Хайдара. Ташкент: Ан УзССР, 1961.
14. Алимов У. А., Мирзаахмедов Д.А. К истории мавзолея Бобои Порадуз в
Бухаре//   История   материалной   култур   Узбекистана.   Ташкент,   1982.   Вп.
ХВИИ. С. 169.
15.   Андреев М.С., Чехович О.Д. Арк Бухар. Душанбе, 1972.
53 16. Сухарева О.А. Позднефеодалний город Бухара контса ХИХ-начало ХХ
в.в.М.1962.
17.   Таниева   Г.   М.   Рол   Каршинского   вилаята   в   политической,   сотсиално-
экономической жизни Бухарского эмирата (вторая половина Х VIII
первая половина ХIХ в): Автореф. Дис.канд.ист.наук.Ташкент, 2008. 
18.   Бартолд   В.В.   История   културной   жизни   туретских   народой   (Средней
Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968. 
19.   Пугаченкова   Г.А.   Темуридское   архитектурное   наследие
Шахрисабза //Шаҳрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни. Халқаро
илмий конферентсия маърузалари тезислари. Тошкент:   2002. 
20.   Дресвянская Г., У1анова З. Из истории Кеша. Ташкент, 1976. 
21. Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010.
Internet sahifalari:
22.   www.ziyo.net  
23.  www.history.ru  
24.  www.natura.com  
25.  www.archaelogy.ru  
26.  www.archaelogy.com  
54