Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 60000UZS
Размер 215.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Октябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Rossiya imperiyasi va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlar

Купить
1Mavzu:   Rossiya  imperiyasi  va Buxoro qo‘shinlari  o‘rtasidagi  dastlabki  harbiy
to‘qnashuvlar
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………..…….2
I   BOB.   Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyoga   kirib   kelish   siyosati   va
Buxoro amirligi bilan munosabatlar
1.1.   XIX   asrda   Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyoga   nisbatan   siyosiy   va
iqtisodiy manfaatlari ……………………………………………………..….…..5
1.2. Rossiya–Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi ……………………8
1.3.   Buxoro   amirligining   ichki   siyosiy   holati   va   Rossiya   bosimiga   qarshi
pozitsiyasi …………………………………………………………………..….13
II   BOB.   Rossiya   imperiyasi   va   Buxoro   qo‘shinlari   o‘rtasidagi   dastlabki
harbiy to‘qnashuvlar
2.1. XIX asrning birinchi yarmidagi Rossiya-Buxoro harbiy to‘qnashuvlarining
sabablari ……………………………………………………………………..…17
2.2. Chor Rossiyasi harbiy yurishlari va ularning Buxoro amirligiga ta’siri ….21
2.3.   Dastlabki   to‘qnashuvlarning   oqibatlari   va   O‘rta   Osiyoda   siyosiy   kuchlar
nisbatining o‘zgarishi ……………………………………………………….…25
Xulosa …………………………………………………………………………31
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………...…….32 2 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi   XIX asrning birinchi yarmida Markaziy
Osiyo   hududida   Rossiya   imperiyasi   va   mahalliy   davlatlar,   xususan   Buxoro
amirligi   o‘rtasida   siyosiy,   diplomatik   va   harbiy   munosabatlar   keskinlashgan.
Rossiyaning   hududiy   kengayish   siyosati,   iqtisodiy   manfaatlarni   qo‘lga   kiritish
intilishlari   Buxoro   amirligining   mustaqillikni   saqlashga   intilishi   bilan
to‘qnashgan.   Shu   davrda   ikki   tomon   o‘rtasida   diplomatik   muzokaralar   olib
borilgan   bo‘lsa-da,   ularning   natijasi   tez-tez   harbiy   to‘qnashuvlarga   sabab
bo‘lgan. Bu mavzu dolzarbdir, chunki u O‘rta Osiyoda siyosiy kuchlar nisbati,
hududiy   ta’sir   va   tarixiy   jarayonlarni   chuqur   tushunishga   imkon
beradi.Shuningdek,   mavzu   bugungi   kunda   ham   o‘rta   Osiyo   tarixini   o‘rganish,
siyosiy   strategiyalarni   tahlil   qilish   va   hududiy   rivojlanish   tendensiyalarini
tushunish   uchun   muhim   ahamiyatga   ega.   Rossiya   imperiyasining   siyosiy   va
iqtisodiy   ta’siri,   mahalliy   davlatlarning   o‘z   mustaqilligini   saqlashga   bo‘lgan
harakatlari   tarixiy   jarayonlar   zanjirida   o‘rganilishi   lozim.   Shu   bois   kurs   ishi
mavzusi ilmiy va pedagogik nuqtai nazardan dolzarb hisoblanadi.Ushbu mavzu,
tarixiy   manbalarni   tahlil   qilish,   harbiy   va   siyosiy   jarayonlarni   birlashtirilgan
tarzda   o‘rganish   imkoniyatini   beradi. 1
  Tarixiy   kontekstda   Rossiya-Buxoro
munosabatlarini   o‘rganish,   o‘sha   davrning   ichki   va   tashqi   siyosiy   kuchlar
nisbatini   tushunishga   yordam   beradi.   Shuning   uchun,   kurs   ishi   mavzusi
o‘quvchilar, talabalar va tadqiqotchilar uchun katta qiziqish uyg‘otadi.
Kurs   ishi   mavzusining   o‘rganilganlik   darajasi   Rossiya-Buxoro
munosabatlari   va   dastlabki   harbiy   to‘qnashuvlar   mavzusi   tarixshunoslikda
yetarlicha   o‘rganilgan.   Davlat   va   xorijiy   tarixiy   manbalar,   jumladan   arxiv
hujjatlari, elchilar xatlari va tarixiy asarlar orqali XIX asr boshidagi siyosiy va
harbiy   jarayonlar   tahlil   qilingan.   Shu   bilan   birga,   ilmiy   tadqiqotlar   Rossiya
imperiyasining   hududiy   kengayish   strategiyasi   va   Buxoro  amirligining  siyosiy
1
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev.  “O‘zbekiston Respublikasining 
2017–2021 yillarga mo‘ljallangan Harbiy doktrinasi to‘g‘risida”  Farmon. 2 noyabr 2017 yil. 
Tashqi manba:  https://lex.uz/docs/3353511 3pozitsiyasini   yoritishga   yordam   beradi.   dastlabki   to‘qnashuvlarning   sabab   va
oqibatlari, ularning mahalliy siyosiy va ijtimoiy hayotga ta’siri hali ham to‘liq
o‘rganilmagan.   Shuningdek,   Rossiya   imperiyasining   harbiy   yurishlari   va
diplomatik   harakatlarining   nozik   jihatlari   ham   ilmiy   adabiyotlarda   yetarli
darajada aks ettirilmagan. Shu sababli, kurs ishi mavzusi ilmiy yangilik kiritish
va   tarixiy   hodisalarni   tizimli   tahlil   qilish   imkonini   beradi.   Mavzuni   o‘rganish
Rossiya-Buxoro   munosabatlarining   o‘zaro   bog‘liqligini,   hududiy   va   siyosiy
ziddiyatlarning   sabablarini,   shuningdek,   O‘rta   Osiyodagi   siyosiy   kuchlar
nisbatini   aniqlash   imkoniyatini   beradi.   Shu   jihatdan   kurs   ishi   mavzusi   tarixiy
tahlil va strategik tadqiqotlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Kurs   ishi   mavzusining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati   Kurs   ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u XIX asr boshidagi Rossiya imperiyasi va Buxoro
amirligi   o‘rtasidagi   dastlabki   harbiy   to‘qnashuvlarni   tizimli   ravishda
o‘rganishga   imkon   beradi.   Ushbu   ish   orqali   tarixiy   jarayonlarni   chuqur   tahlil
qilish, Rossiya-Buxoro diplomatik va harbiy munosabatlarini solishtirma asosda
o‘rganish imkoniyati yuzaga keladi. Nazariy jihatdan ish O‘rta Osiyoda siyosiy
kuchlar   nisbati,   hududiy   ta’sir   va   davlatlar   o‘rtasidagi   munosabatlarni
aniqlashga   xizmat   qiladi.Amaliy   ahamiyati   esa   shundaki,   kurs   ishi   natijalari
tarixiy ma’lumotlarni o‘qitish jarayonida qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga,
tadqiqot   Buxoro   amirligi   va   Rossiya   imperiyasi   o‘rtasidagi   siyosiy   va   harbiy
ziddiyatlarni   o‘rganish   orqali   tarixiy   bilimlarni   mustahkamlash,   ilmiy   tahlil
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
Ishning   amaliy   jihati   shuningdek,   talabalarga   tarixiy   manbalarni   to‘g‘ri
tahlil qilish, voqealarni kontekstual asosda izohlash va ularni zamonaviy ilmiy
tadqiqotlar bilan bog‘lash imkonini beradi. Bundan tashqari, mavzu O‘rta Osiyo
tarixini o‘qitishda pedagogik material sifatida ham foydali bo‘lishi mumkin.
Nazariy   va   amaliy   ahamiyati   birlashgan   holda,   kurs   ishi   Rossiya-Buxoro
munosabatlarini   yanada   chuqur   tushunish,   tarixiy   jarayonlar   va   siyosiy
strategiyalarni   tahlil   qilish   imkoniyatini   beradi.   Shu   bilan   birga,   ish   ilmiy 4tadqiqot   va   amaliy   o‘qitish   jarayonlarida   foydalanish   uchun   mustahkam   asos
yaratadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti  – XIX asr boshidagi Rossiya imperiyasi va
Buxoro amirligi o‘rtasidagi siyosiy va harbiy munosabatlardir.
Kurs   ishi   mavzusining   predmeti   –   Rossiya   imperiyasi   va   Buxoro
qo‘shinlari   o‘rtasidagi   dastlabki   harbiy   to‘qnashuvlarning   sabab,   borishi   va
oqibatlaridir.
Kurs   ishi   mavzusining  maqsadi   –   XIX   asr   boshidagi   Rossiya   imperiyasi
va Buxoro amirligi o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlarni tizimli ravishda
o‘rganish,  ularning sabablarini, harbiy yurishlarni  va siyosiy  oqibatlarini  tahlil
qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyoga   nisbatan   siyosiy   va   iqtisodiy
manfaatlarini aniqlash;
 Buxoro   amirligi   ichki   siyosiy   holatini   va   Rossiya   bosimiga   qarshi
pozitsiyasini tahlil qilish;
 Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining dastlabki bosqichlarini o‘rganish;
 Dastlabki   harbiy   to‘qnashuvlarning   sabablarini   va   ularning   borishini   tahlil
qilish;
 To‘qnashuvlarning   oqibatlari   va   O‘rta   Osiyoda   siyosiy   kuchlar   nisbati
o‘zgarishini baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi   Kurs ishi  kirish, ikkita bob va xulosadan
iborat.   Birinchi   bobda   Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyoga   kirib   kelish
siyosati, Buxoro amirligi bilan diplomatik aloqalar va ichki siyosiy holati tahlil
qilinadi.   Ikkinchi   bobda   Rossiya-Buxoro   dastlabki   harbiy   to‘qnashuvlarining
sabablari,   borishi   va   oqibatlari   yoritiladi.   Ish   xulosa   va   foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati bilan yakunlanadi. 5I BOB. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib kelish siyosati va
Buxoro amirligi bilan munosabatlar
1.1. XIX asrda Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga nisbatan siyosiy
va iqtisodiy manfaatlari
XIX   asrning   boshlarida   Rossiya   imperiyasi   sharqiy   chegaralarini
mustahkamlash  va  yangi   hududlarni   o‘z  nazoratiga  kiritish  siyosatini  faol  olib
bordi.   Bu   jarayonda   Markaziy   Osiyo   hududlari,   xususan   Buxoro,   Xiva   va
Qo‘qon   kabi   amirliklar   Rossiya   uchun   strategik   ahamiyat   kasb   etdi.   Ushbu
hududlar   tabiiy   resurslarga   boy   bo‘lib,   Rossiyaning   iqtisodiy   manfaatlarini
kengaytirish imkonini berdi.
Rossiyaning   siyosiy   manfaatlarining   asosiy   maqsadi   sharqiy   chegaralarni
mustahkamlash va O‘rta Osiyoda o‘z ta’sir doirasini kuchaytirish edi. Shu bilan
birga,   imperiya   Hindiston   yo‘nalishida   ingliz   imperiyasi   bilan   geosiyosiy
raqobatni   hisobga   olgan   holda,   strategik   hududlarni   nazorat   qilishni   maqsad
qilgan. O‘rta Osiyo shaharlarining geografik joylashuvi savdo yo‘llarini nazorat
qilish va hududiy ta’sirni kengaytirish uchun qulay imkoniyat yaratgan. 2
Xorijiy   sayohatchilar   va   diplomatlar   xabarlariga   ko‘ra,   Rossiya   imperiyasi
hududni siyosiy va harbiy yo‘l bilan egallash, shuningdek, mahalliy amirliklar
bilan   diplomatik   muzokaralarni   olib   borish   orqali   o‘z   siyosiy   ta’sirini
kuchaytirishni   rejalashtirgan.   Bu   strategiya   O‘rta   Osiyodagi   siyosiy
barqarorlikni saqlash va iqtisodiy manfaatlarni himoya qilishga qaratilgan edi.
Rossiya   imperiyasi   uchun   iqtisodiy   manfaatlar   ham   muhim   rol   o‘ynagan.
O‘rta   Osiyo   hududlari   paxta,   ipak,   tuz,   yog‘och   va   boshqa   tabiiy   resurslarga
boy   bo‘lib,   ularni   ishlab   chiqarish   va   eksport   qilish   Rossiya   iqtisodiyotini
mustahkamlashga   xizmat   qilgan.   Shu   bilan   birga,   hududdagi   savdo   yo‘llarini
nazorat   qilish,   yangi   bozorlar   yaratish   va   o‘z   mahsulotlarini   yetkazib   berish
Rossiyaning iqtisodiy strategiyasining asosiy qismi bo‘lgan.
2
  Abduraxmonov, A. P. (2024).  Buxoro amirligi va Chor Rossiyasi o‘rtasidagi diplomatik 
munosabatlar . Journal of New Century Innovations,   Bet: 19-22 6Siyosiy   manfaatlar   va   hududiy   kengayish   strategiyasi   Rossiya   imperiyasi
uchun   O‘rta   Osiyoda   mustahkam   ta’sir   doirasini   yaratishga   xizmat   qilgan.
Rossiya   tomonidan   amalga   oshirilgan   birinchi   harbiy   yurishlar   va   diplomatik
harakatlar   bu   hududda   siyosiy   barqarorlikni   o‘rnatish,   mahalliy   hukumatlar
ustidan   nazoratni   kuchaytirish   va   o‘z   manfaatlarini   ilgari   surish   bilan   bog‘liq
bo‘lgan.
Rossiya  imperiyasi  hududni  egallash jarayonida ichki siyosiy barqarorlikni
saqlashga   qaratilgan   strategiyalarni   ham   qo‘llagan.   Shu   bilan   birga,   mahalliy
amirliklar bilan muzokaralar olib borish, shartnomalar imzolash va chegaraviy
masalalarni   hal   qilish   orqali   diplomatik   yo‘l   bilan   o‘z   ta’sirini   kuchaytirishga
harakat qilgan.
XIX   asr   boshida   Rossiya   imperiyasi   uchun   O‘rta   Osiyoda   siyosiy   va
iqtisodiy   manfaatlar   o‘zaro   chambarchas   bog‘liq   edi.   Siyosiy   ta’sirni
mustahkamlash iqtisodiy resurslarni nazorat qilish, savdo yo‘llarini egallash va
hududiy   xavfsizlikni   ta’minlash   bilan   bevosita   bog‘liq   bo‘lgan.   Shu   sababli,
imperiya harbiy va diplomatik vositalarni uyg‘un qo‘llashga intilgan.
O‘rta   Osiyoda   Rossiya   siyosati   ikki   asosiy   yo‘nalishga   bo‘lingan.
Birinchisi,   hududiy   kengayish   va   strategik   ahamiyatga   ega   shaharlar   va
hududlarni   nazorat   qilish.   Ikkinchisi,   mahalliy   amirliklar   bilan   diplomatik
munosabatlarni   rivojlantirish   va   ularni   o‘z   ta’sir   doirasiga   jalb   qilish   edi.   Bu
ikki   yo‘nalish   bir-biri   bilan   uyg‘un   ishlash   orqali   Rossiya   imperiyasining
siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini ta’minlagan. 3
Rossiya   imperiyasi   hududiy   kengayish   strategiyasini   amalga   oshirishda
ichki   resurslarni   va   harbiy   kuchini   samarali   ishlatgan.   Imperiya   qo‘shinlari
hududni   egallash,   chegara   postlarini   tashkil   etish   va   mahalliy   amirliklarning
qarshiligini   bostirishga   qaratilgan   operatsiyalarni   amalga   oshirgan.   Shu   bilan
3
 Sayfullayev, S. (2023). O‘zbekiston tarixida Rossiya va Buxoro amirligi o‘rtasidagi 
diplomatik aloqalar. Oriental Journal of Social Sciences, Bet: 45-50 7birga,   diplomatik   yo‘l   bilan   ham   hududiy   ta’sirni   kuchaytirishga   harakat
qilingan.
O‘rta Osiyo hududlarining iqtisodiy ahamiyati ham Rossiya siyosatida katta
o‘rin   tutgan.   Paxta,   ipak   va   boshqa   qimmatbaho   resurslar   Rossiya   sanoati   va
savdo-sotiq   faoliyati   uchun   muhim   bo‘lgan.   Shu   sababli   imperiya   hududiy
kengayish va iqtisodiy resurslarni qo‘lga kiritish strategiyasini  birlashtirib olib
borgan.
Rossiya-Buxoro munosabatlarining birinchi bosqichida imperiya siyosiy va
iqtisodiy  manfaatlarni   birgalikda   ilgari   surgan.  Bu   jarayon   mahalliy  amirliklar
bilan   diplomatik   kelishuvlar,   shartnomalar   va   harbiy   choralarni   o‘z   ichiga
olgan.   Shu   bilan   birga,   Buxoro   amirligi   Rossiya   siyosatiga   qarshi   mustaqil
pozitsiyasini saqlashga harakat qilgan.
Xorijiy   manbalar   shuni   ko‘rsatadiki,   Rossiya   imperiyasi   o‘z   hududiy
siyosatini  amalga oshirishda strategik rejalashtirishga  e’tibor qaratgan. Har bir
harbiy yurish va diplomatik qadam, hududiy kengayish, iqtisodiy manfaatlar va
siyosiy   ta’sirni   uyg‘unlashtirishga   xizmat   qilgan.   Shu   tariqa   imperiya   O‘rta
Osiyoda o‘zining mustahkam pozitsiyasini yaratgan.
O‘rta   Osiyo   hududida   Rossiya   siyosiy   va   iqtisodiy   manfaatlarini   ilgari
surish jarayoni faqat harbiy yurishlar bilan cheklanmagan. Diplomatik aloqalar,
shartnomalar   va   mahalliy   amirliklar   bilan   muzokaralar   imperiyaning   hududiy
kengayish siyosatining ajralmas qismi  bo‘lgan. Bu holat  Rossiyaning strategik
maqsadlariga   erishishda   muhim   vosita   bo‘lgan.Shuningdek,   imperiya   hududiy
kengayish  orqali  savdo  yo‘llarini  nazorat  qilish va yangi  bozorlarni  yaratishga
intilgan. Bu iqtisodiy manfaatlar Rossiya sanoati va moliya tizimi rivojlanishiga
hissa   qo‘shgan.   Shu   bilan   birga,   mahalliy   resurslarni   o‘zlashtirish   iqtisodiy
barqarorlikni   ta’minlash   va   hududiy   xavfsizlikni   mustahkamlashga   xizmat
qilgan.
XIX   asr   boshida   Rossiya   imperiyasining   siyosiy   manfaatlari   va   hududiy
kengayish   siyosati   Buxoro,   Xiva   va   Qo‘qon   amirliklariga   ta’sir   qilgan.   Bu 8hududlarda   Rossiya   bilan   diplomatik   aloqalar   va   harbiy   qarama-qarshiliklar
yuzaga   kelgan.   Shu   sababli,   imperiya   siyosati   va   harbiy   yurishlar   o‘rta
Osiyodagi siyosiy vaziyatni sezilarli darajada shakllantirgan.
Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyoga   kirib   kelish   strategiyasi   hududiy,
siyosiy   va   iqtisodiy   manfaatlarni   uyg‘unlashtirishga   qaratilgan   edi.   Shu   bilan
birga,   imperiya   hududiy   kengayish,   diplomatik   aloqalar   va   harbiy   choralarni
birlashtirish orqali o‘z ta’sirini kuchaytirishga harakat qilgan.
O‘rta   Osiyoda   Rossiyaning   siyosiy   va   iqtisodiy   manfaatlarini   amalga
oshirish  jarayoni   mahalliy  amirliklarning  mustaqilligini   cheklash   va  ularni   o‘z
ta’sir doirasiga jalb qilishga qaratilgan edi. Shu bilan birga, hududiy kengayish
imperiyaning geosiyosiy strategiyasining ajralmas qismi bo‘lgan.
Imperiyaning   siyosiy   manfaatlari   ichki   va   tashqi   siyosatni
uyg‘unlashtirishga   asoslangan.   Hududiy   kengayish,   diplomatik   aloqalar   va
iqtisodiy   resurslarni   qo‘lga   kiritish   birgalikda   amalga   oshirilgan.   Shu   bilan
Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoda mustahkam pozitsiya yaratgan.
O‘rta   Osiyo   hududlarida   Rossiya   siyosiy   va   iqtisodiy   manfaatlarini   ilgari
surishda harbiy yurishlar, diplomatik kelishuvlar va iqtisodiy resurslarni qo‘lga
kiritish   kabi   choralar   uyg‘un   ishlatilgan.   Bu   jarayon   imperiyaning   strategik
maqsadlariga erishishda muhim rol o‘ynagan.
Rossiyaning   O‘rta   Osiyoga   nisbatan   siyosiy   va   iqtisodiy   manfaatlari,
hududiy kengayish strategiyasi va mahalliy amirliklar bilan munosabatlari XIX
asr   boshidagi   hududiy   va   siyosiy   vaziyatni   tushunish   uchun   asos   bo‘ladi.   Shu
tariqa bu mavzu tarixiy tahlil va tadqiqotlarda muhim ahamiyat kasb qiladi.
1.2. Rossiya–Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi
Rossiya imperiyasi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi diplomatik aloqalar tarixi
bir   necha   asrlik   ildizga   ega   bo‘lib,   ularning   dastlabki   bosqichi   XVII   asr
o‘rtalaridan XIX asr boshlariga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr
Markaziy   Osiyoda   siyosiy   kuchlar   muvozanati,   xalqaro   savdo   yo‘llarining
o‘zgarishi   hamda   Rossiya   imperiyasining   Janubiy   Osiyoga   tomon   geosiyosiy 9kengayish   harakatlari   bilan   chambarchas   bog‘liqdir.   Aynan   shu   jarayonlar
fonida Rossiya va Buxoro o‘rtasida dastlabki diplomatik aloqalar shakllandi va
asta-sekin strategik tus ola boshladi.
Dastlabki aloqa va savdo manfaatlari
Rossiya   davlati   XVI   asrda   Moskva   knyazligi   asosida   birlashib,   Sibir   va
Volga   bo‘ylab   kengayishni   boshlagan   paytda   O‘rta   Osiyo   mamlakatlari,
jumladan,   Buxoro   bilan   savdo   aloqalarini   yo‘lga   qo‘yishga   qiziqish   bildirgan.
O‘sha   davrda   Buxoro   xonligi   Movarounnahrdagi   eng   yirik   siyosiy   markaz
bo‘lib,   xalqaro   karvon   yo‘llarining   chorrahasida   joylashgan.   Shu   sababli
Rossiya   uchun   Buxoro   orqali   Eron,   Hindiston   va   Xitoy   bilan   savdo   yo‘llarini
ochish iqtisodiy jihatdan juda muhim edi.
XVI asrning oxirlarida Buxoro bilan Rossiya o‘rtasida ilk savdo karvonlari
qatnay   boshladi.   Ivan   IV   (Ivan   Grozniy)   davrida   rus   savdogarlari   Astraxan,
Qozon va Orenburg orqali janubga yo‘l olib, Buxoro bilan tovar almashinuvini
yo‘lga   qo‘ydilar.   Buxorodan   Rossiyaga   ipak,   paxta,   zargarlik   buyumlari,
ziravorlar,   temir   buyumlar,   mo‘yna   va   otlar   olib   kelingan   bo‘lsa,   Rossiyadan
Buxoroga   temir,   mis,   qurol-aslaha,   to‘qimachilik   mahsulotlari   va   mo‘ynalar
keltirilgan.   Bu   savdo   aloqalari   o‘sha   davrda   diplomatik   aloqalarning   iqtisodiy
zaminini yaratdi.
Elchilik   missiyalari   va   siyosiy   muloqotning   boshlanishiXVII   asr
o‘rtalaridan boshlab Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi munosabatlar yanada tizimli
shaklga kira boshladi. Tarixiy manbalarda 1670-yillarda Buxorodan Rossiyaga
bir   necha   marotaba   elchilik   yuborilgani   qayd   etilgan.   Bular   orasida   eng
mashhurlari   Buxoro   elchisi   Xo‘ja   Yodgor   va   Muhammad   Yusuf   elchiliklari
bo‘lib, ular Moskva saroyida Rossiya  podshosi  Aleksey Mixaylovich huzurida
qabul qilingan. Ushbu elchiliklarning asosiy maqsadi ikki davlat o‘rtasida savdo
yo‘llarini ochish, rus savdogarlari uchun xavfsiz yo‘nalishlar yaratish va siyosiy
do‘stona munosabatlarni mustahkamlash edi.   Rossiya hukumati ham Buxoroga
bir   necha   bor   o‘z   elchilarini   yuborgan.   1694-yilda   Rossiyadan   mashhur 10sayohatchi   va   diplomat   Nikita   Spafariy   boshchiligidagi   elchilik   Buxoroga
tashrif   buyurdi.   Spafariy   o‘z   kundaliklarida   Buxoro   haqida   batafsil   ma’lumot
qoldirgan.   U   Buxoroni   katta   savdo   va   madaniy   markaz   sifatida   tasvirlab,
shaharning   devorlari,   bozorlari,   madrasa   va   masjidlari   haqida   yozgan.   Bu
ma’lumotlar   keyinchalik   Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyo   siyosatini
belgilashda   muhim   manba   bo‘lib   xizmat   qilgan.   Spafariyning   qaydlari
Rossiyada   katta   qiziqish   uyg‘otdi,   chunki   Buxoro   orqali   Hindistonga   chiqish
imkoniyatlari   mavjudligi   aniqlangan   edi.   Shu   bois   XVIII   asr   boshlaridan
boshlab Rossiya O‘rta Osiyoga nisbatan yanada faolroq siyosat yurita boshladi.
Pyotr   I   (Buyuk   Pyotr)   davrida   bu   yo‘nalish   davlat   tashqi   siyosatining   ustuvor
yo‘nalishlaridan biriga aylandi.
Pyotr I davridagi tashabbuslar va yangi bosqich   Pyotr I o‘zining geosiyosiy
siyosatida   “janubga   chiqish”   strategiyasini   ilgari   surgan   edi.   U   Rossiya   uchun
Hindiston   bilan   bevosita   savdo   aloqalarini   yo‘lga   qo‘yish,   shu   orqali   ingliz
mustamlakachiligi   bilan   raqobat   qilishni   maqsad   qilgan.   Shu   maqsadda   1717-
yilda u Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi maxsus ekspeditsiyani
Buxoro   va   Xivaga   yubordi.   Ushbu   ekspeditsiyaning   rasmiy   maqsadi   savdo   va
diplomatik aloqalarni yo‘lga qo‘yish bo‘lsa-da, aslida u harbiy-razvedka tusiga
ega edi.
Pyotr I 11Bekovich-Cherkasskiy   elchiligiga   Buxoro   xoni   Muhammad   Rahim
tomonidan   sovuq   munosabat   bildirildi.   Chunki   Buxoro   amirligi   Rossiyaning
harbiy   kuchi   ortib   borayotganini,   ularning   O‘rta   Osiyoga   kirib   kelish   xavfini
sezgan   edi.   Shunga   qaramay,   bu   elchilik   O‘rta   Osiyo   haqida   Rossiyada   keng
ma’lumotlar   to‘planishiga   sabab   bo‘ldi.   Elchilik   a’zolari   Buxoro   shahrining
joylashuvi,   aholisi,   harbiy   kuchi,   siyosiy   tuzilishi   va   iqtisodiy   hayoti   haqida
batafsil ma’lumotlar to‘plaganlar.
XVIII asr oxiri – Buxoro va Rossiya o‘rtasidagi siyosiy muvozanat
XVIII asr oxiriga kelib, Buxoro amirligida Mang‘itlar sulolasi  hokimiyatni
qo‘lga oldi. Amir Shohmurod (1785–1800) davrida davlatda siyosiy barqarorlik
tiklanib, tashqi aloqalar qayta yo‘lga qo‘yildi. Shohmurod davrida Rossiya bilan
aloqalar   nisbatan   tinch   yo‘l   bilan   rivojlandi.   U   savdo-sotiqni   jonlantirishga,
ammo   siyosiy   mustaqillikni   saqlab   qolishga   intildi.   Shohmurod   Rossiya   bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   harbiy   to‘qnashuvdan   qochgan,   lekin   diplomatik   aloqalarni
doimiy ushlab turgan.
1788–1791-yillarda   Rossiyadan   Buxoroga   Filipp   Nazarov   boshchiligidagi
elchilik yuborildi. Nazarov o‘z kundaliklarida Buxoro saroyi, amirning siyosati,
shahar hayoti va iqtisodiy faoliyati haqida batafsil yozgan. U Buxoroni “kuchli
diniy   an’analar,   mustahkam   savdo   aloqalari   va   qat’iy   siyosiy   tartiblar
mamlakati”   sifatida   ta’riflaydi.   Bu   elchilik   ham   ikki   davlat   o‘rtasidagi
diplomatik munosabatlarning tinch yo‘nalishda rivojlanayotganini ko‘rsatgan.
Buxoroning siyosiy pozitsiyasi va ehtiyotkorlik siyosati
Buxoro   amirligi   Rossiya   bilan   bo‘lgan   munosabatlarda   ehtiyotkorlik
siyosatini   yuritgan.   Amirlar   Rossiya   kuchayib   borayotganini,   lekin   O‘rta
Osiyoga to‘liq kirib kelish hali erta ekanini anglab turishgan.  Shu sababli  ular
diplomatik muloqotni uzmasdan, ammo harbiy ittifoq tuzishdan tiyilganlar. Bu
siyosat XIX asr boshlariga qadar davom etdi.
Shu davrda Rossiya imperiyasi Orenburg va Sibir yo‘nalishlari orqali O‘rta
Osiyoga   yaqinlashishni   davom   ettirar,   Buxoro   esa   o‘z   chegaralarini   himoya 12qilish   va   ichki   barqarorlikni   ta’minlash   bilan   band   edi.   Buxoro   hukumati
Rossiyaning   elchilarini   hurmat   bilan   kutib   olsa-da,   ular   bilan   siyosiy
masalalarda masofa saqlagan.
Diplomatik aloqalarning geosiyosiy ahamiyati
Rossiya   va   Buxoro   o‘rtasidagi   ilk   diplomatik   aloqalar   ikki   tomonlama
manfaatlar zaminida shakllangan. Rossiya uchun bu aloqalar strategik jihatdan
Hindiston   sari   yo‘l   ochish,   savdo   manfaatlarini   kengaytirish   va   musulmon
davlatlari   bilan   tinch   muloqot   o‘rnatish   imkonini   bergan.   Buxoro   uchun   esa
Rossiya   bilan   diplomatik   aloqalar   o‘z   mustaqilligini   himoya   qilish,   tashqi
savdoni   rivojlantirish   va   yangi   texnologiyalar   hamda   bilimlardan   xabardor
bo‘lish imkonini yaratgan.
Bu   bosqichda   diplomatik   aloqalar   ko‘proq   iqtisodiy   va   madaniy   tusda
kechgan bo‘lsa-da, ularning orqasida siyosiy niyatlar ham mavjud edi. Rossiya
Buxoroni kelajakda o‘z ta’sir doirasiga kiritishni maqsad qilgan edi. Buxoro esa
Rossiyani   Yevropaga   chiqish   eshigi   sifatida   ko‘rgan,   shu   bilan   birga   uning
mustamlakachilik   siyosatidan   ehtiyot   bo‘lgan.   Rossiya–Buxoro   diplomatik
aloqalarining   ilk   bosqichi   XVII   asr   o‘rtalaridan   XIX   asr   boshlariga   qadar
bo‘lgan   davrni   qamrab   oladi.   Bu   davrda   ikki   davlat   o‘rtasida   savdo,   elchilik,
siyosiy muloqot va madaniy aloqalar shakllandi. Biroq Rossiya imperiyasining
geosiyosiy maqsadlari asta-sekin ochilib bordi — u O‘rta Osiyoda o‘z ta’sirini
kuchaytirish, yangi bozorlarni egallash va strategik jihatdan Hindiston sari yo‘l
ochishni   rejalashtirgan   edi.Buxoro   esa   o‘zining   mustaqilligini   saqlab   qolish
uchun   diplomatik   ehtiyotkorlik   siyosatini   yuritdi.   Shu   tariqa,   ilk   diplomatik
bosqich O‘rta Osiyoda Rossiya ta’sirining shakllanishiga, keyinchalik esa XIX
asr   o‘rtalarida   boshlangan   harbiy   to‘qnashuvlar   uchun   zamin   yaratgan   davr
sifatida tarixda o‘z o‘rnini egalladi. 4
4
  Xolmatov, S. (2024).  Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi . 
Journal of Central Asian Studies,  Bet : 25-34 13Rossiya–Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi bo‘yicha qisqa
va sodda jadvalni tayyorladim. Bu jadval asosiy diplomatik voqealarni
yoritadi.
Yil Voqea/Tadbir Ishtirokchi/
Shaxslar Maqsad
1819–1820 Rossiya   elchisi
yuborildi A.F. Negri (Rossiya) Diplomatik   aloqalarni
boshlash,   manfaatlarni
ilgari surish
1820 Buxoro   elchisi
Rossiyaga
yuborildi Ernazarbi (Buxoro) Rossiya   bilan
diplomatik   aloqalarni
mustahkamlash,
siyosiy   hurmatni
saqlash
1820 Diplomatik   xat
yozishmalar Rossiya   va   Buxoro
elchilari Siyosiy   va   iqtisodiy
manfaatlarni
muhokama   qilish,
munosabatlarni tartibga
solish
1821 Savdo
kelishuvlari Rossiya   va   Buxoro
amirligi Savdo   yo‘llarini
nazorat qilish, iqtisodiy
manfaatlarni
ta’minlash
1.3. Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va Rossiya bosimiga qarshi
pozitsiyasi
XIX asr boshida Buxoro amirligi ichki siyosiy jihatdan murakkab va nizoli
vaziyatda edi. Amirlikning siyosiy tuzilishi  markazlashgan bo‘lib, amir barcha
asosiy qarorlarni qabul qilgan. Shu bilan birga, ichki nizolar, mahalliy hokimlar
o‘rtasidagi   hokimiyat   uchun   kurash,   shuningdek,   ichki   siyosiy   qarama- 14qarshiliklar   amirlikning   mustahkamligini   zaiflashtirgan.   Amir   Shohmurod
davrida   siyosiy   markazlashuvni   kuchaytirish   va   ichki   nizolarni   bostirishga
urinishlar amalga oshirilgan.
Buxoro   amirligi   ichki   siyosatida   asosiy   masala   amir   va   qurolli   kuchlar,
shuningdek,   hokimliklar   o‘rtasidagi   muvozanatni   saqlash   bo‘lgan.   Amir
Shohmurod   hokimiyatni   mustahkamlash   maqsadida   ichki   siyosiy   va   harbiy
tuzilmalarni takomillashtirishga e’tibor qaratgan. Shu bilan birga, ichki nizolar
va hududiy hokimlar bilan ziddiyatlar amirlik siyosatini murakkablashtirgan.
Amirlikning   ichki   siyosiy   holati   Buxoroning   mustaqilligini   saqlash   va
Rossiya bosimiga qarshi turish siyosatini belgilashga bevosita ta’sir ko‘rsatgan.
Ichki nizolar va hokimiyat uchun kurash amirlikning tashqi siyosiy pozitsiyasini
shakllantirishda   muhim   rol   o‘ynagan.   Shu   sababli,   amir   Shohmurod   va   uning
administratsiyasi   Rossiya   imperiyasining   siyosiy   va   harbiy   bosimiga   qarshi
chora-tadbirlar ishlab chiqqan.
Xorijiy   va   mahalliy   manbalarga   ko‘ra,   Buxoro   amirligi   ichki   siyosiy
tizimini   mustahkamlash   orqali   tashqi   tahdidlarga   qarshi   kurashishga   intilgan.
Bu jarayonda amir o‘zining qurolli kuchlariga, shuningdek, mahalliy hokimlar
va   siyosiy   elitalar   bilan   hamkorlik   qilishga   tayangan.   Shu   bilan   birga,   ichki
nizolarni   bostirish   va   hukmronlikni   mustahkamlash   orqali   Rossiya   bosimiga
qarshi barqaror siyosiy pozitsiya yaratishga harakat qilgan.
Amirlikning   ichki   siyosiy   holati   o‘zgaruvchan   va   murakkab   bo‘lib,   u
Buxoroning   Rossiya   bilan   bo‘lgan   munosabatlariga   bevosita   ta’sir   qilgan.
Mahalliy   hokimlar   va   siyosiy   elitalar   o‘rtasidagi   nizolar,   shuningdek,   ichki
ijtimoiy va iqtisodiy muammolar amirning qarorlariga ta’sir qilgan. Shu sababli,
amir   Shohmurod   diplomatik   va   siyosiy   strategiyalarni   uyg‘unlashtirishga
intilgan.
Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyoga   kirib   kelish   siyosati   Buxoro
amirligiga   tashqi   bosim   sifatida   ta’sir   qilgan.   Bu   bosimning   asosiy   yo‘nalishi
hududiy   kengayish,   iqtisodiy   resurslarni   qo‘lga   kiritish   va   siyosiy   ta’sirni 15kuchaytirish bo‘lgan. Buxoro amirligi esa o‘z mustaqilligini saqlash va Rossiya
ta’sirini cheklash maqsadida bir qator chora-tadbirlar ishlab chiqqan.
Buxoro   amirligi   ichki   siyosiy   tizimining   kuchli   va   zaif   tomonlari   Rossiya
bosimiga   qarshi   turish   strategiyasini   belgilashga   ta’sir   qilgan.   Kuchli
markazlashuv   va   qurolli   kuchlar   amirlikning   siyosiy   pozitsiyasini
mustahkamlashga   yordam   bergan.   Shu   bilan   birga,   ichki   nizolar   va   hududiy
hokimlarning   mustaqil   pozitsiyalari   Rossiya   bosimiga   qarshi   chora-tadbirlarni
murakkablashtirgan.
Amirlikning   ichki   siyosiy   pozitsiyasi   Rossiya   bilan   diplomatik   aloqalarni
ham   shakllantirgan.   Buxoro   elchilari   Rossiyaga   yuborilgan,   shuningdek,
elchilar   orqali   ichki   siyosiy   qarashlar   va   tashqi   siyosiy   pozitsiya   ifodalangan.
Diplomatik   aloqalar   ichki   siyosiy   muvozanatni   saqlash   va   Rossiya   bosimiga
qarshi   strategik   pozitsiyani   kuchaytirishga   qaratilgan   edi.Shuningdek,   Buxoro
amirligi ichki siyosiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida ichki nazorat tizimini
mustahkamlashga   harakat   qilgan.   Amrning   qarorlari,   mahalliy   hokimlar   bilan
kelishuvlar va qurolli kuchlarni nazorat qilish orqali ichki nizolarni kamaytirish
va Rossiya bosimiga qarshi kurashish imkoniyati yaratgan.
Rossiya   imperiyasi   bilan   munosabatlarda   Buxoro   amirligi   ikki   asosiy
yo‘nalishni amalga oshirgan: birinchisi, ichki siyosiy tizimni mustahkamlash va
ichki   nizolarni   boshqarish;   ikkinchisi,   diplomatik   aloqalar   va   siyosiy
muzokaralar   orqali   tashqi   bosimga   qarshi   barqaror   pozitsiya   yaratish.   Bu   ikki
yo‘nalish   uyg‘un   ishlash   orqali   amirlik   Rossiya   bosimiga   qarshi   samarali
choralar   ko‘rgan.XIX   asr   boshida   Buxoro   amirligining   ichki   siyosiy   holati
murakkab   va   nizoli   bo‘lgan.   Amirlik   ichki   muvozanatni   saqlash,   hokimiyatni
markazlashtirish   va   qurolli   kuchlarni   nazorat   qilish   orqali   Rossiya   bosimiga
qarshi pozitsiyani  shakllantirgan. Shu bilan birga, diplomatik aloqalar, elchilik
missiyalari   va   ichki   nazorat   tizimi   Buxoro   amirligining   mustaqilligini   saqlash
va Rossiya ta’sirini cheklashga xizmat qilgan. 16Buxoro   amirligining   ichki   siyosiy   tizimi   va   Rossiya   bosimiga   qarshi
pozitsiyasi   O‘rta   Osiyodagi   siyosiy   kuchlar   nisbatini   tushunish,   hududiy   va
iqtisodiy   manfaatlarni   tahlil   qilish   va   tarixiy   jarayonlarni   o‘rganish   uchun
asosiy   manba   sifatida   xizmat   qiladi.   Shu   bilan   birga,   bu   mavzu   Buxoro
amirligining siyosiy strategiyasi  va Rossiya imperiyasining hududiy kengayish
siyosatini chuqur tushunishga yordam beradi. 17II BOB. Rossiya imperiyasi va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki
harbiy to‘qnashuvlar
2.1. XIX asrning birinchi yarmidagi Rossiya-Buxoro harbiy
to‘qnashuvlarining sabablari
XIX   asr   boshlariga   kelib,   Rossiya   imperiyasi   O‘rta   Osiyo   mamlakatlariga
nisbatan o‘zining siyosiy, harbiy va iqtisodiy manfaatlarini aniq belgilab olgan
edi. Bu manfaatlar Rossiya davlatining janubga qarab kengayish strategiyasidan
kelib chiqdi. Ayniqsa, 1801-yilda imperator Pavel I va undan keyin Aleksandr I
davrida bu siyosat yanada faol tus oldi. O‘rta Osiyoning markazida joylashgan,
tarixiy savdo markazi va diniy nufuzga ega Buxoro amirligi Rossiya imperiyasi
uchun strategik jihatdan muhim bo‘lgan.
Rossiya   imperiyasi   o‘zining   harbiy-siyosiy   qudratini   kengaytirar   ekan,
Orenburg,   Qozon,  Astraxan   kabi   janubiy  viloyatlarni   mustahkamlab,   u  yerdan
O‘rta   Osiyo   tomon   harakat   boshladi.   1731-yilda   Qozoq   dashtlari   ustidan
Rossiya   protektorati   o‘rnatilgach,   XVIII   asrning   oxiriga   kelib   ruslar   Sirdaryo
bo‘ylab   harbiy   istehkomlar   qurishni   boshladilar.   1808-yilda   Orenburg   va
Petropavlovsk   orqali   O‘rta   Osiyoga   yo‘l   ochish   masalasi   muhokama   qilina
boshladi.   Shu   bilan   Rossiya   va   Buxoro   o‘rtasidagi   hududiy   manfaatlar
to‘qnashuvi poydevori qo‘yildi.
Rossiyaning geosiyosiy va iqtisodiy manfaatlari
Rossiya   imperiyasi   XIX   asrning   birinchi   yarmida   O‘rta   Osiyoni   o‘z
mustamlakachilik   siyosatining   asosiy   yo‘nalishlaridan   biri   sifatida   ko‘ra
boshladi. Buning uchta asosiy sababi mavjud edi:
Iqtisodiy sabablar.
Rossiya sanoat inqilobi davriga qadam qo‘yar ekan, xom ashyo, ayniqsa, paxta
va   ipak   mahsulotlariga   ehtiyoj   ortdi.   O‘rta   Osiyo,   jumladan,   Buxoro   amirligi,
bu   borada   katta   imkoniyatlarga   ega   edi.   Buxoro   bozorlari   orqali   Eron,
Afg‘oniston va Hindiston bilan savdo qilinishi Rossiya uchun iqtisodiy jihatdan
nihoyatda jozibali bo‘ldi. 18Siyosiy sabablar.
Rossiya   janubga   qarab   kengayib,   o‘zini   Yevrosiyo   qit’asidagi   yetakchi   davlat
sifatida   ko‘rsatmoqchi   edi.   U   inglizlarning   Hindistondagi   mustamlakalariga
yaqinlashishni,   shu   orqali   Britaniya   imperiyasi   bilan   raqobatlashishni   maqsad
qilgan. “Buyuk o‘yin” deb atalgan bu geosiyosiy raqobat XIX asrning butun bir
davrini belgilab berdi.
Harbiy-strategik sabablar.
Rossiya   O‘rta   Osiyo   orqali   Kavkaz,   Kaspiy   dengizi   va   Eron   bilan   bevosita
aloqani ta’minlashni istagan. Buxoro bu yo‘lda asosiy strategik to‘siqlardan biri
edi, chunki u geografik jihatdan markazda joylashgan va tog‘-cho‘l o‘tishlarida
nazoratni saqlab turgan.
Buxoro amirligining siyosiy holati va ichki zaifliklar
Buxoro   amirligi   bu   davrda   Mang‘itlar   sulolasi   tomonidan   boshqarilgan
bo‘lib, Amir Haydar (1800–1826) va undan keyin Amir Nasrulloh (1826–1860)
davrida   davlatning   siyosiy   markazi   nisbatan   barqaror,   lekin   ichki   jihatdan
kuchsizlashgan edi.
Amir   Haydar   davrida   davlatda   feodal   zodagonlar
o‘rtasida   ichki   raqobat   kuchaygan,   ayrim   viloyatlar
mustaqil siyosat yurita boshlagan. Shuningdek, qo‘shni
Qo‘qon   xonligi   bilan   chegaraviy   mojarolar,   shimolda
qozoq   urug‘lari   bilan   to‘qnashuvlar   Buxoro
hukmdorlarini   zaiflashtirdi.   Bu   esa   Rossiya   uchun
qulay siyosiy vaziyat yaratdi.
Amir   Haydar     1822-yilda   Rossiya   “Sibir
nizomi”ni   qabul   qilib,   Qozoq   dashtlarining   katta   qismini   o‘z   ma’muriy
boshqaruviga   oldi.   Shu   bilan   Rossiya   Buxoroga   bevosita   yaqinlashdi.   1824-
yilda Orenburgdan Toshkent yo‘nalishida harbiy razvedka otryadlari yuborildi.
Buxoro amirligi esa bu paytda hali bu xavfni to‘liq anglamagan edi. 19Savdo va bojxona siyosatidagi qarama-qarshiliklar
Rossiya   bilan   Buxoro   o‘rtasidagi   dastlabki   nizo   sabablardan   biri   savdo
yo‘llariga   oid   siyosiy   masalalar   bo‘ldi.   XIX   asrning   20–30-yillarida   Rossiya
savdogarlari   Buxoroda   faol   bo‘lib,   paxta,   ipak,   oltin   va   hayvon   terilari   bilan
savdo   qilishardi.   Ammo   Buxoro   amirlari   Rossiyadan   keltirilgan   tovarlarga
yuqori   boj   solishdi.   Shu   bilan   birga,   Rossiya   hukumati   ham   Buxoro
karvonlariga Orenburg va Astraxanda soliq joriy qildi.
Bu iqtisodiy raqobat diplomatik taranglikni kuchaytirdi. 1825-yilda Rossiya
imperatori   Aleksandr   I   Buxoro   bilan   savdo   aloqalarini   kengaytirish   haqida
maxsus   farmon   chiqardi.   Buxoro   amiri   Haydar   bu   farmonni   diplomatik   yo‘l
bilan   qabul   qildi,   lekin   Rossiya   savdogarlarining   ichki   bozorlarga   kirishiga
ruxsat   bermadi.   Shu   sababli   1826–1828-yillarda   ikki   davlat   o‘rtasida   elchilik
aloqalari vaqtincha uzilib qoldi.
Diniy va mafkuraviy omillar
Buxoro   amirligi   o‘zini   musulmon   dunyosining   siyosiy   va   dini
markazlaridan  biri   deb  bilgan.  Ulamolar  va  sayyidlar   amir   siyosatida  katta  rol
o‘ynagan.   Rossiyaning   esa   pravoslav   nasroniy   imperiyasi   sifatida   islom
dunyosiga   kirib   kelishi   diniy   jihatdan   xavfli   deb   qaralgan.   Buxoroda   Rossiya
haqida “kofir imperiya” degan tushuncha keng tarqalgan bo‘lib, amirlar harbiy
jihatdan   zaif   bo‘lsa-da,   diniy   jihatdan   Rossiya   ta’siriga   qarshi   mafkuraviy
qarshilik   ko‘rsatganlar.Bu   diniy   omil   Rossiyaning   Buxoroga   diplomatik   yo‘l
bilan   kirish   harakatlarini   murakkablashtirdi.   Masalan,   1820-yilda   Rossiyadan
yuborilgan   elchi   Negri   Buxoroda   sovuq   kutib   olingan,   hatto   u   bilan
uchrashuvlar diniy asosda cheklangan. Bu voqea Rossiya tashqi ishlar idorasida
“Buxoro   bilan   tinch   yo‘l   bilan   aloqa   o‘rnatish   mushkul”   degan   xulosa   bilan
yakunlangan.
“Buyuk o‘yin” va xalqaro raqobat ta’siri
XIX   asrning   30-yillariga   kelib,   Angliya   va   Rossiya   o‘rtasida   Markaziy
Osiyo   ustidan   nazorat   o‘rnatish   uchun   keskin   raqobat   boshlandi.   Bu   jarayon 20tarixda   “Buyuk   o‘yin”   (The   Great   Game)   nomi   bilan   mashhurdir.   Angliya
Hindiston   mustamlakalarini   himoya   qilish   maqsadida   Afg‘oniston,   Eron   va
Buxoro   orqali   Rossiya   ta’sirining   kuchayishidan   xavfsiragan.   Rossiya   esa
Hindistonga yaqinlashish uchun Buxoro orqali yo‘l izlagan.
1830-yilda ingliz razvedkasi vakili Artur Konolli va ofitser Aleksandr Berns
Afg‘oniston   va   Buxoro   hududlarida   bo‘lgan.   Ularning   hisobotlarida   Buxoro
“Rossiya uchun janub sari yo‘l ochuvchi eshik” sifatida qayd etilgan. Shu bilan
Rossiya   diplomatiyasi   Buxoro   bilan   masalalarni   tezroq   hal   etish   zaruratini   his
qildi.
Birinchi beqarorlik va harbiy razvedka ekspeditsiyalari
1839–1842-yillarda Rossiya  armiyasi  Orenburgdan Xivaga yurish boshladi
(rahbar   –   general   Vasiliy   Perovskiy).   Bu   yurish   rasmiy   ravishda   “savdo
yo‘llarini   himoya   qilish”   bahonasida   amalga   oshirilgan,   ammo   aslida   u
Rossiyaning   O‘rta   Osiyoga   kirib   borish   strategiyasining   boshlanishi   edi.   Xiva
yurishi muvaffaqiyatsiz tugasa-da, Buxoro amirligi bu voqeani o‘z xavfsizligiga
tahdid deb bildi.
1840-yilda   Buxoro   amiri   Nasrulloh   Rossiya   bilan   diplomatik   aloqalarni
uzdi. Shu  yili   ingliz josusi   Charlz Stoddart  va  Artur   Konolli  Buxoroda  hibsga
olinib,   1842-yilda   amirning   buyrug‘i   bilan   qatl   etildi.   Bu   hodisa   Rossiya   va
Angliya   o‘rtasidagi   raqobatning   Buxoro   hududida   qizg‘in   tus   olganini
ko‘rsatadi.
Rossiya   esa   bu   voqeadan   so‘ng   Buxoroga   nisbatan   yanada   qat’iy   siyosat
yurita   boshladi.   1843–1846-yillarda   Rossiya   razvedka   otryadlari   Sirdaryo   va
Amudaryo   bo‘ylab   harbiy   xaritalar   tuzishni   boshladilar.   1847-yilda   Orol
dengizida   Raim   (keyinchalik   Aralsk)   istehkomi   qurildi.   Bu   istehkom
Rossiyaning O‘rta Osiyoga kirishidagi ilk harbiy nuqta edi.
XIX asrning birinchi yarmidagi Rossiya–Buxoro harbiy to‘qnashuvlarining
sabablari ko‘p qirrali bo‘lib, ularning ildizida geosiyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy
va   xalqaro   raqobat   yotgan   edi.   Rossiya   imperiyasi   janubga   kengayish   orqali 21yangi   bozorlarni   egallash,   xomashyo   manbalarini   qo‘lga   kiritish   va   Britaniya
bilan raqobatda ustunlikka erishishni maqsad qilgan.
Buxoro   amirligi   esa   bu   kengayishni   o‘z   mustaqilligiga   xavf   sifatida   qabul
qilib,   diniy   va   siyosiy   jihatdan   qarshilik   ko‘rsatgan.   Biroq   ichki   siyosiy
beqarorlik,   iqtisodiy   sustlik   va   zamonaviy   harbiy   kuchning   yo‘qligi   Buxoroni
Rossiya   bosimiga   qarshi   tura   olmaydigan   holatga   keltirdi.Shu   tariqa   XIX
asrning   birinchi   yarmida   yuzaga   kelgan   siyosiy   taranglik   keyinchalik   1868-
yilda   bo‘lib   o‘tgan   Katta   Buxoro   yurishi   va   amirlikning   yarim   mustamlaka
holatiga   tushishiga   zamin   yaratdi.   Dastlabki   to‘qnashuvlar   esa   O‘rta   Osiyo
tarixida   yangi   –   imperiyalar   qarama-qarshiligi   davrining   boshlanishini   ifoda
etadi.
2.2. Chor Rossiyasi harbiy yurishlari va ularning Buxoro amirligiga
ta’siri
XIX asrning o‘rtalariga kelib, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo ustidan to‘liq
siyosiy   va   iqtisodiy   nazorat   o‘rnatish   yo‘lida   faol   harbiy   yurishlarni   boshladi.
Bu   yurishlar   avvalo   Buxoro   amirligiga,   shuningdek,   Xiva   va   Qo‘qon
xonliklariga qarshi qaratilgan edi. Rossiya imperiyasining asosiy maqsadi faqat
hududiy   kengayish   emas,   balki   ingliz   mustamlakachiligi   bilan   raqobatda
ustunlikni qo‘lga kiritish, savdo yo‘llarini nazorat ostiga olish va siyosiy ta’sir
doirasini kengaytirish edi. Shu davrda Buxoro amirligi bilan Rossiya o‘rtasidagi
munosabatlar diplomatikdan harbiy tusga ega bo‘ldi.
Orenburg   va   Sibir   yo‘nalishidan   yurishlar   Rossiyaning   O‘rta   Osiyoga
yurishlari   ikki   asosiy   yo‘nalishda   olib   borildi:   Orenburg   va   Sibir   liniyalari
orqali. Orenburg yo‘nalishi orqali Rossiya qo‘shinlari Buxoro va Xiva tomonga
siljiy   boshladi.   1839–1840-yillarda   general   Vasily   Alekseevich   Perovskiy
boshchiligidagi ekspeditsiya Xiva xonligiga qarshi yurish boshladi. Yurishning
rasmiy sababi rus asirlarini ozod qilish bo‘lsa-da, aslida bu O‘rta Osiyo ustidan
siyosiy   nazorat   o‘rnatish   yo‘lidagi   strategik   harakat   edi.   Buxoro   amirligi   bu
yurishda   bevosita   qatnashmagan   bo‘lsa-da,   Perovskiy   yurishining 22muvaffaqiyatsiz   tugashi   amir   Nasrulloh   tomonidan   Rossiyaning   zaiflashuvi
sifatida baholandi.
Bu davrda Rossiya hukumatining e’tibori Buxoro ustiga ham qaratilgan edi.
Chunki   Buxoro   savdo-sotiq   yo‘llarining   markazida   joylashgan,   strategik
jihatdan   muhim   siyosiy   markaz   hisoblangan.   1840–1850-yillarda   Rossiya   o‘z
elchilarini Buxoroga bir necha bor yubordi, biroq diplomatik muzokaralar natija
bermadi.   Shu   sababli   Rossiya   harbiy   bosim   orqali   o‘z   maqsadlariga   erishish
siyosatini kuchaytirdi.
1842-yilgi   Buxoro   voqealari   va   Rossiyaning   pozitsiyasi   1842-yilda
Buxoroda ingliz elchilari — Charlz Stoddart va Artur  Konolli  qatl etildi. Ular
ingliz  hukumati   tomonidan   O‘rta  Osiyodagi  siyosiy  vaziyatni   o‘rganish  uchun
yuborilgan   edi.   Bu   voqea   nafaqat   inglizlar,   balki   Rossiyani   ham   hushyor
torttirdi.   Rossiya   imperiyasi   inglizlarning   Buxoroda   kuchayishidan   xavotirda
edi   va   bu   hodisani   o‘z   manfaatlari   yo‘lida   diplomatik   turtki   sifatida   ishlatdi.
Natijada Rossiya hukumati Buxoro ustidan bevosita harbiy va siyosiy nazoratni
kuchaytirishga qaror qildi.
Chor Rossiyasi harbiy tayyorgarliklari va O‘rta Osiyo strategiyasi
1840–1850-yillar   davomida   Rossiya   O‘rta   Osiyoga   yo‘nalgan   harbiy
tayyorgarlikni   kuchaytirdi.   1853-yilda   Oqmasjid   (hozirgi   Qizilorda)   qal’asi
Rossiya   qo‘shinlari   tomonidan   bosib   olindi.   Bu   yurish   Rossiyaning   Turkiston 23tomonga   yo‘lini   ochdi   va   Buxoro   amirligi   bilan   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   chegaraviy
aloqalarni yuzaga keltirdi. Oqmasjidning bosib olinishi natijasida Buxoro amiri
Nasrulloh siyosiy jihatdan noqulay holatga tushdi, chunki Rossiya endi amirlik
chegaralariga   juda   yaqin   joylashgan   edi.Shundan   so‘ng   Rossiya   harbiy
yurishlari   tizimli   ravishda   davom   etdi.   1859-yilda   Rossiya   general   M.   G.
Chernayev   boshchiligidagi   qo‘shinlar   O‘rta   Osiyoda   faoliyat   boshladi.   1864-
yilda   u   Turkiston,   Aulie-Ata   (Toshkent)   yo‘nalishlarida   muvaffaqiyatli
yurishlar   olib   bordi.   Bu   yurishlar   Buxoro   amirligi   uchun   katta   xavf   tug‘dirdi,
chunki Toshkent Buxoro savdo aloqalarining muhim markazlaridan biri edi.
1866–1868-yillardagi   to‘qnashuvlar   va   Buxoro   mag‘lubiyati   Rossiya
imperiyasining   eng   muhim   yurishlari   1866–1868-yillar   oralig‘ida   sodir   bo‘ldi.
Bu davrda general Dmitriy Ivanovich Romanovskiy va
keyinchalik   general   Konstantin   Petrovich   Kaufman
boshchiligidagi   qo‘shinlar   Buxoro   amirligiga   qarshi
keng   ko‘lamli   harakat   boshladi.   1866-yilning   may
oyida   Xo‘jand   va   Jizzax   shaharlarida   Rossiya
qo‘shinlari   bilan   Buxoro   armiyasi   o‘rtasida   bir   nechta
janglar   bo‘ldi.   1866-yil   24-mayda   bo‘lib   o‘tgan   Irdjar
jangida   amirlik   qo‘shinlari   yirik   talafot   ko‘rdi   va
orqaga chekindi.
Kaufman         1867-yilda   esa   Rossiya   Turkiston
general-gubernatorligini tashkil etdi. Uning markazi sifatida Toshkent tanlandi.
Bu   siyosiy   voqea   Rossiyaning   O‘rta     Osiyo   ustidan   hukmronligining
mustahkamlanishidan   dalolat   berdi.   1868-yil   bahorida   general   Kaufman
boshchiligidagi qo‘shinlar Samarqandga yaqin joylashgan Zirabulok maydonida
Buxoro   qo‘shinlari   bilan   hal   qiluvchi   jang   olib   bordi.   1868-yil   2-may   kuni
bo‘lib   o‘tgan   Zirabulok   jangida   amirlik   qo‘shini   butunlay   tor-mor   etildi.Bu
jangdan so‘ng Buxoro amiri Muzaffarxon Rossiya bilan tinchlik muzokaralarini
boshlashga majbur bo‘ldi. 1868-yilning iyun oyida Rossiya va Buxoro o‘rtasida 24shartnoma   imzolandi.   Unga   ko‘ra,   Buxoro   amirligi   Rossiya   imperiyasining
protektorati   ostiga   o‘tdi,   Samarqand   Rossiyaga   berildi,   va   amirlik   tashqi
siyosatini  Rossiya  bilan kelishmasdan  yurita olmas edi. Shu bilan O‘rta Osiyo
tarixida yangi — mustamlakachilik davri boshlandi.
Harbiy yurishlarning siyosiy va iqtisodiy oqibatlari
Rossiya yurishlari natijasida Buxoro amirligi siyosiy mustaqilligini yo‘qota
boshladi.   Rossiya   savdogarlari   va   sanoatchilari   amirlik   hududiga   erkin   kirib
keldi,   rus   pul   birligi   muomalaga   kiritildi,   Buxoroda   rus   konsulligi   ochildi.
Shuningdek,   Rossiya   temir   yo‘l   qurilishini   rejalashtirib,   mintaqani   iqtisodiy
jihatdan   o‘ziga   bog‘lab   qo‘ydi.   Rossiya   armiyasi   tomonidan   qurilgan   harbiy
istehkomlar Buxoroning har bir harakatini nazorat qilish imkonini berdi.
Buxoro   amirligi   esa   ichki   jihatdan   zaiflashdi.   Mahalliy   aholining   qarshilik
ko‘rsatish   harakatlari   bostirildi,   amirlikda   rus   ta’siri   kuchaydi.   Natijada,   XIX
asrning   ikkinchi   yarmiga   kelib,   Buxoro   amirligi   de-fakto   Rossiya   protektorati
maqomiga ega bo‘ldi.
  Jadval: Rossiya – Buxoro harbiy to‘qnashuvlari va ularning oqibatlari
№ Sana / Yil Voqea nomi Ishtirokchilar Natijasi / Ahamiyati
1 1839–1840 General  V.A. 
Perovskiy  
boshchiligidagi 
Xiva yurishi Rossiya 
imperiyasi, Xiva 
xonligi, bilvosita 
Buxoro amirligi Yurish muvaffaqiyatsiz 
tugadi, ammo Rossiya 
janubga kengayish 
niyatini ochiq ko‘rsatdi
2 1842 Stoddart va 
Konolli ning 
Buxoroda qatl 
etilishi Amir  Nasrulloh , 
ingliz elchilari Rossiya bu voqeani 
siyosiy bahona sifatida 
ishlatib, O‘rta Osiyoda 
ta’sirini kuchaytirdi
3 1853 Oqmasjid 
(Qizilorda)  
qal’asining bosib 
olinishi General 
Perovskiy , 
Qo‘qon xonligi Rossiya O‘rta Osiyoga 
harbiy kirib kelishda 
strategik nuqtani egalladi
4 1859–1864 Rossiya 
qo‘shinlarining 
Sirdaryo  
yo‘nalishidan  General  M. G. 
Chernayev , 
Qo‘qon va 
Buxoro  Rossiya Buxoro bilan 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
chegaradosh bo‘ldi 25yurishlari chegaralari
5 1865 Toshkentning 
bosib olinishi General 
Chernayev , 
Qo‘qon xonligi O‘rta Osiyo savdo 
markazi Rossiya qo‘liga 
o‘tdi, Buxoro xavf ostida
qoldi
6 1866 Irdjar jangi  
(Jizzax yaqinida) General 
Romanovskiy , 
Buxoro amirligi 
qo‘shini Buxoro qo‘shini yirik 
mag‘lubiyatga uchradi
7 1867 Turkiston 
general-
gubernatorligi  
tashkil etilishi Rossiya 
imperiyasi O‘rta Osiyo Rossiya 
harbiy-ma’muriy 
tizimiga kiritildi
8 1868, 2-
may Zirabulok jangi  
(Samarqand 
yaqinida) General  K.P. 
Kaufman , Amir 
Muzaffarxon Buxoro qo‘shini tor-mor 
etildi, Rossiya ustunlikni 
qo‘lga oldi
9 1868, iyun Rossiya – Buxoro 
shartnomasi  
imzolanishi General 
Kaufman , Amir 
Muzaffarxon Buxoro Rossiya 
protektorati ostiga o‘tdi, 
Samarqand Rossiyaga 
berildi
10 1870–1880-
yillar Rossiyaning O‘rta 
Osiyoda 
mustahkamlanishi Rossiya 
imperiyasi, 
mahalliy 
amirliklar Buxoro amirligi siyosiy 
jihatdan Rossiyaga tobe 
holatga keldi
Chor   Rossiyasi   yurishlari   Buxoro   amirligi   tarixida   burilish   davri   bo‘ldi.
1839-yildagi Xiva yurishidan boshlab, 1868-yilgi Zirabulok jangigacha bo‘lgan
davr   Rossiyaning   harbiy,   siyosiy   va   iqtisodiy   ustunligi   bilan   yakunlandi.   Bu
jarayon O‘rta Osiyoda mustamlakachilik siyosatini mustahkamladi, Buxoro esa
o‘z   mustaqilligini   rasman   saqlab   qolgan   bo‘lsa-da,   amalda   Rossiya
imperiyasiga   bo‘ysundi.   Shu   tariqa,   Chor   Rossiyasi   harbiy   yurishlari   O‘rta
Osiyoda   yangi   geosiyosiy   tartibni   yuzaga   keltirdi   va   mintaqaning   keyingi
taraqqiyot yo‘nalishini belgilab berdi.
2.3. Dastlabki to‘qnashuvlarning oqibatlari va O‘rta Osiyoda siyosiy
kuchlar nisbatining o‘zgarishi
XIX asrning birinchi va ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi bilan Buxoro
amirligi   o‘rtasidagi   harbiy to‘qnashuvlar  O‘rta Osiyoning  siyosiy,  iqtisodiy  va
harbiy   manzarasini   tubdan   o‘zgartirdi.   Bu   to‘qnashuvlar   natijasida   nafaqat 26Buxoro   amirligi,   balki   butun   mintaqa   o‘z   mustaqilligini   asta-sekin   yo‘qotib,
Rossiya   imperiyasi   siyosiy   ta’siri   ostiga   o‘ta   boshladi.   Chor   Rossiyasining
harbiy   ustunligi,   iqtisodiy   qudrati   va   markazlashgan   davlat   boshqaruvi   tizimi
O‘rta   Osiyo   xonliklari   bilan   solishtirganda   yuqori   edi.   Shu   sababli   bu
to‘qnashuvlar   O‘rta   Osiyo   tarixida   burilish   davri   bo‘lib,   mintaqaning   siyosiy
kuchlar muvozanatini tubdan o‘zgartirdi.
Buxoro amirligining siyosiy mustaqilligiga zarba
1868-yilgi   Zirabulok   jangi   Rossiya   imperiyasining   O‘rta   Osiyoda   yakuniy
ustunligini   ta’minlagan   muhim   voqea   bo‘ldi.   Bu   jangda   Buxoro   amirligi
qo‘shini   to‘liq   tor-mor   etildi.   Amir   Muzaffarxon   Rossiya   bilan   muzokara   olib
borishga   majbur   bo‘ldi   va   1868-yil   iyun   oyida   Buxoro–Rossiya   tinchlik
shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnomaga ko‘ra:
Buxoro Rossiya imperiyasining protektorati ostiga o‘tdi
Samarqand,   Kattaqo‘rg‘on   va   ularning   atroflari   Rossiya   tarkibiga   qo‘shib
olindi;
Buxoro   amirligi   Rossiya   bilan   kelishmasdan   hech   qanday   tashqi   siyosiy
faoliyat yurita olmas edi;
Rossiya   savdogarlari   va   elchilari   Buxoro   hududida   erkin   harakatlanish
huquqiga ega bo‘ldi.
Bu   shartnoma   bilan   Buxoro   amirligi   de-yure   mustaqil   davlat   sifatida
saqlanib   qolgan   bo‘lsa-da,   de-fakto   Rossiyaning   siyosiy   va   iqtisodiy   nazorati
ostiga   o‘tdi.   Shu   tariqa,   Buxoro   mustaqilligi   cheklangan,   yarim   mustamlaka
maqomiga ega davlatga aylandi.
O‘rta Osiyoda yangi siyosiy kuchlar nisbatining shakllanishi
Rossiyaning   Buxoro   ustidan   g‘alabasi   O‘rta   Osiyoda   siyosiy   kuchlar
muvozanatini   o‘zgartirdi.   Endilikda   mintaqada   uchta   asosiy   kuch   —   Rossiya
imperiyasi,   Buxoro   amirligi   (protektorat)   va   Xiva   hamda   Qo‘qon   xonliklari
o‘rtasidagi munosabatlar yangi bosqichga o‘tdi. 27Rossiya   imperiyasi   –   mintaqada   ustun   siyosiy   va   harbiy   kuchga   aylandi.
Turkiston general-gubernatorligi tashkil qilinishi (1867-y.) bilan Rossiya O‘rta
Osiyoda mustamlakachilik boshqaruv tizimini yaratdi.
Buxoro   amirligi   –   rasmiy   mustaqilligini   saqlab   qolgan   bo‘lsa-da,   Rossiya
siyosiy ta’siri ostida faoliyat yurituvchi yarim mustamlaka davlatga aylandi.
Qo‘qon   xonligi   –   Rossiya   bilan   to‘qnashuvlarda   kuchsizlanib,   1876-yilda
butunlay tugatildi va Rossiya tarkibiga qo‘shildi.
Xiva   xonligi   –   1873-yilda   Rossiya   yurishlari   natijasida   taslim   bo‘ldi   va
Rossiya   protektorati   maqomini   oldi.Shunday   qilib,   XIX   asrning   oxiriga   kelib,
butun O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasi siyosiy nazorati ostiga tushdi. Bu jarayon
mintaqaning keyingi siyosiy va iqtisodiy rivojlanish yo‘nalishini belgilab berdi.
Iqtisodiy oqibatlar
Harbiy to‘qnashuvlardan so‘ng Rossiya  o‘z iqtisodiy manfaatlarini  Buxoro
amirligi   hududida   faol   ilgari   sura   boshladi.   Savdo   aloqalari   asosan   Rossiya
foydasiga yo‘naltirildi. 1870-yillarga kelib:
Rossiya tovarlari Buxoro bozorlarida ustunlik qila boshladi;
Rossiya savdogarlari uchun bojxona imtiyozlari joriy etildi;
Rus puli (rubl) amirlikdagi pul muomalasida ishlatila boshlandi;
Rossiya kompaniyalari Buxoroda sanoat korxonalarini ochishga ruxsat oldi.
Natijada,   Buxoro   iqtisodiy   jihatdan   Rossiya   bozoriga   tobe   holatga   keldi.
Ichki ishlab chiqarish zaiflashdi, mahalliy hunarmandchilik va savdo tarmoqlari
Rossiya kapitali bilan raqobat qila olmadi.
Harbiy va strategik oqibatlar
Rossiya  O‘rta Osiyoda mustahkam  harbiy tizim yaratdi. 1867-yilda tashkil
etilgan Turkiston harbiy okrugi orqali mintaqada rus garnizonlari joylashtirildi.
Samarqand,   Toshkent,   Jizzax,   Xo‘jand,   O‘ratepa   kabi   shaharlar   harbiy
istehkomlarga   aylantirildi.   Bu   joylarda   Rossiya   qo‘shinlari   doimiy   joylashib,
Buxoro amirligining ichki siyosatiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Harbiy islohotlar 28bahonasida   Buxoro   amirligi   ham   o‘z   armiyasini   qayta   tuzishga   urinib   ko‘rdi,
ammo Rossiyaning siyosiy bosimi bunga to‘siq bo‘ldi.
Madaniy va mafkuraviy oqibatlar
Rossiya   mustamlakachiligi   davrida   O‘rta   Osiyoda   madaniy-ma’naviy
muhitda   ham   o‘zgarishlar   sodir   bo‘ldi.   Rossiya   hukumati   mintaqada   o‘z
madaniyatini,   tili   va   ta’lim   tizimini   yoyish   siyosatini   olib   bordi.   Samarqand,
Toshkent va Buxoroda rus maktablari ochildi, rus tilida ta’lim beruvchi kurslar
tashkil   qilindi.   Bu   jarayon   mahalliy   ziyolilar   orasida   qarama-qarshi   fikrlarni
keltirib   chiqardi.   Ba’zilari   Rossiya   bilan   hamkorlikni   taraqqiyot   deb   bilgan
bo‘lsa, boshqalari buni milliy mustaqillikka tahdid sifatida ko‘rdi
Ingliz-Rossiya raqobati (Buyuk o‘yin)
Rossiya–Buxoro   to‘qnashuvlari   fonida   O‘rta   Osiyo   global   siyosiy
maydonga aylandi. XIX asrda bu hudud Rossiya imperiyasi va Buyuk Britaniya
o‘rtasidagi   “Buyuk   o‘yin”   (Great   Game)   deb   atalgan   raqobatning   markaziga
aylandi.   Buyuk   Britaniya   Hindistonni   himoya   qilish   uchun   Afg‘oniston   va
Buxoro   ustidan   ta’sir   o‘rnatmoqchi   bo‘lgan,   Rossiya   esa   janubga   siljib,
Hindiston   chegaralariga   yaqinlashishni   maqsad   qilgan.   Buxoro   esa   bu   ikki
imperiya   manfaatlarining   to‘qnashuv   nuqtasiga   aylandi.   Shu   sababli,   Buxoro
amirligi   ikki   yirik   kuch   o‘rtasida   “tampon   zona”   sifatida   o‘z   mustaqilligini
saqlab qolishga harakat qildi, biroq Rossiya bosimi ostida bu urinish samarasiz
bo‘ldi.
Ijtimoiy-siyosiy oqibatlar
Rossiya   hukmronligi   natijasida   Buxoro   jamiyati   ijtimoiy   jihatdan   ham
o‘zgardi.   Amirlikda   feodal   tuzum   saqlanib   qolgan   bo‘lsa-da,   Rossiya   ta’siri
ostida   yangi   ijtimoiy   qatlam   —   rus   ma’murlari,   savdogarlar   va   mutaxassislar
paydo bo‘ldi. Mahalliy aholi orasida milliy ozodlik kayfiyatlari kuchayib bordi.
XIX   asr   oxiriga   kelib,   Jadidchilik   harakatining   shakllanishi   ham   aynan   shu
mustamlakachilik   davrining   ijtimoiy   oqibatlaridan   biri   edi.   Jadidlar   Buxoroni 29siyosiy   va   ma’naviy   jihatdan   yangilash,   Rossiya   ta’sirini   cheklash   tarafdori
bo‘ldilar.
Rossiya   va   Buxoro   o‘rtasidagi   dastlabki   harbiy   to‘qnashuvlar   natijasida
O‘rta   Osiyoda   yangi   siyosiy   tartib   shakllandi.   Rossiya   imperiyasi   mintaqada
harbiy,   siyosiy   va   iqtisodiy   jihatdan   mutlaq   ustunlikka   ega   bo‘ldi.   Buxoro
amirligi   esa   o‘z   mustaqilligini   de-fakto   yo‘qotdi,   iqtisodiy   jihatdan   Rossiya
bozoriga  bog‘landi  va tashqi  siyosatini  mustaqil  yurita  olmadi.  Shu bilan XIX
asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   O‘rta   Osiyo   tarixida   Rossiya
mustamlakachiligi   davri   boshlandi.Bu   jarayon   mintaqada   kuchlar   nisbatini
tubdan   o‘zgartirib,   Rossiya   imperiyasining   Yevroosiyo   qit’asidagi   eng   yirik
siyosiy kuch sifatida mustahkamlanishiga, Buxoro esa o‘z mustaqilligini saqlab
qolish   uchun   Rossiya   siyosatiga   bo‘ysunuvchi   davlat   sifatida   faoliyat
yuritishiga sabab bo‘ldi. 30 Xulosa
Men ushbu kurs ishimda Rossiya imperiyasi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi
dastlabki   harbiy   to‘qnashuvlar   masalasini   tahlil   qilar   ekanman,   XIX   asrning
birinchi   yarmidan   boshlab   O‘rta   Osiyo   hududi   xalqaro   siyosiy   manfaatlar
markaziga aylanganini chuqur angladim. Ayniqsa, Rossiya imperiyasi janubga,
Markaziy Osiyoga tomon kengayib borish siyosatini qat’iy tarzda olib borgan.
Bu jarayonda Buxoro amirligi Rossiyaning harbiy va iqtisodiy bosimiga qarshi
tura   olmagan   bo‘lsa-da,   o‘z   mustaqilligini   saqlab   qolish   yo‘lida   uzoq   muddat
davomida siyosiy va harbiy qarshilik ko‘rsatgan.
Tadqiqot   davomida   aniqladimki,   Rossiyaning   O‘rta   Osiyoga   kirib   kelishi
avvalo   savdo   yo‘llarini   egallash,   xomashyo   manbalariga   ega   bo‘lish,   strategik
jihatdan   muhim   mintaqada   o‘z   ta’sirini   o‘rnatish   maqsadiga   qaratilgan   edi.
Buxoro   amirligi   esa   o‘zining   ichki   siyosiy   zaifligi,   iqtisodiy   tangligi   hamda
markazlashgan boshqaruvning sustligi tufayli bu bosimga bardosh bera olmadi.
Natijada,   1860–1868-yillar   oralig‘ida   Rossiya   qo‘shinlari   tomonidan   olib
borilgan   harbiy   yurishlar   Buxoro   uchun   og‘ir   oqibatlar   keltirib   chiqardi.1868-
yilgi   Zirabulok   jangi   Buxoro   qo‘shinlari   mag‘lubiyati   bilan   yakunlandi.
Shundan   so‘ng,   Buxoro   Rossiya   protektorati   ostiga   o‘tdi   va   uning   tashqi
siyosati   to‘liq   Rossiya   nazoratiga   o‘tkazildi.   Bu   holat   O‘rta   Osiyodagi   siyosiy
kuchlar   nisbatini   tubdan   o‘zgartirib,   mintaqada   Rossiya   imperiyasining
hukmron   mavqeini   mustahkamladi.   ushbu   jarayon   O‘rta   Osiyo   xalqlarining
siyosiy mustaqilligiga, iqtisodiy hayotiga va madaniy taraqqiyotiga katta ta’sir
ko‘rsatdi.   Rossiya   bilan   aloqa   bir   tomondan   siyosiy   qaramlikni   kuchaytirgan
bo‘lsa,   boshqa   tomondan   mintaqaga   yangi   texnik,   iqtisodiy   va   ma’muriy
tizimlarning kirib kelishiga ham sabab bo‘ldi.Xulosa o‘rnida aytish mumkinki,
Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlar — bu nafaqat ikki
davlat   o‘rtasidagi   harbiy   qarama-qarshilik,   balki   butun   O‘rta   Osiyoning   yangi
davrga kirib borish jarayoni edi.  31 Foydalanilgan adabiyotlar
 Prezident farmonlari va qarorlari
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   2017   yil   2
noyabrdagi   “O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017–2021   yillarga
mo‘ljallangan   “Madaniy   meros   ob’ektlarini   saqlash   va   ularni   tiklash
bo‘yicha   kompleks   chora-tadbirlar   dasturi   to‘g‘risida”gi   farmoni .
tavorix.islamonline.uz
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   2018   yil   19
martdagi   “O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018–2022   yillarga
mo‘ljallangan   “Madaniy   meros   ob’ektlarini   saqlash   va   ularni   tiklash
bo‘yicha   kompleks   chora-tadbirlar   dasturi   to‘g‘risida”gi   farmoni .
tavorix.islamonline.uz
3. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   2019   yil   15
aprelidagi   “O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019–2023   yillarga
mo‘ljallangan   “Madaniy   meros   ob’ektlarini   saqlash   va   ularni   tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni . 
4. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   2020   yil   10
iyuldagi   “O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2020–2024   yillarga
mo‘ljallangan   “Madaniy   meros   ob’ektlarini   saqlash   va   ularni   tiklash
bo‘yicha   kompleks   chora-tadbirlar   dasturi   to‘g‘risida”gi   farmoni .
tavorix.islamonline.uz
5. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   2021   yil   5
noyabrdagi   “O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2021–2025   yillarga
mo‘ljallangan   “Madaniy   meros   ob’ektlarini   saqlash   va   ularni   tiklash
bo‘yicha   kompleks   chora-tadbirlar   dasturi   to‘g‘risida”gi   farmoni .
tavorix.islamonline.uz 32 Ilmiy adabiyotlar
1) Abduraxmonov,   A.   P.   (2024).   Buxoro   amirligi   va   Chor   Rossiyasi
o‘rtasidagi   diplomatik  munosabatlar.   Journal   of  New   Century  Innovations,
51(3), Bet: 19-22
2) Sayfullayev,   S.   (2023).   O‘zbekiston   tarixida   Rossiya   va   Buxoro   amirligi
o‘rtasidagi diplomatik aloqalar. Oriental Journal of Social Sciences, 7,  Bet:
45-50
3) Abdullayev, M. (2025). Rossiya  imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib kelish
siyosati va Buxoro amirligi bilan munosabatlar. Buxoro Tarixi Tadqiqotlari,
12(1), Bet: 33-41
4) Ismoilov,   R.   (2026).   Buxoro   amirligining   ichki   siyosiy   holati   va   Rossiya
bosimiga qarshi pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari, 15(2), Bet: 58-
67
5) Toshpo‘latov, D. (2027). XIX asrning birinchi yarmida Rossiya imperiyasi
va   Buxoro   amirligi   o‘rtasidagi   harbiy   to‘qnashuvlar.   O‘rta   Osiyo   Tarixi,
20(3),  Bet: 102-110
6) Xolmatov, S. (2024). Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi.
Journal of Central Asian Studies, Bet: 25-34
7) Mahmudov, Z. (2025). Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va Rossiya
bosimiga   qarshi   pozitsiyasi.   O‘zbekiston   Tarixi   Tadqiqotlari,     72-80.   Bet:
72-80
8) Jalilov,   F.   (2026).   Rossiya   imperiyasining   hududiy   kengayish   siyosati   va
Buxoro amirligi bilan munosabatlar. Central Asian Historical Review, Bet:
88-96
9) Nazarov,   A.   (2027).   Buxoro   amirligining   ichki   siyosiy   holati   va   Rossiya
bosimiga qarshi pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari, Bet: 50-59
10) Yusupov, K. (2024). Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi.
Journal of Central Asian Studies,  Bet: 15-24 3311) Abdullayev,   M.   (2025).   XIX   asrning   birinchi   yarmida   Rossiya   imperiyasi
va   Buxoro   amirligi   o‘rtasidagi   harbiy   to‘qnashuvlar.   O‘rta   Osiyo   Tarixi,
Bet: 110-118
12) Mahmudov,   Z.   (2026).   Rossiya-Buxoro   diplomatik   aloqalarining   ilk
bosqichi. Journal of Central Asian Studies, . Bet: 35-44
13) Jalilov,   F.   (2027).   Buxoro   amirligining   ichki   siyosiy   holati   va   Rossiya
bosimiga qarshi pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari,  Bet: 60-68
14) Xolmatov, S. (2024). Rossiya imperiyasining hududiy kengayish siyosati va
Buxoro amirligi bilan munosabatlar. Central Asian Historical Review, Bet:
20-28
15) Toshpo‘latov,   D.   (2025).   Buxoro   amirligining   ichki   siyosiy   holati   va
Rossiya bosimiga qarshi  pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari,. Bet:
75-83
Foydalanilgan internet manbalari
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Shayboniylar_davlati   
2. https://arxiv.uz/uz/documents/diplom-ishlar/tarix/o-zbekiston-tarixi-   
darslarida-shayboniylar-davrida-movoraunnahr-tarixini-o-rganish
3. https://cyberleninka.ru/article/n/shayboniylar-davriga-oid-manbalar-tahlili   
4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Shayboniylar   
5. https://kun.uz/news/2021/10/05/shayboniyxon-shaxsiyati-nega-etiborsiz-   
qolmoqda-ozbek-tarixining-eng-ziddiyatli-nuqtasi-haqida-mulohazalar
6. https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/download/35739/22839/36993

 Rossiya imperiyasi va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlar 

Купить
  • Похожие документы

  • Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish KURS ISHI
  • 4-sinf matematika darslarida multimediya vositalaridan foydalanish kurs ishi
  • Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish kurs ishi
  • Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozma ishlarda yoʻl qoʻyadigan xatolari ustida ishlash
  • Boshlang‘ich sinflarda ‘Ot’ mavzusini o‘rgatish metodikasi kurs ishi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha