Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 137.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Dekabr 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

0 Sotish

Rossiya tarixshunosligida Amir Temur davri tarixining tadqiq etilishi

Sotib olish
MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. 2-4 I BOB. ROSSIYA TARIXSHUNOSLIGIDA AMIR TEMUR DAVRI TARIXINING O’RGANILISHI 1.1 Rus olimlari asarlarida Temuriylar davri tarixining yoritilishi ...................... 5-10 1.2 Rossiya tarixchilarining Amir Temur davrini tadqiq etishi ......................... 11-15 II BOB. AMIR TEMURNING JAHON TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGIDA TUTGAN O’RNI 2.1 Amir Temurning jahon tarixshunosligida tutgan o’rni va roli ……………. 16-21 2.2 V.V. Bartold asarlarida Amir Temur davri tarixining o’rganilishi ……….. 22-26 XULOSA …………………………………………………..…………………….. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………...………………….. 28-29 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” degan fikrlarni aytib o’tgan 1 . Biz tanlagan mavzu ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib, manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga yangiliklar kiritish, bugun va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi. Rossiya tarixshunosligi davrida Amir Temur davri diplomatik yozishmalari va ularning mazmun moxiyati tadqiqotchilar tomonidan xolisona urganila boshlandi. Soxibqiron Amir Temur tashki siyosataning yo’nalishlari mavzusi ba'zi tadqiqotlarda qisman ochib berilgan, ammo ushbu mavzuni alohida o’rganish usha davrda xalqaro maydonda yuz bergan siyosiy vaziyat va jarayonlarni kengroq bilishimizda, vaziyatga xolis baxo berishimizda katta axamiyat kasb etadi. Amir Temur yashagan davr murakkab va ziddiyatlarga tula bulib, uz oldidagi to’siqlarini yengib o’tish uchun u xalqaro maydonda faol va aniq, rejalarga asoslangan tashqi siyosat olib borishi lozim edi. Bir qo’mondan, Ali Chingiziy mug’ullarning xavfi kuchli ekanligini unutmaslik va ularni daf etish chorasini kurish, ikkinchi tarafdan, chegaralar xavfsizligini ta'minlash, uchinchidan Chig’atoy ulusini tulig’icha uz qo’liga kiritish, vanihoyat, to’rtinchidan, Buyuk ipak yulining muhim tarmoqlari ustidan nazorat o’rnatish kabi vazifalarni davlat manfaatlari jixatidan tug’ri xal etish masalalari Amir Temurdan aloxida tashqi siyosat yunalishlarini belgilashni taqozo etdi. Tadqiqotning ob’ekti. Amir Temurning ichki va tashqi siyosatda tutgan diplomatiyasini o’rganish orqali kurs ishini tahlil qilish, rus tarixchilari asarlarida Amir Temur davri tarixining tahlili. Tadqiqotning predmeti. Amir Temurning chet el davlatlari bilan diplomatik 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998. 2 aloqalarini o’rganish va unga yangicha yondashuv orqali baho berish. Rossiya tarixshunosligida Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid amalga oshirilgan tadqiqotlar, manbashunos va temurshunos tadqiqotchilarning mustaqillik yillardagi ilmiy izlanishlarda qayd etilgan fikrlar, qarashlar, yondashuvlar. Tadqiqotning maqsadi. – Rus olimlari asarlarida Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni tarixshunoslik doirasida ularning yo„nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan iborat. Tadqiqotning vazifasi. Quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: – rus sharqshunos olimlar tomonidan tarjimasi amalga oshirilgan Amir Temur va Temuriylar davri yozma manbalarini o’rganish, tahlil etish, ularning ahamiyatini ko’rsatish; – mavzuga tegishli bo’lgan turli soha vakillari tadqiqotlarini umumlashtirish, tizimga solish va yondashuvlarini ochib berish; – Amir Temur siyosiy faoliyatiga oid ilmiy adabiyotlarning tarixshunoslik tahlilini amalga oshirish; – Movarounnahrning XIV – XV asr boshidagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, ilmfan rivoji, me’morchilik va san’at taraqqiyotiga doir tadqiqotlarni o’rganish, ularga xolis baho berish. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Gibbon Eduard. Istoriya upadka I razrusheneniya Rimskoy Imperii // Perevod s angliykogo V.N.Nevedomskogo. Chast VII. – M., izd. K.T.Soldatenkova, 1983: Shloser F. Vsemirnaya istoriya. Tom III, - SPb.,1876: Veber G Vseobshaya istoriya. Tom VII. – M., 1887, Marino Sanudo “Venetsiya dojlarining hayoti”, Luys’en Keren “Temuerlan davrida Samarqand yo’li” (1990), Flossan “Fransiya davlati tashkil topganidan to qirol Lyudovik XVI hukumronlik qilgan davrga qadar fransuz diplomatiyasi tarixi” (1811), Sil’vestr de Sasi “Amir Temur va qirol Karl VI 3 o’rtasidagi yozishmalar tarixi xususida”(1822), Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda: Chingizxon va Amir Temur. – T.: “Fan”, 1994, kabi adabiyotlardan foydalanildi. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo lib,ʻ tadqiqot umumiy 36 betni tashkil etadi. 4 I BOB. ROSSIYA TARIXSHUNOSLIGIDA AMIR TEMUR DAVRI TARIXINING O’RGANILISHI 1.1 Rus olimlari asarlarida Temuriylar davri tarixining yoritilishi Amir Temmur shubhasiz xarbiy daxo, uning og‘ir va mashaqqatli mehnatga bo‘lgan qobiliyati, yurishlari astoydil tayyorlanishi u tomondan erishilgan hayratlanarli g‘alabalarga asos bo‘lgan. Amir Temur saltanatining markazi xisoblangan Mavarounnaxrda sanoat va xunarmandchilik rivojiga alohida e’tibor bergan. Uning qo‘l ostidagi nihoyatda keng xududda qonunlarga amal qilinishida savdo-sotiq va sanoatni rivojlantirishga birlamchi omil sifatida qaralgan. Karvonsaroylar, usti yopiq Chorsu bozorlarini qurish,shaharlarni qayta tiklash Amir Timur siyosatining bir qismi edi xolos. Ayni paytda u o‘z mamlakatida san’at va madaniyat taraqqiyotiga katta e’tibor bilan qaragan. Buyuk bobomiz haqidagi bu so‘zlar taniqli xind tarixchisi Satish Chandraga tegishli. 1978 yilda vafot etgan Satish Chandra Xindiston tarixiga oid bir qancha kitoblar muallifi. Darxaqiqat Amir Temur buyuk sarkarda bo‘lish bilan bir qatorda o‘z xukmronligi ostidagi xududlarda amalga oshirilgan deyarli barcha madaniy vama’rifiy ishlarga ham rahnamolik qildi. U Mavarounnaxrda turli madaniy va diniy muassasalar qurdirish, mavjudlarini ta’mirlash va o‘z saroyida ko‘plab ma’rifiy tadbirlar o‘tkazishga e’tiborni kuchaytirdi. Shu davrda Samarqand Temur davlatining markazigina emas balki, Sharq va G‘arbdagi madaniy jixatdan eng rivoj topgan olimu-fozillari,madrasalari, bozorlari, bog‘u-rog‘lari, bilan turli o‘lka vakillarining o‘ziga jalb etuvchi muhim ma’naviy markazga aylandi 2 . Vasiliy Vladimirovich Bartold Amir Temurning tarixiy roli haqida shunday deydi: -Amir Temur jonboz quruvchi edi. U ajoyib bog‘u-rog‘li muxtasham 2 Yazdiy, Sharafiddin Ali. Zafarnoma. –T.: Sharq, 1997. 223B 5 inshaotlar barpo etdi. Shahar va qishloqlarni tikladi. Uning davrida ko‘plab sug‘orish tizimlari barpo etildi va ta’mirlandi. Lo‘nda qilib aytganda, u ekin ekishga yaroqli bir qarich yerni ham bekor yotishiga yo‘l qo‘yiladi. Asli Vengriyalik olim, Sharq tillari va adabiyoti bo‘yicha professor bo‘lgan Xerman Vamberi “Buxoro yoxud, Mavorounnaxr tarixi” nomli kitobida Amir Temur haqida shunday yozadi: Amir Temurning Markaziy Osiyodagi o‘rnini shunday bilsa bo‘ladiki, u o‘z xokimligi bilan yangi saltanatni va balkim ko‘proq turkiy madaniyat deb atalishi mumkin bo‘lgan Markaziy Osiyo madaniyatining yangi davrini boshlab berdi. Bunda tashqari Temur o‘z avlodlariga “Tuzuklar” nomli pandnomani va qo‘llanma yozib qoldirgan tarixiy shaxs sifatida ham keng tanilgan. Amir Temur Osiyoning deyarli barcha qismida xatsiz xisobsiz xazina va boylik yig‘di.Lekin ularni hasis odamlar kabi saqlamadi. Buning birinchidan uning saroyi boy hashamatliligi, ikkinchidan es o‘z qarorgohini hamda o‘z shahrini bezab turuvchi g‘oyat ulkan va muhtasham binolar qurdirgani isbotlaydi. Shuning uchun ham Temurni Chingizxon bilan bir qatorda qo‘yib, uni yovuz, o‘zboshimcha mustabit xokim deb atovchilarning fikrlari ikki tomonlama xatodir. Chunki Temur avvalo o‘zining g‘olibona qurolini zamonasining odatiga ko‘ra ishga solgan. Jangu jadallari va vayronagarchiliklari ham biror jinoyat uchun olingan intiqom edi holos. To‘g‘ri bu o‘ch judayam shavqatsiz lekin shu bilan birga adolatli edi. G‘arblik yana bir tadqiqotchi Xammer esa Amir Temurni Yunonlarni mashhur sarkardasi bilan taqqoslabshunday deydi 3 : Temurni Aleksandr Makedonskiy bilan tenglashtirish kerak. Bu taqqoslash ularning hayot yo‘llari va erishgan yutuqlari nuqtai nazaridangina emas, balki ularning insoniyligi, istiloqilgan yerlarining ko‘lami, jasurliklari va kamsuqumliklari jihatdan xam o‘xshashligidadir. Aleksandr Makedonskiy yunon va fors madaniyatining yuksak rivojlanish davrida voyaga yetgan va Temurga qaraganda ko‘proq ma’rifiy ta’lim olgan edi. AmmoTemur mohir sarkarda va 3 Amir Temur o„gitlari: [To„plam] Tuzuvchilar: B.Ahmedov, A.Aminov. –T.: Navro„z, 1992. 158 b 6 ko‘plab mamlakatlarningistedodli hukmdori sifatida tanilgani bois undan ustun turadi...... Tan olish kerakki tarixiy adabiyotlarda Amir Temur haqida bir-biriga zid fikrlar mavjud. Lekin ularning ko‘pchiligida Sohibqiron faoliyatiga o‘z davri nuqtai nazaridan emas, balki mualliflar yashagan sharoitlardan kelib chiqib baho berilganini unutmaslik kerak. Buni to‘g‘ri tushingan tarixchilar esa o‘z ichki kechinmalarini yashirishga harchand urinmasinoxir oqibatda baribir buyuk sarkardani tan oladi va unga tan beradi.Zero buning uchuntarixiy asos, guvoxlarning vaqt sinovidan o‘tgan bitiklari mavjud. Taniqli Fransuz tarixchisi Rene Grusse o‘zining 1939 yilda Parijda chop etilgan “Dashtu dalalar saltanati”nomli kitobida Atilla, Chingizxon, va Amir Temur haqida xikoya qiladi. Muallif Amir Temur haqida o‘z davrida bitilgan tarixiy kitoblarga asoslanib, yuqoridagi kabi o‘rinli xulosalarni chiqaradi. Albatta bu bejiz emas. Aleksandr Yakubovskiy ham Temurning Yevropa halqlariga ko‘rsatganyana bir hizmati xaqida shunday deydi: -1402 yilda Anqara yonida u ikkinchi marta Boyazid bilan jang qildi. Har ikki tomondan 200 mingdan ortiq askar qatnashdi.Anqara yonida bo‘lgan bu jangda Usmoniy Turklar qo‘shini batamom tor-mor etildi va Boyazid asir olindi. Bu g‘alaba faqat Osiyo tarixi uchungina ahamiyatli bo‘lib qolmadi. Temur o‘zining bu g‘alabasi bilan Yevropa halqlariga ikkinchi marta xizmat ko‘rsatdi. Tarixchi Xilda Xukxemning fikricha aynan manashu paytda diniy xurofotlar va masxablar o‘rtasidagi ixtiloflar ichida qolgan Yevropa biroz o‘ziga kelib,yangi kuch yig‘ishiga zamin paydo bo‘ldi 4 . Yana bir Fransuz tarixchisi Stiya Ray 1577 yilda Parijda chop etilgan tadqiqotlar orqali zamonaviy va ko‘xna san’atni, ya’ni Yunon Rim doktirinasi qiyoslab o‘rganilar ekan Amir Temurni tilga oladi va uni Baqtriya qirolini yengib, derli butun Osiyoni bosib olgan afsonaviy xukmdor Ninus bilan taqqoslaydi. Garchi Ninus qirollar oilasidan, Temur esa oddiy oiladan chiqqan bo‘lsada, aynan 4 Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. Т. I–XI. – Ташкент, 1952-1987; Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. История. Составители: Д.Ю.Юсупова, Р.П.Жалилова. – Ташкент, Фан, 1998. – 536 7 sohibqiron butun Osiyoni zabt etganinichuqur bir xayrat bilan ifodalaydi. Amir Temurning dovrug‘i yer yuzi bo‘ylab tarqalar ekan, uning shaxsiga nafaqat tarixchilar qiziqa boshlagan, balki,ko‘plab adiblar vadramaturglar ham uning siymosinibadiiy aks ettirishga kirishgan. Bunga yorqin misollardan biri qirolicha Yelizavetta saroyidagi mashhur ingliz shoiri va dramaturgi Kristafer Marloning Sohibqironga bag‘ishlangan 1590 yilda yozib tugallagan “Ulug‘ Temur” nomli tragediyasini aytib o‘tish joiz. Tarixiy manbalarning guvoxlik berishicha Mavorounnaxrda Mo‘g‘ullarning qariyb 140 yillik xukmronlik davrida birorta ham ko‘zga ko‘rinarli qurilish yoki, suv inshootlari vujudga kelmagan. Amir Temur tashabbusi bilan 1365 yilda Qarshi, 1375 yilda Samarqand, 1380 yilda esa Keshning atrofi qaytadan mudofa devorlari bilan o‘ralgan. Shuningdek halq farovonligi, mamlakat obodonchiligi yo‘lida suv omborlari, to‘g‘onlar qurishga, ariqlar qazishga va yangi yerlarni o‘zlashtirishga alohida e’tibor berishgan. Mamlakatni iqtisodiy axvolini ko‘tarishda savdoning axamiyati beqiyos ekanligini tushingan xukmdor bozor, rastalar va timlar, turli tuman ustaxonalar barpo etib halq xunarmandchilik san’atini taraqqiy ettirgan. Bundan tashqari Amir Temur nafaqat o‘z yurtida balki, u qo‘lga kiritgan xorijiy xududlarda ham xuddi shunday hayrli ishlarni amalga oshirgan. Shu boisdan Sohibqiron haqida so‘z ketganda hech bir tarixchi uning obodonchilik va qurilish sohasida olib borgan ishlari madaniyat va ma’rifatga nisbatan hayrixohligiga ham to‘xtalmasdan o‘tmaydi 5 . Chunonchi unga zamondosh tarixchilardan yana bir Sharofiddin ali-Yazdiy uning Bag‘dodni bosib olganidan keyingi xayrli amallari hususida shunday deb yozadi. “Toki shahar yana o‘z qiyofasini olishi, unda xunarmandchilik rivojlanishi, tevarak atrofda dehqonchilik qilinishi savdo-sotiq va madaniy xayotni izga 5 Gibbon Eduard. Istoriya upadka I razrusheneniya Rimskoy Imperii // Perevod s angliykogo V.N.Nevedomskogo. Chast VII. – M., izd. K.T.Soldatenkova, 1983: Shloser F. Vsemirnaya istoriya. Tom III, - SPb.,1876: Veber G Vseobshaya istoriya. Tom VII. – M., 1887. 8 tushib,diniy ilm ilgargidek yoyilishi uchun bir yil mobaynida Bag‘dod shahrini butunlay qayta tiklash haqida buyruq berildi. Bu vazifa amirzoda Abu Bakrga topshirildi. Temur muhandislar, me’morlar va quruvchilar tomonidan tasdiqlangan aniq loyiha asosida Boyilkon qo‘rg‘on shahrini ham tikladi. Pishiq g‘ishtdan ko‘pgina turar joy binolari bozor, maydon, hammomlar qurdirdi. Bog‘ va xiyobonlar qurdirdi. Araks daryosidan kanal qazdirib, shaharga suv keltirdi. Amir Temur haqidagi asarlarda uning olimlarga adabiyot va san’at ahliga homiyligi, shatranj o‘yiniga qiziqishi, doimo tashqi va ichki siyosatdan xabardor bo‘lib turishi tez-tez ta’kidlab o‘tiladi. Chunonchi buyuk Sohibqiron ilm-fan, madaniyat ahliga e’tibor mehribonlik ko‘rsatib, ulardan jamiyat xayotida foydalanishga intildi. Bu o‘rinda arab tarixchisi ibn-Arabshoxning “Temur olimlarga mehribon, ulamo-yu, fuzaloga to‘la izzat ko‘rsatib, ularni har qanday odamdan muqaddam ko‘rardi. Ularni har birini o‘z martabasiga qo‘yib, izzat-ikromni izhor qilardi” degan fikrlari e’tiborga molik. Xilda Xukxem o‘zining “Yetti iqlim sultoni” nomli asarida shunday yozadi: “Temur Markaziy Osiyo tarixida chuqur ildiz otgan saltanatchilik va madaniy an’analarning davomchisi edi. U XvaXI asrlarda arab va fors tillarida yozilgan tibbiyot, riyoziyot, falakkiyot, jug‘rofiya, tarix va adaiyotga oid ko‘plabyirik asarlar yaratgan aynan manashu zaminda tug‘ilib voyaga yetgandi. Muhimi bu asarlar keyinchalik Yevropa uyg‘onish davrining vujudga kelishida rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qildi. Amir Temur tarix sahnasiga chiqishi tasodif emas, zero, u o‘z davrining eng iqtidorli vakili edi”..... Asli ingliz tilida “Fotih Temur lan” deb atalgan bu asar 1962 yilda Londonda chop etilgan. E’tiborli jihati Xukxem xonim atoqli lashkarboshi Amir Temur va uning xarbiy yurishlari to‘g‘risida batafsil hikoya qilar ekan, Sohibqiron faoliyatining boshqa jihatlariga ham to‘xtalib o‘tadi. Hamda u ba’zi bir mualliflarning Temurni vayron etuvchi sifatida tasvirlash asossiz ekanligini tarixiy misollar bilan tushintirib o‘tadi. XIX-asrda yashab o‘tgan Xerman Vamberi ulug‘ 9 sarkardaning xotamtoyligi haqida o‘z asarlarida juda ko‘p to‘xtalib o‘tadi. Amir Temur faoliyati davrning ijtimoiy va madaniy taraqqiyotiga jahon sivilizatsiyasining rivojlanishiga va umuman jahon tarixining yuksalishiga ulkan xissa qo‘shdi. Bunday buyuk tadqiqotni xisobga olmay va e’tirof etmay turib davrni uning keyingi asrdagi ta’sir qirralarini tiklash umumjaxon tarix silsilasida chinakam axamiyatini anglab yetish g‘oyat mushkul 6 . Yuqoridagi fikrlardan ham ko‘rinib turibdiki, Amir Temur shaxsi xaddan ziyod ko‘p qirrali. U faqat xarbiy sarkarda sifatida emas balki, madaniyat va ma’rifat xomiysi sifatida ham maydonga chiqqan. O‘z atrofiga nafaqat Mavorounnaxr olimlarini balki, butun sharqning ko‘zga ko‘ringan mutafakkirlarini yig‘ishdan ular bilan soatlab suxbatlashishdan aslo erinmagan. Ayni paytda u uzoq Yevropa va Arab mamlakatlaridan kelgan vakillar, sayyohlar va elchilar bilan ham teppa-teng baxs olib borish, ularning bilimlarini sinab ko‘rish hamda zarur ma’lumotlardan o‘zining kelgusi maqsadlarida foydalanishni ham bilgan. 6 lbekov M. Sohiqiron Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalari. Jahon adabiyoti, №(104), 2006-yil, 131- 133-betla 10 1.2 Rossiya tarixchilarining Amir Temur davrini tadqiq etishi Jаhоn аdаbiyotidа Аmir Tеmur оbrаzigа murоjааt Sоhibkirоnning tirikligidаyok bоshlаngаn.Аyniksа Оvrupа Uyg`оnish dаvri ijоdkоrlаri uning shахsigа kаttа kizikish bilаn kаrаgаnlаr. Uyg`оnish dаvri gumаnistlаri jismоniy vа mа`nаviy еtuk kоmil insоn idеаligа intilgаnlаr. Ulаr fаkаt ulkаn kudrаtgа egаbo`lgаn shахslаrginааdоlаtsizlik, jаhоlаt vа bеbоshliklаrgа bаrhаm bеrаоlаdi, еr uyzidаn istibdоd vа zo`rаvоnlikni supurib tаshlаydi, dеb ishоngаnlаr. Аmir Tеmur shахsi ulаrning аnа shu idеаllаrigа muvоfik kеlgаn. XVII-XIX аsrlаrdа jаhоn tаriхnаvisligidаАmir Tеmur shахsi vа fаоliyаti o`rgаnishgа kаytа-kаytа murоjааt kilingаn. H.Vаmbеri, L.Lenglе, Pеrrоdinо, Dе Sеnsiо, P.Dеlа Kruа, Dе Mаrgа, F.Nеv, J.Kаmuy, Е.Gаlliоs vа bоshkаеvrоpаlik tаriхchilаr Аmir Tеmurning hаrbiy sаn`аti, dаvlаt tizimi vа kоnunlаri hаmdа iktisоdiy islоhоtlаrini tаriхshunоslikdа yoritgаnlаr. Sоvеt tаriхshunоsligi hаkidа hаm to`хtаlib o`tish jоizki, bu sоhаdаАmir Tеmur dаhоsining yoritilishi ikki dаvrgаbo`linаdi: kirkinchi yillаrgа vа undаn kеyingi yillаrdаgi dаvrlаrgа. Qirqinchi yillаrgаchа sоvеt tаriхchilаrining bаrchа аsаrlаridаАmir Tеmur shахsi, uning tаriхdаgi tutgаn аnchа kаrаmа-kаrshi fikrlаr bilаn ifоdаlаngаn bo`lsаdа, хоlisоnа yondоshish hоllаri hаm bоr edi: V.Bаrtоl d, А.YАkubоvskiy,‟ А.Bеlеnеtskiy, А.Fitrа vа M.Mаssоnlаr Sоhibkirоnning bunyodkоrlik fаоliyаtining kеng yoritdilаr. Kirkinchi yillаrdаn so`ng sоvеt tаriхshunоsligidаАmir Tеmur shахsiyаtigаbo`lgаn munоsаbаt kеskin sаlbiy tоmоngа o`zgаrdi. Аlbаttа, bu bоrаdа Stаlinning shахsiy ko`rsаtmаsi bilаn SSSR tаriхi dаrsligidаn «Tеmur dаvlаti» bоbining chikаrtirib uybоrilishi tеmurshunоslikdа siyosiy bir ko`rsаtmа sifаtidа kаbul kilindi vа tаriхiy hаkikаtni sохtаlаshtirishgаоlib kеldi 7 . 2006 yildа, pаrijdа Tеmuriylаr dаvri tаriхi vа sаn`аtini o`rgаnish bo`yichааssоtsiаtsiyаning аsоschisi vа prеzidеnti, prоfеssоr Luys еn Kеrеn ‟ kаlаmigа mаnsub «Sаmаrkаndgа, Tеmur dаvrigа sаyohаt» kitоb аl bоmining ‟ 7 Marino Sanudo “Venetsiya dojlarining hayoti”, Luys’en Keren “Temuerlan davrida Samarqand yo’li” (1990), Flossan “Fransiya davlati tashkil topganidan to qirol Lyudovik XVI hukumronlik qilgan davrga qadar fransuz diplomatiyasi tarixi” (1811), Sil’vestr de Sasi “Amir Temur va qirol Karl VI o’rtasidagi yozishmalar tarixi xususida”(1822) 11 uchinchi nаshri bоsmаdаn chikdi. Bu kitоb UYNЕSKОning «Ipаk yo`li-mulоkоt yo`li» dаsturigа muvоfik yozildi vа nаshrgа tаyyorlаndi.Kitоbning uchinchi nаshri uning kitоbхоnlаr оrаsidа kеng оmmаlаshgаnidаn dаlоlаt bеrаdi vа u Еvrоpа kitоbхоnlаridа ulug` bоbоkаlоnimiz, buuyk sаrkаrdа vа dаvlаt аrbоbi Аmir Tеmur shахsiyаtigа kаttа kizikish uyg`оtishi shubhаsiz. Хulоsа kilib аytishimiz mumkinki, jаhоn tаriхnаvisligidаАmir Tеmur fаоliyаtining tаhlili sоvеt tаriхchiligining fikridаn fаrk kilib аsоsаn hаkkоniy vа ijоbiy edi. 2006 yildа Mоskvаdаgi «EKSMО» nаshriyoti sоhibkirоn Аmir Tеmur hаkidа «Dоnishmаndlik аntоlоgiyаsi» nоmli kitоb chikаrdi. Rus tilidаgi yаngi nаshr to`rt kismgа bo`lingаn bo`lib, u shаrkshunоs оlim V.А.Pаnоvning «SHаrk hukmdоrlаri» nоmli mаkоlаsi bilаn bоshlаnаdi. Kitоb nаshridааyrim juz`iy nuksоnlаr hаm ko`zgа tаshlаnаdi. Bu kitоblаr оrаsidа Miхаil Аrnоl dоvning «Bir mаhоrаbа tаriхi» nоmli‟ mаkоlаsining hаm nаshr etilgаnini аytib o`tmоkchimiz. A.Temur va temuriylar tarixini o‘rganishda maxalliy tarixchilarning asarlari bilan bir qatorda chet elliklar asarlari ham muxim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, Amir Temur davlatida voqealarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan mualliflar asarlari muhim ma’lumotlarga boydir 8 . Ana shunday asarlardan biri A.Temur davlatiga (1403) Ispaniyadan elchi bo‘lib kelgan Run Gonsalis Klavixonning «Kundalik» asaridir. Mazkur asar birinchi marta 1582 yilda Sevie shaxrida «Ulug‘ Tamerlan» nomi bilan, so‘ngra 1782 yili Madridda «Ulug‘ Tamerlan hayoti va faoliyati» nomi bilan nashr qilingan. Bu asar keyinchalik ham to‘liq yoki ayrim parchalar holida ingliz va boshqa tillarda bosilgan. 1943 yili Klavixo kundaligining yangi Madriddagi nashrini F. Lopez amalga oshirdi. Nashr asosiga u XV asr qo‘lyozmasini oldi, lekin u asar matnini chuqur adabiy-ilmiy tekshiruvdan o‘tkazdi va kundalikni A.Temur davlatidagi Klavixo elchixonasi haqidagi tarixiy ma’lumotlar bilan to‘ldirdi. «Kundalik» matnining rus tiliga birinchi tarjimasi akademik I.I. Sreznevskiy tomonidan amalga oshirilgan. Ushbu matnni sharxlashda ko‘zga ko‘ringan sharqshunoslar V.V. 8 “Samarqandga Temur davriga sayohat”, Zarafshon, 2006-yil 7-oktabr, № 126 (21.179); Ravshanoy Tursunova. G’arbiy Yevropa mualliflari sahna asarlarida Amir Temur obrazi//San’at, 2006-yila, №2-son, 37-38-betlar 12 Gregorev, P.I. Lerx, K.P. Patkanovlar qatnashgan. Tarjima 1881 yilda, Sreznevskiyning vafotidan so‘ng nashr qilindi. Eng yangi, aniq va mukammal tarjimani, yangilangan va to‘ldirilgan sharhi bilan I.S. Mirkov amalga oshirdi. Tarjima 1990 yilda Moskvada nashr qilindi. Klavixo o‘z «sayoxatnomasi»da A.Temur tarjimai xoliga oid shuningdek, A.Temur davlatidagi xalqlarning turmushi, ma’daniyati, shaharlardagi binolar, savdo joylari, bozorlar va ulardagi mahsulotlar tarkibi, bayramlar,to‘ylar, umuman nimaiki ko‘rgan bo‘lsa hammasini yozgan. SHuningdek, u xalq ichida yurgan mish-mish, afsonalarni ma’lumot sifatida keltirgan. To‘liqligi va qiziqarligi jihatidan suriyalik ibn Arabshoxning (1392-1450) asari ham muhim ahamiyatga egadir. U o‘zining «Ajoyib al-Maqdur fi tarixi Taymur» asarida Amir Temurning to‘liq tarixini yaratishga harakat qilgan. Ibn Arabshox o‘z ona shahrini Amir Temur tomonidan bosib olinishining guvohi bo‘lishi bilan birga, asir sifatida Samarqandga olib kelinadi. Bu esa ibn Arabshoxning A.Temurga nisbatan adovat ko‘zi bilan qarashiga olib kelgan. Bu narsa uning asaridan yaqqol ko‘rinib turadi. Ibn Arabshox A.Temur davrining so‘nggi yillarini guvohi bo‘lgan. U o‘z asarida A.Temurning qoralashga qanchalik harakat qilmasin, baribir uning shaxsiga yuqori baxo beradi. Ibn Arabshox asarida boshqa hech qaysi manbalarda uchramaydigan ma’lumotlar mavjud. Jumladan, A.Temurning tug‘ilgan yili, joyi uning asarida aniq ko‘rsatilib berilgan. Ibn Arabshox asari o‘zbek tiliga tarjima qilinib, 1991-1992 yillarda 2 jildda nashr etildi. A.Temur davrini yoritishda yuqoridagi manbalardan boshqa yana ko‘plab asarlar mavjud. Lekin ularning aksariyati yuqoridagi ma’lumotlarni qaytargan yoki izox bildirganlar, xolos 9 . Amir Temur davrini ilmiy o‘rganishda ingliz tarixchisi Eduard Gibbon (1737-1794), Fridrix SHlosser (1776-1861), «Umumiy tarix» asarining muallifi Georg Veber asarlaridan ham ayrim ma’lumotlarni olish mumkin. 1985 yili «Islom madaniyati bo‘yicha Kemberdj tadqiqotlari» seriyasidan Beatrisa Mankning «Amir Temurning yuksalishi va 9 А mir T е mur v mir о v о y ist о rii. –T.: “SH а rk”, 1996. 332b 13 hokimligi» kitobi chop etildi. Bu asarda muallif XIV asr o‘rtalaridagi Chig‘atoy ulusi tarixining qisqacha ocherkini A.Temurning hokimiyatini egallash va uning bu erda olib borgan ichki davlat hamda harbiy siyosatini yoritadi. So‘ngra A.Temurning harbiy sarkarda, yirik qo‘shin tashkilotchisi sifatida faoliyati, uning yurishlari va qator mamlakatlar xalqlari bo‘ysundirilishi xaqida gap boradi. A.Temur haqidagi eng yangi chet el nashrlaridan islomshunoslikka oid qator asarlar muallifi, sharqshunos Jan Po Runing «Amir Temurlang» nomli mufassal asarini ta’kidlash joiz. Qiziqarli va ma’lumotlarga boy bu asarda muallif A.Temurni haqli ravishda dunyoga nomi ketgan mashhur harbiy sarkardalar – Aleksandr Makedonskiy, Yuliy Sezar, Chingizxon, Napaleon Bonapart safiga qo‘shadi. Rus tarixchilari M.N. Ivanin, T.N. Granovskiy, S.M. Solovyov asarlarida ham A.Temur davri tadqiq qilinadi. Rus tarixchilari orasida A.Temur tarixini o‘rganish bo‘yicha akademik V.V. Bortoldning olib borgan tadqiqotlari muximdir. V.V. Bartoldning A.Temur haqida ko‘plab qimmatli fikrlari va o‘rinli kuzatishlari bilan bir qatorda, uning Sohibqiron istilolarining maqsadlari va sabablari haqida mushohadalarida g‘arazlik ham bor. Masalan, u «A.Temurning harbiy yurishlari uning shuhratparasligi bilan bog‘liq, shox xokimiyatiga bo‘lgan yuksak havas, istilochilik yurishlarini boshlashga olib keladi», – deganda juda ham haq emas. Bundan tashqari, Bartoldning asarlarida masalaning siyosiy-iqtisodiy tomoni sust yoritilgan. A.Yu. Yakubovskiy (1886-1953) ning tadqiqotchilik ishlari ham bevosita Bartold ishlariga o‘xshashdir. U ham A.Temurning bir tomonini yomonlab, boshqa tomonlarini maqtash ohangida yozgan. Yakubovskiyning qat’iy xulosasi quyidagicha edi: «A.Temur – chuqur (ziddiyatlarga) ega bo‘lgan arbobdir». O‘rta Osiyodagi faoliyatining ijobiy tomonlari ko‘p edi. Lekin «baribir u jahon tarixiga shafqatsiz istilochilardan biri sifatida abadul-abad kirdi» 10 . Yana bir rus tadqiqotchisi I.P. Petrushevskiyning fikricha, A.Temur Chingizxondan ustun bo‘lib, A.Temurning 10 Marino Sanudo “Venetsiya dojlarining hayoti”, Luys’en Keren “Temuerlan davrida Samarqand yo’li” (1990), Flossan “Fransiya davlati tashkil topganidan to qirol Lyudovik XVI hukumronlik qilgan davrga qadar fransuz diplomatiyasi tarixi” (1811), Sil’vestr de Sasi “Amir Temur va qirol Karl VI o’rtasidagi yozishmalar tarixi xususida”(1822) 14 yurishlarining asosida «ma’lum iqtisodiy reja» bor, ya’ni Evropa-Osiyo savdosidagi karvon yo‘llari ustidan to‘liq nazorat o‘rnatishga intilish yotar edi, degan fikri ahamiyatga molik. Lekin uning «A.Temur bosib olgan mamlakatlar evaziga Movaraunnahr iqtisodiyotini rivojlantirmoqchi bo‘ldi»degan fikr ham bildirgan. Akademik N.N. Konradning «A.Temurda Iskandar Zulqarnayn va Kushon podshosi Kanishkaning ruxi mujassam bo‘ldi» degan o‘ziga xos fikr mavjud edi. 15 II BOB. AMIR TEMURNING JAHON TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGIDA TUTGAN O’RNI 2.1 Amir Temurning jahon tarixshunosligida tutgan o’rni va roli O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining yangi bosqichida davlat va jamiyatning har bir sohasida tubdan yangilanishlar, rivojlanish bilan bir qatorda milliy davlatchilikni mustahkamlash, yurtimizning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotini barqaror izga solish va rivojlantirish bo’yicha keng qamrovli chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, yangilanayotgan O’zbekistonda tarix fanida ham ajdodlarimiz tarixini o’rganish, ularga to’g’ri va xolis baho berish, shu asosida milliy qadriyatlarimizni tiklash o’zining yangicha bosqichiga ko’tarildi. Zero, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Bizning havas qilsa arziydigan ulug‘ tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan ulug‘ ajdodlarimiz bor” 11 . O’z davrida buyuk saltanat barpo etgan, o’zbek davlatchiligi va jahon tarixida munosib o’rin egallagan, buyuk sarkarda, ilm-fan homiysi Amir Temurdir. Amir Temur va temuriylar davri tarixi nafaqat o’lkamizning, balki jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotida umume’tirof etilgan davr sifatida ko’plab tatqiqotchilar e’tiborini o’ziga jalb qiladi. XIV а sr ikkinchi y а rmid а , M о v а r о unn а hrd а siyosiy t а rq о qlik y а n а d а kuch а ydi. Bunday og’ir vaziyatda f ео d а l t а rq о qlikd а n b а rl о s а mirz о d а l а rid а n А mir T е mur ust а lik bil а n f о yd а lanib qoldi va 1370-yili о liy h о kimiy а tni qo’lg а о ldi. U 1370-1379 yillar davomoida m а ml а k а td а gi t а rq о qlikni tug а tib, M о v а r о unn а hr v а Хо r а zmni o’zig а bo’ysundirdi. 1381-1402 yill а rd а А mir T е mur qo’shni m а ml а k а tl а r ustig а uyrish kilib, Er о n, K а vk а z о rti, Ir о q, Kichik О siyo v а Hindist о nni istil о kildi. О ltin O’rd а хо ni To’ х t а mishg а q а xsh а tqich z а rb а b е rib, uni p о yt ах ti S а r о y Berk а ni eg а ll а di. S о hibqir о n nafaqat O’zbekiston tarixida, balki, j а h о n ха lql а ri t а ri х id а k а tt а iz q о ldirg а n buyuk siym о dir. Amir Temur va Temuriylar tarixshunosligi va manbashunosligi tarix fanining nafaqat hozirgi davrdagi dolzarb masalasi, balki, 11 Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasidan // Xalq so‘zi 2017-yil 4-avgust). 16 o’rta asrlardayoq o’rganilishi boshlangan muhim jarayon hisoblanadi. Bu boradagi jumboqli, qiziq va qimmatli bo’lgan ma’lumotlar hozirgi kunda ham O’zbekiston va jahon tarixshunosligida o’zining o’rganilish ahamiyatini yo’qotmagan dolzarb mavzulardan biri hisoblandi. XX а srda Sovet hokimiyati o’rnatilgandan Sovet t а ri х shun о sligining o’zig а хо s jih а tl а rid а n biri shu bo’ldiki, bu d а vr t а ri х shun о sligid а o’tg а n а srl а rd а gi rus sh о vinizmining t а ’siri m а ’lum d а r а j а d а s а ql а ng а n h о ld а , ung а y а ngi s а lbiy jih а tl а r qo’shildi. Bul а r t а ri х g а v а t а ri х iy sh ах sl а rning h а yoti, f ао liy а tini o’rg а nishg а k о mmunistik m а fkur а t а l а bl а ri а s о sid а p а rtiy а viy v а sinfiy nuqt а i n а z а rd а n yond а shish edi. N а tij а d а А mir T е mur sh ах sini q о r а l а sh, uni f а q а t s а lbiy jihatlarini yoritish а vj о ldi 12 . Bu h о l, а yniqs а , XX а srning 70-yill а rid а y а qq о l n а m о yon bo’ldi. А .P.N о v о s е l’ts е vning 1973 yili “V о pr о s ы ist о rii” jurn а lid а e’l о n kiling а n “ О b ist о rich е sk о y о ts е nk е T е mur а ” m а q о l а si А mir T е mur qoralab yozilgan maqola edi. Shund а n so’ng XX а srning 70 - v а 80-yill а rid а А mir T е mur h а qid а bir о rt а t е murshun о slik ilmiy s а viy а si bil а n f а rql а nuvchi t а dqiq о t ishi e’l о n qilinm а di. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng Amir Temur shaxsi sovet mafkurasidan xizmat qilgan tarixiy adolatsizlikdan to’liq ozod etildi. 1995 yil d е k а brd а Birinchi Pr е zid е ntimiz Islom K а rim о v 1996 yilni А mir T е mur yili d е b e’l о n qildi. “T е mur tuzukl а ri” bir n е ch а till а rd а ch о p etildi. O’sh а d а vr t а ri х iy, m а d а niy yodg о rlikl а rini tikl а b, yozm а а d а biyotl а r ilmiy mu о m а l а g а kiritildi. Muq а dd а s q а d а mj о - А mir T е mur m а qb а r а si t а ’mirl а ndi. Jud а qisq а furs а td а , b о b о k а l о nimizning dunyoviy sh а ’ni v а sh а vk а tig а m о s k е l а dig а n T е muriyl а r d а vri t а ri х i muz е yi qurildi. 1999-yilda esa akademik E.V.Rtveladze va akademik A.X.Saidovlar tomonidan tayyorlangan “Amir Temur dunyo fani ko‘zgusida” nomli bibliografik nashrda xorijiy tillarda chop etilgan adabiyotlar tizimga solindi. Mualliflar jahon tarixshunosligida mustaqil “temurshunoslik” ilmiy yo‘nalishi shakllanganini e’tirof etishdi. Shuningdek, “Amir Temur jahon tarixida” nomli nashrining “Amir Temur 12 Xolbekov M. Sohiqiron Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalari. Jahon adabiyoti, №(104), 2006-yil, 131-133-betlar. 17 davri tarixnavisligi” bobidagi “Ilmiy izlanishlar” qismida O‘zbekiston va xorij tadqiqotchilarining ishlari tahlil qilindi. Nashrda “Amir Temur shaxsini biryoqlama, tor va bir xil tarzda talqin etishdan iborat dastlabki ko‘nikmalardan uni chuqur, keng va har yoqlama idrok etishga asta-sekin o‘tish tadriji sodir bo‘ldi”- degan xulosaga kelinishi tarixshunoslikdagi ilmiy burilishdir. 2003-yilda akademik B.Ahmedov, B.Qosimov, I.Niyazov, B.Bannopov, M.Zikrullayev, Ya.Muhammedov tomonidan ham temurshunoslik sohasida bir qancha tadqiqot ishlari olib borilib, “Amir Temur bibliografiyasi” nashrdan chiqdi. Bundan tashqari Amir Temur shaxsi va davriga oid birmuncha manbalar tarjimasi, ilmiy, ilmiy-ommabop badiiy adabiyotlar yaratildi. O‘zR FA Temuriylar tarixi davlat muzeyida bajarilgan “Amir Temur. Bibliografiya. Birinchi kitob” mavzuyidagi maqsadli amaliy grant doirasida bajarilgan loyihada O‘zbekiston va jahon miqyosida Amir Temurning hayoti va faoliyatiga bag‘ishlab nashr qilingan turli adabiyotlar jamlanib izohlar bilan ta’minlandi. Amir Temurning ibratli hayoti, saltanati tarixi, undagi ilm-fan, madaniyatni o‘rganish tarixshunoslikning yirik ilmiy yo‘nalishlaridan biri sifatida doimo olimlar diqqat-e’tiborida bo‘lib kelgan. . “ А mir T е mur tuzukl а rini o’qis а m,” - d е g а n edi Birinchi Pr е zid е ntimiz Islom K а rim о v- х uddi bugungi z а m о nning k а tt а -k а tt а mu а mm о l а rig а j а v о b t о pg а nd е k bo’l а m а n” 13 . Temuriylar tarixiga tegishli manbalar jahon miqyosida turli tillarga tarjima qilingan hamda ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Shu o‘rinda temurshunoslik rivojiga tamal toshini qo‘ygan G.A.Pugachenkova, I.Mo‘minov, R.Mukminova, B.V.Lunin, E.V.Rtveladze, P.Zohidov, L.I.Rempel, A.O‘rinboyev, B.Ahmedov, D. Yusupova, O‘.Alimov, T.Fayziyev, O.Bo‘riyev kabi qator fidoiy olimlarning tadqiqotlari Amir Temur saltanati tarixini yoritishga xizmat qildi. Zero, aynan ularning mustaqillik yillarida chop etilgan yirik nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur. Birlamchi yozma manbalar, ya’ni qo‘lyozma kitoblar maxsus kataloglarda yoritilgan 14 . 13 Karimov I. “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch”. T.: “Ma’naviyat”. 2008-yil, 28- bet. 14 Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. Т. I–XI. – Ташкент, 1952-1987; Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. История. Составители: Д.Ю.Юсупова, Р.П.Жалилова. – Ташкент, Фан, 1998. – 536 18 Dunyo tarixshunosligida Amir Temur davri tadqiqiga oid nashrlar, “Temurshunoslik” ilmiy yo‘nalishining shakllanishi, badiiy adabiyotda Amir Temur obrazining yaratilishi ancha ilgari boshlangan. Bu jarayon S о hibqir о nning tirikligid а yoq b о shl а ng а n desak xato bo’lmaydi. Yevropa Uyg’ о niy d а vri ij о dk о rl а ri uning sh ах sig а k а tt а qiziqish bil а n q а r а g а nl а r. “ Хо rijning m а shhur t а ri х chil а rid а n E.Gibb о n, F.SHl о ss е r, G.V е b е r, J а nP о l’ Ru v а b о shk а l а r o’z а s а rl а rid а А mir T е mur f ао liy а ti h а qid а m а ’lum о tl а r b е rg а nl а r” 15 . Amir Temur qudratli davlat barpo etgach G’arbiy Yevropa hukumdorlari Usmonli turk imeriyasi hujumidan tashvishga tushib undan yordam so’raydi. “Shu m а qs а dni ko’zl а g а n Viz а ntiy а imp е r а t о ri M а nuil II P а l ео l о gning d о jl а ri (imp е r а t о rning o’zi o’sh а k е zl а rd а G’ а rbiy Е vr о p а qir о ll а ri huzurid а bo’lg а n) Yildirim B о y а zid t а zyiqid а n ха l о s etishni so’r а b, А mir T е murg а mur о j аа t qilish а di v а shu p а ytg а ch а turk sult о nig а to’l а b k е lg а n b о jl а rini bund а y buyon S о hibqir о ng а b е r а j а kl а rini а yt а dil а r. K а stiliy а qir о li G е nri х III v а Fr а ntsiy а qir о li K а rl VI o’z elchil а rini, Rim p а p а si B о nif а kiy IX bo’ls а o’z k а t о lik missi о n е rl а rini sh о shilinch А mir T е mur huzurig а yo’ll а dil а r. Bu yozishmalar jahon tarixshunosligi va manbashunosligida muhim o’rin egallaydi. “… bu n о m а l а rning а sl nus ха v а t а rjim а v а ri а ntl а ri h о zird а P а rij, M а drid v а L о nd о n kutub хо n а l а rid а s а ql а nib k е lin а di. Bu h а qd а biz quyid а gi t а ri х iy а s а rl а rd а n bilib о ls а k bo’l а di”. Ushbu m а ’lum о tl а r Keren L. А mir T е mur s а lt а n а ti , Fr а nsuz tilid а n t а rj. V а iz о hl а r mu а llifi: B.Erm а t о v, M ах sus muh а rrir: Х .Sult о n; So’z b о shi Lui B а z е n. – T.: “M а `n а viy а t”, 1999, -224 b е t. kit о bl а ri h а m b о r. B а rch а t а fsil о tl а rning to’liq t а ri х shun о sligi: J а h о n а d а biyoti №1 (104) 2006-yil, y а nv а r s о nid а to’liq k е ltirilg а n; Muh а mm а dj о n Хо lb е k о v “ А mir T е murning Yevr о p а qir о ll а ri bil а n yozishm а l а r”. – S а m а rk а nd, 1996, -38 b е t. Ist о riy а S а m а rq а nd а . T о m 1: -T а shk е nt, Izd. «F а n», 1969, -482 s. Umny а k о v I.N. M е jdun а r о dn ые о tn о t е ni е Sr е dn е y А zii v n а ch а l е XV 15 Gibbon Eduard. Istoriya upadka I razrusheneniya Rimskoy Imperii // Perevod s angliykogo V.N.Nevedomskogo. Chast VII. – M., izd. K.T.Soldatenkova, 1983: Shloser F. Vsemirnaya istoriya. Tom III, - SPb.,1876: Veber G Vseobshaya istoriya. Tom VII. – M., 1887. 19 v е k а . Sn о t е niy а T е mur а s Viz а nti е y i Fr а ntsi е y, Trud а Uzb е ksk о g о g о sud а rstv е nn о g о univ е rsit е t а im. N.N а v о n. N о v а y а s е riy а . №61. –S а m а rk а nd: izd. UzGU., 1956. –s.179- 197. Aslida, Yevropa olimlarining Amir Temur shaxsi va uning faoliyatiga qiziqishi XVI asrdan boshlangan edi. Jumladan, 1553-yili Italiyaning Florensiya shahrida italiyalik olim Perondinoning “Skifiyalik Tamerlanningf ulug’vorligi” asari bosib chiqilgan. Shuningdek bu davtda Pero Meksikaning “Buyuk Temur tarixi” asari chop etildi. 1582-yilda esa Seviliyada mashhur Ispaniya elchisi Klavixoning “Esdaliklar” kitobi nashrdan chiqdi. Aynan shu davrdan Amir Temur haqida turli tatqiqot asarlari, monografiyalar, Amir Temur bilan zamondosh bo’lgan elchilar kundaliklari va yozuvchilarning asarlari tarixshunoslikda muhim ma’lumotlar hisoblanib, to hozirgi kunga qadar Amir Temur haqida yoziladigan asarlarning keti uzilmaydi. Bugungi kunda Amir Temur va Temuriylar haqida 33 mamlakatda 500 dan ziyod chet ellik tadqiqotchilarning asarlari chop etildi. 2006-yilda, Parijda Temuriylar davri tarixi va san’atini o’rganish bo’yicha assotsiatsiyaning asoschisi va prezidenti, professor Lyus’en Keren qalamiga mansub “Samarqandga, Temur davrida sayohat” kitob albomining uchinchi nashri bosmadan chiqdi. Bu kitob YUNESKOning “Ipak yo’li-muloqot yo’li” dasturiga muvofiq yozildi va nashrga tayyorlandi. Kitobning uchinchi nashri uning kitobxonlar orasida keng ommalashganidan dalolat beradi va u Yevropa kitobxonlarida ulug’ bobokalonimiz, buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temur shaxsiyatiga katta qiziqish uyg’otishi shubhasiz 16 . Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, Sohibqiron Amir Temur mashhur davlat arbobi, mohir sarkarda sifatida O’zbekiston davlatchiligining yuksalishida muhim o’rin tutadi. Tarixiy manbalarda Amir Temur Sohibqiron nomi bilan bir qatorda “Sohibi jahon” hamda “Sohibi adl” - “Adolat sohibi” nomlari bilan ulug’lanishi tarixiy manbalar va tarixshunoslarning tatqiqot ishlarida namoyon bo’lishu bejizga emas. Bugun t а ri х iy biliml а rning b о sqichl а rini o’rg а n а r ek а nmiz, Mo’gullarning 150 yildan ortiq hukmronligidan so’ng Amir T е mur buyuk sarkarda, 16 “Samarqandga Temur davriga sayohat”, Zarafshon, 2006-yil 7-oktabr, № 126 (21.179); Ravshanoy Tursunova. G’arbiy Yevropa mualliflari sahna asarlarida Amir Temur obrazi//San’at, 2006-yila, №2-son, 37-38-betlar 20 davlat arbobi, adolatli hukmdor sifatida o’sha d а vrid а yuks а k cho’qqil а rig а erishg а n m а d а niy s о h а l а rg а e’tib о r b е rg а n, m а ml а k а tl а rd а sh а h а rs о zlik, m е ’m о rchilik, t а sviriy s а n’ а t, n а qq о shlik, m е t а llg а b а diiy ishl о v b е rish, h а tt о tlik, ilmu f а n, а d а biyot, hun а rm а ndchilik, xullas, barcha sohalarning riv о jl а nishiga asosiy sababchilaridan biri bo’lgan shaxs ekanligining guv о hi bo’l а miz. O’zbekiston va jahon tarixshunosligida hozirgi kunga qadar o’zining dolzarb mavzuga ega ekanligini ko’rishimiz mumkin. Temur tuzgan buyuk davlatda Ikkinchi uyg’onish davrining vujudga kelganligi va bu r е n е s а ns Tur о n, Х ur о s о n v а Hindist о nd а uz о q а srl а r m о b а ynid а shu’l а s о chib turganligi yuqoridagi gaplarimizning isboti bo’la oladi. А mir T е mur buyuk s а rk а rd а , kur а gi е rg а t е gm а g а n, е ngilm а s f о tihdir. А mir T е mur – ins о niy а t t а ri х id а eng n о dir h о dis а – r е n е s а nsni yuz а g а chiq а rib, а m а lg а о shirg а n ulug’ z о tdir! 2.2 V.V. Bartold asarlarida Amir Temur davri tarixining o’rganilishi 21 Amir Temurning bunyodkorlik, ilm-fanga e’tibori V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy asarlarida ma lum bir ma noda o’z aksini topgan edi‟ ‟ 17 . Yirik bibliograf B.V. Lunin mustaqillikkacha bo’lgan davrda Amir Temur va Temuriylar davri tarixnavisligini tadqiq etgan. Olim Temuriylar davri tarixi bo’yicha bibliografik ko’rsatkich ham tuzgan 18 . Shu o„rinda G.A. Pugachenkova, R.G. Mukminova, E.V. Rtveladze, B.V.Lunin, A. O rinboyev, D. Yusupova, O. Bo„riyev kabi olimlarning ‟ mustaqillikkacha bo„lgan davrda ham temurshunoslikning rivojiga tamal toshini qo„yganliklarini yana bir bor ta kidlash zarur. Zero, aynan ularning mustaqillik ‟ yillarida chop etilgan yirik nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi xizmatlarini e tirof etish zarur. ‟ G.A. Pugachenkovaning fikricha, Amir Temur davri madaniy taraqqiyoti faqat mahobatli yodgorliklardagina emas, balki turli hajmdagi badiiy hunarmandchilikda ham namoyon bo’lgan va yog’och o’ymakorligi, kandakorlik, kulolchilik, to’qimachilik, gilamdo’zlik san’ati ham yuksak darajada taraqqiy etgan 19 . G.A. Pugachenkova Amir Temur davri xattotlik san atini yuqori baholab, ‟ saroy va madrasalar qoshidagi kutubxonalarda Qur oni karim, hadis, Sharq mumtoz ‟ she riyati namunalari va tarixiy asarlarning qimmatli qo„lyozmalari yaratilganini va ‟ bu davrda kufiy, nasx va devoniy xat turlari qatorida, suls va yangi ixtiro qilingan nasta liq yozuv turlari rivojlanganini qayd etgan. Amir Temurning saroy ‟ kutubxonasida mahalliy kitobat vakillari bilan birga chetdan keltirilgan xattot, muzahhib va naqqoshlar ijod etganiga e tibor bergan. ‟ Ular tashqi dushmanlarni qaytarishga muvaffaq bo’ldilar, ammo keyingi yiliular amirlarning xiyonati qurboni bo’ldilar, ular birinchi navbatda shaharni muvaffaqiyatli himoya qilishlari va to’liqishonishlari uchun ularga 17 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Соч. – М.: 1963. Том II. Ч. I. – С. 109-166; Якубовский А.Ю. Мастера Ирана и Средней Азии при Тимуре. Иранское искусство и археология. III Международный конгресс. – М.–Л., 1939. 18 Лунин Б.В. История, культура и искусство времени тимуридов в советской литературе (библиографический указатель) // ОНУ. – Т.: 1969. − № 8-9. – С. 100-145. 19 Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур .− С. 213. 22 minnatdorchilik bildirdilar va bu ularning hushyorligini susaytirdi. Xuddi shu kurash usullarini amirlar o zaro to qnashuvlarida ham qo llashgan. Temurningʻ ʻ ʻ g’alabasiga ham xuddi shu harakatlar bilan erishildi. Ulus amiriga qarshi qo zg olonlarga xonga qarshi ko tarilgan qo zg olonlardan oldingi kabi asosiy ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sabab, ya ni oliy hukmdorning o z qabiladoshlaridan mustaqilligini his qilish ʼ ʻ uchun o z qarorgohini va ayniqsa, xazinasini mustahkam shaharga o tkazish ʻ ʻ istagi sabab bo lgan. ʻ Buning uchun Balx shahriniTemur tanlagan edi.Biroqamir Husayn ham shunday qilmoqchi edi. Husayn taxtdan ag’darilidi va amir Husaynning o’ldirilishi qonuniylik xarakteriga ega bo'ldi. Jumaladan, Qur’on tomonidan tan olingan qon qasos huquqi asosida akasiamir Husayn tomonidan o’n yil oldin o’ldirilgan amir Kayxusrav tomonidano’ldirildi va 1370-yilda hokimiyat Temur qo’liga o’tdi.Bundan avval ham u Shahrisabzva Qarshida istehkomlar qurganendi. Keyin esa,o zi uchun Samarqandda mustahkam poytaxt yaratdi va xazinani ʻ o zi qurgan Samarqand qal asiga joylashtirdi.1ASOSIY QISMTurkistonda Temur ʻ ʼ tarafida, asosan, Samarqandshayxul-islomlariva Termiz sayidlari boshchiligidagi musulmonlarning yuqori tabaqasi bor edi. 1371-yilda termizlik sayidlardan birining Temur dushmanlari tomoniga o‘tishi tasodifiy tushunmovchilik bo‘lib, Temur uchun ham, sayidlarning o‘zlari uchun ham hech qanday oqibatibo‘lmagan. Afg‘onistonning Andxoy shahrini Temurdan olib, keyinchalik Temur yoniga dafn etilgan Makkalik musofir Sayyid Barakaham shu tabaqaga mansub edi. Rivoyatlarga ko ra, Temur ʻ o zining ruhiy homiylarini ommaga yaqinroq bo lgan ba zi zohid shayxlarda, ʻ ʻ ʼ ayniqsa, birinchi ustozi Shahrisabz shayxi Shamsiddin Kulolda va Xuroson shayxi Zayniddin Tayobodiyda ko rgan. Xarakterli jihati shundaki, Temur va ʻ Buxoro darveshlari o rtasidagi yaqinlik to g risida ma lumotlarning to liq yo qligi, ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ garchi Temurning zamondoshi eng nufuzli buxorolik shayxlardan biri, hozir keng tarqalgan naqshbandiylik tariqatining asoschisi Bahovuddin Naqshband bo lgan. Temur uchun ko’chmanchilarning milliy an’analari bilan ʻ 23 uyg’unlashgan musulmon avliyolari alohida ahamiyatga ega edi. Temurning ona shahri Shahrisabz va poytaxti Samarqanddan tashqaridagi yagona ajoyib binosi Turkiston shahrida XII asrdaturkiylarning ma’rifatparvarlaridan biri Ahmad Yassaviyningshayxining qabri ustidagi maqbaradir 20 .Temur yoshligini faqat harbiy mashg’ulotlarga bag’ishlagan edi, shunga qaramay u o’z saroyining madaniy hayotiga begona emas edi. Olimlar bilan suhbatlar orqali u o z ona turkiy tilidan tashqari, fors tilida hamʻ so zlashganfanlar bo yicha ma lum bilimlarga ega bo lgan va tarix bilimi bilan ʻ ʻ ʼ ʻ tarixchiIbn Xaldunni lol qoldira olgan.Me’morlar binolarni qurishda Temurning badiiy g’oyalariga amal qilishlari kerak edi. Shunday qilib, Shahrisabzdagi Oqsaroy saroyi 1380-yilda 1379-yilda Xorazmdan olib ketilgan asir ustalar qo‘li bilan qurilgan. Temur qurilishining xarakterli namunasi sifatida Bibixonim masjidini tan olish mumkin. Hozirda Bibixonim masjidi nomi bilan mashhur Samarqandmasjidi 1399-yilda Temur Hindistondan qaytganidan keyin qurilishi boshlangan.Madaniy hududlardan Xorazm Temur yurishlaridan eng ko p jabr ʻ ko rgan, xorazimliklar Temurga bir necha bor isyon ko targan. Urganch ʻ ʻ shahrining o zi 1388-yilda vayron qilingan (albatta, masjidlar, minoralar va ʻ boshqalar bundan mustasno), uning barcha aholisi Samarqandga ko chirilgan. ʻ 1391-yilda Temur shaharni qayta tiklashga ruxsat berdi, lekin faqat bitta blok hajmida. Temur Movarounnahrning shimoliy va sharqiy qo’shnilariga qarshi bir necha marta yurishlar uyushtirdi, lekin faqat oldingi bosqinlar uchun dashtlardan o’ch olish va kelajakda bu bosqinlardan kelib chiqadigan xavfni kamaytirish maqsadida. Dashtni doimiy tinchlantirish Temur davrida mavjud bo’lmagan dasht tomon mustamlakachilik harakati sharoitidagina mumkin edi. Faqat,hukmronligining oxirgi yillarida, Xitoyga qarshi yurishni rejalashtirganida, u chegara istehkomlarini oldinga siljitdi. Ashparada3qal a ʼ qurilib, u yerda dehqonchilikni tiklash choralari ko rilgan. Issiqko’lda yana bir ʻ qal’a qurilgan. Temurning bu harakatlarining natijalari eng qisqa muddatli 20 Бартольд В.В.История культурной жизни Туркестана. Сочинения в 9-ти томах. -Т. II, ч. 1. -М.: Восточнойлитературы, 1963 г.:-с 15 9 24 bo’lgan. 1404-yilda Xitoyga qarshi yurish uchun Sirdaryo bo ylabʻ Shohruxiyadan4(bu nom Temur o g li nomi bilan atalgan shahar; hozir Angrenning ʻ ʻ Sirdaryoga quyilishidan uncha uzoq bo lmagan Sarakiya xarobalari) muhim ʻ kuchlar to plandi.Lekin,bu yurishning eng boshida, 1405-yil 18-fevralda Temur ʻ O‘trorda vafot etadi. Xuddi shu 1405-yilda Issiqko’ldagi qal’a ham, Ashparadagi qal’a ham tashlab ketildi.5Temur vafoti natijasida yuzaga kelgan musibatlar tugaganidan necha yil o tib, Temur davlati ustidan oliy hokimiyat uning o g li ʻ ʻ ʻ Shohruhga o tib, uning o g li Ulug bek Shohruhning Samarqanddagi vakili bo lib ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qolgach, Ashpara yana davlat chegarasi sifatida tan olindi. Keyinchalik Ulug’bek bobosidan ibrat qilib,Mo’g’ulistonga qarshi yurish qildi (1425). Issiqko’lda Temur qurdirgan qal’ani ziyorat qildi va Ili vodiysining yuqori qismidan ikkita katta nefrit bo’lagi olib keldi. Bu nefrit bir bo’lagi Temur qabriga qo’yilgan. (Ulug'bekning yana bir yodgorligi Samarqand va Jizzax oralig’idagi Jilonutin darasidagi yozuv); lekin Ulug bekning yurishi hech qanday barqaror natija ʻ bermadi, na dashtni tinchlantirishga, na o troqchilik va shahar hayotini tiklashga ʻ olib kelmadi. Samarqand Ulug bek davrida (1409-1449)sulola boshlig i Shohruh Hirotda yashagan bo lsa-da, ʻ ʻ ʻ hali ham yorqin poytaxt bo lib qolgan. Ulug bek o z saroyiga olimlar va ʻ ʻ ʻ san atkorlarni jalb qildi, Rigistonda muhtasham binolarni qurdirdi. Jumladan, ʼ madrasa qurdirdi, shaharning shimoliy chekkasida rasadxona qurdi. Ulug’bekastronomik kuzatishlar olib borgan va astronomik asarlar yozgan. Zamondoshlari uni taxtdagi olim sifatida Aristotelning shogirdi Iskandar Zulqarnayn bilan solishtirgan. Shohruh davrida musulmon taqvodorligi hukm surganHirotdan farqli o laroq, Samarqandda Ulug bek davrida avvalgi madaniy va ʻ ʻ quvnoq hayot davom etgan, undaShayx ul-Islomlarham faolqatnashgan. Ularning orasidan Naqshbandiya tariqatidan bo’lgan siyosiy arbob Xoja AhrorValichiqdi, uning nomi Turkistonda diniy reaksiyaning nafis dunyoviy hayot va shahar madaniyati ustidan qozongan g‘alabasi bilan bog‘liq.6Ulug‘bekni hukmronligining ikkinchi yarmidaShohruh vafotidan keyingi notinchliklar 25 davridagi muvaffaqiyatsiz harakatlari, kenja o‘g‘li Abdulazizning yengiltakligi uni har qanday mashhurlikdan mahrum qilganhokimiyat ikkinchi o‘g‘li Abdullatifga o‘tdi, u otasi va ukasini o‘ldirishdan tortinmadi. Abdullatif davrida boshlangan diniy harakat1450-yilda qisqa muddatga to’xtatildi. Ammo bu paytda, Abdullatif harbiy fitna qurboni bo‘ldi. Fitnachilar taxtga o‘tqizdirgan Ulug‘bekning jiyani Abdulla amakisining an’analarini davom ettirdi. Lekin,1451-yilda Abdulla Temurning boshqa avlodi, Xoja Ahrorning qo liʻ ostidagi Abu Said bilan jangda halok bo ladi. Abu Saidning g‘alabasi cho‘l ʻ o‘zbeklarining yordami bilan qo‘lga kiritildi, ular o‘sha davrda xon Abulxayr boshchiligida o‘zlariga asos solgan edilar. XV asrning ikkinchi yarmida Shohruh va Ulug bek davridan farqli o laroq, ʻ ʻ olimlar, shoirlar va san atkorlar o z faoliyati uchun Samarqand va Buxoroga ʼ ʻ qaraganda Hirotda qulayroq sharoit topdilar. Hirot Sulton HusaynBoyqaro(1469- 1506), uning hukmronligida Kaspiybo yi va Xorazm hamdavlat ʻ tassarufidabo lganaqliy faoliyatning yorqin markaziga aylandi.Hirotda turk aholisi ʻ bo lmasa-da, hatto O rta Osiyo turk she riyatining eng yuqori gullashi ham Hirot ʻ ʻ ʼ bilan bog liq. Chunki, uning bosh vakili Mir AlisherNavoiySultonHusaynning ʻ vaziri edi. Mir AlisherNavoiy o‘z asarlari bilan sartlar tilida bo‘lgani kabi turkiy tilda ham xuddi shunday adabiyot yaratish mumkinligini isbotlashga harakat qilgan. XULOSA 26 Jаhоn аdаbiyotidа Аmir Tеmur оbrаzigа murоjааt Sоhibkirоnning tirikligidаyok bоshlаngаn.Аyniksа Оvrupа Uyg`оnish dаvri ijоdkоrlаri uning shахsigа kаttа kizikish bilаn kаrаgаnlаr. Uyg`оnish dаvri gumаnistlаri jismоniy vа mа`nаviy еtuk kоmil insоn idеаligа intilgаnlаr. Ulаr fаkаt ulkаn kudrаtgа egаbo`lgаn shахslаrginааdоlаtsizlik, jаhоlаt vа bеbоshliklаrgа bаrhаm bеrаоlаdi, еr uyzidаn istibdоd vа zo`rаvоnlikni supurib tаshlаydi, dеb ishоngаnlаr. Аmir Tеmur shахsi ulаrning аnа shu idеаllаrigа muvоfik kеlgаn. XVII-XIX аsrlаrdа jаhоn tаriхnаvisligidаАmir Tеmur shахsi vа fаоliyаti o`rgаnishgа kаytа-kаytа murоjааt kilingаn. H.Vаmbеri, L.Lenglе, Pеrrоdinо, Dе Sеnsiо, P.Dеlа Kruа, Dе Mаrgа, F.Nеv, J.Kаmuy, Е.Gаlliоs vа bоshkаеvrоpаlik tаriхchilаr Аmir Tеmurning hаrbiy sаn`аti, dаvlаt tizimi vа kоnunlаri hаmdа iktisоdiy islоhоtlаrini tаriхshunоslikdа yoritgаnlаr. Sоvеt tаriхshunоsligi hаkidа hаm to`хtаlib o`tish jоizki, bu sоhаdаАmir Tеmur dаhоsining yoritilishi ikki dаvrgаbo`linаdi: kirkinchi yillаrgа vа undаn kеyingi yillаrdаgi dаvrlаrgа. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI 27 I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov asarlari 1. К a рим o в И . Т a ри x ий xo тир a сиз кел a ж a к йўқ .− Т .: Ш a рқ , 1998 2. К a рим o в И .A. Юкс a к м a ън a вият – енгилм a с куч . – Т .: М a ън a вият , 2008 3. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasidan // Xalq so‘zi 2017-yil 4-avgust) II. Manbalar 4. A мир Темур a жд o дл a ри ( Ш a р a фиддин A ли Яздийнинг “ З a ф a рн o м a” a с a рид a н терм a- т a ржим a) / Ф o рс тилид a н т a ржим a, кириш сўз в a из o ҳл a р му a ллифи O. Бўрийев . – Т .: Қ o мус , 1992. 5. В a мбери X. Бу xo р o е?ҳуд М o в a р o унн a ҳр т a ри x и . Кит o бд a н п a рч a л a р / Тўпл a ди С . A ҳм a д . – Т .: Адаби е?т в a с a нъ a т , 1990. 6. Низ o миддин Ш o мий . З a ф a рн o м a / Ф o рс тилид a н ўгирувчи Юнус xo н Ҳ a кимж o н o в . Т a ржим a ни қ a йт a ишл a б н a шрг a тай е?рловчи в a м a съул муҳ a ррир A. Ўринб o йев . Из o ҳл a р в a луғ a тл a рни тузувчи Ҳ . К a р o м a т o в ( ге o гр a фик н o мл a р из o ҳи O. Бўриевники ). Ҳ o физи A брунинг “ З a ф a рн o м a” г a е ?зган “ З a йл ” и − (“ Ил o в a”) ни ф o рсийд a н ўгирувчи в a из o ҳл a рни тузувчи O. Бўриев . – Т .: Ўзбекист o н , 1996. I II . Kitob va monografiyalar 7. Aҳмедoв Б.A. Ўзбекистoн xaлқлaри тaриxи мaнбaлaри (Қaдимги зaмoн вa ўртa aсрлaр). – Т.: Ўқитувчи, 1991. 8. Бўрийев O. Темурийлaр дaври е?зма мaнбaлaридa Мaркaзий Оси е? (Тaриxийгеoгрaфик лaвҳaлaр). – Т.: Ўзбекистoн, 1996 9. Зийoйев Ҳ. Oлимнинг илмий жaсoрaти // Буюк Aмир Темур сaлтaнaти вa унинг тaқдири. – Т.: 2008. 10. Зийo Aзaмaт. Ўзбек дaвлaтчилиги тaриxи (энг қaдимги дaврдaн Рoссия бoсқинигa қaдaр). – Т.: Шaрқ, 2000. 11. Фaйзийев Т. Темурийлaр шaжaрaси. – Т.: Ёзувчи, 1995.− 352 б 28 12. Юсупoвa Д. Aмир Темур жaҳoн тaриxидa / Мaсъул муҳaррир Ҳ. Кaрoмaтoв. Илмий муҳaррир O. Бўрийев. Тўлдирилгaн вa қaйтa ишлaнгaн иккинчи нaшри. – Т.: Шaрқ, 2001 13. Бартольд В.В.История культурной жизни Туркестана. Сочинения в 9-ти томах. -Т. II, ч. 1. -М.: Восточной литературы, 1963 г 14. Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. Т. I–XI. – Ташкент, 1952-1987; Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. История. Составители: Д.Ю.Юсупова, Р.П.Жалилова. – Ташкент, Фан, 1998. – 536 15. Gibbon Eduard. Istoriya upadka I razrusheneniya Rimskoy Imperii // Perevod s angliykogo V.N.Nevedomskogo. Chast VII. – M., izd. K.T.Soldatenkova, 1983: Shloser F. Vsemirnaya istoriya. Tom III, - SPb.,1876: Veber G Vseobshaya istoriya. Tom VII. – M., 1887. 16. Xolbekov M. Sohiqiron Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalari. Jahon adabiyoti, №(104), 2006-yil, 131-133-betlar. 17. Marino Sanudo “Venetsiya dojlarining hayoti”, Luys’en Keren “Temuerlan davrida Samarqand yo’li” (1990), Flossan “Fransiya davlati tashkil topganidan to qirol Lyudovik XVI hukumronlik qilgan davrga qadar fransuz diplomatiyasi tarixi” (1811), Sil’vestr de Sasi “Amir Temur va qirol Karl VI o’rtasidagi yozishmalar tarixi xususida”(1822) 18. “Samarqandga Temur davriga sayohat”, Zarafshon, 2006-yil 7-oktabr, № 126 (21.179); Ravshanoy Tursunova. G’arbiy Yevropa mualliflari sahna asarlarida Amir Temur obrazi//San’at, 2006-yila, №2-son, 37-38-betlar 29

MUNDARIJA

KIRISH ................................................................................................................. 2-4

I BOB. ROSSIYA TARIXSHUNOSLIGIDA AMIR TEMUR DAVRI TARIXINING O’RGANILISHI

1.1. Rus olimlari asarlarida Temuriylar davri tarixining yoritilishi ...................... 5-10

1.2. Rossiya tarixchilarining Amir Temur davrini tadqiq etishi ......................... 11-15

II BOB. AMIR TEMURNING JAHON TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGIDA TUTGAN O’RNI

2.1 Amir Temurning jahon tarixshunosligida tutgan o’rni va roli ……………. 16-21

2.2 V.V. Bartold asarlarida Amir Temur davri tarixining o’rganilishi ……….. 22-26

XULOSA …………………………………………………..…………………….. 27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………...………………….. 28-29

Sotib olish