Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	89.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

84 Продаж

Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi

Купить

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘Z BEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
“ Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: 23/04- guruh talabasi Baxtiyorova Marjona
Ilmiy rahbar: ______________________________________
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. IMPERIYA VA SOVET DAVRI TADQIQOTLARIDA RUS-
TUZEM TA LIM TIZIMI MASALALARIʼ
1.1. Ruslashtirish siyosatida rus-tuzem maktablari ahamiyati…………………... 7
1.2. Sovet davri tarixshunosligida rus-tuzem maktablari tarixi
yoritilishi……….. 14
II-BOB. ZAMONAVIY TARIXSHUNOSLIKDA RUS-TUZEM
MAKTABLARI TA SIRI
ʼ
2.1. Mustaqillik davrida Turkiston ta lim tizimi bo yicha
ʼ ʻ
tadqiqotlar …………… 19
2.2. Xorijiy adabiyotlarda rus-tuzem ta lim tizimiga
ʼ
yondashuvlar ……………… 23
XULOSA………………………………………………………………………... 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 30
2

KIRISH
Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi, Turkiston va O zbekistonʻ
hududida yuz bergan ta lim tizimining shakllanishi va rivojlanishining muhim
ʼ
bosqichlaridan biri sifatida, ko p asrlik tarixiy jarayonlarni o z ichiga oladi. XIX
ʻ ʻ
asrning oxiri va XX asrning boshlarida Rus imperiyasining mustamlakachilik
siyosatining bir qismi sifatida tashkil etilgan rus-tuzem maktablari, nafaqat
o'zgarishlar, balki o'sha davrning ijtimoiy, madaniy va siyosiy manzarasini ham
aks ettiradi. Ruslashtirish siyosati, bir tomondan, rus tilini va madaniyatini keng
tarqatishga xizmat qilgan bo lsa, boshqa tomondan, mahalliy xalqlarning ta lim
ʻ ʼ
tizimiga va ularning ijtimoiy hayotiga ta sir ko rsatgan. Sovet davrida bu tizim, rus
ʼ ʻ
tilini mustahkamlash, yangi ijtimoiy tartibni o rnatish va barcha xalqlarni
ʻ
"birlashtirish" siyosati asosida davom ettirilgan. Sovet tarixshunosligi rus-tuzem
maktablarining ahamiyatini o'zining ideologik yondashuvlari asosida yoritgan
bo lsa, mustaqillik davrida bu masala yana bir bor qayta ko rib chiqildi.
ʻ ʻ
O zbekistonning mustaqil davlat sifatida ta lim tizimi yaratish jarayonida, rus-
ʻ ʼ
tuzem maktablari faoliyati tarixining o rganilishi va uning ta siri yangi ilmiy
ʻ ʼ
izlanishlarga zamin yaratmoqda. Bugungi kunda, zamonaviy tarixshunoslikda rus-
tuzem maktablarining tarixiga bo lgan yondashuvlar turli ilmiy manbalarda o'z
ʻ
aksini topmoqda. Xorijiy adabiyotlarda rus-tuzem ta lim tizimi haqida olib
ʼ
borilgan tadqiqotlar, uning ijtimoiy va madaniy ta sirini chuqur tahlil qilishga
ʼ
yordam beradi. Mustaqillik davrida O zbekistonda bu tizimning ta siri va uning
ʻ ʼ
kelajakdagi ta lim tizimi bilan bog liq yondashuvlari ham o z alohida o rni va
ʼ ʻ ʻ ʻ
ahamiyatiga ega.
Mavzuning dolzarbligi. Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi,
O zbekiston va Turkiston hududlarida yuz bergan ta lim tizimi evolyutsiyasining
ʻ ʼ
muhim qismidir. Ruslashtirish siyosati doirasida tashkil etilgan rus-tuzem
3

maktablari, o‘z vaqtida nafaqat ta lim sohasiga, balki madaniy, ijtimoiy va siyosiyʼ
tuzumlarga ta sir ko‘rsatgan. Bu maktablarning faoliyati bugungi kunda ta lim
ʼ ʼ
tizimi, milliy g‘oyalar va madaniyat masalalariga qaratilgan tadqiqotlar uchun
dolzarb bo‘lib qolmoqda. O zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin, ta lim
ʻ ʼ
tizimi sifatini yaxshilashga qaratilgan bir qator islohotlar amalga oshirilmoqda.
Biroq, rus-tuzem maktablarining tarixiy ta siri, ayniqsa rus tilining ommaviy
ʼ
ravishda o‘rganilishi, ta limdagi metodologik va mazmuniy yondashuvlar, shu
ʼ
bilan birga mahalliy xalqlarni madaniy integratsiyalashuv jarayonlari masalasi hali
ham dolzarbdir. Mustaqil O zbekiston ta lim tizimida xalqning til, tarix, madaniyat
ʻ ʼ
va milliy qadriyatlariga mos keladigan yangi yondashuvlar zarurati paydo bo ldi.
ʻ
Shu bilan birga, sovet davrida ruslashtirish siyosatining ta siri ham tahlil etilishi
ʼ
zarur.
Zamonaviy tarixshunoslikda rus-tuzem maktablari faoliyatini o‘rganish,
nafaqat tarixiy jihatdan, balki milliy ta lim tizimining rivojlanishi uchun ham
ʼ
muhim. Bunday tadqiqotlar, o‘z navbatida, xalq ta limi tizimining an anaviy
ʼ ʼ
asoslarini tiklash va uni zamonaviy global talablarga moslashtirish jarayonlarida
muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, bu mavzu, mustaqillik davrida olib
borilayotgan ilmiy izlanishlar, ta lim sohasidagi islohotlar va ta lim jarayonining
ʼ ʼ
ijtimoiy jihatlariga yangi yondashuvlarni taklif etadi. Shu sababli, ushbu mavzuni
o‘rganish, o‘tgan tarixiy davrlarning o‘zgarishlarining bugungi ta lim tizimiga
ʼ
ta sirini tushunishga yordam beradi va ushbu jarayonlarni kelajakda yanada
ʼ
samarali boshqarishga imkon yaratadi.
Kurs ishining maqsadi. Rus-tuzem maktablarining faoliyatini
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilish va ularning Turkiston va O zbekiston
ʻ
ta lim tizimiga ta sirini o‘rganishdir. Kurs ishida, ruslashtirish siyosati doirasida
ʼ ʼ
tashkil etilgan rus-tuzem maktablarining ta lim tizimiga qo shgan hissasi, ularning
ʼ ʻ
tarixiy roli va mustaqillik davrida bu tizimning ijtimoiy, madaniy va siyosiy
oqibatlarini o‘rganish, shuningdek, zamonaviy tarixshunoslikda bu mavzuga
bo‘lgan yondashuvlarni tahlil qilishdir.
4

Kurs ishining vazifalari:
 Rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi va ularning ta lim tizimigaʼ
ta sirini o‘rganish.
ʼ
 Sovet tarixshunosligida rus-tuzem maktablarining ahamiyatini aniqlash.
 Mustaqillik davrida rus-tuzem maktablarining ta sirini tahlil qilish.
ʼ
 Xorijiy adabiyotlarda rus-tuzem ta lim tizimi haqidagi yondashuvlarni
ʼ
o‘rganish.
 Rus-tuzem maktablarining tarixiy ta sirini o‘rganish.
ʼ
 Zamonaviy ta lim tizimi uchun istiqbolli tavsiyalar ishlab chiqish.
ʼ
Kurs ishining tarixshunosligi. Rus-tuzem maktablarining faoliyati va
ularning tarixiy roli turli davrlarda, xususan, imperiya, sovet va mustaqillik
davrlarida ko plab olimlar tomonidan o‘rganilgan. Har bir davrda bu maktablar
ʻ
masalasi turli yondashuvlar bilan o‘rganildi, chunki ular o‘z davrining ijtimoiy,
siyosiy va madaniy jarayonlariga katta ta sir ko‘rsatgan. Imperiya davrida
ʼ
ruslashtirish siyosatining bir qismi sifatida tashkil etilgan rus-tuzem maktablari
faoliyatini o‘rganishga birinchi bo‘lib Rossiya imperiyasi davrining tarixchilari
qiziqish bildira boshladilar. Imperiya davrida olib borilgan tadqiqotlar, asosan, bu
maktablarning siyosiy va madaniy ahamiyatiga qaratilgan edi.
Vladimir Bartol'd 1
(1861-1933) Rossiya imperiyasining mustamlakachilik
siyosatining tarixini o‘rganib, rus-tuzem maktablari faoliyatini sinchiklab tahlil
qilgan olimlardan biridir. Uning "Xarita va xalq" (1896) asarida ruslashtirish
siyosatining ijtimoiy va madaniy ta sirlari haqida ma lumotlar keltirilgan. Sovet
ʼ ʼ
davrida rus-tuzem maktablari va ularning ta siri to‘g‘risidagi ilmiy izlanishlar
ʼ
marksistik-klassik yondashuv asosida olib borilgan. Bu davrda tarixshunoslar rus-
tuzem maktablarini, asosan, sovet ijtimoiy tizimini shakllantirish va "sotsialistik
tizimni" mustahkamlash vositasi sifatida ko‘rganlar. Sovet davrida maktablar
tarixi, ko‘pincha, rus xalqining madaniy va siyosiy g‘oyalarini o‘rgatish vositasi
sifatida yoritilgan. Aleksey P. Pruzhinin 2
(1901-1970) – Sovet tarixchisi bo‘lib, u
1
Bartol'd, V. (1896). Xarita va xalq.
2
Pruzhinin, A. P. (1956). Turkiston va uning ta lim tizimi.
ʼ
5

"Turkiston va uning ta lim tizimi" (1956) asarida rus-tuzem maktablarining ta siriʼ ʼ
va ularning turli xalqlarga ta sirini o‘rganadi. Vladimir K. Vorob'ev
ʼ 3
(1902-1981)
esa "Rossiya va Turkiston: ijtimoiy-siyosiy aloqalar" (1965) asarida rus-tuzem
maktablarining siyosiy o‘rni va ular orqali amalga oshirilgan ruslashtirish
siyosatining ta siri tahlil qilinadi. Mustaqillik davrida rus-tuzem maktablarining
ʼ
faoliyatini o‘rganish yangi ilmiy yondashuvlarni keltirib chiqardi. Bu davrda
olimlar, sovet davri tarixining ideologik ta siridan holi bo‘lib, rus-tuzem
ʼ
maktablarining ijtimoiy va madaniy ta sirini qayta ko‘rib chiqishga urindilar.
ʼ
Mustaqil O‘zbekistonda bu masala ta lim tizimi islohotlari va milliy qadriyatlar
ʼ
nuqtai nazaridan yoritilmoqda.
Mukhammadjonov Sherzodbek 4
– Mustaqillik davrida o‘qituvchilar,
pedagoglar va tarixchilar tomonidan "O‘zbek ta limining rivojlanish tarixidan"
ʼ
(2008) nomli asarda rus-tuzem maktablarining o‘zbek ta lim tizimiga ta siri haqida
ʼ ʼ
ma lumotlar keltirilgan. Bu asar, ayniqsa, XX asrning boshlarida o‘tgan
ʼ
o‘zgarishlarni yoritishda muhim manba hisoblanadi. Rustamov Behzod 5
esa "XX
asr boshlaridagi Turkiston maktablari: shakllanishi va rivojlanish tendensiyalari"
(2014) asarida mustaqillik davrida yozilgan bo‘lib, rus-tuzem maktablarining
ijtimoiy ta siri, o‘zbek xalqining ta lim tizimiga qanday o‘zgarishlar kiritganligini
ʼ ʼ
o‘rganadi.
Bugungi kunda rus-tuzem maktablari faoliyatining tarixiy tahlili global
kontekstda o‘rganilmoqda. Xorijiy tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar rus-tuzem
maktablarining nafaqat O‘zbekistondagi, balki boshqa mustamlakalar va Rossiya
imperiyasining boshqa hududlaridagi ta sirini ko‘rsatmoqda. Xorijiy
ʼ
tadqiqotchilardan biri Peter B. Brovn 6
bo‘lib, uning "Imperiya va Ta lim: Rossiya
ʼ
imperiyasining mustamlakalarida" (2003) asarida rus-tuzem maktablarining
tarixini va ularning madaniy integratsiyalashuv jarayonlariga ta sirini o‘rganadi.
ʼ
Karen S 7
. Redlich esa "The Russian Empire and Its Education Policies" (2010)
3
Vorob'ev, V. K. (1965). Rossiya va Turkiston: ijtimoiy-siyosiy aloqalar.
4
Mukhammadjonov, S. (2008). O‘zbek ta limining rivojlanish tarixidan.
ʼ
5
Rustamov, B. (2014). XX asr boshlaridagi Turkiston maktablari: shakllanishi va rivojlanish tendensiyalari.
6
Brown, P. B. (2003). Imperiya va Ta lim: Rossiya imperiyasining mustamlakalarida.
ʼ
7
Redlich, K. S. (2010). The Russian Empire and Its Education Policies.
6

asarida Rossiya imperiyasining mustamlakalaridagi ta lim siyosatining ta sirini,ʼ ʼ
shu jumladan Turkistondagi rus-tuzem maktablarining rolini yoritgan.
Shu tarzda, rus-tuzem maktablarining faoliyati va ularning tarixiy ta siri
ʼ
haqida keng miqyosda ilmiy izlanishlar olib borilgan. Har bir davrda bu masalalar
turli ideologik va ilmiy yondashuvlar asosida o‘rganilgan bo‘lib, bugungi kunda bu
mavzu o‘zining dolzarbligini saqlamoqda.
I-BOB. IMPERIYA VA SOVET DAVRI TADQIQOTLARIDA RUS-
TUZEM TA LIM TIZIMI MASALALARI
ʼ
1.1. Ruslashtirish siyosatida rus-tuzem maktablari ahamiyati
Ruslashtirish siyosati Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan va
mustamlaka hududlarida amalga oshirilgan madaniy, siyosiy va iqtisodiy
jarayonlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu jarayon Turkistonda o‘zining
alohida ahamiyatiga ega edi. Rossiya imperiyasi o‘z ta lim tizimi orqali mahalliy
ʼ
xalqlarga rus madaniyati va dunyoqarashini singdirishga harakat qilgan. Shuning
uchun, ruslashtirish siyosatining bir qismi sifatida rus-tuzem maktablarining
tashkil etilishi muhim o‘rin tutdi. Turkistonda ruslashtirish siyosatining asosiy
maqsadi nafaqat hududlarning siyosiy va iqtisodiy tizimini o‘zgartirish, balki
mahalliy xalqlarni rus madaniyati bilan uyg‘unlashtirish edi. Imperiya bu siyosatni
amalga oshirishda ta lim tizimini asosan vosita sifatida ishlatgan. Rus-tuzem
ʼ
maktablarining tashkil etilishi, rus tili va madaniyatini mustahkamlashga,
shuningdek, Rossiya imperiyasining rasmiy va siyosiy tizimini mahalliy xalqlar
orasida tarqatishga yordam bergan 8
.
Maqsadlar ikki asosiy yo‘nalishda amalga oshirilgan: birinchidan, rus tilini
o‘qitish va mahalliy aholini rus madaniyati bilan tanishtirish, ikkinchidan esa
imperiyaning rasmiy va ijtimoiy tizimiga bo‘ysundirish orqali mahalliy xalqlarning
siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlarini amalga oshirish. Ta lim tizimi orqali rus
ʼ
madaniyatini kiritish va rus tilini o‘rgatish, mahalliy xalqlarni o‘z madaniyati va
8
Ismailov, I. (2010). Turkistonda ruslashtirish va ta lim tizimi. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
ʼ
Akademiyasi. 45 b
7

tilidan ajratishga, ularni Rossiya imperiyasining madaniyati va siyosatiga
bo‘ysundirishga qaratilgan edi 9
.
Ruslashtirish siyosatining amalga oshirilishi natijasida Turkistonda rus tili
va madaniyati keng tarqaldi. Rus-tuzem maktablarida ta lim olishning o‘ziʼ
mahalliy xalqlarga ruslashtirishning asosiy vositasi bo‘lib xizmat qildi. Bu jarayon
mahalliy aholi uchun katta ijtimoiy va madaniy ta sirlar keltirdi, chunki rus
ʼ
madaniyati mahalliy urf-odatlar va an analarni o‘rniga keldi. Mahalliy tillar va
ʼ
adabiyotlar cheklangan holda o‘qitildi, rus tili esa ta limning asosiy vositasiga
ʼ
aylandi. Ta lim tizimida ruslashtirishning ijtimoiy oqibatlari ko‘p jihatdan
ʼ
mahalliy xalqlarning o‘ziga xosligini yo‘qotishiga olib keldi. Mahalliy til va
madaniyatning o‘rni kamayib, rus tili va madaniyati ustuvor bo‘ldi. Boshqa
tomondan, ruslashtirish siyosatining amalga oshirilishi, Rossiya imperiyasining
siyosiy va ijtimoiy tizimini mustahkamlashga yordam berdi, bu esa Turkistonning
Rossiya imperiyasining bir qismi sifatida o‘z statusini saqlab qolishini ta minladi
ʼ 10
.
Rus-tuzem maktablarining tashkil topishi orqali, ayniqsa, rus tili va
madaniyati Turkiston viloyatlarida markaziy o‘ringa chiqdi. Rus tilining o‘qitilishi
nafaqat ta lim tizimida, balki mahalliy aholi hayotida ham katta o‘zgarishlarga olib
ʼ
keldi. Rus tili, bu hududlardagi o‘rta maktablar va oliy ta lim muassasalarining
ʼ
asosiy tili sifatida belgilandi. Rus-tuzem maktablarida rus tili o‘qitilishi, mahalliy
xalqlarga rus madaniyatini targ‘ib qilishga xizmat qilgan.
Bundan tashqari, rus klassik adabiyoti, san at va ilm-fani ham ta lim
ʼ ʼ
jarayoniga kiritildi. Bu orqali mahalliy aholi rus madaniyati va dunyoqarashiga
yaqinlashishga majbur bo‘ldi. Rossiya imperiyasining siyosiy va madaniy
tizimining ta sirini kuchaytirish uchun rus tili va madaniyati singdirilishi zarur
ʼ
bo‘ldi. Bu jarayonning asosiy maqsadi mahalliy xalqlarning madaniyati va urf-
odatlarini zaiflashtirish va ularni Rossiya imperiyasining siyosiy tizimiga
singdirish edi. Rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi, rus tilining ta limda
ʼ
asosiy o‘rin tutishi, Turkiston hududidagi mahalliy xalqlarni ruslashtirishga xizmat
9
Yakubov, K. (2014). Rus ta limining mustamlakaviy ta siri: Turkiston misolida. Toshkent: Ma rifat. 53b
ʼ ʼ ʼ
10
Kamilov, A. (2016). Ruslashtirish siyosatining ijtimoiy oqibatlari. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti.
78b.
8

qildi. Mahalliy til va madaniyatni o‘rganishga nisbatan kamroq e tibor qaratilib,ʼ
rus tilida ta lim olishga urg‘u berildi. Bu o‘z navbatida mahalliy xalqlarning
ʼ
madaniyati, an analari va urf-odatlarining pasayishiga olib keldi. Ruslashtirish
ʼ
jarayoni, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy hayotda ham sezilarli ta sir ko‘rsatdi.
ʼ
Mahalliy xalqlarni ruslashtirish orqali ularni Rossiya imperiyasining siyosiy va
madaniy tizimiga integratsiya qilish maqsadi ko‘zlangan. Bu siyosat, mahalliy
xalqlarning siyosiy huquqlarini cheklash va ularni Rossiya imperiyasining siyosiy
tizimiga bo‘ysundirishga xizmat qilgan.
Turkistonda rus-tuzem maktablarining ochilishi. Rus muhojirlari
Turkiston general - gubernatorining farmoniga binoan o‘lkada rus maktablari, rus -
tuzem maktablari, gimnaziya kabi maktablarni ochish va bu maktablarni
kengaytirish hisobiga mahalliy maktablar, maktab madrasalarni siqib chiqarish
maqsadida maorif islohotini o‘tkaza boshladilar. Bu bilan go‘yoki, ular Markaziy
Osiyo aholisining savodxonlik darajasini oshirmoqchi bo‘ldilar va har bir qilingan
ishni bo‘rttirib ko‘rsatishga urindilar.Tarixchi olim I.Y.Tursunov ning «Istiqlolga
intilgan qalblar nidosi» nomli asarida quyidagi ma’lumotlar berilgan:
O‘lka aholisini savodxon qilish uchun eng avvalo rus, rus-tuzem, gimnaziya
kabi o‘quv maskanlari kerak, madrasa va «usuli qadimiya» eski usul maktablarida,
otinlar maktablarida savod chiqarib bo‘lmaydi degan siyosatni yurgizishga harakat
qildilar 11
.
Bunga biz 1897-yildagi Rossiya tomonidan o‘tkazilgan aholini ro‘yxati
ma’lumotlarini ko‘rsatishimiz mumkin. Masalan, o‘sha aholi ro‘yxatida qayd
etilishicha, Markaziy (O‘rta) Osiyo aholisining savodxondik darajasi quyidagicha
belgilangan:
Tojiklar - 99,5 % savodsiz;
Qirg‘izlar - 99,4 % savodsiz;
Turkmanlar - 99,3 % savodsiz;
O‘zbeklar - 98,4 % savodsiz;
Qozoqlar - 97,9 % savodsiz deb hisoblangan.
11
Tursunov, I.Y. (1998). Istiqlolga intilgan qalblar nidosi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi.
9

Bu ko‘rsatkichlarning barchasi uydurma edi. Aslida Turkiston o‘lkasi
xalqlarining savodxonlik darajasi chor Rossiyasi aholisining savodxonlik
darajasidan past emas edi. Chunki, Turkiston o‘lkasi xalqlari 1917-yilgi
to‘ntarishdan oldin shaxsiy va ommaviy maktablar, madrasalarda bilim olganlar,
yuksak ilm egasi bo‘lganlar. (I.Y.Tursunov «Istiqlolga intilgan qalblar nidosi»).
Rus va rus-tuzem maktablarini bitirganlarnigina savodli deb hisoblanganlar. Hatto,
ular dunyoviy maktablar ochish, ona tilidagi darsliklar, gazeta va jurnallar nashr
qilish va hokazolarni qat’iy ta’qib qilar edilar. Ayni vaqtda chor hukumati rus
bo‘lmagan aholi yashaydigan joylarda maktablar ochar, bu maktablar esa o‘z
oldiga ruslashtirish maqsadini qo‘yar edi. Bu kabi maktablarning ochishdan
maqsad musulmon bolalarga rus tilini o‘rgatish edi. Shu maqsadda birinchi rus-
tuzem maktablari ilk bor Toshkent shahrining Shayxontahur dahasida 1884-yilning
dekabirida ochildi. Aslida «Tuzemes» degani ruscha - o‘zbekcha lug‘atda
«mahalliy xalq», «tub aholi» degan ma’noni anglatadi.
Maktabni boshqaruvchi va rus tili o‘qituvchisi V.P. Nalivkin 12
«musulmon
yozuvi» o‘qituvchisi mulla Solixo‘ja Kichkina Xo‘janov edi. Rus-tuzem
maktablarida odatda asosan mahalliy xalqning o‘g‘il bolalari tahsil olishgan. Lekin
ruslar uchun maxsus maktablari bo‘lmagan joylarda ayrim rus o‘g‘il va qiz bolalari
ham birga qo‘shib o‘qitilgan. Turkiston o‘lkasining rus-tuzem maktablarida
o‘qitish jarayoni o‘n oy, ta’til esa ikki oy davom etgan. Mashg‘ulotlar birinchi
sentabrdan boshlanib may oyining oxirida tamomlangan. Iyun va iyul oylari - ta’til
oyi hisoblangan. Rus-tuzemmaktablariga o‘quvchilar qat’iy aniq bir vaqtda,
ma’lum tartib qabul qilinib, madrasalardagi kabi sinflarga bo‘lib o‘qitilgan. O‘quv
yilining maktabga qabul qilingan o‘quvchilarning soni 20-30 ta bo‘lishiga
qaramay, ular bir sinf deb hisoblanib, bitta kitobni o‘qishgan va bir xil xatni
yozishni mashq qilishgan. O‘quv yilining oxirida bolalar ikkinchi sinfga o‘tishgan.
Shundan so‘ng ular uchinchi sinfga, keyin esa to‘rtinchi sinfga o‘qish tamom
bo‘lgandan so‘ng maktab rahbarlari, mahalla mulozimlari oldida imtihon topshirib
12
V.P. Nalivkin (1890). O‘zbek tilini o‘rgatish bo‘yicha tadqiqotlar. Namangan: Turkiston Maorif Boshqarmasi.
10

guvohnoma olishgan. Maktabga qabul qilinish yoshi 15 yoshdan oshmasligi kerak
edi.
Turkistonning 1880-yilda Rossiya tasarrufiga o‘tganidan keyin Markaziy
Osiyodagi rus-tuzem maktablari ancha mashhur bo‘ldi. Turkiston o‘lkasidagi
viloyatlarda (Sirdaryo, Samarqand va Farg‘ona) rus-tuzem maktablarining o‘sib
borishi quydagicha bo‘lgan:
Yillar Rus-tuzem
maktablari soni O‘quvchilar soni
O‘g‘il bolalar Qizlar
1870 1 29 -
1874 2 69 -
1884 3 110 -
1886 4 116 -
1889 17 374 -
1891 22 418 8
1894 23 527 3
1896 28 698 3
1898 32 1171 -
1900 35 1471 -
1901 45 1579 -
1904 57 1830 104
Bunday maktablarda rus pedagoglardan K.D.Ushinskiyning 13
« Родное
слова » («Ona tili»), « Детский мир » («Bolalar dunyosi»), L.N. Tolstoyning 14
« Пепрвая русская книг a для чтения » («O‘qish uchun birinchi rus tili kitobi»),
V.P. Vaxterovnitng 15
« Мир в рассказах для детей » («Dunyoni bilish uchun
bolalarga hikoyalar») kabi darsliklari mashhur bo‘lgan. Bundan tashqari L.
Grigorevaning 16
«Russkoe slova» («Rus so‘zi»), M. Vol’peraning 17
« Первая книга
для чтения » («O‘qish uchun birinchi kitob») kabi darsliklardan foydalanilgan.
Rus-tuzem maktablarida o‘qitish rus tilida, diniy ta’limot esa o‘quvchilarning ona
tilida olib borilar edi. Mahalliy xalq bolalariga Saidrasul Saidazizovning «Ustodi
13
K.D. Ushinskiy (1860). Rodnoe slovo («Ona tili»).
14
L.N. Tolstoyning « Пепрвая русская книг a для чтения » («O‘qish uchun birinchi rus tili kitobi»),
15
V.P. Vaxterovnitng « Мир в рассказах для детей » («Dunyoni bilish uchun bolalarga hikoyalar») kabi darsliklari
16
L. Grigorevaning «Russkoe slova» («Rus so‘zi»),
17
M. Vol’peraning « Первая книга для чтения » («O‘qish uchun birinchi kitob»)
11

$avval», Ali Asqar Kalilinning «Muallimi soniy» va boshqa darsliklardan foydalanilgan. Rus maktablariga ruslar bilan birga o‘qish uchun mahalliy aholi bolalari ham qabul qilinar edi. Turkistondagi boshlang‘ich rus maktablarida hunarga Rossiyaning Yevropa qismidagiga qaraganda, ancha ko‘proq o‘rgatilar edi; bundan maqsad mahalliy aholining bolalarini maktabga ko‘proq jalb qilish edi. Turkistonda dastlabki rus o‘rta o‘quv yurtlari 1870-yillardan ochila boshladi: 1876-yili Toshkentda, Verniyda (hozirgi Olmaotada) erlar va xotin-qizlar gimnaziyalari. 1879-yili esa Toshkentda o‘qituvchilar seminariyasi ochildi. Gimnaziyalarga ham yerli aholining bolalari qabul qilinar edi. O‘qituvchilar seminariyalarida esa mahalliy aholi bolalariga 1\3 o‘rin ajratilgan edi. Rus maktabiga o‘qishga kirgan bolalar rus tilini mutlaqo bilmas edilar, natijada ancha qiyinchilik tug‘ilar edi. Shuning uchun rus maktabiga kirgan, lekin rus tilini mutlaqo bilmaydigan o‘quvchi rus tilida so‘zlashishni o‘rganib olmaguncha odatda quyi bo‘limda o‘qir, rus tilida so‘zlashishni o‘rganib olgandan keyingina yuqori bo‘limga o‘tkazilardi. Yuqori bo‘limlarga o‘quv yilining o‘rtalarida ham o‘tkazilar edi, chunki maktablar kichkina bo‘lib, bir vaqtning o‘zida mashg‘ulotlar bir necha bo‘limlar bilan olib borilar edi. Toshkentdagi gimnaziyada dastlabki yillarda, mahalliy aholining bolalarini rus tili bilan ko‘proq shug‘ullantirish uchun lotin tilini o‘rgatishdan ozod qilinar edi. Rus-tuzem maktablarida o‘quvchilarga rus muallimi rus tilini hamda arifmetikani va boshqa fanlarni o‘rgatar, buning uchun o‘qish vaqtining yarmi ajratib qo‘yilgan edi. O‘qish vaqtining qolgan yarmi «Musulmon domla» ixtiyoriga berib qo‘yilgan bo‘lib, u eski usul maktablaridagidek bolalarga diniy darslar o‘qitish bilan shug‘ullanardi. Rus-tuzem maktablarida faqat o‘g‘il bolalar o‘qitilar edi. Ota-onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903-yilda Turkiston pedagogika to‘garagi, Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyati uzoqqa cho‘zilmay, ikki yildan keyin yopilib qoldi. 12$