Дата регистрации 24 Март 2025
0 ПродажRus yerlarining Moskva atrofida birlashishi
![bosqich tugagan 2
. XIX asr o'rtalarida yuridik maktab vakillari (K. D. Kavelin, S.
M. Solovyev, B. N. Chicherin) rus tarixiy jarayonining tabiiy xususiyati haqida
fikr bildirishdi. Ushbu maktab olimlari siyosiy hayot shakllarining evolyutsiyasini
tarixning hal qiluvchi omili deb hisoblashgan. Sovet tarixshunosligida yagona rus
davlatini shakllantirish mavzusi yanada rivojlandi. Ushbu mavzuni o'rganish bilan
S. B. Veselovskiy 3
, A. A. Zimin 4
, B. D. Grekov, R. G. Skrynnikov, L. V.
CHerepnin 5
shug'ullanishgan. S. B. Veselovskiyning asarlarida yagona rus
davlatining shakllanishi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning tavsifi mavjud.
Zamonaviy rus tarixshunosligida tarix fanining zamonaviy yutuqlarini hisobga
olgan holda yagona Rossiya davlatining shakllanish jarayonini o'rganish davom
etmoqda.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi
yagona rus davlatining shakllanishi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning
tavsiflash va davlatni shakllanish bosqichlarini mavjud ilmiy adabiyotlardagi
ma`lumotlar asosida tahlil qilish va yoritishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining nazariy uslubiy asosi . Kurs ishi materiallari tarixiylik,
ilmiy xolislik va ob’ektivlik prinsiplari asosida tahlil qilindi. Shuningdek, tarixiy-
qiyosiy tahlil kabi tamoyillarga amal qilindi. Tarixiy manbalar va statistik
ma`lumotlardan foydalanish hamda ularni taqqoslash usuli qo‘llanildi.
Kurs ishining strukturasi. Kurs ishi ikki bob, to`rt paragrif, xulosa, foydalangan
adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
2
Ключевский В. О. Курс русской истории. Лекция XXV. [Электронный ресурс]. Режим доступа
http://www.bibliotekar.ru/rusKluch/25.htm .
3
Веселовский С.Б. Московское государство: XV—XVII вв. — М.: ИРО-XXI , 2008. — 384 с.
4
Зимин А.А. Россия на рубеже XV–XVI столетий (Очерки социально-политической истории). [Электронный
ресурс]. Режим доступа https://www.litmir.me/br/?b=215973&p=69 .
5
Карамзин Н.М. Записка о древней и новой России. [Электронный ресурс] Режим доступа
http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/karamzin.htm](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_3.png?v=1)
![Shimoliy-Sharqiy Rossiyaning iqtisodiy va siyosiy hayotining markazi
Vladimir-Suzdal tumanlaridan O'rda uchun kamroq kirish mumkin bo'lgan
Markaziy va chekka o'rmon mintaqalariga ko'chib o'tdi, bu erda Batu istilosi
arafasida va undan keyin bir qator yangi feodal knyazliklar paydo bo'ldi 7
(Tver,
Moskva, Gorodetskoye, Belozerskoye, Starodubskoye, suz-dalskoye va boshqalar).
Ushbu yangi knyazliklarning hukmdorlarini Vladimirning buyuk hukmronligi
uchun kurashga, o'z mulklarining hududiy o'sishi uchun tashqi tomondan odatiy
feodal knyazlik nizolaridan tashqariga chiqmadi, lekin ob'ektiv ravishda birlashish
jarayonining boshlanishi ahamiyatini oldi 8
.
XIV asrning birinchi uchdan birida bu kurashda asosiy raqiblar.kichik
periferik knyazliklarning poytaxtlaridan Shimoliy-Sharqiy Rossiyaning yirik
feodal markazlariga aylangan Moskva va Tver edi. Ularning iqtisodiy yuksalishi
va siyosiy yuksalishiga tatarlar hujumi ostida qochib ketgan boshqa yerlardan
dehqonlar va hunarmandlar oqimi tufayli aholining tez o'sishi yordam berdi.
Tver shahri bilan taqqoslaganda, Moskva shahri boshqa rus yerlariga
nisbatan qulayroq mavqega ega edi. Uning hududidan o'tgan Daryo va quruqlik
yo'llari Moskvaga rus yerlari o'rtasidagi savdo va boshqa aloqalarning eng muhim
uzelining ahamiyatini berdi. Moskva XIV asrda yirik savdo markaziga aylandi.
Moskva savdogarlarining savdo aloqalari - "surojan", "sukonnikov" rus erlaridan
ancha uzoqqa cho'zilgan. Litvaning shimoli-g'arbidan Tver knyazligi, Sharq va
janubi-sharqdan Oltin O'rda tomonidan boshqa rus erlari bilan qoplangan Moskva
knyazligi oltin O'rda tomonidan to'satdan vayron qilingan reydlarga kamroq ta'sir
ko'rsatdi. Bu Moskva knyazlariga kuchlarni to'plash va to'plash, asta-sekin moddiy
va inson resurslarida ustunlikni yaratish, boshlang'ich birlashish jarayonida
tashkilotchilar va rahbarlar sifatida harakat qilish imkonini berdi. Moskva
knyazligining geografik joylashuvi uning shakllangan buyuk rus xalqining etnik
yadrosi rolini ham belgilab berdi 9
.
7
Деревянко А. П., Шабельникова Н. А. История России : учеб. пособие. М.: Проспект, 2006. 560 с.
8
Дворниченко А. Ю., Кащенко С.Г., Флоринский М.Ф. Отечественная история (до 1917 г.) М.: Гардарики,
2002. С. 50.
9
Зимин А.А. Россия на рубеже XV–XVI столетий (Очерки социально-политической истории). [Электронный
ресурс]. Режим доступа https://www.litmir.me/br/?b=215973&p=69](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_5.png?v=1)
![Moskva knyazlari sulolasining asoschisi Aleksandr Nevskiyning kenja o'g'li
Daniel edi. Uning davrida Moskva knyazligining tez o'sishi boshlandi. 1301 yilda
Daniil Aleksandrovich Ryazan knyazlaridan Kolomnani egallab oldi va 1302 yilda
unga Tver bilan dushman bo'lgan pereyaslavl knyazining vasiyatiga binoan
Pereyaslavl knyazligi o'tdi 10
. 1303 yilda Smolensk knyazligi tarkibiga kirgan
Mojaysk qo'shildi, natijada o'sha paytda muhim savdo yo'li bo'lgan Moskva
daryosi Moskva knyazligi doirasida manbaidan og'zigacha bo'ldi. Uch yil ichida
Moskva knyazligi deyarli ikki baravar ko'paydi, Shimoliy-Sharqiy Rossiyadagi eng
yirik va eng kuchlilaridan biriga aylandi va Moskva knyazi Yuriy Danilovich
Vladimirning buyuk knyazligi uchun kurashga kirishdi.
1304 yilda buyuk hukmronlik yorlig'ini olgan Tverskaya Mixail Yaroslavich
"butun Rossiya" da to'liq hokimiyat hukmronligiga, Novgorod va boshqa rus
erlarining kuchiga bo'ysunishga intildi. Uni cherkov va uning rahbari -
Metropolitan Maksim qo'llab-quvvatladi, u 1299 yilda o'z qarorgohini Vladimirga
ko'chirdi. Mixail Yaroslavichning Yuriy Daniilovichdan Pereyaslavlni olib
qo'yishga urinishi Tverning Moskva bilan uzoq davom etgan va qonli kurashiga
olib keldi, unda Pereyaslavl haqida emas, balki Rossiyadagi siyosiy ustunlik
masalasi hal qilindi. 1318 yilda Yuriy Danilovichning hiyla-nayranglariga ko'ra,
Mixail Yaroslavich shiyponda o'ldirilgan va buyuk knyazlik yorlig'i Moskva
knyaziga berilgan.
Shuni ta'kidlash kerakki, tatar xonlarining Rossiyada sodir bo'lgan siyosiy
jarayonlarga doimiy aralashuvi bu davrda qoida bo'lgan. Shunday qilib, 1327 yilda
Tverda tatarlar tomonidan katta shafqatsizlik bilan bostirilgan muvaffaqiyatsiz
qo'zg'olon Moskva qo'liga o'tdi. Jazo armiyasini Moskva shahzodasi Ivan
Kalitadan boshqa hech kim boshqarmagan. Qirg'in Tverni Moskvaning potentsial
dushmanlari orasidan uzoq vaqt davomida yo'q qildi 11
.
Tatarlarning to'liq "ishonchini" qozongan Ivan Kalita nafaqat Vladimir
knyazligining yorlig'ini, balki barcha rus erlaridan o'lpon yig'ish huquqini ham
10
Зуев М.Н. История России. – М.: Юрайт, 2013. – 65 с.
11
Карамзин Н.М. Записка о древней и новой России. [Электронный ресурс] Режим доступа
http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/karamzin.htm](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_6.png?v=1)
![1.2. Davlat shakllanishining ikkinchi bosqichi (XIV asrning ikkinchi yarmi
- 1462).
XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab birlashish jarayonining ikkinchi
bosqichi boshlanadi, uning asosiy mazmuni 60-70 yillarda Moskvaning
mag'lubiyati edi. Uning asosiy siyosiy raqiblari va Moskvadagi Rossiyadagi
siyosiy ustunligini tasdiqlashdan uning atrofidagi rus yerlarini davlat birlashishiga
va O'rda bo'yinturug'ini ag'darish uchun milliy kurashni tashkil etishga o'tish edi.
1359 yilda Dmitriy Donskoy to'qqiz yoshda taxtga o'tirdi. Buyuk Knyaz Vladimir
taxti uchun kurash yana boshlandi. O`rda Moskvaning raqiblarini ochiqchasiga
qo'llab-quvvatlay boshladi.
Moskva knyazligining muvaffaqiyati va kuchining o'ziga xos ramzi 1367
yilda atigi ikki yil ichida Moskvaning oq toshli Kremlini qurish edi. Kreml
shimoliy-Sharqiy Rossiya hududidagi yagona tosh qal'a edi. Bularning barchasi
Moskvaga Nijniy Novgorod, Tverning Butunrossiya rahbariyatiga bo'lgan da'voni
qaytarishga, Litva shahzodasi Olgerdning yurishlarini aks ettirishga imkon berdi.
Kuchlar nisbati Moskva foydasiga o'zgardi. O'rda Markaziy hokimiyatning
zaiflashishi va xon taxti uchun kurash davri boshlandi ("buyuk zamyat"). 1377
yilda Pyaney daryosida Moskva armiyasi O'rda tomonidan tor-mor etildi, ammo
tatarlar muvaffaqiyatni mustahkamlay olmadilar. 1378 yilda Murza Begich
qo'shini Dmitriy tomonidan Vojen daryosida (Ryazan yerlari) mag'lub bo'ldi. Bu
janglar Kulikovo jangining debochasi edi 13
.
1380 yilda O'rda hokimiyatiga kelgan temnik Mamay oltin O'rdaning rus
erlari ustidan hukmronligini tiklashga harakat qildi. Litva shahzodasi Yagayl bilan
ittifoq tuzib, Mamay o'z qo'shinlarini Rossiyaga olib bordi. Dmitriy Mamayni jang
13
Ключевский В. О. Курс русской истории. Лекция XXV. [Электронный ресурс]. Режим доступа
http://www.bibliotekar.ru/rusKluch/25.htm](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_8.png?v=1)
!["Vladimirning buyuk knyazligi" ning Moskva knyazligi bilan birlashishi
bilan Moskva shakllangan rus davlatining hududiy va milliy markazining roli va
ahamiyatini tasdiqladi. Moskva knyazligining hududiy o'sishi rus erlarini davlat
birlashmasining ahamiyati va xususiyatini qabul qildi. Dmitriy Donskoy davrida
Moskvaga Dmitrov, Starodub, Uglich va Kostroma, Beloozer va Galich Merskiy
tumanidagi Volga tashqarisidagi keng hududlar va bir qator verxneok kichik
knyazliklari qo'shildi 16
.
XIV asr oxirida. Nijniy Novgorod knyazligi mustaqilligini yo'qotdi. Suzdal-
Nijniy Novgorod knyazlari 70-80-yillarning oxirida Moskvaga ochiq dushmanlik
siyosatini olib borishdi va To'xtamishning Moskvaga yurishida ishtirok etishdi.
1393 yilda Temurga qarshi kurashga jalb qilingan To'xtamishning og'ir ahvolidan
foydalanib, Vasiliy I Murom va Nijniy Novgorod knyazliklarini Moskvaga
topshirishga rozi bo'ldi, ularning qo'shilishi bilan O'rda bilan chegaralarni himoya
qilishning butun rus tizimini yaratishni boshlash mumkin bo'ldi. Nijniy Novgorod
knyazligining qo'shilishi kuch ishlatmasdan sodir bo'ldi. Nijniy Novgorod knyazini
hatto o'z boyarlari ham qo'llab-quvvatlamadilar, ular unga Moskva bilan kurashda
ularning yordamiga ishonmasliklarini aytishdi, chunki ular allaqachon Moskva
knyazining boyarlari va uning orqasida turishgan. Bu hatto boyar zodagonlarining
imtiyozli elitasining ham davlat birlashuviga intilishini ko'rsatdi.
1395 yilda O'rta Osiyo hukmdori Timur Oltin O'rdani mag'lubiyatga
uchratdi va Moskvaga yurish qildi. Vasiliy I dushmanga qarshi kurashish uchun
Kolomnada militsiya yig'di. Vladimirdan Moskvaga Rossiyaning shafoatchisi-
Vladimir xonimining belgisi olib kelindi 17
. Ikona Moskva yaqinida bo'lganida,
Timur Rossiyaga borishdan bosh tortdi va Yelts atrofida ikki haftalik to'xtashdan
so'ng janubga burildi.
Vasiliy I vafotidan keyin feodal urushi deb nomlangan nizolar boshlandi.
XIV asrning oxiriga kelib, Moskva knyazligida Dmitriy Donskoyning o'g'illariga
tegishli bo'lgan bir nechta o'ziga xos mulklar paydo bo'ldi. Ulardan eng yiriklari
16
Орлов А. С., Георгиев В. А., Георгиева Н. Г., Сивохина Т. А. История России с древнейших времен до
наших дней. Учебник для вузов. М.: Проспект, 2017. 68 c.
17
Погодин М.П. Древняя русская история до монгольского ига. [Электронный ресурс] Режим доступа
http://www.runivers.ru/lib/book19471/578179/](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_10.png?v=1)
![Dmitriy Donskiyning kichik o'g'li Yuriy olgan Galitskoye va Zvenigorodskoye edi.
U Dmitriyning vasiyatiga ko'ra, akasi Vasiliy I dan keyin buyuk knyazlik taxtini
meros qilib olishi kerak edi. Ammo vasiyat Vasiliy I hali farzand ko'rmagan paytda
yozilgan. Vasiliy I taxtni o'n yoshli o'g'li Vasiliy II ga topshirdi.
Buyuk Shahzoda vafot etgandan so'ng, Yuriy katta shahzodalik naslida
qarindoshi Vasiliy II bilan buyuk shahzodalik taxti uchun kurashni boshladi. Yuriy
vafotidan keyin kurashni uning o'g'illari – Vasiliy Kosoy va Dmitriy Shemyak
davom ettirdilar. Moskva shahzodasi siyosiy markazlashtirishni qo'llab-quvvatladi,
Galich shahzodasi feodal separatizm kuchlarini namoyish etdi 18
. Yuriy ikki marta
Moskvani bosib oldi, ammo unga qarshi tura olmadi. Markazlashtirishga qarshi
bo'lganlar qisqa vaqt davomida Moskva buyuk shahzodasi bo'lgan Dmitriy
Shemyak davrida eng yuqori muvaffaqiyatga erishdilar. Faqatgina Moskva
boyarlari va cherkov Vasiliy Vasilievich II Temniy tarafini olganidan so'ng
(siyosiy raqiblari tomonidan ko'r bo'lib qolgan), Shemyak Novgorodga qochib
ketadi va u yerda vafot etadi. Feodal urushi markazlashtirish kuchlarining g'alabasi
bilan yakunlandi. Vasiliy II hukmronligining oxiriga kelib, Moskva knyazligining
mulklari XIV asr boshlariga nisbatan o'ttiz baravar ko'paydi. Moskva knyazligi
tarkibiga Murom, Nijniy Novgorod va Rossiya chekkasidagi bir qator yerlar
kiritilgan.
XIV asr oxirida Moskva Novgorod boyar Respublikasining mustaqilligini
cheklash va uning yerlarini Moskva knyazligiga kiritish bo'yicha birinchi
qadamlarni qo'ydi. Ammo Vasiliy I tomonidan Novgorodning eng boy koloniyasi
bo'lgan Dvin yerlarini Moskvaga qo'shishga urinish muvaffaqiyatsiz tugadi.
Rossiyaning siyosiy hukmronligi doirasidan tashqarida qolgan Rossiyaning feodal
markazlari orasida Novgorod eng katta va eng qudratli bo'lib, unga qarshi bo'lgan
barcha feodal markazsizlashtirish kuchlarining asosiy tayanchiga aylandi.
XIV asr oxirida Komi xalqi (Buyuk Perm) yashaydigan Vychegda daryosi
havzasidagi yerlar Moskvaga qo'shildi. Shimoliy va Volga xalqlariga bo'ysunishda
18
Послание старца Псковского Елеазарова монастыря Филофея к великому князю Василию Ивановичу
[Электронный ресурс]. Режим доступа http://his95.narod.ru/doc00/filifei.htm](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_11.png?v=1)
![erlarning maydoni va boyligi bo'yicha (Volyn, Chernigov viloyati va Kiev
viloyatining Markaziy buyuk Rossiya mintaqalarining podzol va loyiga qarshi
chernozem), bu unga ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasida
Muskoviya bilan bo'shliqni kengaytirishda davom etishga imkon berdi 19
.
XIV asrning o'rtalariga kelib, Moskva va Tver knyazliklaridan tashqari yana
ikkita buyuk knyazlik — Suzdal-Nijniy Novgorod va Ryazan paydo bo'ldi. Ushbu
knyazliklarning hukmdorlari Rossiyada siyosiy ustunlik uchun kurashga faol
qo'shilishdi. 1359 yilda Suzdal-Nijniy Novgorod shahzodasi Dmitriy
Konstantinovich Moskvadagi yosh Dmitriy Ivanovichning knyazligidan
foydalanib, O'rda buyuk knyazlik yorlig'ini olishga harakat qildi. Biroq, Dmitriy
uchun birinchi yillarda hukmronlik qilgan metropolit Aleksey va Boyarlar O'rda va
Suzdal shahzodasiga to'g'ridan-to'g'ri harbiy bosim bilan mohir siyosat bilan buyuk
knyazlik da'volaridan voz kechishga majbur qildilar. Moskvaning asosiy raqibi hali
ham 1327 yildagi pogromdan tiklangan Tver knyazligi edi. XIV asrning 60-yillari
oxiridan boshlab buyuk Knyaz Dmitriy Ivanovich (1359-1389) va Tver knyazi
Mixail Aleksandrovich o'rtasida uzoq davom etgan kurash boshlandi.
Litva buyuk shahzodasi Olgerdning-Tver shahzodasining ittifoqchisi-
Moskvaga qarshi yurishlarining muvaffaqiyatsizligi, uning hukmdorlari
Moskvaning kuchayishini xavotir bilan kuzatib borgan va uning har qanday
dushmanini qo'llab-quvvatlashga tayyor bo'lgan O'rda yordamini izlashga undadi.
1371 yilda Mixail O'rda buyuk knyazlik yorlig'ini oldi, ammo Dmitriy Ivanovich
o'zini O'rda bilan ziddiyatga borishga qaror qilish uchun etarlicha kuchli deb
hisoblab, uni buyuk Knyaz deb tan olishdan bosh tortdi. 1375 yilda Dmitriy
ko'plab rus erlaridan (va hatto Tver erining o'ziga xos knyazliklari va olgerdga
vassal bo'lgan rus knyazliklaridan) yig'ilgan Moskva qo'shinlari va harbiy kuchlari
boshchiligida Tverni qamal qildi. Rossiyaning eng yomon dushmanlari bilan to'sib
qo'yilgan Moskva knyazining Tver knyaziga qarshi yurishi birinchi marta butun
Rossiya milliy-vatanparvarlik korxonasi xarakterini oldi. Ular shaharni taslim
qilishni va Moskva bilan tinchlik o'rnatishni talab qilgan o'zlarining knyazlari va
19
Соловьев С. М. История России с древнейших времен. [Электронный ресурс]. Режим доступа
http://militera.lib.ru/common/solovyev1/index.htm](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_13.png?v=1)
![tverichlarini qo'llab-quvvatlashdan bosh tortdilar. Tver shahzodasi buyuk knyazlik
da'volaridan voz kechishga, Moskva shahzodasining oqsoqolligini tan olishga, orda
va Litva bilan bilmasdan aloqada bo'lmaslikka, Moskva shahzodasiga
dushmanlariga qarshi kurashda yordam berishga majbur bo'ldi. Moskva
shahzodasining oqsoqolligini tan olish to'g'risidagi shunga o'xshash shartnomalar
Dmitriy tomonidan Ryazan va boshqa knyazlar bilan tuzilgan. Tverskaya
yilnomachisi ta'kidlaganidek, Dmitriy Ivanovich "barcha rus knyazlarini o'z
irodasiga jalb qiladi, lekin uning irodasiga bo'ysunmaydi, lekin ular dastlab g'azab
bilan yashashadi" 20
. XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab Oltin O'rdaning feodal
parchalanishi va umuman zaiflashishi alomatlari namoyon bo'la boshladi, uning
ichida mustaqil va yarim mustaqil "o'rdalar" ajralib chiqa boshladi. O'rda feodal
zodagonlarining raqib guruhlari o'rtasidagi uzoq davom etgan nizolar xonlarning
kaleydoskopik o'zgarishi yoki bir vaqtning o'zida ikki dushman xonning
hukmronligi bilan birga keldi. O'rda va Rossiya o'rtasidagi munosabatlar juda
beqaror va keskinlashdi. O'rda hukmdorlari va murzlarning rus erlariga, ayniqsa
O'rda bilan qo'shni Nijniy Novgorod va Ryazan erlariga hujumlari soni keskin
oshdi.
Ordaning qulashi 70-yillarning oxirida hokimiyatga kelgan temnik Mamay
tomonidan vaqtincha to'xtatildi. O'rdaning deyarli barcha kuchlarini birlashtirib,
Mamay Rossiyaga qarshi kampaniyaga tayyorgarlik ko'rishni boshladi, odatdagi
talonchilik maqsadlari bilan bir qatorda, rus erlari ustidan kuchsizlanib qolgan
hokimiyatni tiklash va, avvalambor, Moskva knyazligini mag'lub etish vazifalarini
qo'ydi. Biroq, Kulikovo jangida O'rda qo'shinlarining mag'lubiyati bilan
yakunlangan ushbu kampaniya Moskva haqiqatan ham rus erlarining kuchli
mustaqil markaziga aylanayotganini ko'rsatdi.
XV asrning oxiriga kelib.birlashma jarayonining yakuniy bosqichga o'tishi
uchun sharoitlar mavjud edi. Feodal urushda buyuk Knyaz hokimiyatining
20
Черепнин Л. В. Образование Русского централизованного государства в XIV–XV вв. Очерки социально-
экономической и политической истории Руси. [Электронный ресурс]. Режим доступа http://www.e-
reading.club/book.php?book=1022820](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_14.png?v=1)
![g'alabasi bir qator kichik knyazliklarning yo'q qilinishiga olib keldi va Novgorod
boyar Respublikasiga bo'ysunishda birinchi qadamni qo'yishga imkon berdi.
Birlashtirish jarayonining yakuniy jarayoni taxminan 50 yil davom etdi -
buyuk Knyaz Ivan III Vasilevich (1462-1505) va uning vorisi Vasiliy III Ivanovich
(1505-1533) hukmronligining dastlabki yillarida. Ivan III Moskvaning kuchiga
tayanib, Shimoliy-Sharqiy Rossiyaning birlashishini deyarli qonsiz yakunlashga
muvaffaq bo'ldi. 1468 yilda Yaroslavl knyazligi nihoyat qo'shildi, uning knyazlari
Ivan III ning xizmat knyazlariga aylandilar. 1472 yilda Buyuk Permning qo'shilishi
boshlandi. Vasiliy II Temniy ham Rostov knyazligining yarmini sotib oldi va 1474
yilda Ivan III qolgan qismini sotib oldi. Nihoyat, 1485 yilda Moskva yerlari bilan
o'ralgan Tver, boyarlari shaharga katta qo'shin bilan kelgan Ivan IIIga qasamyod
qilishganidan so'ng, Moskvaga o'tdi. 1489 yilda Vyatka yerlari davlat tarkibiga
kirdi, bu sanoat jihatidan muhim. 1494 yilda Rossiya davlati va Buyuk Litva
knyazligi o'rtasida tinchlik o'rnatildi, unga ko'ra Litva Rossiyaga oka tepaligidan va
Vyazma shahridan yerlarni qaytarishga rozi bo'ldi. 1503 yilda g'arbiy rus
viloyatlarining ko'plab shahzodalari (Vyazema, Odoyev, Vorotinsk, Chernigov,
Novgorod-Seversk) Litvadan Moskva shahzodalariga o'tishdi. Katta kuchga ega
bo'lgan Novgorod boyar Respublikasi Moskva knyazidan mustaqil bo'lib qoldi.
Novgorodda boyarlarning oligarxik kuchi kuchaydi 21
.
Moskvaga bo'ysungan taqdirda o'z imtiyozlarini yo'qotishdan qo'rqib,
Novgorod boyarlarining bir qismi posadnica marta Boretskaya boshchiligida
Novgorodning Litvaga vasallik qilishi to'g'risida bitim tuzdi. Boyarlarning Litva
bilan til biriktirganini bilib, Ivan III Novgorodga bo'ysunish uchun qat'iy choralar
ko'rdi. 1471 yilgi harbiy harakatda Moskvaga bo'ysunadigan yerlarning qo'shinlari
ishtirok etdi, bu esa unga umumrus xususiyatini berdi. Hal qiluvchi jang Sheloni
daryosida bo'lib o'tdi. 1478 yilda Novgorod Respublikasi tugatildi, kechki
qo'ng'iroq olib tashlandi va Moskvaga olib ketildi. Biroq, Novgorod ozodligi
an'analarining kuchi shunchalik muhim ediki, Moskva buyuk knyazlik hokimiyati
21
Федотов Г.П. Россия и свобода. [Электронный ресурс]. Режим доступа
http://www.vehi.net/fedotov/svoboda.html](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_15.png?v=1)
![7. Пеньков А.В. Мои Хамовники: Очерк об окраинном районе Старой
Москвы: История древнейшего района Москвы через призму
архитектуры. – М.: Ленанд, 2019. – 148 c .
8. Веселовский С.Б. Московское государство: XV—XVII вв. — М.: ИРО-
XXI , 2008. — 384 с.
9. Деревянко А. П., Шабельникова Н. А. История России : учеб. пособие.
М.: Проспект, 2006. 560
10. Дворниченко А. Ю., Кащенко С.Г., Флоринский М.Ф. Отечественная
история (до 1917 г.) М.: Гардарики, 2002. 506
11. Зимин А.А. Россия на рубеже XV–XVI столетий (Очерки социально-
политической истории). [Электронный ресурс]. Режим доступа
https://www.litmir.me/br/?b=215973&p=69 .
12. Зуев М.Н. История России. – М.: Юрайт, 2013. – 655 с.
13. Карамзин Н.М. Записка о древней и новой России. [Электронный
ресурс] Режим доступа http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/karamzin.htm .
14. Каргалов В.В. Конец ордынского ига. М.: Либроком, 2011. 157 c.
15. Ключевский В. О. Курс русской истории. Лекция XXV. [Электронный
ресурс]. Режим доступа http://www.bibliotekar.ru/rusKluch/25.htm .
16. История России с древнейших времен до наших дней / Под ред. А.Н.
Сахарова. – М.: Проспект, 2012. – 462 с.
17. История политических и правовых учений. Учебник для вузов. / Под
ред. В. С. Нерсесянца. — М.: Норма, 2004. — 944 с.
III. Internet saytlari:
1. https :// dodiplom . ru / ready / .
2. http :// www . bibliotekar . ru / .
3. https://www.litmir.me .
4. http://russiahistory.ru .](https://docx.uz/documents/b44113cd-7960-4ea1-8592-d3819b375986/page_25.png?v=1)
Rus yerlarining Moskva atrofida birlashishi