• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 72.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 27 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Abbosjon Yulchiev

Дата регистрации 13 Декабрь 2024

42 Продаж

Sak massagetlar tarixi

ichadi va safarga jo‘naydi. Bu o‘rinda may to‘la kosa qahramon tushida yoki ovga borganida ko‘rib, oshiq bo‘lib qolgan parini olib kelishga qodir bo‘lgan bahodirni aiqlashnig timsoliy vositasi vazifasini bajaradi. Bu motiving tarixiy asoslari esa bevosita qadimgi sak-massaget eposiga borib taqaladi. XULOSA Sak massagetlar qadimgi Markaziy Osiyoda yashagan eng qudratli va o‘ziga xos qabilalar ittifoqi sifatida dunyo tarixida alohida o‘rin tutadi. Ularning siyosiy va harbiy salohiyati, iqtisodiy faoliyati hamda madaniyati qadimgi dunyo rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Ayniqsa, ularning Ahamoniylar davlati va boshqa yirik davlatlar bilan bo‘lgan ziddiyatlari tarixiy voqealarning rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Ushbu kurs ishida sak massagetlarning kelib chiqishi, ijtimoiy-siyosiy tuzilishi, tarixiy voqealardagi ishtiroki va madaniyati chuqur o‘rganildi. Ularning boshqaruv tizimi va jangovar strategiyalari ko‘chmanchi xalqlar hayot tarzining mukammal namunasi bo‘lib, o‘z davrida raqib davlatlar uchun katta tahdid bo‘lgan. Shuningdek, arxeologik topilmalar va madaniy meros sak massagetlarning boy madaniyat va san’atga ega bo‘lganini ko‘rsatadi. Bugungi kunda sak massagetlarning tarixi va madaniyati faqat tarixiy o‘tmishni emas, balki zamonaviy Markaziy Osiyo xalqlarining etnik va madaniy shakllanish jarayonlarini o‘rganishda ham muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Ushbu mavzuda tadqiqotlarni davom ettirish orqali sak massagetlar haqidagi tasavvurlarni yanada boyitish va ularning tarixdagi o‘rnini chuqurroq anglash mumkin. Mazkur tadqiqot sak massagetlar tarixining dolzarbligini ko‘rsatib, ularning qadimgi dunyo tarixidagi muhim ahamiyatini yoritishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu mavzu bo‘yicha yanada keng qamrovli ilmiy ishlarni amalga oshirish zarurligini ta’kidlaydi.Sak va massagetlarning qahramonlik afsonalari zamonaviy adabiyot, teatr va kinematografiyada aks etgan. Ularning qahramonlari milliy 30 mana shu devorlar ichkarisida o‘zini saqlagan. Ko‘chmanchilarning madaniy an’analari va urf-odatlari, ularning xo‘jaligi va yashash sharoitidan kelib chiqib, bir-biridan uncha farq qilmagan. Ma’lumki, “Avesto”da O‘rta Osiyoning eng qadimgi chorvador va ko‘chmanchi qabilalari “tur”, “danu”, “xyaono” nomlari bilan atalgan. Ular ko‘chmanchilar orasida harbiy-siyosiy qabila uyushmalari vujudga kelgan davrlarda yashaganlar. Shudavr “Avesto”da tilga olingan bahodirlar va podsholarning ishharakatlari, harbiy yurishlari davriga to‘g‘ri keladi. Ya’ni Kavi Vishtaspning g‘olibona jangida “xyaona yozuvi Ashtarvant “devlarnin qadrlagan” Darshin ustidan g‘olib chiqishi shunga mos keladi. Tarixdan ma’lumki, mil.avv. II mingiyllikdan boshlab chorvador ko‘chmanchi qabilalar dehqonchilik vohalari chegaralarida joylashib, yangi etnik madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarga asos solganlar.Keyingi davrlarda sak-massagetlarning yerlariga boshqa ko‘chmanchilar kelib o‘rnashganlar. Ular yana O‘rta Osiyoning o‘troq xo‘jaliklariga ega joylar (So‘g‘diyona, Xorazm, Baktriya va Parfiya) chegaralariga ham joylashganlar. Dastlabki ko‘chmanchilar tarixini o‘rganishda Quyi Sirdaryodagi mil.avv. VII asrlarga oid Pogispen maqbaralariga e’tibor berish lozim. Ular xom g‘ishtdan bino qilingan, to‘rtburchak, xalqasimon maqbaralardir. Unda ko‘chmanchilarning sardorlari, jamoa oqsaqollari dafn etilgan.Saklarning mazor-qo‘rg‘onlari Baktriya yerlariga yaqin bo‘lgan Pomir tog‘larida, So‘g‘diyona chegaralarida, Quyi Zarafshonda, Xorazm atrofida, quyi Sirdaryoda topib tekshirilgan.Chorvador qabilalarning va dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholining tarixi uzviy bog‘liq bo‘lib, O‘rta Osiyoxalqlarining tarixi va madaniyati yangi asosda rivojlanib borgan.Tarixiy manbalarda Eron shohlari O‘rta Osiyo hududidagi yerli aholini turli majburiyatlarini bajarishga, kanal va to‘g‘onlar, qal’a va qasrlar qurilishiga ham safarbar etganlar. Sug‘orish tarimoqlaridan qo‘shimcha daromad olishda ustalik bilan foydalanib kelganlar. Gerodot o‘z asarlarida Doroning buyrug‘I bilan Atrek daryosidan (Tajan) beshta ulkan to‘g‘on qurilganini, yerli aholi suvsiz qoldirilganligini, fuqarolar suv so‘rab, iltijo qilganligini yozib qoldirgan. So‘ngra to‘g‘onlar navbatma-navbatochishga ruxsat etiladi. Buning evaziga aholidan 12 16. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari Tarix mualimlar, das (Qadingi zamon va o‘rta talabalar va yuqori sinf o‘quvchilan uchun qo‘llanma. - TO‘qituvchil, 2021, 352 bet. 17. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М-Л.: 2015-1953. 18. www.pedagog.uz 19. www.ziyonet.uz 33 iftixor manbai bo‘lib, ko‘plab asarlarga ilhom bergan. Sak va massagetlar zamonaviy Markaziy Osiyo xalqlari uchun milliy tarix va madaniyatning ajralmas qismidir. Qozog‘istonning milliy ramzlaridan biri bo‘lib, saklarning madaniy merosini ifodalaydi. Qozog‘iston va boshqa davlatlarning gerb va bayroqlarida burgut tasviri mavjud bo‘lib, u kuch va erkinlik ramzi sifatida qadimiy sak e’tiqodlaridan kelib chiqqan. Sak va massagetlarning qahramonlik tarixlari zamonaviy milliy g‘urur va mustaqillik ruhini qo‘llab-quvvatlovchi asosiy omillardan biridir. Bahor bayramlari, hosil yig‘imlari va boshqa an’analar sak va massagetlarning tabiatga sig‘inish va mavsumiy hayot tarziga asoslangan. Bu bayramning ildizlari sak va massagetlarning tabiat sikllariga bo‘lgan hurmatida yotadi. Zamonaviy xotira marosimlari, jumladan, qabrga atir-chechaklar qo‘yish yoki alohida xotira kunlarini o‘tkazish qadimiy an’analar izidir. Markaziy Osiyodagi ba’zi joy nomlari sak va massagetlar davri bilan bog‘liq. Masalan, Sirdaryo daryosi saklarning yashash hududlaridan biri sifatida tanilgan. Sak va massagetlar madaniyatiga oid arxeologik yodgorliklar bugungi kunda turizm va madaniy merosning ajralmas qismi hisoblanadi. Sak va massagetlarning madaniyati hozirgi zamon madaniyatiga chuqur ta’sir ko‘rsatib, ularning izlari san’at, e’tiqod, folklor, urf-odatlar va milliy identifikatsiyada saqlanib qolgan. Ularning tabiatga sig‘inish, jangovar ruhiyat va boy san’at an’analari bugungi jamiyatda nafaqat tarixiy meros sifatida, balki zamonaviy madaniyatning ajralmas qismi sifatida yashab kelmoqda. Gerodotning yozishicha, skiflarda muqaddas qadah bo‘lib, unda bir yil davomida jangda dushmanlarni mahf etgan kishigina may ichish huquqiga ega bo‘lgan. Xulosa qilib aytganda, o‘zbek folklori epik syujetlarining arxaik qatlamini qadimda Tog‘li Oltoydan Kavkazortigacha bo‘lgan ulkan hududda, shu jumladan, mamlakatimizning Zarafshon vohasi, hozirgi Toshkent viloyati hamda Farg‘ona vodiysida istiqomat qilgan sak va massaget qabilalari eposi tashkil etadi. Jo‘g‘rofiy jihatdan bunday ulkan hududda yashagan sak-massaget qabilalari nomoddiy madaniyatining umumiy jihati ularning rivojlangan mifologik tasavvurlar tizimi, 31 ko‘chmanchi hayot tarzi va jangovar ruhiyat bilan bog‘liq bo‘lib, jamiyat hayotining ajralmas qismi edi. 10 Saklar va massagetlar osmon jismlarini muqaddas deb bilishgan. Quyosh hayot va qudratning ramzi sifatida alohida o‘rin tutgan. Yer (ona zamin) hosildorlik va baraka manbai deb hisoblangan. Daryolar va buloqlar muqaddas sanalib, ularga qurbonliklar keltirilgan. Hayvonlar saklar va massagetlarning diniy qarashlarida muhim o‘rin tutgan. Saklar va massagetlar o‘likdan keyingi hayotga ishonishgan va bu e’tiqod ularning dafn marosimlarida aks etgan. Ular o‘liklarni qurollar, oziq-ovqat va hatto otlari bilan birga dafn etgan, bu esa o‘liklarning narigi dunyoda ham jangovar va qudratli bo‘lishini ta’minlashga qaratilgan. Diniy marosimlarni boshqaruvchi shomonlar yoki ruhoniylar jamiyatda muhim o‘rin tutgan. Ular tabiat kuchlari bilan bog‘lanish va ilohiy marosimlarni amalga oshirish vazifasini bajargan. Tabiat kuchlarini rozi qilish yoki muhim voqealar oldidan muvaffaqiyat tilash maqsadida hayvonlar, ko‘pincha otlar yoki qo‘ylar qurbonlik qilinardi. Sak va massagetlarning dafn marosimlari ulug‘vorligi bilan ajralib turgan. Zodagonlar va jangchilar alohida tantana bilan dafn qilingan. Dafn etilgan shaxs uchun baland tepalik (kurqan) barpo etilgan. Bu tepalik o‘likning jamiyatdagi o‘rnini va nufuzini ifodalagan. Ko‘plab kurqanlarda marhum bilan birga otlarning suyaklari topilgan. Bu, otning narigi dunyoda ham xizmat qilishiga ishonch bilan bog‘liq. Sak va massagetlar bahor kelishini yangi hayot va hosildorlikning boshlanishi sifatida nishonlashgan. Bu bayramlarda tabiat kuchlariga qurbonliklar keltirilgan. Jangchilar o‘z jangovar qurollarini va kuch-qudratini namoyish qilish uchun maxsus marosimlar o‘tkazgan. Bu marosimlar jamoaning birdamligini mustahkamlashga xizmat qilgan. Nikoh marosimlari tabiat va urug‘-qabila an’analari bilan uyg‘unlashgan bo‘lib, oilaning barqarorligi va farovonligi uchun maxsus marosimlar o‘tkazilgan. 10 www.pedagog.uz 23 MAVZU : “ SAK MASSAGETLAR TARIXI ” MUNDARIJA: KIRISH.................................................................................................................3 I BOB. SAK MASSAGETLARNING SHAKLLANISHI VA IJTIMOIY HAYOTI 1.1.Sak massagetlarning kelib chiqishi va etnogenezi............................................5 1.2.Saklar va massagetlarning ijtimoiy-siyosiy tuzilmasi va boshqaruv tizimi.....15 II BOB. SAK MASSAGETLAR MADANIYATI VA DUNYO TARIXIDAGI O‘RNI. 2.1.Sak massagetlarning madaniyati va merosi.....................................................21 2.2.Sak va massagetlarning dunyo tarixidagi ahamiyati........................................25 XULOSA...............................................................................................................30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.........................................31 1 daryo vodiylari ikkala xalq uchun ham muhim strategik hudud bo‘lib, ko‘chmanchi chorvachilik va savdo uchun qulay imkoniyat yaratgan. 5 Saklar va massagetlarning jamiyati urug‘-qabila asosida tashkil topgan edi. Har bir urug‘ o‘zining boshlig‘i yoki sardori tomonidan boshqarilgan. Urug‘lar ko‘pincha birlashib, qabilalar ittifoqini tashkil qilgan. Ushbu ittifoqlar turli siyosiy va harbiy maqsadlarda shakllangan. Jamiyat uch asosiy tabaqaga bo‘lingan: Jangchilar: Jangchilar qatlami eng yuqori mavqega ega bo‘lgan. Ular jamiyatni himoya qilish va dushmanlarga qarshi janglarda qatnashgan. Chorvadorlar va dehqonlar: Bu qatlam jamiyatning iqtisodiy asosini tashkil etgan. Ular chorva boqish va ba’zan dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Hunarmandlar va savdogarlar: Jamiyatda qurol-aslaha, zeb-ziynat buyumlari ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar ham muhim o‘rin tutgan Saklar va massagetlar jamiyatida ayollar muhim mavqega ega bo‘lgan. Ayniqsa, qirolicha To’maris kabi tarixiy shaxslar ayollarning siyosiy va harbiy sohalarda faol ishtirok etganini ko‘rsatadi. Ayollar nafaqat uy-ro‘zg‘or ishlari, balki janglarda ham qatnashgan. Har bir qabila yoki urug‘ o‘zining sardori tomonidan boshqarilgan. Sardorlar harbiy qobiliyati, jasorati va tajribasi bilan ajralib turgan. Qabila sardorlari qabilaning ichki ishlarini boshqarish va boshqa qabilalar bilan munosabatlarni yo‘lga qo‘yishda muhim rol o‘ynagan. Saklar va massagetlar bir necha qabila ittifoqlarini tuzib, kuchli harbiy-siyosiy tuzilma yaratgan. Ushbu ittifoqlar asosan tashqi dushmanlarga qarshi himoyalanish yoki hujum qilish uchun shakllangan. Massagetlar tarixida To’maris qirolichasi kabi kuchli siyosiy rahbarlar paydo bo‘lgan. Ular faqat ichki boshqaruvni emas, balki xalqni birlashtirish va dushmanlarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borishda muhim rol o‘ynagan. Saklar orasida ham kuchli rahbarlar mavjud bo‘lib, ular qabilalar ittifoqini boshqarib, siyosiy va harbiy masalalarni hal qilgan. Qabila sardorlari va rahbarlari ko‘pincha qabila oqsoqollari va boshqa nufuzli shaxslar bilan maslahatlashib ish 5 Абдуллаев Н. Санъат тарихи. 1-жилд.- Т.: Ўқитувчи, 1987. 5-14, 28-30, 31-38 б. 15 yomg‘ir yog‘adi va ko‘p jangchilar o‘limdan qutqariladi. Shu bilan Baktriya daryosiga yetib oladilar. Doroning skiflar yurtiga yurishi haqida ko‘plab rivoyatlar mavjud. Ularning deyarli barchasida Doroning skiflardan yengilgani haqida hikoya qilinadi, Polien keltirgan “SHiroq” hikoyatida Doro qo‘shinlarning skiflar tomonidan tor-mor etilgani bayon qilinsa, Gerodot asarida esa skiflar bilan jangda Doroning bevosita o‘zi qatnashadi. Gerodot (Gerodot, Tarix, 1, 215) va Strabon (Strabon, Geografiya, x 1, -8) xorazmliklarni massagetlar tarkibiga kiritadilar; Doro va Kir yozuvlarida esa xorazmliklar haqidaga pirib, ular sak va so‘g‘diylar qatorida o‘lpon to‘lovchilar edi, deb aytiladi. Aftidan, massagetlar ittifoqi ko‘chmanchi ittifoq bo‘lmay, ular Xorazm podsholari hokimiyati qo‘li ostida birlashtirilgan bo‘lganlar. Bu podsholar Farasmanning avlodajdodlari bo‘lib, ular ahamoniylar yerlarining kengaytirilishidan ilgari Baktriya va Midiya bilan qo‘shni bo‘lgan Janubiy Turkmaniston vohalariga egalik qilganlar.68 Farasman elchilari Zariaspga Iskandar huzuriga ahamoniylar noibligi sifatida emas, balki o‘z mustaqilligini saqlab qolgan Xorazm siyosiy vakillari sifatida borganlar. Xorazm podsholigi mil.avva. IV asrda, podsho Farasmanning so‘zlariga qaraganda (Arrian, Iskandar Zulqarnayn Anabasisi, IV, 15), qudratli Ahamoniy davlati bilan chegaradosh bo‘lgan va chamasi o‘z chegaralarini Volgabo‘yi, shimoliy Kaspiybo‘yi hududlari tomon ham kengaytirgan. Yuqorida aytilganidek, janubiy-sharqiy Yevropa yerlarida massagetlar tomonidan skiflarning kimmeriy yerlariga siqib chiqarilishi Xorazm – massaget ittifoqining Gerodot yashagan davrgacha birlashginidan guvohlik beradi. Bu siyosiy ittifoqda, aftidan, Xorazm boshchilik qilgan. Shuning uchun ham bu yerda so‘g‘dlar va baktriyaliklarning “qoyalar” deb ataladigan istehkomlarga o‘xshash rol o‘ynagan katta magistral kanallar, katta-katta qal’alar va dehqonchilik vohalari ichida qurilgan molqo‘ra uslubidagi shaharlar vujudga kelgan. Dastlab bu tip shaharlar ikki qator qilib solingan qalindevorlar bilan o‘rab olingan katta to‘rtburchak shaklda bo‘lib, devorlar vohaga tez-tez hujum qilib turadigan ko‘chmanchilardan aholini himoya qilgan, harbiy xarakatlar vaqtida ham aholi 11 Massagetlarning malikasi To’maris Axomaniylar imperiyasining asoschisi Kir II ustidan qozongan g‘alabasi dunyo tarixida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bu voqea massagetlarning harbiy qudrati va malika To’marisning jasorati haqida ko‘plab afsonalarning yaratilishiga sabab bo‘lgan. Aleksandr Makedonskiy Saklar yashagan hududlarni zabt etishga harakat qilgan. Bu hududda yashovchi qabilalar Aleksandrning istilolariga qarshi kuchli qarshilik ko‘rsatgan. Ipak yo‘li orqali Saklar va massagetlar Xitoy, Hindiston, Eron va Yevropa o‘rtasida savdo va madaniy aloqalarning rivojlanishiga hissa qo‘shgan. Ular metallga ishlov berish, jangovar qurollarni takomillashtirish va ko‘chmanchi iqtisodiyotning samaradorligini oshirish borasida katta hissa qo‘shgan. Sak va massagetlarning tabiatga sig‘inish falsafasi boshqa xalqlarning diniy qarashlariga ta’sir qilgan. Ularning tabiatni muqaddas bilish an’analari zamonaviy ekologik ongni shakllantirishga ham ta’sir ko‘rsatgan. Kurqanlar (qabrtepaliklar) boshqa ko‘chmanchi xalqlarning dafn marosimlariga ham ta’sir qilgan va keng tarqalgan madaniy fenomen bo‘lgan. Ma’lumki, O‘rta Osiyoda yashagan qadimgi aholi folklori, xususan, sak- massaget eposi namunalarining qadimgi yunon manbalaridan, xususan, Gerodotning “Tarix” asaridan o‘rin olgan. Gerodot skiflar diyori bo‘ylab qilgan sayohatlari chog‘ida o‘zining mahalliy aholining boy og‘zaki ijodi, ayniqsa, qahramonlik va jasoratni tasvirlovchi epik asarlari bilan tanishgan. SHuning uchun ham u uz “Tarix”ida skif qabilalari hayoti bilan bog‘liq u yoki bu rivoyatni keltirishdan avval so‘zni “aytishlaricha”, “menga aytib berishlaricha”, “hikoya qilishlaricha” kabi birikmalar bilan boshlaydi. Bu esa Gerodot asarida keltirilgan skif folklori namunalari bevosita og‘zaki an’anaga borib taqalishidan darak beradi. Gerodotning “Tarix” asarida keltirilgan “skif hikoyalari”ning negizi folklorga borib bog‘lanishini D.S.Raevskiy va L.A.Lelekovlar ham qayd etishgan. O‘zbek xalq ijodidagi epik syujetlar va an’anaviy motivlarning tarixiy asoslarini aniqlashda qadimgi yozma manbalar orqali saqlanib qolgan arxaik folklor namunalari yoki ularning qoldiq holidagi ko‘rinishlarini qiyosiy tahlil qilish substrat hodisalarning ham ahamiyati kattadir. Sak-massaget qabilalari eposining 26 ularning diniy e’tiqodida muhim o‘rin tutgan. Jangchilarning jasorati va qahramonliklari ular orasida alohida hurmat qilingan. Ayrim sardorlar va qirolichalar ilohiylashtirilgan. Diniy marosimlar hayotning turli jabhalariga bag‘ishlangan bo‘lib, ular orasida jangchilarning qasamyod qilishlari va o‘liklarni ko‘mish marosimlari alohida o‘rin tutgan. Saklar va massagetlar asosan ko‘chmanchi bo‘lganlari sababli yengil ko‘chiriladigan chodirlarda yashagan. Bu chodirlar mato yoki teridan yasalgan. Ularning kiyimlari iqlim va hayot tarziga moslashgan. Erkaklar jangovar liboslar kiygan bo‘lsa, ayollar bejirim naqshli kiyimlar kiygan. Ko‘chmanchi hayot tarziga mos ravishda ular asosan go‘sht, sut mahsulotlari va bug‘doydan tayyorlangan ovqatlar iste’mol qilgan. Sak va massagetlar turli musiqa asboblarini ishlatgan, jumladan, kamonli cholg‘ular va do‘mbira singari asboblar. Ularning folklorida qahramonlik eposlari, jangchilarning jasorati va tabiiy kuchlar bilan bog‘liq afsonalar keng tarqalgan. Saklar va massagetlar o‘z jangchilarini alohida hurmat bilan ko‘mgan. Ko‘pincha ular jangchilarni qurollari va otlari bilan birga dafn etgan. Ular tabiat va hosil bayramlarini nishonlagan. Bunday bayramlar turli diniy marosimlar bilan boyitilgan. Saklar va massagetlarning ijtimoiy hayoti qat’iy tabaqalanish asosida tashkil etilgan bo‘lib, jangchilar, chorvadorlar, hunarmandlar va diniy rahbarlar muhim qatlamlarni tashkil qilgan. Ularning madaniy hayoti esa ko‘chmanchi turmush tarziga, tabiatga sig‘inish e’tiqodlariga va boy san’at an’analariga asoslangan. Hayvonot olamini tasvirlashga yo‘naltirilgan san’at uslubi va jangchilarga alohida hurmat madaniy hayotining muhim jihatlaridan biri bo‘lgan. II BOB. SAK MASSAGETLAR MADANIYATI VA DUNYO TARIXIDAGI O‘RNI. 2.1.Sak massagetlarning madaniyati va merosi. Saklar va massagetlar o‘zlarining boy madaniyati va moddiy merosi bilan qadimiy dunyo xalqlari orasida alohida o‘rin egallaydi. Ularning madaniyati ko‘chmanchi hayot tarzi, diniy e’tiqodlari va san’at uslublari bilan chambarchas 20 bog‘liq bo‘lgan. Bugungi kunda arxeologik topilmalar orqali bu xalqlarning hayoti va madaniyati haqida ko‘plab ma’lumotlar olinmoqda. Arxeologik qazishmalar davomida saklar va massagetlarga oid turli yodgorliklar topilgan. Ushbu topilmalar ularning kundalik hayoti, diniy e’tiqodlari va san’ati haqida muhim ma’lumot beradi. Sak va massagetlarning dafn marosimlari bilan bog‘liq kurqanlar (qabr tepaliklari) eng muhim arxeologik topilmalardan biridir. Bu kurqanlar ko‘pincha zodagonlar yoki jangchilar uchun barpo etilgan. Issiqqo‘l kurqani (Qozog‘iston): Bu yodgorlikda topilgan oltin buyumlar va zeb-ziynatlar saklarning boy madaniyatini aks ettiradi. Ayniqsa, "Oltin odam" topilmasi saklar san’ati va ijtimoiy hayotining yorqin namunasidir. Ushbu hududda topilgan kurqanlarda zodagonlarning jasadlari bilan birga qurol-yarog‘lar, zeb- ziynatlar va uy hayvonlari qoldiqlari aniqlangan.Qabrlarda ko‘pincha jangchilarning qurollari, otlarining suyaklari va marosim buyumlari topilgan. Bu topilmalar sak va massagetlarning o‘likdan keyingi hayotga ishonchlarini aks ettiradi. 9 Saklar va massagetlar metallga ishlov berish bo‘yicha yuqori mahoratga ega bo‘lgan. Oltindan yasalgan hayvon tasvirlari (zoomorf uslub) ular orasida keng tarqalgan. Poyafzal bezaklari, qo‘l soatlari, va qurol buyumlari saklarning san’atga bo‘lgan yuksak qiziqishini ko‘rsatadi. Qozog‘istonda topilgan Tilla kiyim (Oltin odam) bu madaniyatning yorqin namunasi hisoblanadi. Ko‘chmanchi hayotga mos ravishda oddiy, ammo mustahkam sopol idishlar keng tarqalgan. Idishlar ustiga chizilgan naqshlar ularning estetik didini va diniy tasavvurlarini aks ettirgan. Ba’zi sopol buyumlarda tabiat va hayvonot olamining tasvirlari uchraydi. Sak va massagetlarning jangovar qurollari, jumladan, kamonlar, nayzalar, qilichlar va qalqonlar topilgan. Ular nafaqat harbiy kuch, balki badiiy ishlov berish jihatidan ham yuqori darajada bo‘lgan. Metall sovutlar va dubulg‘alar jangchilarning o‘z himoyasiga qanchalik e’tibor berganini ko‘rsatadi. Saklar va 9 Amir Temur Ko‘ragon Zafar yo‘li. Nashrga tayyorlovchi B. Ahmedov - T: Nur, 2022, -40 bet. 21 ko‘chmanchi “tur” qabilalarning siyosiy birlashmasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar keng yoritilgan, ammo bu masala hozirgi kunga qadar bahsli bo‘lib, o‘z yechimini topmagan; – sovet davri tarixshunosligida O‘rta Osiyo hududlaridagi ko‘chmanchilarning ilk davlatlari Qadimgi SHarq tsivilizatsiyalari ta’sirida paydo bo‘lgan degan fikrni bildirib, ularning shakllanishida bir – biriga bo‘lgan dushmanlik, qarama - qarshilik boshqaruv va davlatning vujudga kelishini taqozo qilganligi qayd etilgan. Ammo, Qadimgi SHarqda sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlarni qiyoslash, to‘g‘ridan-to‘g‘ri O‘rta Osiyo sharoitiga ko‘chirish tarixiy nuqtai nazardan bahsli masala hisoblanadi; – XX asrning 80-yillari oxirlariga kelib, O‘rta Osiyoning ko‘chmanchi chorvadorlar hududlarida davlatchilikning shakllanishi jarayoni mintaqaning shimoliy viloyatlarida ilk temir davrida boshlandi, deb ta’kidlandi va ilk davlatlar rivojlanishining davrlashtirilishi yangi ma’lumotlar asosida ko‘rib chiqildi.Umuman olganda, mintaqa, jumladan, O‘zbekistonning zamonaviy tarixshunosligida qadimgi ko‘chmanchilarning boshqaruv tizimi va ilk davlatchilik muammolari bilan maxsus shug‘ullanayotgan mutaxassis olimlarning miqdori yetarli emas. 1.2.Saklar va massagetlarning ijtimoiy-siyosiy tuzilmasi va boshqaruv tizimi. Saklar va massagetlar qadimgi Markaziy Osiyoda yashagan ko‘chmanchi xalqlar sifatida o‘ziga xos ijtimoiy-siyosiy tuzilishga ega bo‘lgan. Ularning boshqaruv tizimi ko‘chmanchi chorvachilikka moslashgan bo‘lib, urug‘-qabila asosida shakllangan. Quyida ularning ijtimoiy hayoti va siyosiy boshqaruv tizimi haqida batafsil ma’lumot keltiriladi. Massagetlar yashagan hududlar asosan yarim cho‘l va dasht bo‘lib, ular chorvachilik va ovchilik uchun qulay edi. Amudaryo va Sirdaryo vodiysidagi suv manbalari ularning ko‘chmanchi hayot tarzini qo‘llab-quvvatlagan. Saklar va massagetlar yashash joylarining bir qismi bir-biriga tutash edi. Ikkala xalq ham Orol dengizi va Kaspiy dengizi atrofida joylashgan keng hududlarni egallagan. Bu 14 qo‘shimcha ravishda yig‘im undiri bolinadi. Ahamoniylar davrida viloyatlarni boshqarish – qabila boshliqlari va mahalliy hukmdorlarning bevosita o‘zlariga topshirilgan. Eron shohlari ularni mumkin qadar o‘z ta’siriga olishga harakat qiladilar. Shu maqsadda mahalliy hukmdorlarga katta imtiyozlar berilgan edi. Ma’lumki, saklar va xorasmiylar alohida satraplik asosida Eron davlatiga soliqlar to‘lab turgan. Doro I Xorazm va saklarning yuzaki qaram ekanligini hisobga olib, miloddan avvalgi 512 yilda Shimoliy Qora dengiz bo‘yidagi skiflar ustiga yurish uyushtiradi. Bundan maqsad skiflarning orqa tomoniga o‘tib olib, so‘ngra Kaspiy va Orol dengizi orqali Xorazmga, Saklar va derbeklarga zarba berish va shu yo‘l bilan imperiya chegarasini Orol, Kaspiy va Shimoliy Qora dengiz sohillarigacha kengaytirish edi. Bizga yuqorida keltirib o‘tganimizdek, Doroning skiflar ustiga yurishi natija bermaydi.Demak, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, sak-massaget ittifoqiga kirgan qabilalarning yashash tarzi, kundalik mashg‘ulotning o‘ziga xosligi hududining geografik jihatdan joylashuviga, tabiiy iqlim sharoitiga bog‘liq holda yuzaga kelgan. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning mavjudligi taraqqiy qilib borishi samarasida dastlabki siyosiy birlashmalar ko‘rinishi shakllana boshlagan. O‘rta Osiyo ko‘chmanchi qabilalarida qabilaviy uyushmalarning vujudga kelishi yoki ilk davlatchilik muammosining o‘rganilishi natijalari yuzasidan quyidagicha xulosalarga kelish mumkin: – XX asrning 30-yillariga qadar G‘arb tarixshunosligida asosan Baqtriya va Xorazm davlati masalasi tahlil topib, ko‘chmanchi qabilalarida qabilaviy uyushmalarning vujudga kelishi yoki ilk davlatchilik muammosiga deyarli e’tibor qaratilmagan; – sovet davri tarixshunosligida ushbu masala yozma va arxeologiya ma’lumotlarining qiyosiy tahlili asosida o‘rganilgan bo‘lib, bir guruh olimlar tomonidan Ahamoniylar davriga qadar O‘rta Osiyoning keng dasht va cho‘l zo‘nalarida ko‘chmanchi qabilaviy konfederatsiya tipidagi davlatining rivojlanganligi tan olingan; – XX asrning 60-80-yillarida nashr etilgan turli adabiyotlarda “Avesto”da tilga olingan Franrasyon, Ashtarvant, Arjatasp boshliq 13 Forslarning saka-tigrauxadamalar ustiga yurishi haqida tarixchi Polien (mil.avv. II asr) “Harbiy hiylalar” asarida to‘xtalib o‘tdi. Bu asarda yana O‘rta Osiyoda yashagan skiflar va sak qabilalarining tadbirkor bo‘lganligi haqida ham ma’lumotlar bor. SHuningdek, asardagi ma’lumotlar qaralsa, Doro birinchi bo‘lib, qo‘l ostidagi xalqlarga o‘zini yomon ko‘rsatmaslik uchun soliq hajmini aniqlash va uni yig‘ishnixokimlarga topshirganligini guvohi bo‘lamiz. Doro saklarni darhol yengishiga ko‘zi yetmagan. Ularni aldash uchun qarorgohini o‘z joyidan ko‘chirmaydi. Qarorgohda necha jangchini qoldirib, ularga kechasi bir-necha joyga gulxan yoqishni buyurib, o‘zi asosiy qo‘shin bilan chekinadi. Keyinchalik sak qabilalari bu Doroning hiylasi ekanligini sezishadi. Biroq endi Doroni quvib yetish qiyin edi. Saklarning bir otryadini qo‘lga olgan Doro o‘z jangchilariga ularning kiyimlarini kiydirib, saklar oldiga jo‘natadi. Bularni saklar yordamga kelgan do‘stlarimiz deb kutib oladilar. Shunday qilib, saklarning qolgan otryadi hamtor- mor qilinadi. O‘zbek xalqi og‘zaki ijodida afsona deb nomlanadigan “SHiroq” hikoyati ham Polien asari orqali bizgacha yetib kelgan. Unda hikoya qilinishicha, Doro saklarni o‘ra bolganida, ularning sarkardalari Sak esfar, Omarga va Famirn so‘z aro maslaxatga to‘planishadi. Shu daularga Shiroq degan otboqar kelib, agar mening balalarimga uy va ko‘p pul bersalaring Men Doro qo‘shinlarini yolg‘iz o‘zim yo‘q qilaman, deydi. Saklar bunga rozi bo‘lishadi. Shiroq shu yerda yoqpichoq bilan burnini, qulog‘ini va boshqa joylarini kesib, yo‘lga tushadi va Doro huzuriga achinarli ahvolda kirib kelib, meni shu ahvolga solgani uchun saklardan o‘ch olishim kerak, buning uchun sizlarga yordam beraman, deydi. Doro uning gapiga ishonadi.Shunday qilib, Doro qo‘shiniga yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lib, ularni uzoq bir cho‘lga boshlab boradi. U yerda na bir suv, na bir daraxt bor edi. Harbiy boshliq Ranosbat SHiroqdan “Bizni qaerga olib kelding?”- deb so‘raydi. Shunda Shiroq kulib deydi: “Men sizlarni yengdim. Bu bilan ham yurtlarim saklarga yordam berdim.” Buni eshitgan Ranasbat darhol Shiroqning boshini tanidan judo qiladi. Shunda Doro Apollonga: “suv yetkaz”, -deb iltimos qiladi. Shundan so‘ng, cho‘lga 10 Saklar va massagetlarning diniy e’tiqodlari va urf-odatlari tabiatga sig‘inish, hayvonlar kulti va o‘likdan keyingi hayotga ishonch asosida shakllangan. Ularning diniy marosimlari jamiyatni birlashtirish, tabiat kuchlariga hurmat ko‘rsatish va hayotning muqaddasligini ulug‘lashga qaratilgan edi. Bugungi kunda bu qadimiy e’tiqodlar va urf-odatlarning izlari mintaqaning madaniy va diniy merosida saqlanib qolgan. Sak va massagetlarning boy madaniyati, urf-odatlari va san’ati bugungi Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyatida sezilarli iz qoldirgan. Ularning e’tiqodlari, turmush tarzi va estetik qadriyatlari zamonaviy jamiyatda turli ko‘rinishlarda aks etmoqda. Sak va massagetlarning tabiatga sig‘inish an’analari bugungi zamon madaniyatida saqlanib qolgan. Bahor va yangi hayot boshlanishi nishonlanadigan bu bayram sak va massagetlarning bahor marosimlariga borib taqaladi. Hozirgi jamiyatda daraxt ekish, hayvonlarni himoya qilish kabi odatlar qadimiy e’tiqodlarning davomidir. Dafn marosimlaridagi ayrim an’analar, masalan, o‘lik bilan birga muhim buyumlarni qo‘yish, qadimiy kurqan madaniyatining zamonaviy ko‘rinishlaridan biridir. Sak va massagetlarning hayvonlar tasviridan foydalanish san’ati zamonaviy xalq amaliy san’atida keng tarqalgan. Hayvonlar shakllaridagi zeb-ziynatlar, bilakuzuk va tumorlar qadimiy sak san’atining davomidir. Gilamlar, matolar va sopol idishlardagi naqshlar hayvon va tabiat tasvirlariga asoslangan. Saklarning oltin buyumlari va zargarlik san’ati zamonaviy zargarlik mahsulotlarida o‘z aksini topgan. Ayniqsa, "Oltin odam" topilmasi bugungi kunda milliy o‘zlikni ifodalovchi ramz sifatida talqin qilinadi. Sak va massagetlar dunyo tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘chmanchi xalqlardir. Ularning harbiy qudrati, madaniyati va savdo aloqalari boshqa sivilizatsiyalar rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ular Sharq va G‘arb o‘rtasidagi aloqalarni shakllantirgan, ko‘chmanchi madaniyatni rivojlantirgan va tarixda o‘z nomlarini abadiylashtirgan xalqlardan biridir. 2.2.Sak va massagetlarning dunyo tarixidagi ahamiyati. 24 Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2 ta reja, 4 xulosa, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. SAK MASSAGETLARNING SHAKLLANISHI VA IJTIMOIY HAYOTI 1.1.Sak massagetlarning kelib chiqishi va etnogenezi Saklar va massagetlar qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari bo‘lib, ular asosan ko‘chmanchi chorvadorlik bilan shug‘ullangan. Ularning kelib chiqishi va etnogenezi haqida turli tarixiy, arxeologik va lingvistik manbalar mavjud. Saklar Eron tilli ko‘chmanchi qabilalar bo‘lib, asosan miloddan avvalgi 1- ming yillikda Yevrosiyo dashtlarida yashagan. Ular haqida birinchi marta qadimgi fors yozuvlarida "Saka" deb tilga olingan. Shuningdek, Gerodot ularni "skiflar" bilan bir guruhga kiritadi. Saklar hozirgi Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Turkmaniston hududlarida yashagan. Ularning ayrim guruhlari Sirdaryo, Orolbo‘yi va Pomir tog‘lari atrofida ko‘chib yurgan. Saklarning etnik tarkibi turli xalqlarning qo‘shilishidan shakllangan. Ular Eron tilli bo‘lsa-da, keyinchalik turkiy xalqlar bilan aralashib, turkiylashgan. Massagetlar ham Eron tilli xalqlar guruhiga kiradi. Ular miloddan avvalgi 6-5 asrlarda yashagan va asosan Xorazm, Sirdaryo va Amudaryo hududlarida joylashgan. Massagetlar ko‘pincha Orol dengizi va Kaspiy dengizi atrofida yashagan. Qadimgi yunon manbalarida ularning jangovar qobiliyati va ko‘chmanchi hayoti haqida ko‘plab ma’lumotlar keltirilgan. Massagetlar tarixida To’maris ismli qahramon ayol qirolichasi mashhur. U Fors shohi Kir II ga qarshi kurash olib borgan va uni mag‘lub qilganligi haqida afsonaviy hikoyalar mavjud. Ikkala xalq ham ko‘chmanchi hayot tarzini olib borgan va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Saklar va massagetlar o‘z jangchilik qobiliyatlari bilan mashhur bo‘lgan. Ular otliq qo‘shinlarni mohirlik bilan boshqargan. Asosan Eron tillarida gaplashgan, ammo keyinchalik turkiy xalqlar bilan aralashgan. Saklar haqida Ahamoniylar sulolasining Behistun bitiklarida, Gerodotning "Tarix" asarida va 4 boshqa qadimgi yunon manbalarida ma’lumotlar uchraydi. Massagetlar esa asosan yunon va fors tarixchilarining asarlarida tilga olinadi. Saklar va massagetlar qadimgi dunyoning ko‘chmanchi xalqlari bo‘lib, ularning tarixi Markaziy Osiyo xalqlarining etnogenezida muhim rol o‘ynagan. Ular Eron tilli bo‘lishiga qaramay, keyinchalik turkiy xalqlar bilan yaqin aloqada bo‘lib, madaniy va etnik jihatdan aralashib ketgan. Saklar va massagetlarning turkiy xalqlar bilan bog‘liqligi haqidagi nazariyalar ilmiy muhokamalar va tadqiqotlar mavzusi bo‘lib kelmoqda. Bu masala asosan tarixiy, lingvistik va arxeologik dalillarga asoslanadi. Quyida bu bog‘liqlik haqidagi asosiy nazariyalar va ularni qo‘llab-quvvatlovchi omillarni ko‘rib chiqamiz: Eron tilli kelib chiqish nazariyasi: Saklar dastlab eron tilli bo‘lgan ko‘chmanchi xalq sifatida qaraladi. Ular Eron tillarida gaplashgan va Zardushtiylik kabi eroniy madaniy elementlarga ega bo‘lgan. Saklar va turkiy xalqlar geografik yaqinlikda yashagani sababli, turkiy xalqlar bilan aralashuv natijasida saklarning ayrim guruhlari turkiylashgan. 2 Miloddan avvalgi oxirgi asrlar va milodiy dastlabki asrlarda turkiy qabilalarning Yevrosiyo dashtlariga keng tarqalishi natijasida saklar madaniy va lingvistik jihatdan turkiy ta’sirga uchragan. Ba’zi arxeologik qazishmalarda saklarning qoldiqlarida turkiy xalqlarga xos bo‘lgan antropologik xususiyatlar aniqlangan. Saklar yashagan hududlarda turkiy tillarning keng tarqalganligi ular bilan turkiy xalqlar o‘rtasidagi aloqa bo‘lganini ko‘rsatadi. Saklarning ayrim qabilalari turkiy tilda so‘zlashgan yoki ikki tillilik holati bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Massagetlar eron tilli xalq sifatida tanilgan bo‘lsa-da, ular yashagan hududlar (Sirdaryo, Orolbo‘yi, Kaspiy dengizi atrofidagi hududlar) turkiy qabilalarning ko‘chish yo‘nalishida joylashgan edi. Qadimgi tarixiy manbalarda massagetlar ko‘pincha boshqa turkiy yoki turkiy tillarga yaqin bo‘lgan qabilalar bilan bog‘liq holda tasvirlanadi. 2 Бойназаров Ф. Средная Азия в античном периоде. – Т., 1991.С.242. 5 fanda “hayvon uslubi” deb nom olgan mifopoetik tasviriy san’at usulini yaratganligi hamda qahramonlik, mardlik va jasoratni kuylovchi yirik epik asarlarni o‘z ichiga olgan eposlar silsiga ega bo‘lganligi bilan belgilanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Матниёзов М., Сотлиқов А. Жаҳон тарихи ва маданиятида Хоразм. – Урганч, 1999.Б. 5. 2.Бойназаров Ф. Средная Азия в античном периоде. – Т., 1991.С.242. 3.Толстов С.П. Древный Хорезм. – М., 1948.С.42. 4.Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. –Т., 1996. Б. 27. 5.Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник таризи. – Т., 2007. Б. 139. 6. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikası Prezidentining farmoni O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil. 7. Mirziyoyev Sh.M. "Qonun ustuvorligi inson manfaatlarini ta'minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. "O‘zbekiston", 2017-yil. 8. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. 1-жилд.- Т.: Ўқитувчи, 1987. 5-14, 28-30, 31- 38 б. 9. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. –М.: Искусство, 1982. 10. Культура и искусства народов Средней Азии в древности и средневековье.-Т., 1978. 11. Ташкенбаев Н.Х., Сулейманов Р.Х. Культура древнекаменного века долины Зарафшан. – Т., 1980. 12. Ртвеладзе Э.В. Великий Шелковый путь. Энциклопедический справочиник. Древность и ранее средневековье. -Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1999. -280 с. 13. Пидаев Ш. Сирли Кушонлар салтанати. –Т., 1991. 14. Ahmedov Bo‘nboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlar tanx fakultetlari uchun qo‘llanma-Mas ul muharrir H.Ziyoev - T: O‘qituvchi, 2023, - 432 bet 15. Amir Temur Ko‘ragon Zafar yo‘li. Nashrga tayyorlovchi B. Ahmedov - T: Nur, 2022, -40 bet. 32 Saklar va massagetlar jamiyatida har bir erkak jangchi sifatida tayyorlangan. Yosh bolalikdan ot minish, kamondan otish va jangovar harakatlarga o‘rgatilgan. Jangchilarning ko‘pchiligi oilaviy va qabila tuzilmasida harbiy mas’uliyatga ega bo‘lgan. Ularning harbiy kuchining asosi otliq askarlardan iborat edi. Bu jangchilarning tezkorligi va harakatchanligi ularga dushmanlarni yengishda katta ustunlik bergan. Otliq askarlar uzoq masofadan kamon otish va tezkor hujumlarni amalga oshirishda ustun bo‘lgan. Sak va massaget jangchilari kamon bilan mohirona ishlagan. Ularning o‘q-yoylari yengil va uzoq masofaga otish uchun moslashtirilgan edi. Jangchilarning asosiy qurollaridan biri qisqa qilich va nayza bo‘lgan. Bu qurollar yaqin janglarda samarali ishlatilgan. Himoya vositalari sifatida yog‘och, teri yoki bronzadan yasalgan qalqonlar, shuningdek, metall yoki teridan yasalgan sovutlardan foydalanganlar Saklar va massagetlar muntazam harbiy mashqlar o‘tkazib, jangchilarning jangovar qobiliyatini doimiy ravishda oshirib borgan. Geografik sharoitlarga moslashgan holda tog‘li hududlarda ham, keng dashtlarda ham jang qilishga qodir edilar Saklar va massagetlar dushmanlarni charchatish va o‘zlariga qulay sharoitda jang qilish uchun tezkor hujum va chekinish taktikasidan foydalangan. Ular keng hududlarda harakatlanib, dushmanni o‘z hududiga chuqur kirishga majbur qilgan, so‘ng esa to‘satdan hujum qilgan. Ular tezkor reydlar o‘tkazib, dushmanni kutilmaganda zarba bilan yo‘q qilgan. Bu taktika ayniqsa ko‘chmanchi xalqlar o‘rtasidagi janglarda samarali bo‘lgan. Dushmanni aldash maqsadida ataylab chekinish taktikasini qo‘llaganlar. Bu usulda dushman sak va massaget jangchilarining ortidan quvib, qopqonga tushgan. Otliq askarlar tez harakatlanib, dushman saflariga bir vaqtning o‘zida ko‘plab o‘q otib, ularni parokanda qilgan. Bu taktika katta qo‘shinlarni mag‘lub etishda muhim rol o‘ynagan. Saklar va massagetlar jangni o‘zlariga qulay hududlarda o‘tkazishga intilgan. Tog‘li yoki cho‘l hududlarida ular tabiiy sharoitlardan ustalik bilan foydalangan. Massagetlar 17 mohiyati va xarakteriga ko‘ra qahramonlik dostonlaridan iborat bo‘lganligini T.Mirzaev va B.Sarimsoqovlarning “qadimgi massaget va sak qabilalarining eposi qahramonlik eposi xarakterida bo‘lib, ularda vatanparvarlik, mardlik, vafodorlik kabi xislatlar ulug‘langan”, degan fikri ham tasdiqlaydi. Folklorshunos‒ M.Qo‘shmoqov ham “Gerodot “Tarix”ida ham qahramonlik eposining toji – alp xotun xarakteri balqib turadi”, deb yozadi. Darhaqiqat, qadimgi O‘rta Osiyoning ‒ jo‘g‘rofiy tuzilishiga nazar tashlasak, juda sersuv bo‘lgan Amudaryo hozirgi Uzboy sho‘rxokligi orqali Kaspiy dengiziga quyilgan paytda uning o‘ng sohilidagi hudud Turon, chap qirg‘og‘idan boshlanadigan yerlar esa Eron deb atalganligini ko‘ramiz. YUnon mualliflarining tarixiy asarlarida ham qadimgi turonliklar, shu jumladan, sak, massaget qabilalarining bosqinchilik maqsadida qo‘shin tortib kelgan Eron shohi Kirga qarshi olib borgan mardonavor kurashi bayon qilingan lavhalar ko‘p keltirilgan. Demak, o‘z yurtining ozodligi va hurligini hamma narsadan ustun qo‘ygan sak va massaget qabilalarining turmush tarzi, orzu- intilishlari, vatanparvar o‘g‘il-qizlarining mardligi tasvirlangan epik asarlar ham qahramonlik eposi tarzida kuylangan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Sak eposi o‘zining mohiyati qahramonlik xarakteriga ega bo‘lgan, degan ilmiy farazni ilgari surgan o‘zbek folklorshunoslari T.Mirzaev va B.Sarimsoqovlar “ana shu qahramonlik xarakterining haqqoniyligini tasdiqlovchi bironta epos namunasi bizga qadar yetib kelganmi?” degan savolga shunday javob berar ekanlar, “Ha, yetib kelgan. Lekin eposga xos u relikt ham aynan epos shaklida emas, balki mazmunan yetib kelgan”, deb yozadilar hamda o‘zbek folklorida mavjud bo‘lgan “Oysuluv” garchi doston shaklida keyinroq yuzaga kelgan bo‘lsa- da, biroq o‘zining hayotiy-tarixiy asoslari bilan To‘maris afsonasiga borib taqalishini” qayd etadilar. Darhaqiqat, sak-massagetlar mifologiyasi va epik an’analarining izlari turkiy xalqlar, shu jumladan, o‘zbek folklorida ham ko‘p uchraydi. “Go‘ro‘g‘li” turkumiga mansub o‘zbek xalq dostonlarida qahramon o‘zining qirq yigitlarida birortasini u yoki bu yumush bilan safarga jo‘natishdan avval ularga bir kosa may tutadi. SHunda yigitlar orasidan chiqqan eng botir va jasuri ana shu kosani olib 29 massagetlarning moddiy madaniyati ko‘chmanchi turmush tarziga moslashgan bo‘lib, ularning san’at, me’morchilik va kundalik hayot buyumlarida aks etgan. Saklar va massagetlarning san’atida hayvonlar tasviri muhim o‘rin tutgan. Ular hayvonlarni ramziy ma’noda ishlatib, qudrat va kuchni ifodalagan. Qoplon, bo‘ri, ot va burgut kabi hayvonlarning tasvirlari oltin va bronzadan yasalgan buyumlarda ko‘plab uchraydi. Liboslarda turli naqshlar va bezaklar qo‘llangan. Ayniqsa, zodagonlar oltin va kumushdan yasalgan buyumlar bilan bezangan. Tilla va kumush bilakuzuklar, soch taqinchoqlari, va bo‘yin tasmalar keng tarqalgan. Ko‘chmanchi turmush tarzi tufayli doimiy inshootlar kam uchraydi, ammo vaqtinchalik qo‘rg‘onlar va diniy marosim joylari arxeologlar tomonidan aniqlangan. O‘tovlar (chodirlar) ularning yashash joylari bo‘lib, ular o‘zining qulayligi va ixchamligi bilan ajralib turgan. Saklar va massagetlarning moddiy madaniyati bugungi kunda Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va san’atining ajralmas qismidir. Ularning zoomorf uslubi bugungi kungacha saqlanib qolgan. Markaziy Osiyo xalqlari san’atida hayvon tasvirlari hanuz dolzarbdir. Saklar va massagetlar qoldirgan yodgorliklar ularning turmush tarzi, ijtimoiy hayoti va diniy e’tiqodlarini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Ularning madaniyati Markaziy Osiyodagi boshqa qadimiy davlatlar va xalqlar bilan aloqador bo‘lib, tarixiy integratsiyaning ko‘rinishi sifatida baholanadi. Saklar va massagetlarning madaniyati boy va rang-barang bo‘lib, ularning san’ati, urf-odatlari va moddiy yodgorliklari orqali namoyon bo‘ladi. Arxeologik topilmalar, jumladan, kurqanlar, oltin buyumlar, sopol idishlar va jangovar qurollar, ularning yuqori badiiy mahorati va rivojlangan madaniyatidan dalolat beradi. Bugungi kunda ularning moddiy madaniy merosi nafaqat tarixiy, balki madaniy jihatdan ham qimmatli hisoblanadi. Saklar va massagetlar o‘zlarining diniy e’tiqodlari va urf-odatlarida tabiat bilan uyg‘unlikda yashagan, tabiat kuchlariga sig‘ingan va o‘z e’tiqodlarini marosimlar orqali namoyon qilgan. Ularning diniy qarashlari va urf-odatlari 22 Massagetlarning eroniylar ustidan qozonilgan g‘alabasi ularning jangovorligini yana bir bor isbotladi. Tashqi xavf-xatar, bosqinchilarning ayovsiz hujumi O‘rta Osiyo siyosiy maydonida ko‘chmanchi qabilalarning yagona ittifoqqa jipslashishini taqozo etgan. Muarrix Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar, xususan, massagetlar Quyoshga, Yerga sajda qilganlar.Gerodot massagetlarning vatanparvarlik jihatlari ustun darajada tasvirlangan. Ularda yana o‘zaro hamjihatlik ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki bu kurashda massagetlarning yolg‘iz o‘zi xarakat qilmagan, ularga shu ittifoqqa kirgan saklar va derbiklar tezda kelib qo‘shilganlar. Yunon mualliflari ma’lumotlarida saklar podshosi Amorg 20 ming kishilik otliq qo‘shin bilan yordamga kelganligi to‘g‘risidagi qaydlar mavjud. Strabonning ma’lumot berishicha, skiflarning asosiy qabilalaridan biri doy (dax)lar bo‘lib, Janubiy Turkmaniston hududida, Kaspiy dengizining sharqiy qismida yashaganlar. Demak, miloddan avvalgi VII-V asrlarda ularning shimoliy sharqida, Orol dengizining janubiy sohillarida sak-massaget qabilaviy ittifoqi harbiy siyosiy boshqaruv asosida kun kechirmoqda edi. Ya’ni, Xorazm xududida atasiylar, derbiklar, alanlar, saklar, xarasmiylar, qang‘lilardan iborat sak-massaget qabilalar ittifoqi (konfederatsiya) mavjud bo‘lib turgan. Bu ittifoqqa kirgan har bir qabila o‘z dohiysiga ega bo‘lgan. Xorazm vohasida istiqomat qiluvchi sak- massagetlarning ittifoqini Xorasmiylar boshqargan. Mana shu etnik guruhlar Xorazm vohasi aholisining qadimgi ildizlarini tashkil etgan. Xorazm xalqining etnogenezida asosan ikki etnik element – turkiy va forsiy-tojik elementlari qatnashgan. Abu Rayxon Beruniyning ta’kidlashicha, turkiy qabilalar Xorazmning eng qadimiy etnik guruhlardan bo‘lib, Xorazm xalqi o‘sha etnosdan kelib chiqqan. Shuning uchun ham ular qadimgi turkiy qabilalarni o‘zlarining ajdodlari deb hisoblaydilar. Vaholangki, cho‘l-qum zonasida yashagan aholi yarim, ko‘chmanchi, yarim o‘troq bo‘lib, chorvachilik, ovchilik ishlari bilan shug‘ullanishgan. Sak ittifoqiga mansub aholi esa Iskandar Zulqarnayn istilosigacha Sirdaryoning quyi oqimida yashagan bo‘lsa, keyinchalik Karki Xalif, Shimoliy Afg‘oniston yerlariga ko‘chib o‘tganlar. Strabon ularni, yuqorida qayd qilib o‘tganimizdek, “dax”, “day”, “dev” nomlari bilan ataydi. Qadimgi Xitoy 8 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi tarixda sak va massaget xalqlari o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan. Ular Markaziy Osiyo hududida yashagan ko‘chmanchi qabilalar bo‘lib, nafaqat o‘z hududlarini, balki dunyoning turli davlatlari bilan aloqalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynagan. Bugungi kunda ushbu xalqlarning tarixi va madaniyatini o‘rganish ilmiy jihatdan dolzarbdir, chunki ular Yevroosiyo tarixining ajralmas qismi bo‘lib, o‘sha davrning siyosiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Mazkur mavzuning dolzarbligi, birinchidan, sak massagetlarning qadimgi tarixdagi o‘rnini chuqurroq anglash zaruratida namoyon bo‘ladi. Ularning boshqaruv tizimi, harbiy salohiyati va madaniy merosi bugungi kunda ham ko‘plab tadqiqotchilarni qiziqtiradi. Ikkinchidan, sak va massagetlar tarixi o‘zbek xalqi va umuman Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va etnogenezini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Sak massagetlar - qadimgi Markaziy Osiyo hududida yashagan ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar ittifoqi bo‘lib, ular eramizdan avvalgi I ming yillikda tarixiy manbalarda tilga olinadi. Ular asosan hozirgi Qozog‘iston, O‘zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston hududlarida joylashgan bo‘lib, o‘z davrida qudratli jangovar qabilalar sifatida mashhur bo‘lgan. 1 Sak massagetlar qadimgi fors va yunon manbalarida turli nomlar bilan qayd etilgan. Masalan, qadimgi yunon tarixchisi Gerodot ularni "massagetlar" deb atab, ularning qudratli jangchilar ekanini alohida ta’kidlaydi. Fors shohlari Doro I va Kir II davridagi yozuvlarda esa ular "saklar" deb atalgan va turli hududiy bo‘linmalarga ega bo‘lganligi qayd etilgan. Sak massagetlarning asosiy iqtisodiy faoliyati chorvachilik bo‘lib, ular ot, qo‘y va tuya boqish bilan shug‘ullangan. Shu bilan birga, ular savdo va dehqonchilikka ham e’tibor qaratgan. Ularning harbiy qudrati ko‘chmanchi hayot 1 Матниёзов М., Сотлиқов А. Жаҳон тарихи ва маданиятида Хоразм. – Урганч, 1999.Б. 5. 2 xususan, o‘zbek xalqining qadimgi ajdodlari hisoblanadi. Asosan, ko‘chmanchi chorvadorlik, yarim o‘troq va o‘troq dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan sak va massaget qabilalari uyushmasiga kiruvchi aholi o‘z ona yurti, oilasi va qadriyatlarini bosqinchi dushmanlardan mardonavor himoya qilgan. Qadimgi yunon yozma manbalari orqali saqlanib qolgan ma’lumotlarga qaraganda, saklar juda mard, tanti va jasur bo‘lib, dushmanlariga qarshi otda ham, piyoda ham jang qila olishgan. Ularning og‘zaki ijodida yaratilgan ko‘pgina folklor asarlari asosan qahramonlik xarakterida ekanligining sababi ham ana shunda. Yuqorida keltirilgan iqtibosda O‘rta Osiyo xalqlari hayoti bilan bog‘liq folklor asarlarining qadimgi yunon manbalari orqali yetib kelgan relikt, ya’ni qoldiqlarini “sak xalq eposi namunalari” tarzida talqin qilish o‘zini to‘la oqlaydi. Ammo bu materiallar folklorning qaysi janriga mansubligini belgilashda muallif fikrlari biroz bahstalabligi ham ko‘zga tashlanadi. Bu o‘rinda To‘maris, SHiroq, Amorg va Sparetta to‘g‘risidagi folklor namunalarining janri ikki xil tarzda, ya’ni “afsona” va “qissa” deb belgilangan. Agar afsona xalqning qadimiy e’tiqodlari va mifologiya bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, voqelikni xayoliy uydirmalar vositasida fantastik talqin asosida ifoda etuvchi folklor janri ekanligini hisobga olsak, qadimgi yunon mualliflarining To‘maris, SHiroq, Amorg va Sparetta haqidagi hikoyalari janr nuqtai nazaridan rivoyat ekanligi ma’lum bo‘ladi. Qadimgi sak- massagetlar folklorida To‘maris va SHiroq kabi xalqparvar, yurtparvar qahramonlarning jasoratini tarannum etuvchi qahramonlik eposi namunalari, shuningdek, Amorg va Sparetta, Zariadr va Odatida, Strangey va Zarineya to‘g‘risidagi ishqiy-romanik dostonlar yaratilgan va xalq orasida keng tarqalgan bo‘lishi tabiiydir. Agar sak-massaget epik an’anasida bu kabi yirik epos namunalari mavjud bo‘lmaganida bu etnoslar to‘g‘risida so‘z yuritgan antiq davr mualliflari yuqorida nomlari zikr etilgan epik obrazlar va ularning sarguzashtlari bayon etilgan rivoyatlarni keltirib o‘tmagan bo‘lishar edi. Sak-massagetlar folklorida tarixiy qo‘shiq, tarixiy afsona va rivoyat janrlari bildan bir qatorda qahramonlik dostonlari muhim o‘rin tutgan. O‘zbek xalq dostonchiligi an’analarining arxaik davrini tashkil etadigan sak-massaget eposi o‘z 28 Massagetlar tarkibidagi ayrim qabilalar nomlari turkiy kelib chiqishga ega bo‘lishi mumkinligi haqida taxminlar mavjud. Bu, ayniqsa, ularning keyinchalik turkiy xalqlarning umumiy tarkibiga singib ketganini ko‘rsatadi. Saklar va massagetlarning turar-joylari, qurol-aslahalari va bezak buyumlari turkiy xalqlar madaniyati bilan ayrim o‘xshashliklarga ega. Ko‘chmanchi turmush tarzi, otliq jangchiligi va hunarmandchilik uslublaridagi o‘xshashliklar ularning bir-biriga ta’sir qilganini ko‘rsatadi. Ba’zi hududlarda eroniy va turkiy madaniyatlarning birlashuvi aniqlangan. Bu jarayonlar ayniqsa milodiy dastlabki asrlarda tezlashgan. U saklar va boshqa eroniy qabilalar turkiy xalqlar bilan yaqin madaniy va etnik aloqada bo‘lganini ta’kidlagan. Uning fikricha, saklarning ayrim qabilalari keyinchalik turkiy xalqlar tarkibiga singib ketgan. "Devonu lug‘otit turk" asarida turkiy xalqlar tarixi haqida gapirarkan, ayrim qadimgi qabilalarning turkiylar bilan aloqasini tilga oladi. Bartoldning fikricha, Markaziy Osiyo xalqlarining ko‘pchiligi, jumladan saklar va massagetlar, turkiy va eroniy unsurlar uyg‘unligidan shakllangan. Ba’zi olimlar saklar va massagetlarning eron tilli kelib chiqishini qat’iy ta’kidlab, ularni turkiy xalqlar bilan bog‘lashni ilmiy asosga ega emas deb hisoblashadi. Qadimgi yozma manbalarda saklar va massagetlarning tili va madaniyati eroniy ekanligi aniq ko‘rsatilgan. Saklar va massagetlarning turkiy xalqlar bilan bog‘liqligi murakkab va ko‘p qirrali masala. Ko‘plab dalillar ularning dastlab eron tilli bo‘lganini ko‘rsatsa-da, keyinchalik turkiy xalqlar bilan uzoq muddatli aloqa natijasida madaniy va etnik jihatdan turkiylashganini ko‘rsatadi. Ushbu jarayon ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlarining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Saklar va massagetlar qadimgi Markaziy Osiyoda yashagan ko‘chmanchi qabilalar bo‘lib, ularning geografik joylashuvi hududiy jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan. Ular asosan keng dashtlar, daryo vodiylari va tog‘ etaklarida ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullangan. Quyida ularning yashash hududlari haqida batafsil ma’lumot berilgan: 6 reliktlari O‘rta Osiyo hududida istiqomat qilgan ko‘pgina xalqlar va elatlarning folklor an’analari rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatganligiga ilmiy adabiyotlarda ko‘plab dalillar mavjud. Xususan, osetin tili va folklorining tadqiqotchisi V.I.Abaev qadimgi skiflar folklorining epik transformasiyasi haqida fikr yuritar ekan, shunday yozadi: “Osetin xalq qahramonlik eposining yetakchi personajlaridan biri Satani obrazining genezisini aniqlash nartshunoslikning asosiy masalalaridan sanaladi. Bunday g‘aroyib obraz faqatgina ijtimoiy hayotda ayollarning roli ustuvorlik qilgan jamiyat og‘zaki ijodidagina yuzaga kelishi mumkin. SHunda beixtiyor skif (sak, massaget) eposida tasvirlangan ayollar obrazi yodga tushadi: yengilmas Kirga qaqshatgich zarba bergan jasur To‘maris (Gerodot), Amagi (Polien), Zarina (Ktesiy). SHuningdek, qadimgi dunyo muarrixlari asarlaridagi “ayollar hukmronlik qiladigan” sarmat qabilalari to‘g‘risidagi qaydnomalarni ham eslaymiz. Bu kabi boshqa parallelliklar va qiyosiy tahlillar asosida shuni ishonch bilan ta’kidlash mumkinki, osetin xalq qahramonlik dostonining tarixiy asoslari sarmat va skif (sak, massaget) eposiga borib taqaladi, binobarin, osetin epik kuychilari ana shu qadimgi qavmlarning epik an’analarini izchil davom ettirib kelishmoqda”. Bugungi kunda Kavkazda istiqomat qiluvchi osetinlarning qadim ajdodlari – os va alanlar bir zamonlar O‘rta Osiyoda, aniqrog‘i, Xorazm vohasi va Amudaryo bo‘ylarida istiqomat qilganligini, Abu Rayhon Beruniyning Amudaryo suvining kamayishi natijasida Uzboy sohillarida yashagan os va alan urug‘i vakillari Hazar (ya’ni Kaspiy) degizi ortiga ko‘chib o‘tganligi, bu qavmlarnig tili xorazm va bijnoq (qipchoq) tilining aralashmasidan iborat bo‘lganligi to‘g‘risidagi dalillarga suyanadigan bo‘lsak, osetin qahramonlik eposida qadimgi sak-massagetlar folklori epik syujetlari va motivlari saqlanib qolganligini tarixiy-vorisiy aloqador mahsuli deb baholash mumkin bo‘ladi. 11 Ma’lumki, asosan Sirdaryo, Zarafshon va Amudaryo havzasidagi ulkan hududda istiqomat qilgan sak, massaget qabilalari O‘rta Osiyo turkiy xalqlari, 11 www.ziyonet.uz 27 manbalarida ular Amudaryodan janubda yashovchi “daxa” nomi bilan atalgani aytiladi. Qadimgi yunon va Eron manbalarida Parfiya, Marg‘iyona va So‘g‘diyona saklarining ahamoniylar davlatiga boj to‘lab turganlari qayd etiladi. Saklar hozirgi Qozog‘iston va Sharqiy Turkiston, Amudaryo va Sirdaryo shimolidan tortib to Janubiy Sibir yerlarigacha bo‘lgan tog‘lar, cho‘llar va dashtlarda ko‘chmanchi holda yashaganlar. O‘troqlashganlari So‘g‘d, Baktriya va Parkana xalqlari tarkibiga singib ketganlar. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, ko‘chmanchi qadimgi qabilalar tarixi Eron davlati tarixi bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. Ahamoniy podsho Doro I (mil.avv. 522-486 yillar) o‘z davrining tanilgan davlat arbobi va harbiy sarkardasi edi. U mahalliy hukmdorlarning mustaqil harakatlarini barham toptirdi. Tashqi siyosatda qo‘shni hududlarga istilochilik yurishlari uyushtirib, imperiya chegarasini yanada kengaytirish yo‘lini tutdi. O‘z shohligining uchinchi yili (mil.avv.519-yil) Doro I saka-tigrauxadalar ustiga qo‘shin tortadi.Doro I ning saklarga qarshi yurishi haqida Behistun yozuvlarida Shunday deyiladi: “SHoh Doro ayturki: ...keyin qo‘shin bilan saklar mamlakatiga yurish qildim. Keyin uchli o‘tkir kuloh kiyib yuruvchi saklar jangga kirishdilar. Men daryodan o‘tgach, saklarni tamoman tor-mor keltirdim, qolgan qismini asirga oldim.... Ularning Skunxa degan boshlig‘ini qo‘lga tushurib, huzurimga keltirdilar... Shunda men ularga boshqa boshliq tayinladim. Men shunday bo‘lishini xohladim.” Demak, Doroning O‘rta Osiyodagi istilochilik yurishlari oson kechmagan. Bu gal ham eroniylar hamma joyda erksevar xalqining kuchli qarshiligiga uchraydi. Lekin shunga qaramasdan Doro I qo‘shinlari O‘rta Osiyoning janubiy va markaziy viloyatlarini, Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi ayrim joylarni – Parfiya, Baktriya, Ariana va So‘g‘diyonani hamda saklarni, Xorazmning bir qismini bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldilar. Ammo jangovor sak qabilalarining ko‘pchilik qismi va Xorazm davlati bu gal ham o‘z mustaqilligini saqlab qola olgan. Ular o‘z hukmdorlari tomonidan boshqarilgan. 4 4 Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник таризи. – Т., 2007. Б. 139. 9 Sak va massagetlar Markaziy Osiyo tarixi va dunyo sivilizatsiyasida muhim o‘rin tutgan. Ularning harbiy qudrati, madaniyati va turmush tarzi boshqa xalqlar va davlatlarning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatib, tarixda chuqur iz qoldirgan. Ular nafaqat ko‘chmanchi xalqlar hayot tarzining timsoli, balki Yevroosiyo hududida madaniy va siyosiy jarayonlarni shakllantirgan muhim omil bo‘lishgan. Saklar va massagetlar qadimgi Eron tarixida katta o‘rin tutgan. Axomaniylar hukmdori Kir II (Kambis) massagetlar bilan jang qilgan va bu jangda halok bo‘lgan. Bu voqea dunyo tarixidagi muhim harbiy to‘qnashuvlardan biri sifatida e’tirof etiladi. Saklar skiflar bilan o‘zaro yaqin aloqalarda bo‘lib, ular orqali Yevropa va Osiyo hududlariga ta’sir o‘tkazgan. Sak va massagetlarning harbiy uslublari (otliq qo‘shin, o‘q-yoy va chaqmoq kabi qurollardan foydalanish) boshqa xalqlar tomonidan o‘rganilgan. Ularning taktikasi keyinchalik ko‘plab jangovar xalqlarning strategiyalariga asos bo‘lgan. Sak va massagetlar Markaziy Osiyodagi savdo yo‘llarini, jumladan, qadimgi Ipak yo‘lini nazorat qilishgan. Bu yo‘llar orqali madaniyatlar, texnologiyalar va savdo mahsulotlari almashinuvi yuz bergan. Saklar va massagetlar ko‘chmanchi madaniyatning rivojlanishida asosiy o‘rin tutib, Yevroosiyo bo‘ylab hayot tarzi, san’at va urf-odatlarini tarqatgan. Ularning san’ati (masalan, oltin odam) boshqa xalqlarning zargarlik va san’at uslublariga ta’sir qilgan. Sak va massagetlarning tillari va etnik merosi keyinchalik turkiy va boshqa ko‘chmanchi xalqlarning shakllanishiga ta’sir qilgan. Ularning ayrim so‘zlari va madaniy elementlari zamonaviy turkiy xalqlarda uchraydi. Sak va massagetlar o‘z davrida Markaziy Osiyoning qudratli qabilalari sifatida tanilgan. Ular hududni himoya qilish va qo‘shni davlatlarga qarshi kurashish orqali bu mintaqada siyosiy barqarorlikni saqlashga yordam bergan. Ular Sharq va G‘arb o‘rtasida madaniy va savdo aloqalarini yo‘lga qo‘yishda ko‘prik vazifasini bajargan. Bu hudud Yevropa, Eron, Xitoy va Hindiston madaniyatlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni ta’minlagan. 25 tutgan. Muhim qarorlar, jumladan, urush yoki tinchlik masalalari umumiy kengashda hal qilingan. Saklar va massagetlar harbiylashgan jamiyat bo‘lib, ularning har bir a’zosi jangchilik qobiliyatiga ega bo‘lgan. Harbiy qo‘shin asosan otliq askarlardan iborat bo‘lgan. Ular kamon, nayza, qilich va qalqon bilan qurollangan. Ular dushmanni yengish uchun tezkorlik va harakatchanlikdan foydalangan. Ko‘chmanchi hayot tarziga mos jang uslublari (masalan, hujum va tezda chekinish) keng qo‘llanilgan. Massagetlar Kir II (Ahamoniylar shohi) bilan bo‘lgan jangda ana shu taktikalardan foydalangan. Qabila ittifoqlari shakllantirilganida harbiy kuchlar birlashtirilgan va ular katta hududlarni nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Saklar va massagetlar asosan ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullangan. Chorva mollari (otlar, qo‘ylar, tuyalar) ularning asosiy boyligi hisoblangan. Chorvachilik iqtisodiyotning asosiy tayanchi bo‘lib, jamiyatni oziq-ovqat va boshqa zaruriy ehtiyojlar bilan ta’minlagan. Saklar va massagetlar savdo yo‘llarida muhim o‘rin tutgan. Ayniqsa, Ipak yo‘lining dastlabki shakllanishida ular vositachilik qilgan. Ular boshqa xalqlar bilan chorva mollari, terilar, qurol- aslahalar va zeb-ziynat buyumlarini almashgan. Harbiy yurishlar va talon-taroj o‘lja olish orqali iqtisodiy daromad keltirgan. Bu esa jamiyatni boyitishda muhim omil bo‘lgan. Saklar va massagetlarning ijtimoiy-siyosiy tuzilmasi ko‘chmanchi hayot tarziga moslashgan edi. Ularning jamiyati urug‘-qabila tizimiga asoslangan bo‘lib, boshqaruv sardorlar, qabila rahbarlari va ba’zan qirolichalar tomonidan amalga oshirilgan. Siyosiy tizim asosan harbiy kuchga tayanib, tashqi tahdidlarga qarshi samarali boshqaruvni ta’minlagan. Ushbu tuzilma ularning uzoq vaqt davomida mustaqil bo‘lib qolishlariga yordam bergan. 6 Saklar va massagetlar ko‘chmanchi qabilalar sifatida kuchli harbiy salohiyatga ega bo‘lgan. Ularning hayot tarzi, geografik sharoit va iqtisodiy faoliyati jangovar tayyorgarlikni ustuvor sohalardan biriga aylantirgan. Quyida ularning harbiy qudrati va jangovar taktikasi haqida batafsil ma’lumot berilgan: 6 Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. –М.: Искусство, 1982. 16 Qozog‘istonning janubi va markazi: Saklar Sirdaryo, Irtish, Chu va Ili daryolari bo‘ylab joylashgan. Ularning asosiy qismi Qozog‘istonning dasht hududlarida yashagan. Orol dengizi atrofidagi cho‘l va yarim cho‘l hududlari saklarning ko‘chish hududlari bo‘lgan. Ba’zi sak qabilalari tog‘li hududlarda joylashgan. Qadimgi fors manbalarida saklar bir necha guruhlarga bo‘lingan: Saka Tigraxauda (shoxli qalpoq kiygan saklar): Ular O‘rta Osiyo tog‘li hududlarida yashagan. Saka Haumovarka (Haoma tayyorlovchi saklar): Ular Amudaryo va Sirdaryo vodiysida yashagan. Saka Tiay taradarayya (daryodan narigi tomondagi saklar): Bu guruh Kaspiy dengizining sharqiy va janubiy qismida joylashgan. Saklar keng dashtlar va cho‘l hududlarida yashab, chorvachilik uchun qulay joylarni tanlagan. Ularning yashash joylari uzoq masofalarga ko‘chib yurishga moslashgan edi. Massagetlar bu daryolar bo‘ylab yashagan. Ayniqsa, Orol dengizi va Amudaryoning quyi oqimlari ularning asosiy joylashuv hududlari edi. Kaspiy dengizining sharqiy qirg‘oqlari: Massagetlarning katta qismi Kaspiy dengizining atrofida, ayniqsa, uning shimoliy va sharqiy qirg‘oqlarida yashagan. Bu hududlar massagetlarning siyosiy va iqtisodiy markazlari bo‘lgan. Massagetlar Kaspiy dengizining shimolida yashagan skif qabilalari bilan qo‘shni bo‘lgan. Janubiy hududlarda massagetlar eroniy qabilalar va madaniy markazlar bilan aloqa qilgan. Saklar va massagetlar yashagan hududlar bugungi Markaziy Osiyo mamlakatlarining (Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston) keng hududlarini qamrab olgan. Ular asosan cho‘l va yarim cho‘l hududlarda ko‘chmanchi hayot tarzini olib borgan va daryo vodiylari atrofida joylashgan. Ushbu hududlarning tabiiy resurslari va strategik joylashuvi ularning iqtisodiy va siyosiy hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan. 3 3 Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. –Т., 1996. Б. 27. 7 tarziga asoslangan bo‘lib, otliq askarlarining harakatchanligi va jangovar strategiyalari ularni boshqa davlatlar uchun jiddiy raqibga aylantirgan. Madaniyat va e’tiqod nuqtai nazaridan, sak massagetlar o‘ziga xos urf- odatlarga ega bo‘lgan. Ular tabiat kuchlariga sig‘ingan, ayniqsa quyosh va olovga alohida hurmat bilan qarashgan. Arxeologik topilmalar, masalan, oltin va bronzadan ishlangan bezaklar, ularning san’atga bo‘lgan yuksak qiziqishini va o‘ziga xos didini aks ettiradi. Sak massagetlar qadimgi dunyo tarixida, ayniqsa, Ahamoniylar davlati va boshqa ko‘plab xalqlar bilan o‘zaro aloqalarida muhim rol o‘ynagan. Ularning madaniyati va harbiy qudrati Markaziy Osiyo tarixining ajralmas qismi sifatida muhim o‘rinni egallaydi. Kurs ishining maqsadi - sak massagetlar tarixini, ularning kelib chiqishini, ijtimoiy-siyosiy hayotini va madaniyatini o‘rganish orqali qadimgi davr tarixi haqidagi tasavvurlarni boyitishdir. Tadqiqot davomida ular ishtirok etgan muhim tarixiy voqealar, arxeologik topilmalar va ularning bugungi madaniyatga ta’siri tahlil qilinadi. Shu orqali sak massagetlarning qadimgi dunyo tarixidagi o‘rni yanada aniqroq yoritiladi. Kurs ishida quyidagi asosiy vazifalar belgilangan: 1. Sak massagetlarning kelib chiqishi va etnogenezini o‘rganish; 2. Ijtimoiy-siyosiy tuzilishini o‘rganish; 3. Tarixiy voqealardagi rolini aniqlash; 4. Arxeologik topilmalar asosida ularning san’ati, urf-odatlari va diniy qarashlarini yoritish. 5. Sak massagetlar madaniyatining hozirgi zamon madaniyati va tarixiy tadqiqotlarga ta’sirini aniqlash. Kurs ishining predmeti Sak massagetlar tarixi, ijtimoiy-siyosiy tuzilishi, madaniyati va qadimgi dunyo tarixidagi o‘rnini o‘rganishga bag‘ishlangan. Kurs ishining obyekti sifatida sak massagetlar qabilalarining hayoti, ularning tarixiy voqealarda tutgan roli va madaniy merosi ko‘rib chiqiladi. 3 Saklar va massagetlar jamiyatida ijtimoiy tabaqalanish aniq ko‘rinib turgan. Jamiyat quyidagi asosiy qatlamlardan iborat edi: Jangchilar (aristokratiya) Jangchilar jamiyatning eng yuqori qatlamini tashkil etgan. Ular jamiyatni himoya qilish va dushmanlarga qarshi jang qilish vazifasini bajargan. Jangchilar o‘z boyligi va ijtimoiy mavqeiga qarab qabila sardorlari, shohlar yoki qirolichalar qatorida bo‘lgan. Harbiy muvaffaqiyat jangchilarni nufuzli shaxsga aylantirgan. Chorvadorlar va dehqonlar Bu qatlam jamiyatning asosiy iqtisodiy poydevorini tashkil qilgan. Ular ko‘chmanchi chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Chorvadorlar nafaqat jamiyatni oziq-ovqat bilan ta’minlagan, balki harbiy yurishlar uchun zarur bo‘lgan otlarni yetishtirgan. Ayrim hududlarda, ayniqsa daryo vodiysida yashagan qabilalar dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Hunarmandlar va savdogarlar Hunarmandlar asosan qurol-aslaha, zeb-ziynat buyumlari va maishiy anjomlar ishlab chiqargan. Savdogarlar boshqa xalqlar bilan iqtisodiy aloqalar o‘rnatgan. Ayniqsa, Ipak yo‘li orqali ular turli xil mahsulotlarni almashtirgan. Diniy rahbarlar Diniy marosimlarni boshqaruvchi ruhoniylar jamiyatda muhim o‘rin tutgan. Ular diniy e’tiqod va madaniy an’analarni saqlash va targ‘ib qilish bilan shug‘ullangan. Ruhoniylar qabilaning ijtimoiy va ma’naviy hayotini boshqarishda katta rol o‘ynagan. Saklar va massagetlarning madaniy hayoti ularning ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti va diniy e’tiqodlari bilan chambarchas bog‘liq edi. Sak va massagetlarning san’ati asosan hayvonot dunyosini tasvirlashga qaratilgan. Bu uslubda turli hayvonlar – bo‘rilar, qushlar, otlar va yo‘lbarslar tasvirlangan. Ular oltin, kumush va bronzadan turli buyumlar yasagan. Bu buyumlar jangchilar qurollarini, zeb- ziynat buyumlarini va marosim anjomlarini o‘z ichiga olgan. Kulolchilik mahsulotlari, xususan, turli naqshlar bilan bezatilgan sopol idishlar keng tarqalgan. Saklar va massagetlar quyosh, oy, yer va suv kabi tabiat kuchlariga sig‘ingan. Bu 19 qirolichasi To’maris fors shohi Kir II bilan bo‘lgan jangda o‘z xalqining harbiy kuchini namoyish qilgan. 7 To’marisning qo‘shinlari Kirning armiyasini aldov va to‘satdan hujum taktikalari yordamida mag‘lub qilgan. Bu jangda massagetlar o‘zining jasorati va jangovar mahoratini ko‘rsatgan. Saklar Ahamoniylar imperiyasiga qarshi bir necha marta muvaffaqiyatli janglar olib borgan. Doro I davrida saklarning qarshiligi ularning harbiy kuchi va mustaqillik uchun kurashuvchanligini ko‘rsatadi. Saklar va massagetlar skiflar bilan madaniy va harbiy aloqada bo‘lib, ko‘pincha ittifoq tuzgan yoki raqobatlashgan. Bu ularning harbiy tajribasini boyitgan. Saklar va massagetlarning ijtimoiy tuzilmasida harbiy xizmat jamiyatdagi eng yuqori maqomlardan biri bo‘lgan. Jangchilar o‘z qabilasining himoyachisi sifatida e’tirof etilgan. Jangda muvaffaqiyat qozongan sardorlar va jangchilar qabila boshqaruvida muhim o‘rin tutgan. Harbiy yurishlar natijasida o‘lja olish iqtisodiy faoliyatning muhim qismiga aylangan. O‘ljalar chorva, qurol-aslaha va boshqa boyliklardan iborat bo‘lgan. Harbiy yurishlar va qo‘shni xalqlar bilan janglar sak va massagetlar madaniyatiga turli elementlarni olib kirgan. Saklar va massagetlar kuchli harbiy salohiyatga ega bo‘lgan jangovar qabilalar edi. Ularning otliq askarlari, o‘q-yoy ustalari va tezkor hujum taktikalari ko‘chmanchi xalqlar orasida ularga alohida mavqe bergan. To‘satdan hujum, yolg‘on chekinish va o‘q yomg‘iri kabi taktikalar ularning dushmanlari ustidan g‘alaba qozonishida muhim omil bo‘lgan. To’maris va Kir II o‘rtasidagi jang kabi tarixiy voqealar esa ularning jangovar mahoratini dunyoga namoyish qilgan. 8 Saklar va massagetlarning ijtimoiy hayoti urug‘-qabila tizimiga asoslangan bo‘lib, ijtimoiy qatlamlar o‘zaro aniq chegaralangan. Ularning madaniy hayoti esa ko‘chmanchi turmush tarziga, diniy e’tiqodlarga va san’atga boy bo‘lgan. Quyida bu xalqlarning ijtimoiy qatlamlari va madaniy hayoti haqida batafsil ma’lumot beriladi. 7 Ahmedov Bo‘nboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlar tanx fakultetlari uchun qo‘llanma-Mas ul muharrir H.Ziyoev - T: O‘qituvchi, 2023, -432 bet 8 Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari Tarix mualimlar, das (Qadingi zamon va o‘rta talabalar va yuqori sinf o‘quvchilan uchun qo‘llanma. -TO‘qituvchil, 2021, 352 bet. 18

Kirish,2ta bob, 4reja, xulosa , adabiyotlar

Купить