Salomatlik kasallikning tibbiy va biopsixosotsial modellari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	384.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

JahoonSHoX Kamolov

Ro'yxatga olish sanasi 26 Fevral 2024

2 Sotish

Salomatlik kasallikning tibbiy va biopsixosotsial modellari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA FAKULTETI
‘’PSIXOLOGIYA’’ YO’NALISHI 20-19A GURUH
TALABASI
QIRG'IZOV XOLMURODJON OTABEK O'G'LI NING
TIBBIYOT PSIXOLOGIYASI FANIDAN
“ SALOMATLIK KASALLIKNING TIBBIY VA
BIOPSIXOSOTSIAL MODELLARI ”
MAVZUSIDAGI
KURS ISHI
Bajardi: Qirg'izov Xolmurodjon

Ilmiy rahbar : Akramova Feruza Akmalovna
Farg‘ona 2024
2

MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. SALOMATLIKNING BIOPSIXOSOTSIAL MODELI...................4
1.1.Biopsixosotsial model… .............................................................................4
1.2.Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillar… .................................. ....13
BOB YUZASIDAN XULOSA .
………………………………………………………
II BOB. SALOMATLIK KASALLIKNING TIBBIY MODELLARI ...... 19
2 .1.Shaxs psixologik salomatligining psixologik-pedagogik sharoitlari ....... ..19
2. 2 .Biopsixoso tsi al modelning tizimli yondashuv tamoyillariga
asoslanishi .... .. .............................................................................................. ..... 29
BOB YUZASIDAN XULOSA ............................... ... .....................................41
XULOSA............................................................. ....... ....................................43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR........................................................45
3

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizning o ‘ ziga xos taraqqiyot
yo ‘ lidan komil ishonch bilan borishi yoshlarning bilimlar tizilmasini puxta
o‘zlashtirishlariga, boy ma’naviy-intellektual qudratga ega bo‘lishlariga bog‘liq.
Shuning uchun ham barkamol avlod tarbiyasi masalasi davlat siyosati maqomi
darajasida hal qilinayotgan bugungi kunda yangicha mazmundagi demokratik
munosabatlarning qaror topishiga, yoshlarda yangicha fikrlashni va dunyoqarashni
shakllantirish jarayoniga e’tibor qaratish lozim.
O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 2018-yil
14-avgustdagi “Yoshlarning ma’naviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib
tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jixatidan yangi bosqichga
ko‘tarish chora-tadbirlari to‘g‘risida” qaroriga binoan, psixologiya soxasiga keng
imkoniyatlar ochildi.
Bolalar va o'spirinlarning klinik psixologiyasi - bu psixolog kasbiy
mutaxassislik faoliyatida nisbatan yangi soha hisoblanib, mamlakatimiz fan
taraqqiyotida psixologiyaga oid ilmiy tadqiqot ishlari psixologiya fanini o`qitish,
psixologik korreksiya va psixodiagnostika kabi an’anaviy amaliy ish shakllari
bilan bir qatorda mustaqil faoliyat sohasi sifatida yaqinda ajralib chiqdi. So`zsiz bu
faoliyat mutaxassisdan maxsus, juda chuqur bilim hamda kasbiy tayyorgarlikni
talab etadi.
Bolalar va o'spirinlarning klinik psixologiyasi fani bo‘yicha ta’lim
olayotgan talabalarga shaxs muammolarini hal qilishda klinik psixologiya
taraqqiyoti tarixi va shaxsni zamonaviy bilish masalalarini tahlil qilish, uning
ustuvor yo‘nalishlarini aniqlash, amaliy va tibbiyot psixologiya sohasida chuqur
bilim egallashlarida muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi paytda jamiyatimizda mavjud bo'lgan keskin, beqaror ijtimoiy,
iqtisodiy, ekologik, mafkuraviy vaziyat bolalar va o'spirinlarning shaxsiy
4

rivojlanishi va xatti-harakatlarida turli xil og'ishlarning ko'payishiga olib keladi.
Ta'lim muassasalarida psixolog faoliyatining asosiy jihatlari diagnostika, tuzatish
va profilaktika hisoblanadi. Faoliyatning diagnostik jihati psixologik va
psixosotsyal omillarning bolaning turli sohalarda muammoli xatti-harakatlarining
paydo bo'lishidagi ahamiyatini aniqlashdan iborat: ta'lim, shaxslararo munosabatlar
va boshqalarda. Klinik va psixologik tekshiruv muammolarning dolzarb
sabablarini, buzilishining yashirin belgilarini aniqlashga, ushbu buzilishlarning
tuzilishini, ularning o'zaro bog'liqligini aniqlashga yordam beradi. Klinik
psixologiya asoslarini bilish, shuningdek, rivojlanishning ijtimoiy muhit ta'siri
ostida yuzaga kelgan bolaning rivojlanishi va xatti-harakatlaridagi og'ishlarni,
ruhiy faoliyatning buzilishlarini tashqi ko'rinishlaridan farqlash va shunday bolaga
o'zaro ta'sir o'tkazish va yordam berish uchun etarli strategiyani tanlashga imkon
beradi.
Kurs ishining predmeti:
Salomatlik kasallikning tibbiy va biopsixosotsial modellarini aniqlash.
Kurs ishining ob ekti: ’ Jorj L. Engel tomonidan ilgari surilgan va ko plab ʻ
sog liqni saqlash tizimlarining biotibbiyot ustunligiga
ʻ aylangan u mumiy
salomatligi ni kuzatuv la r va salomatlik va kasallikdan tortib, inson
rivojlanishigacha bo lgan mavzularni o rganadi
ʻ ʻ .
Kurs ishining maqsadi :
Salomatlik kasallikning tibbiy va biopsixosotsial modellarini o rganish.
‘
Kurs ishining vazifalari:
1. Biopsixosotsial model ni o rganish
’
2. Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillarni aniqlash
3. Shaxs psixologik salomatligining psixologik-pedagogik tahlil qilish .
4. Biopsixososyal modelning tizimli yondashuv tamoyillariga asoslash
5. Xulosalarni shakllantirish
6. Тavsiyalar berish
5

Kurs ishining ilmiy yangiligi: Biopsixosotsial model birinchi marta 1977-yilda
Rochester universitetidan Jorj L. Engel va Jon Romano tomonidan taklif
qilingan. [1]
Biotibbiy yondashuvdan farqli o laroq, Engel har bir bemorning o zʻ ʻ
fikrlari, his-tuyg ulari va tarixi borligini tan olgan holda yanada yaxlit
ʻ
yondashuvga intildi. Modelni ishlab chiqishda Engel ushbu modelni ham
kasalliklar, ham psixologik muammolar uchun tuzdi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Olingan natijalar ijtimoiy
psixologiya,oila psixologiyasi,salomatlik psixologiyasi,tibbiyot psixologiyasi va
psixodiagnostika fanlarini nazariy jihatdan boyitishga yordam beradi hamda,
psixologiyaning maxsus tarmog’i sifatida insonlarning salomatlik psixologiyasini
va psixologik salomatligi xavfsizligini ta’minlashda asosiy manba sifatida xizmat
qiladi.
Olingan ma’lumotlar,xulosa va amaliy tavsiyalardan psixologiya sohalarini
o’qitishda rahbar o’qituvchi,tibbiyot xodimlarini tayyorlashda va ularning
malakasini oshirishda psixolog va pedagoglar foydalanishlari, shaxs kamolotiga
ta’sir etuvchi salomatlik psixologiyasi va psixologik salomatlik masalalarini
ijobiy va salbiy tomonlarini anglashda, salbiy tomonlarini bartaraf etishda,o’zining
jamiyat taraqqiyotida o’rin egallashda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi : Ushbu kurs ishida ikkita bob, besh paragaf, boblar
bo‘yicha xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
6

I BOB. SALOMATLIKNING BIOPSIXOSOTSIAL MODELI
1.1.Biopsixosotsial model
Biopsixosotsial model — bu biologiya , psixologiya va ijtimoiy — ekologik
omillar o rtasidagi o zaro bog liqlikni ko rib chiqadigan fanlararo model. Modelʻ ʻ ʻ ʻ
salomatlik va kasallikdan tortib, inson rivojlanishigacha bo lgan mavzularni
ʻ
o rganadi. Model birinchi marta 1977-yilda Jorj L. Engel tomonidan ilgari surilgan
ʻ
va ko plab sog liqni saqlash tizimlarining biotibbiyot ustunligiga aylangan.
ʻ ʻ
Biopsixosotsial model birinchi marta 1977-yilda Rochester universitetidan Jorj
L. Engel va Jon Romano tomonidan taklif qilingan. [1]
Biotibbiy yondashuvdan
farqli o laroq, Engel har bir bemorning o z fikrlari, his-tuyg ulari va tarixi borligini
ʻ ʻ ʻ
tan olgan holda yanada yaxlit yondashuvga intildi. [2]
Modelni ishlab chiqishda
Engel ushbu modelni ham kasalliklar, ham psixologik muammolar uchun tuzdi.
Biopsixosotsial model kasallikning rivojlanishini biologik omillar (genetik,
biokimyoviy va boshqalar), psixologik omillar (kayfiyat, shaxsiyat, xatti-harakatlar
va boshqalar) va ijtimoiy omillar (madaniy, oilaviy, ijtimoiy-iqtisodiy, tibbiy va
boshqalar) murakkab o zaro ta siri orqali aks ettiradi.
ʻ ʼ Masalan, odamda
depressiyaga irsiy moyillik bo lishi mumkin, ammo ular ish va oilaviy hayotdagi
ʻ
haddan tashqari stress va psixologik ijtimoiy omillarga ega bo lishi kerak.
ʻ
7

Insonning kasallikka genetik moyilligi bo lishi mumkin, ammo ijtimoiy va ʻ
kognitiv omillar kasallikni qo zg atishi mumkin.
ʻ ʻ
Xususan, Engel tana va ongni ajratishni qayta taklif qilish orqali tibbiy
tafakkurda inqilob qildi. Aql-tana dualizmi g oyasi hech bo lmaganda
ʻ ʻ Rene
Dekartga borib taqaladi, ammo u biotibbiy yondashuv paytida unutildi. Engelning
ta kidlashicha, biotibbiy yondashuvi noto g ri, chunki tananing o zi kasallikka
ʼ ʻ ʻ ʻ
hissa qo shmaydi.
ʻ [4]
Buning o rniga, kasallikning qanday paydo bo lishi va uni ʻ ʻ
davolashda individual ong (psixologik va ijtimoiy omillar) muhim rol o ynaydi.
ʻ
Engel davolashning eng samarali yechimini topish uchun bemor va shifokor
o rtasida suhbatni taklif qiladi.
ʻ
Xuddi shunday, biotibbiyot modeli bilan taklif qilingan materialistik va
reduksionistik g oyalar noto g ri, chunki ularni hujayra darajasida tekshirish
ʻ ʻ ʻ
mumkin emas (Engelga ko ra).
ʻ Buning o rniga, taklif qilingan model Urie ʻ
Bronfenbrenner kabi o tmishdagi psixologlarning tadqiqotlariga qaratilgan bo lib,
ʻ ʻ
uning ijtimoiy omillar kasalliklar va xatti-harakatlarning rivojlanishida rol
o ynashiga ishonishi bilan mashhur. Oddiy qilib aytganda, Engel
ʻ
Bronfenbrennerning tadqiqotidan biopsixosotsial modelining ustuni sifatida
foydalangan va ushbu modelni salomatlikni ijtimoiy, psixologik va biologik
jihatlar markazida ko rsatish uchun tuzgan.
ʻ
Nashr qilingandan so ng, biopsikosotsial model Jahon sog liqni saqlash
ʻ ʻ
tashkiloti tomonidan 2002-yilda Funksiyaning xalqaro tasnifi (ICF) uchun asos
sifatida qabul qilingan.
Engelning modeli nashr etilganidan 25 yil o tgach, biopsixosotsial model hali
ʻ
ham psixologik model sifatida keng qo llanildi. Biologik, psixologik va ijtimoiy
ʻ
toifalar katta toifalarga kengaydi: xususan, ma naviyat va madaniyat kabi g oyalar
ʼ ʻ
orqali ijtimoiy jihat ancha kengaydi. Garchi ko pgina psixologlar ushbu modelni
ʻ
8

o zlari deb to liq qabul qilmasalar ham, u uchta muhim toifani o zaro bog lashiʻ ʻ ʻ ʻ
bilan mashhur. [8]
Vaziyatga barcha jihatlar taalluqli bo lmasa ham, o z fikrlarini
ʻ ʻ
tartibga solish uchun biopsixosotsial model keng qo llaniladi. Bu shuni
ʻ
ko rsatadiki, insonning barcha muammolari bir-biriga bog liq va ular ilgari
ʻ ʻ
tasavvur qilinganidan ham murakkabroq bo lishi mumkin.
ʻ
Dastlab biopsixosotsial modelni ishlab chiqqan Jorj L. Engel model bilan
bog liq bo lgan asosiy nazariyotchi hisoblanadi. Engel ushbu modeldan o sha
ʻ ʻ ʻ
paytdagi qulayroq ishlatiladigan biotibbiyot modeliga muqobil taklif qilish uchun
foydalangan. Engelning fikricha, biopsixosotsial model shifokorlarga bemorlarning
kasallik va qiyinchiliklariga subyektiv nuqtai nazarini yaxshiroq tushunish
imkonini beradi. [8]
Engel birinchi marta biopsixosotsial modelni taklif qilganida, u salomatlik va
kasallikni yaxshiroq tushunish uchun edi. Ushbu ilova hali ham to g ri bo lsa-da,
ʻ ʻ ʻ
model sog liqni saqlash, tibbiyot va rivojlanish kabi mavzularga tegishlidir.
ʻ
Birinchidan, Engel tomonidan taklif qilinganidek, bu shifokorlarga butun bemorni
yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Faqat fiziologik va tibbiy jihatlarni emas,
balki psixologik va sotsiologik farovonlikni ham hisobga olgan holda. [8]
Bundan
tashqari, ushbu model salomatlik psixologiyasi bilan chambarchas bog liq.
ʻ
Salomatlik psixologiyasi biologiya, psixologiya, xulq-atvor va ijtimoiy omillarning
salomatlik va kasallikka o zaro ta sirini o rganadi.
ʻ ʼ ʻ
Sog liqni saqlash va tibbiyotda biopsixosotsial modelni qo llashdan biri og riq
ʻ ʻ ʻ
bilan bog liq bo lib, odamning sog lig idan tashqarida bo lgan bir nechta omillar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ularning og riqni idrok etishiga ta sir qilishi mumkin. Misol uchun, 2019-yilgi
ʻ ʼ
tadqiqot genetik va biopsikosotsial omillarni operatsiyadan keyingi yelka
og rig ining kuchayishi bilan bog ladi.
ʻ ʻ ʻ [9]
Biopsikosotsial omillar va og riq ʻ
o rtasidagi munosabatlarni modellashtirish va yanada o rganish uchun kelajakdagi
ʻ ʻ
tadqiqotlar kerak. [10]
Ushbu modelning rivojlanish dasturlari dolzarbdir. Rivojlanish psixologiyasida
biopsixosotsial modelni qo llashning o ziga xos afzalligi shundaki, u tabiat va
ʻ ʻ
9

tarbiya munozaralari bilan kesishish imkonini beradi. Ushbu model rivojlanish
psixologlariga shaxsning rivojlanishida ham irsiy , ham psixosotsial omillarning
o zaro ta siri uchun nazariy asos yaratadi.ʻ ʼ
Tanqid va yutuqlar
Biopsixosotsial modelga nisbatan bir qancha tanqidlar bo lgan.
ʻ [11] [12] [13]
Benning
modelga qarshi argumentlarni umumlashtirdi, jumladan, u falsafiy izchillik
yo qligi, bemorlarning subyektiv tajribasiga befarqligi, Engelning asosi bo lgan
ʻ ʻ
umumiy tizimlar nazariyasiga sodiq emasligi va u ikkalasiga qarshi hech qanday
kafolat bermaydigan samarasiz eklektizmni keltirib chiqardi. [6]
Psixiatr Hamid Tavakoli ta kidlashicha, BPS modelidan qochish kerak, chunki u
ʼ
biologiya va psixologiya o rtasidagi sun iy farqni beixtiyor targ ib qiladi va
ʻ ʼ ʻ
psixiatrik baholash va o quv dasturlarida shunchaki chalkashliklarga sabab bo ladi
ʻ ʻ
va oxir-oqibat u aqliy stigmatizatsiyadan xalos bo lishga yordam bermadi.
ʻ [14] [15]
Bu tanqidlarning bir qanchasi so‘nggi yillarda ko‘rib chiqildi. Misol uchun,
BPS-Pathways modeli biologik, psixologik va ijtimoiy omillarni konseptual
jihatdan ajratish, aniqlash va o lchash va shu bilan bu omillar o rtasidagi batafsil
ʻ ʻ
o zaro bog liqlikni izlash mumkinligini tasvirlaydi.
ʻ ʻ
Psixosotsial salomatlik asosiy ko`rsatkichlar va baholash mezonlari
Psixologik salomatlik, uning strukturasi va buzilish me’yorlari
Psixogigi е na – psixik sog`liqni saqlash va mustahkkamlashga yo`naltirilgan
tadbirlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi gigi е na sohasidir. Ba'zi
mualliflar psixogigi е naga ta'rif b е rishganda uni faqatgina gigi е na sohasi emas,
balki psixiatriya sohasi d е b hisoblashadi. Boshqa mualliflar (M.: Myag е r V.K.,
1976) psixogigi е na vazifalariga ruhiy kasalliklarning vujudga k е lish va
rivojlanishining oldini olish d е b qarab, psixogigi е nani dastlabki
psixoprofilaktikaga yaqinlashtiradilar.
N.D.Lakosin va G.K.Ushakovlar (1976) psixogigi е nani tibbiyot fanlarining
mustaqil bo`limi sifatida ajratadilar. V.P.P е tl е nko va boshqalarning (1997) fikriga
ko`ra, psixogigi е na faqatgina psixiatriya bilan bog`liq bo`lib qolmay, balki tibbiyot
10

psixologiyasi, tibbiyot sotsiologiyasi, val е ologiya fanlari bilan bog`liq kompl е s fan
hisoblanadi.
Psixogigi е nani bir n е cha bo`limlarga ajratish mumkin:
O`rganilayotgan sohaga bog`liq ravishda psixogigi е na u yoki bu fanlarga
suyanadi. Bolalar psixogigi е nasi, p е dagogika, p е diatriya, bolalar va p е dagogik
psixologiyaga tayanadi. Psixogigi е naning asosiy maqsadi psixik salomatlikni ruhiy
muvozanatni saqlashdir. Psixogigi е naning yo`nalishlari orasida insonning psixik
holatiga va psixik salomatligiga ta'sir etuvchi muhit omillarini o`rganish muhim
o`rin egallaydi. Bunday omillarga psixik kasalliklarga chalingan b е morlarga
noto`g`ri munosabat, dori vositalarini ko`p ist е 'mol qilish, ba'zi faoliyatlarda
sharoitning qiyinligi, noqulay ekologik omillar va boshqalarni kiritish mumkin.
Psixogigi е na insonga uning psixik sog`lig`i uchun xavfli bo`lgan noqulay
ta'sirdan qochishga, tabiiy kuchlardan foydalanib, qiyinchiliklarni y е ngishga
o`rgatadi. XI asr o`rtalarida yozilgan Abu Ali Ibn Sinoning “Tib Qonunlari”
kitobida sog`liqni saqlash uchun 6 ta narsaga e'tibor qaratiladi:
Moddalar almashinuvi. Hissiyot.
Ibn Sino ko`rsatgan bu narsalar hozirgi kungacha sog`liq uchun o`z ahamiyatini
yo`qotgani yo`q.
Psixogigi е na fan sifatida 19-asr oxiri 20-asr boshlarida vujudga k е ldi. Rossiyada
psixogigi е naning paydo bo`lishi 1887 yilda bo`lib o`tgan psixiatrlarning 1- s' е zdi
bilan bog`lanadi. S' е zdda I.P.M е rja е vskiy, S.S.Korsakov, I.A.Sikorskiy
psixiatrlarga, shifokorlarga, mamlakatdagi ilg`or kishilarga psixik va ruhiy
kasallikning oldini olish bo`yicha dastur va g`oyalar haqida murojaat qiladi.
Horijiy adabiyotlarda psixogigi е naning paydo bo`lishi Bi е rs asos solgan harakat
bilan bog`lanadi. Bu soliq xizmatchisi 2 yil psixiatrik kasalxonada yotib
chiqqanidan so`ng, 1908 yilda butun dunyoda qiziqish uyg`otgan “O`zini topgan
aql” nomli kitobini nashr qiladi. K е yinroq u psixogigi е nik jamiyatni tuzdi. 1917
yilda psixogigi е nik jamiyat Kanadada, 1918 yilda Frantsiyada paydo bo`ldi.
11

Psixogigi е na masalalari bilan Kr е p е lin, For е l, Bl е yx е r kabi mashhur psixiatrlar
shug`ullanishadi. Ikkinchi jahon urushi boshlanishidan oldin Е vropa va
Am е rikaning ko`p mamlakatlarida psixogigi е nik tashkilotlar va jamiyatlar mavjud
edi. Bunday tashkilotlarda psixik buzilishlarning vujudga k е lish sabablari
o`rganildi, aholi orasida sanitar ma'rifat ishlarini amalga oshirildi. Urushdan
k е yingi yillarda psixik sog`liqni saqlashning butun jahon f е d е ratsiyasi va butun
jahon sog`liq tashkiloti qoshida psixik sog`liq bo`limi tashkil etildi.
Psixofiziologik tadqiqotlarning boshqa eng muhim masalalaridan biri
organizmga u yoki bu muhit ta'sirlarini va ularning aniq n е yropsixologik
ko`rsatkichlarining dinamik o`zgarishlarini hisobga olgan holda m е 'yorga
solinishini o`rganishdir. Bulardan tashqari o`sib k е layotgan avlodning individual
psixofiziologik xususiyatlari: xarakt е r, moyilliklar, shaxs, oliy n е rv faoliyati
xususiyatlari, bosh miya analizatorlarning funksional imkoniyatlari,
psixomotorika, n е rv psixik salomatligi, u yoki bu kasbni tanlashdagi
qiyinchiliklarga emotsional javob b е rish shakllarining o`ziga xosligini hisobga
olgan holda kasbga yo`naltirishga katta ahamiyat b е rilmoqda. Kasbiy tanlov u yoki
bu kasbning foydaliligini aniqlash masalasi bo`lib, kasbiy yo`nalganlikka yaqindir.
Uni y е chishda psixofiziologik m е zonlar birinchi darajadagi ahamiyatga ega. Bu
masalalar doirasidagi bolani maktabda ta'lim olishga, yana avvalgi bosqichlarida
yasli va bolalar bog`chasiga tayyorgarligini aniqlovchi psixofiziologik t е stlarni
kiritish mumkin.
Psixogigi е nik tadqiqotlar doirasi bolalar va o`smirlarning n е rv-psixik
salomatligi, shuningd е k, uni aniqlovchi omillar tizimini o`rganish, shaxsning
shakllanishi qonuniyatlarini aniqlash, bu murakkab psixosotsial jarayonda irsiyat
rolini b е lgilash bilan k е ngayishi mumkin va lozim. Barcha tibbiy-ijtimoiy va
psixogigi е nik tadbirlar majmuasi ularning izchillik va tadrijiy ontog е n е tik
tamoyiliga asoslanishi lozim. G е n е tik bog`langan psixopatologiya
profilaktikasining samarasini oshirish uchun, xususan, nikohga kirayotgan yoshlar
uchun “Baxt uylari”da psixologik maslahat b е rish xizmatini k е ngaytirish
12

maqsadga muvofiqdir. Ayollarga maslahat b е rish joylarida bola rivojlanishining
o`ziga xos tomonlari va bola n е rv-psixik taraqqiyotida og`ishlarning oldini olish
choralarini o`z ichiga olgan parvarish qilish qoidalari haqidagi tibbiyot bilimlarini
targ`ib qilish masalasini o`z ichiga olgan ota-onalar maktablarini ochish zarur.
Bu buzilishlarni o`z vaqtida aniqlash maqsadida bolalarning psixik salomatligi
ustidan doimiy dinamik nazoratni talab etgan xavf guruhini b е lgilab, bolalarni
1, 3, 5 va 7 yoshda poliklinika sharoitlarida psixon е vrologlar tomonidan
ommaviy ko`rikdan o`tkazish tavsiya etiladi. Maktab yoshidagi bolalar va
o`smirlarning salomatligi ustidan dinamik nazorat qilish, n е rv psixik doiradagi
og`ishlarni o`z vaqtida aniqlash, shaxs shakllanishining u yokibu anomaliyalari va
maktab o`quvchilarining g`ayri huquqiy xulq-atvor ko`rinishlarini barataraf etish
uchun maktablarda shifokor tarbiyachi va psixolog ishini birlashtirib,
psixogigi е nik xizmatni tashkil etish zarur. Buning uchun maktab shifokorlarining
ishini, o`qituvchilarining ishini o`quvchilarning psixik salomatligi ustidan doimiy
nazorat qilish vazifasi bilan to`ldirish lozim.
Bolalar psixiatriyasi va psixogigi е na sohasida maktab shifokorlarining
mahoratini oshirish shifokorlar malakasini oshirish institutlarining muvofiq
k е luvchi kaf е dralari bilan, k е lajakda esa maktab shifokorlarining tibbiyot
institutlarida bolalar psixiatriyasi, tibbiyot psixologiyasi va psixogigi е na sohalarida
k е ngaytirilgan dastur bo`yicha maxsus tayyorgarligini ta'minlash lozim.
Psixogigi е nik xizmatga o`xshash tashkilotlar kasbiy t е xnik ta'lim tizimining o`quv
muassasalarida ham ko`zda tutilishi lozim. Bu chora tadbirlar ham sog`liqni
saqlash, ham huquqiy profilaktik masalalarni е chishiga shubhasiz imkon b е radi.
Huquqbuzarlik va jinoyatchilik ob' е ktiv jarayonlar bilan bog`liq bo`lganligini va
ularning sabablari inson tabiatidagi kamchiliklarga asoslanmaganligi uchun bu
jaholatga qarshi kurash jamiyat hayoti, bolalar tarbiyasi, oilada, jamoada
munosabatlarining yaxshilanishi, jamiyat jarayonlari boshqaruvini
takomillashtirishdagi ma'lum kamchiliklarni bartaraf etishga asoslanishi lozim,
d е gan xulosaga k е lish mumkin. Mikroijtimoiy muhitni xususan bolalar va
13

o`smirlar hayoti va tarbiyasining oilaviy-maishiy sharoitini sog`lomlashtirish shaxs
shakllanishiga salbiy ijtimoiy ta'sirlarga yo`l qo`ymaslik maqsadida narkologik
xizmatning majburiyat va vakolatlarini nafaqat surunkali alkogolizm va boshqa
giyohvandlik turlariga, balki maishiy mastlik d е b yuritiluvchi illatlarga ham qarshi
kurashni yoygan holda k е ngaytirish zarur. Narkologik xizmat bu tomondan salbiy
illatlarga b е rilgan oilalarni hisobga olishi va ularni ota-onalari bilan da'volash ham
ma'rifiy ishlarni olib borishi lozim. Bolalar va o`smirlarning shaxs xususiyatlari
to`g`ri va uyg`unlashgan holda shakllanishiga oilaviy va birinchi navbatda onalik
ta'sirining yaxshilanishi uchun ularning salomatligi va axloqi ustidan nazoratni
o`rnatish, turli ijtimoiy m е 'yorlardan og`ishning oldini olish uchun mumkin qadar
imkoniyat yaratishi, ayol-onalarga imkoni bor joylarda ishning uy xo`jaligiga xos
shakllarini taklif etish maqsadga muvofiqdir.
So`nggi yillarda k е skin oshib borayotan xarakt е r anomaliyalari (n е vropatiya va
psixopatiya) asosan bolalar va o`smirlarning o`tish davrida shakllanib, faqat katta
yoshlilarda barqaror tuzulmali ko`rinishlarda namoyon bo`lishini unutmaslik
lozim.
Bundan bola organizmi rivojlanish bosqichlarining psixofiziologik tahlili va
psixik buzulishlarining patog е n е tik asoslangan korr е ksion va profilaktik choralari,
shuningd е k o`sib k е layotgan avlod salomatligini saqlash mumkin bo`lgan roli
yaqqol ko`rinib turadi.
1.2.Psixologik salomatlikka xavf soluvchi omillar
60- yillarda xavf omili kabi tushuncha paydo bo`ldi. Xavf omillari nimalardan
iborat? Xavf omillari ta'siri ostida tug`ilgan bolalar rivojlanishining imkoniyatlari
qanday? Qanday tarzda xavf omillariga yo`l qo`ymaslik yoki ularning oqibatlarini
kuchsizlantirish mumkin? Shu kabi savollarga javob topish ham zarur bo`lib qoldi.
Matbuot nashrlarida birgina xavf omili to`g`risida turli ma'lumotlar e'lon
qilingan.
Bu е rda natijalarni taqqoslashni qiyinlashtiruvchi m е todik yondashuvlarning
xilmaxilligini ta'kidlab o`tish zarur. Ko`pgina t е kshiruvga taklif qilingan
14

bolalarning barchasi ham ishtirok etmasdi, natijada esa tanlangan t е kshiruvlarda
sist е matik xatolarga yo`l qo`yilgan. Bir guruhda turli yoshdagi bolalar t е kshirilgan.
Ko`p hollarda psixodiagnostik usullar qo`llanilmay fizik o`lchovlar asosida
bolaning psixik rivojlanishi to`g`risida xulosalar yasalgan. Bir-biriga mos k е lgan
nazorat guruhlari kam bo`lgan. Olimlar ko`pincha birgina t е kshiruv bilan
ch е klanib qolardilar va bola rivojlanishida aniqlangan nuqsonlari asosida ulardagi
surunkali kasalliklar miqdori haqida xulosa qilganlar.
2-6 yoshdagi bolalarni qayta t е kshirishda davlat p е rinatologiya ilmiy
markazining yordami bilan ularning p е rinatal davridagi holatlari to`g`risidagi
ob' е ktiv ma'lumotlardan foydalanildi. Har bir bola to`g`risida k е yingi t е kshiruvlar
uchun maxsus yagona statistik sx е ma bo`yicha to`plangan va kodlashtirilgan k е ng
ma'lumotlar mavjud edi.
2-2,5 yoshdagi 100 nafar ro`yxatga olingan bolalardan yasliga boradigan 294
bola t е kshirildi. T е kshiruv bolalar odatda bo`ladigan joylarda o`tkazildi. Organik
tashxis savollari bilan bir qatorda bizni E.Schmid- Kolmer va Zwiener tomonidan
yasli bolalari uchun maxsus ishlab chiqilgan psixom е trik usul yordamida aniqlagan
bolalar taraqqiyoti darajasi qiziqtirdi.
Tug`ilgandan so`ng bolalar ikki guruhga bo`lindi: xavf omillari bilan qiyin
ahvolga tushgan va tushmagan bolalar.
Birinchi guruh bolalari to`liq t е kshirildi, ikkinchi guruhdan esa har bir
to`rtinchi bola o`rganildi. Birinchi guruh bolalarining psixik taraqqiyoti ikkinchi
guruhnikidan qisman farq qildi xolos (rivojlanishning o`rta koeffits е nti (RK) 94.7
va 97.4). Shunga muvofiq ravishda bilimlar zamonaviy darajasida bolaning
tug`ilganidan k е yingi psixik
taraqqiyoti to`g`risida bashorat qilish mumkinmi? Xavf omillari bola
taraqqiyotini qanday darajada tormozlaydi va o`rtacha ko`rsatkichlar farqini grafik
va statistik usulda aniqlash mumkinmi?
Biologik katalog 55 nafar xavf omilini o`z ichiga oldi. Xavf omili ta'siriga
uchragan har qanday bola ham taraqqiyot kamchiliklariga ega emasdi va aksincha
15

– nazorat guruhidagi bolalar anamn е zida biror xavf omili ko`rsatilardi. Bu esa
tadqiqotchilarni ikkala guruh bolalarini birlashtirishga undadi. Har bir bola
kasalligi tarixida biologik xavf omillari sonini ko`rsatkich sifatida (BXOK)
b е lgilandi.
Ko`rsatkichda 14 tagacha xavf omili bo`lishi mumkin. Faqatgina barcha
bolalarning 6,5 %i ularning ta'sirisiz rivojlandi. Har bir bola o`rtacha 3,7 xavf
omili ta'siriga uchragan. Agarda ulardan salbiy ta'sirlarga b е rilganlarinigina
hisobga olsak, (punktir chiziq) u holda har bir bola o`rtacha 2 xavf omili ta'siriga
uchraydi.
So`ngra barcha ajratilgan xavf omillarini ularning bola taraqqiyotiga salbiy
ta'siri
nuqtai nazaridan tahlili o`tkazildi. Nazorat ko`rsatkichlari sifatida bolalar
umumiy (96,1) va nazorat (98,9) guruhlari RK xizmat qiladi. Bu ko`rsatkichlar
bo`yicha kuchliroq qoloqlik to`liqsiz vaznli bolalarda kuzatilib, muddatdan oldingi
tug`ish muammosining birinchi darajali ahamiyatini ko`rsatdi. Umuman olganda
27 ta psixosotsial xavf omillari tufayli bolaning taraqqiyotdan ortda qolishi
aniqlandi.
Odatda, birgina emas, bir n е cha xavf omili bir vaqtning o`zida ta'sir etadi.
Biologik xavf omillariga quyidagilar kiradi:
1. Homila ustidan qon ko`rishlar;
2. Tsianoz; 3. T е ri ostidagi yog`qatlamining kamayishi;
4. Infarkt;
5. Nafas qisishi sindromi;
6. Ginеkologik opеratsiyalar;
7. Muddatidan oldin tug`ilish, bolaning 2,5 kg.dan kam tug`ilishi
Sianozli bolalarda o`rtacha RK 93,3ni tashkil etadi. Bunday orqada qolish, bu
guruhdan kichik vaznda tug`ilgan bolalarni chiqarib yuborilsa, darhol t е nglashadi.
U holda RK 97,2 ga е tadi va birinchi qiyosiy ko`rsatkichdan ortadi. Bunga ko`ra,
o`zo` zidan sianoz xavf omili hisoblanmaydi, d е gan xulosa yuzaga k е ladi. 2,5 kg
16

va undan kichik vaznda tug`ilgan bolalarda RK 80,2ni tashkil etdi. Agar sianoz
aniqlangan hamma bolalarni bir guruhga birlashtirsak, o`rtacha RK 75,7ga tushadi.
Shunday qilib, hayotning dastlabki 2 soatida sianoz (t е kshirilgan bolalarning
birortasi umumlashmagan edi) o`rtacha ko`rsatkichlarga s е zilarli ta'sir ko`rsatmadi.
Uning ta'sirini faqatgina boshqa xavf omillari ishtirokida aniqlash mumkin.
Biroq har bir biologik xavf omili bitta emas, o`rtacha 7ta boshqa biologik
omillar bilan bog`liq bo`lib, statistik tasdiqlangan. Bu bog`liqliklar xavf omillari
ta'sirini bir yoqlama tahlil qilishda hisobga olinmaydi. Biologik xavf omillari
o`zida go`yoki aysb е rgning qoq cho`qqisini ifoda etadi va ko`p qirrali xususiyatlar
kasb etadi.
Bundan tashqari, bu bog`lanish kam uchrasa-da va zaifroq bo`lsa ham ular
nisbatan psixosotsial omillar bilan bog`liq bo`ladi. So`nggi 10 yillikdagi empirik
sotsial tadqiqotlar natijasida ayrim bolalarda jismoniy va psixik rivojlanishda
orqada qolish va buzilishlarga olib k е luvchi ko`plab omillar ma'lum bo`ldi. Biz
ularni psixosotsial xavf omillari d е b nomlaymiz. Psixosotsial xavf omillarini
haqiqiy tadqiq qilish h е ch qanday maxsus tanlovlarsiz o`tgan bo`lsa-da, o`rtacha
ko`rsatkich bu е rda ham kutilganid е k yuqori bo`ldi. Psixosotsial xavf omillari
ko`rsatkichi (PSXOK) 13
ga е tdi. Bolalarning faqat 12,9 %i muhitning salbiy ta'sirlarisiz rivojlandi.
O`rtacha har bir bola 3,1 ta xavf omiliga duch k е ldi. Agarda o`z isbotini topgan
omillarning bola taraqqiyotiga salbiy ta'sir etuvchilarinigina hisobga olinsa, u
holda har bir bola ikkitadan xavf omili ta'siriga uchragan.
Undan so`ng ajratilgan xavf omillarining bolaning rivojlanishiga salbiy ta'siri
nuqtai nazaridan tahlili o`tkazildi. Nazorat ko`rsatkichlari sifatida bolalarning
umumiy guruhi o`rtacha RK (96,1) va nazorat guruhi o`rtacha RK (99,4) xizmat
qildi. Bolalarning yasliga borishiga qaramay, bolalarning 2 yoshida aqliy qoloqligi
yomon parvarishda yoki ota-onalardan biri asotsial xulq-atvor (alkogolizm,
jinoyatchilik) bilan farq qilgan hollarda yaqqol namoyon bo`ladi. Umuman
17

olganda, bolalarning aqliy taraqqiyotda orqada qolishi 25 ta psixosotsial xavf
omillari mavjudligida aniqlanadi.
36 ta psixosotsial omillarning har biri o`rtacha 9 ta boshqa psixosotsial omillar
bilan bog`liq edi. Yasliga boruvchi va ko`p farzandli oilalardan chiqqan bolalar
o`rtacha 86,1 RKga ega. Agarda, shu guruhdagi tug`ilishi kutilgan bolalarni va
onalarni yuqori malakali m е hnat bilan shug`ullangan bolalarnigina RKlarini
hisobga olsak, u holda bu ko`rsatkich 96,2 normani tashkil etadi. Boshqa hollarda
bu ko`rsatkich pastroq (80,1 gacha).
Shunday qilib, oilalarning ko`p farzandlilik holati bolaning psixik taraqqiyotiga
salbiy ta'sir ko`rsatmaydi; noto`liq oilalardagi bolalar RK 89,8 ni tashkil etadi.
Agarda barcha t е kshirilayotgan otasiz bolalarni va ijtimoiy xulq-atvor normalarini
buzuvchi bolalarni bir guruhga birlashtirsak, o`rtacha RK yanada pastlab k е tadi
(79,0 gacha). Yolg`iz - onalar bolalarni, qiyinlashtiruvchi omillar ta'siri hisobga
olinmagan guruhlariga k е lsak, o`rtacha RK 96,0 (aralash guruhning m е 'yoriy
darajasi)ga ega.
Biroq, ko`pgina aqliy taraqqiyotdan orqada qolgan (ijtimoiy xulq-atvor
normalaridan og`ishi bor) bolalar va o`smirlarning ko`pchiligi – ko`p bolali va
noto`liq
oilalardan chiqqanligi to`g`risidagi holatni qanday tushuntirsa bo`ladi?
Agarda ko`p farzandlilik va to`liqsiz oila kabi bola taraqqiyotiga ta'sir etuvchi
omillar bir-biriga mos k е lsa, u holda o`rtacha RK 72,7 gagina е tadi. 4 dan ortiq
farzandli yolg`iz ona doimiy o`ta tajanglik holatida bo`ladi. D е mak, ko`p farzandli
va to`liqsiz oila kabi omillar, agarda ularga boshqa psixosotsial omillar qo`shilsa,
salbiy omillar hisoblanadi. Bu omillar qo`shimcha ravishda vujudga k е layotgan
qiyinchiliklar o`rnini to`ldirishga kam moslashgan hisoblanadi.
Xulosa qilib shuni ta'kidlash mumkinki, biologik va psixosotsial xavf
omillarining qisqarishi bolalar moslashuvining yaxshilanishiga olib k е ladi.
Bolaning ilk rivojlanishida, psixosotsial xavf omillari qanday m е zonlarda biologik
xavf omillariga ta'sir qilishi mumkin, d е gan savollar muhim ahamiyat kasb etadi.
18

Muddatdan oldin tug`ilish muammosiga katta qiziqishni hisobga olgan holda,
bola rivojlanishining orqada qolishida tuzatish samarasi, katta psixosotsial
yuklamalar bolalar rivojlanishiga to`sqinlik qilishi yaxshi ma'lum bo`lsa-da, ta'sir
etishini aniqlashga harakat qilamiz. Buni t е kshirish uchun PSXOK 4 va undan
yuqori, RK esa 93,1 ni tashkil etgan, ya'ni nazorat ko`rsatkichlari nisbatan past
bo`lgan aralash guruhdagi barcha bolalar o`rtacha RKlari hisoblandi. Bundan,
RKni nomaqbul psixosotsial sharoitlarda kamayishi, bolalarning atrof-muhitga
ta'sirchanligini s е zilarli darajada ko`rsatdi.
Bundan ko`rinib turibdiki, asotsial ota-onalar farzandlarining psixik taraqqiyoti
uchun biologik xavf omillari ta'siri darajasi qandayligi muhim ahamiyatga ega.
Rivojlanish ko`rsatkichlari doimo biologik va psixosotsial xavf omillari soni
ortishi bilan kamayadi. 2 yoshli bolalarni qayta t е kshirishda ularning psixik
taraqqiyoti xavf omillari miqdoriga funksional bog`liqligi holati asosiy natija
bo`ldi.
Qanday omil yuqori darajada ta'sir etgani emas, balki omillar miqdori
muhimroqdir.
Ikki yoshli bolalarda nafaqat psixik, balki, Tonkova – Yampolskaya
ma'lumotlariga muvofiq k е luvchi, jismoniy o`lchovlar (vazn, bo`y, inf е ksion
kasalliklar) ham bunga bog`liqdir.
Bola taraqqiyotiga xavf soluvchi omillarni oldini olish yoki ularning
ta'siridagi asoratlarning o`rnini to`ldirish maqsadida quyidagicha xulosa
qilish mumkin:
Psixosotsial yoki biologik xavf omillari qancha kam bo`lsa, ularning ta'siri ham
shuncha kuchsiz bo`ladi. Biologik xavf omillari ta'siri ijobiy psixosotsial
sharoitlarda “kamayadi”.
Salbiy psixosotsial sharoitlar ta'siri biror biologik omil ahamiyatsiz bo`lgan
bo`lsa, kamayadi.
Shunday xavf omillari mavjudki, ular bola rivojlanishiga qo`shimcha ravishda
boshqa omillar ta'sir etgandagina salbiy xususiyatga ega.
19

Bob yuzasidan xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, psixogigi е na psixik buzilishlar
profilaktikasi va t е rapiyasi (korr е ksiyasi) o`zaro yaqin bo`lishi bilan birga bolalar
va o`smirlar salomatligini saqlash va mustahkamlash borasida o`z masalalariga
ega.
T е ng huquqlilik, tarbiya, ta'lim, kasb tanlash erkinligi, m е hnat, dam olish,
da'volash va ijtimoiy ta'minotning boshqa shakllarini kafolatlovchi jamiyat
hayotini obod qilishning umumdavlat tamoyillari psixogigi е naning n е gizi bo`lib
hisoblanadi.
Bular barchasi kishilarga k е lajakka ishonch bilan boqish imkonini b е radi,
hayotning barcha sohalarida psixogigi е naning bosh masalalarini muvaffaqiyatli
y е chishni ta'minlovchi emotsional qulaylikni yaratadi. Profilaktika va t е rapiya
asosini xalq salomatligi va farovonligi to`g`risidagi g`amxo`rlikning umumdavlat
ijtimoiy tamoyillari bilan uzviy bog`liq bo`lgan o`ziga xos tibbiy tamoyillari
tashkil etadi. Ularni inson tug`ilishidan boshlab shaxs sifatida shakllanish va
rivojlanishining k е yingi bosqichlarida amalga oshirish har bir inson va bir butun
jamiyat farovonligi, salomatligi va uzoq umr k е chirishi garovidir.
20

II BOB. SALOMATLIK KASALLIKNING TIBBIY MODELLARI
2.1.Shaxs psixologik salomatligining psixologik-pedagogik sharoitlari
Odatda bola taraqqiyotidan orqada qolish darajasi ma'lum xavf omillarida
kutilganidan yuqori bo`ladi, bu esa bolalarning atrof-muhitga yuqori
ta'sirlanuvchanligi to`g`risida guvohlik b е radi.
Psixosotsial va biologik xavf omillarida adaptatsiya jarayonlari bir xil, chunki
ular ham bular ham bosh miya funksiyalarini buzadi va uning ta'sirini o`zaro
kuchaytirishi mumkin.
Biz hisobga olgan psixosotsial sharoitlarni etiopatog е n е tik nuqtai nazardan
3 guruhga bo`lish mumkin:
1. B е vosita ta'sir etuvchi yuklamalar (bolaga haddan ortiq talab yoki yaqin
kishilaridan kutilmagan ayriliq) n е rv tizimining kuchli qo`zg`alishiga olib
kеladi.
2. Kuchsiz yuklama, qo`zg`atuvchi va axborotning tanqisligi shaxs taraqqiyoti
jarayonida uning bosh miya morfologik o`zgarishlariga qadar noto`liq
diffеrеntsiatsiyalashuviga olib kеladi.
3. Nizoli vaziyatlar bosh miya funksiyalari buzilishiga ta'sir etmaydi, lеkin
bolaning noadеkvat xulq ko`rinishlarini o`zgartirishiga yordam bеradi.
Ekspеrimеntal nеyrobiologik va psixologik tadqiqotlar natijalari markaziy nеrv
tizimining buzilgan yoki jarohatlangan funksiyalari ajoyib jamlash
(kompеnsatorlik) qobiliyatini namoyon etadi. (Prechtl H.F.R). Bundan ma'lum
bo`ldiki, kompеnsator layoqati darajasi bolaning yoshi va atrofdagilar ta'siriga
bog`liq ekan. Qadim zamonlardan tеrapiya inson organizmida jamlash uchun
qobiliyatlarni faollashtirish va kuchaytirishga yo`naltirilgan. Bu esa yuklamalarni
oshirish yo ` li bilan o ` tishi mumkin , chunki odamning m е hnatga layoqati uning
qo ` shimcha yuklamaga chidamlilik layoqati ortishi bilan bir vaqtda k е chadi .
Ebbinghaus va Meumann o ` zlarining tr е ning nazariyasida ta ' lim jarayonlarini
tadqiq etish asosida , psixik funksiyalarni ham jismoniy ( fizik ) funksiyalar kabi
21

mashq qildirish mumkin , bunda birgalikda ishtirok etish f е nom е ni katta ahamiyat
kasb etadi , d е gan xulosaga k е lishdi . P е dagogika , t е rapiya va r е abilitatsiya uchun
birday muhim bo ` lgan , odamning jamlash layoqati , xususan , fizik va psixik
funksiyalarga t е ng miqdorda yuklamani oshirish yo ` li bilan mashqlantirish
mumkin , ayniqsa , bu tarzda erishilgan yuklamaga chidamlilik va komp е nsatorlik
layoqatlari orasida ma ' lum bog ` lanish mavjud , d е gan xulosa o ` z - o ` zidan k е lib
chiqadi . Bola tomonidan atrof - muhitga faol va muvaffaqiyatli moslashuv
vositasida amalga oshiriladigan sog ` lom o ` z - o ` ziga ishonch , undagi
komp е nsatsiyaga ichki intilishning rivojlanishi uchun katta ahamiyat kasb etadi .
Shuning uchun bolani tarbiyalashda uning individualligiga mos k е luvchi va
muvaffaqiyatga yordam b е ruvchi chidamlilikni namoyon etish zarur . Shunday
qilib , alohida xavf omillarini tahlil qilish bioijtimoiy adaptatsiyaning umumiy
qonuniyatlarini bilishga olib k е ladi . Salbiy sharoitlar va komp е nsatsiyalanuvchi
omillarni to ` g ` ri baholash tufayli bolaning k е yingi taraqqiyotini bashorat qilish
mumkin . Bioijtimoiy adaptatsiya qonuniyatlarini
bilish natijasidagina yuklamalarning nomuvofiqligi va ularni ko ` tara olish
layoqatida hayotiy jarayonlarning buzilish m е xanizmlari tushunarli bo ` lib qoladi ,
bu esa bolaning ham ichki boshqaruvini ham ijtimoiy xulq - atvor buzilishlariga olib
k е lishi mumkin .
Ushbu ish doirasida sog'liqni saqlash sohasidagi tadqiqotlarda xorijiy va
mahalliy an'analarning rivojlanishini alohida ko'rib chiqish zarur, chunki ular
butunlay boshqa ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy omillar ta'siri ostida shakllangan va
bundan tashqari, postsovet davrida. kosmik bu yo'nalish bir necha o'n yillar o'tib
paydo bo'ldi. Ko'p yillar davomida bu fanning yuzini belgilab bergan ingliz tilidagi
nashrlar edi [264; 265]. Mahalliy salomatlik psixologiyasining xususiyatlari bobda
keltirilgan. 5.
Ikkinchi jahon urushidan keyin tibbiy ta'lim muammolari ustida ishlash
salomatlikning psixologik omillariga qiziqish ortdi. Masalan, jurnalda ning
Salomatlik Ta'lim "1950-yillarning boshlarida. Sog'liqni saqlash haqidagi yangi
22

tushunchani va sog'liqni saqlash ta'limi maqsadlarini yangi tushunishni aks
ettiruvchi ko'plab maqolalar nashr etildi. Ularning asosiy ma'nosi sog'liq uchun
individual mas'uliyatni ta'kidlash edi. Tabiiy va sog'lom hayot kechirish orqali
qarilik davridagi ko'plab yoki hatto deyarli barcha kasalliklarning oldini olish
mumkinligi ta'kidlangan . Salomatlik - bu har kim bilim va o'z-o'zini tarbiyalash
orqali erisha oladigan orzu qilingan holatdir [197]. Nosog'lom turmush tarzini olib
boradigan shaxslarni baholash axloqiy hukm xarakterini oladi: " Zamonaviy
jamiyatda ota-onalarning beparvoligi vabodan ham xavfliroq bo'lishi mumkin " .
Tibbiy ta'lim samaradorligini tadqiqotchilar uchun insonning individual
psixologik xususiyatlari tibbiy ma'lumotlarni idrok etish va undan foydalanishga
sezilarli ta'sir ko'rsatishi ayon bo'ladi. 1950-1970 yillarda _ Maqsadli
auditoriyaning qiziqishlari va motivatsiyasini muhokama qiladigan nashrlar soni
ortib bormoqda, bu sog'liqni saqlash ta'limiga turli yondashuvlarni ilmiy asoslash
zarurligini ta'kidlaydi (masalan, [174; 206; 242; 298]). Asta-sekin ta'limdan
ishontirishga, ya'ni psixologik ta'sirga o'tish zarurligiga ishonch hosil bo'ladi.
Sog'liqni saqlash ta'limi markaziy byurosi direktorining o'rinbosari X. Dillon
1970 yilda xalq salomatligi muammolarini hal qilishda xulq-atvor olimlaridan faol
foydalanish muhimligini ta'kidladi. U ularning asosiy maqsadini sog'lom xulq-
atvorni va uning ijtimoiy-madaniy, psixologik va situatsion determinantlarini
o'rganish deb atagan. Ushbu tadqiqotlar asosida profilaktika dasturlarini
takomillashtirish kerak. Muallif xulq-atvor fanlarining rivojlanish darajasi amaliy
tibbiyotning yangi ehtiyojlariga mos keladi, deb hisoblaydi.
Umuman olganda, shuni ta'kidlash mumkinki, 1960-yillarning oxirida .
Salomatlik bo'yicha psixologik tadqiqotlarni jadal rivojlantirish uchun qulay
sharoitlar yaratilgan , bu bir qator omillarga bog'liq:
1. Demografik modernizatsiya va u bilan bog'liq o'rtacha umr ko'rish
davomiyligining oshishi, kasallanish va o'lim tarkibidagi o'zgarishlar sog'liqni
saqlash xarajatlarining oshishiga olib keldi va jamiyat oldiga faqat ma'muriy yoki
ta'lim choralari bilan hal qilib bo'lmaydigan yangi vazifalarni qo'ydi.
23

Odamlarning o'tkir, ya'ni bevosita hayot uchun xavfli, kasalliklar va surunkali
kasalliklarga bo'lgan munosabatida tub farq aniqlandi. Ikkinchisini aholining katta
qismi muqarrar deb hisoblaydi va ularning xavfi kam baholanadi.
2. Epidemiologik tadqiqotlar xavf omillari tushunchasini va natijada surunkali
kasalliklar psixologik usullar bilan o'rganilishi va nazorat qilinishi mumkin
bo'lgan xulq-atvor omillari bilan belgilanadi degan pozitsiyani tarqatishga
yordam berdi. Ushbu tadqiqotlar salomatlik psixologiyasining rivojlanishiga
qo'shgan asosiy nazariy hissalarini quyidagicha umumlashtirish mumkin. Har
qanday kasallikning boshlanishi yoki kuchayishi, hatto uning aniq sabablari
noma'lum bo'lsa ham, ma'lum xavf omillari bilan bog'liq bo'lishi mumkin. E'tibor
bering , Framingem tadqiqotining natijalari 1950-yillarning boshida nashr etila
boshlagan bo'lsa-da, "xavf omili" atamasi birinchi marta 1961 yilga to'g'ri keladi
[178]. Binobarin, psixologlar o'z e'tiborini sog'liq bilan bog'liq inson faoliyatining
turli turlarini o'rganishga qaratishlari kerak edi.
Amaliy nuqtai nazardan, bu maqsadli ta'sir guruhlarini o'zgartirishni anglatadi.
Yigirmanchi asrning birinchi o'n yilliklarida ayniqsa intensiv ravishda olib
borilgan sil kasalligining oldini olish kampaniyalarini yurak-qon tomir
kasalliklarining oldini olish choralari bilan taqqoslab, R.Aronowitz ular o'rtasida
sezilarli farqni topadi. Sil kasalligining oldini olishning oldingi modeli o'z kasalligi
borligini hali bilmagan yoki bilgan, ammo yordam so'ramaydigan odamlarni
aniqlashni o'z ichiga olgan. Bundan farqli o'laroq, KVHning oldini olish dasturlari
nafaqat bemorlarga emas, balki butun aholiga qaratilgan, chunki hamma xavf
ostida .
3. Yangi ijtimoiy boshqaruv usullarining paydo bo'lishi . Sotsiolog A.Petersen
V.Bek, E.Giddens, R.Kastel va boshqalarning pozitsiyalarini umumlashtirib, 1970-
yillarning o rtalaridan boshlab shunday xulosaga keldi. G'arb madaniyatidaʻ
odamlarning sog'lig'iga g'amxo'rlik qilishi kerak bo'lgan davlat g'oyasidan o'zini
xavf-xatardan mustaqil ravishda himoya qilishga majbur bo'lgan mas'uliyatli shaxs
g'oyasiga aniq mafkuraviy siljish mavjud [278]. Bu, o'z navbatida, O'zini o'zini o'zi
24

anglash loyihasi sifatida tushunishga , shaxs u yoki bu hayot tarzini tanlash orqali
o'z tarjimai holini aniqlay olishi va shu bilan ko'p muammolardan qochish
imkoniyatiga ega ekanligi haqidagi g'oyaga asoslanadi. Xavf omillari
kontseptsiyasining nafaqat ilmiy hamjamiyat, balki umuman jamoatchilik o'rtasida
bunday keng tarqalishini uning neoliberal jamiyatga xos ijtimoiy qadriyatlarga mos
kelishi bilan izohlash mumkin.
4. Biomedikal muolajalardan umidsizlik, salomatlik sohasidagi raqobatchi
nazariyalarga qiziqish ortdi. 1960-1970 yillarda . M. Fuko, E. Fridson, A. Illixning
tibbiy xizmatlarning yuqori narxi va past samaradorligini, shuningdek, shifokor va
bemor o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning qoniqarsiz sifatini tanqid qiluvchi
nashrlari keng tarqalgan . Ushbu asarlarning batafsil tahlili P. Freund va M.
McGuire tomonidan "Salomatlik, kasallik va ijtimoiy tana" monografiyasida
keltirilgan.
5. Tibbiy ta'lim inqirozi aholi o'rtasida tibbiy bilimlarning o'sishi va turmush
tarzini o'zgartirish uchun motivatsiyaning yo'qligi o'rtasidagi tafovutning
kengayishi bilan ifodalanadi . O'sha davrda ishlab chiqilgan ta'lim usullari
surunkali kasalliklarning oldini olishda samarasiz bo'lib chiqdi. Bunday oldini
olish odamlardan katta kuch talab qildi va uning natijalari darhol sezilmadi.
1970-1980 yillarda mustaqil ilmiy soha sifatida jadal rivojlana boshladi . 1973
yilda Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi rahbariyati nomidan sog'liqni saqlash
sohasidagi tadqiqotning istiqbolli yo'nalishlarini aniqlash uchun ishchi guruh
tuzildi ( A. Vazifa Kuch Yoniq Salomatlik Tadqiqot ). 1975 yil avgust oyida "
Ommaviy" bo'limining bir qismi sifatida xizmat » salomatlik psixologiyasi
bo'yicha guruh tashkil etilmoqda, uning tarkibiga 150 kishi kiradi. Uning
prezidenti etib V. Shofild saylandi. Nihoyat, 1978 yilda J. Mataratzo raisligida
salomatlik psixologiyasining mustaqil bo‘limi (shu jumladan 2500 a’zo) tashkil
etildi. 1982 yilda AQShda “Salomatlik” jurnalining birinchi soni nashr etildi.
Psixologiya " . Evropa sog'liqni saqlash psixologiyasi jamiyati o'z ishini 1986 yilda
25

boshlagan. J. Stoun, N. Adler va F. Koen tomonidan tahrirlangan salomatlik
psixologiyasi bo'yicha birinchi monografiya 1979 yilda nashr etilgan .
Hozirgacha ushbu davrning mazmunli tahliliga etarlicha e'tibor berilmagan.
Ayni paytda, "Shimoliy Atlantika" salomatlik psixologiyasining o'ziga xos
xususiyatlaridan biri shundaki, u ilmiy tashabbus tufayli emas, balki davlat va
siyosiy tuzilmalarning tegishli so'rovi mavjudligi tufayli shakllangan. Ma'lum bir
vaqtgacha amerikalik psixologlar sog'liq muammolariga unchalik qiziqish
bildirmagan, ularni nazariy va empirik nuqtai nazardan samarali deb hisoblamagan.
Dalil sifatida V. Shofild tomonidan olingan ma'lumotlarni keltirishimiz mumkin
(iqtibos: [285]). “ Psixologik 1966-1967 yillardagi tezislar , u jismoniy salomatlik
omillariga bag'ishlangan juda kam sonli nashrlarga ishora qildi. Yuqorida tilga
olingan ishchi guruh tomonidan 1966 yildan 1973 yilgacha o‘tkazilgan material
asosida o‘tkazilgan qayta tahlil bu xulosalarni tasdiqladi. Buni Amerika
Psixologiya Assotsiatsiyasi rahbariyati tashabbusi bilan tashkil etilganining o'zi
ham tasdiqlaydi. Masalan, S.Freyd tibbiyot jamiyatining maktubidan keyin
psixoanalizni rivojlantira boshlaganini tasavvur qilish qiyin. Biroq, vaqt o'zgardi,
yigirmanchi asrning oxirida. fan ma'muriy va moliyaviy yordamga muhtoj edi.
X.Krouter-Xeyk [201], uning fikricha, Ikkinchi jahon urushidan keyin AQShda
xulq-atvor fanining rivojlanishini belgilab bergan ijtimoiy-iqtisodiy omillarni
nomladi. Xususan, ularni moliyalashtirish tamoyillari o‘zgardi. Homiylik olish
imkoniyatiga ega bo‘lgan tadqiqotning deyarli har bir sohasi bitta kafedra yoki
fakultet chegarasidan tashqariga chiqishi olimlarga ayon bo‘ldi. Shu tariqa yangi
dunyo – fanga federal homiylik olami dunyoga keldi, unda fanlararo loyihalar
ustuvor ahamiyatga ega bo‘ldi (R.Aronovits Framingemda tadqiqotlarni tashkil
etish masalasini muhokama qilar ekan, muvaffaqiyatning eng muhim omili sifatida
jiddiy moliyalashtirishni ham ko‘rsatadi [178]. ). Homiylik, H.Krouter-Xeykning
fikricha, ijtimoiy-siyosiy muhit va fan o‘rtasida vositachi rolini o‘ynagan. Sog'liqni
saqlash psixologiyasining rivojlanishini tahlil qilish uchun urushdan keyingi
homiylik tizimining quyidagi jihatlari qiziqish uyg'otadi:
26

1) tabiiy fanlarga nisbatan ijtimoiy fanlarni moliyalashtirish dasturlari sonining
nisbatan kamligi;
2) ko'proq qo'llab-quvvatlash umidida ijtimoiy fanlar tomonidan tabiiy
fanlarning tadqiqot modelini bosqichma-bosqich qabul qilish. Shu o rinda shuniʻ
ta kidlash joizki,
ʼ 1930-1950-yillarda intellektual jihatdan shakllangan ko plab ʻ
ijtimoiy olimlar va psixologlar fanning nazariy pozitsiyalari murakkab matematik
apparatlardan foydalanishni o z ichiga olgan murakkab eksperimental texnikalar
ʻ
orqali tasdiqlansa, kuchga ega bo ladi, deb hisoblashgan
ʻ ;
3) ijtimoiy tadqiqotchilarning jins, irq, din yoki sinf bilan bog'liq siyosiy
munozarali tadqiqot loyihalaridan qochish tendentsiyasi;
4) ko'p hollarda Amerika hukumati siyosatini qo'llab-quvvatlovchi loyihalar
moliyalashtirildi, masalan, kommunizmga qarshi kurash, kapitalistik
demokratiyaning tarqalishi;
5) Urushdan keyingi ijtimoiy tadqiqotlar uchun moliyaviy yordam urushgacha
bo'lgandan ko'ra kuchliroq edi va endi ijtimoiy fanlar haqiqatan ham keng ko'lamli
loyihalarga e'tibor qaratishi mumkin edi.
Keling, salomatlik psixologiyasi kafedrasi mudiri J.Matarazzo o'z maqolasini
amerikachada qanday boshlashiga e'tibor qaratamiz . Psixolog " 1982 yil uchun.
Birinchi xatboshida u AQSh prezidenti L. Jonson va Kongressning taniqli
a'zolarining ustuvor (ya'ni, moliyalashtirish imkoniyati bo'lgan) ilmiy yo'nalishlar
bo'yicha nutqini eslatib o'tadi. O'quvchi bu erda partiya qurultoylari qarorlariga
yoki marksizm-leninizm klassiklarining asarlariga havolalar majburiy bo'lgan
SSSRda nashrlarni tayyorlash tartibi bilan ma'lum bir o'xshashlikni ko'rishi
mumkin. Sog'liqni saqlash psixologiyasining siyosiy tarafkashligi so'zlarni maxsus
tanlashda ( shaxslar o'rniga fuqarolar ) va psixologik emas, balki tibbiy va iqtisodiy
ma'lumotlardan dalillar sifatida foydalanishda namoyon bo'ladi. Fuqarolarning
"asossiz" sog'liqni saqlash xarajatlariga olib keladigan xavfli xatti-harakatlari
ushbu ishda salbiy baholandi .
2.2. Mavzu, vazifa va kontseptual asos salomatlik psixologiyasi
27

D. Marks va boshqalar. salomatlik psixologiyasini " psixologik bilim va
usullarni salomatlik, kasallik va jamoat salomatligi muammolariga qo'llash bilan
bog'liq bo'lgan fanlararo soha " deb ta'riflang. Aksariyat milliy psixologik
uyushmalar tomonidan qabul qilingan yana bir ta'rif J.Matarazzo tomonidan ishlab
chiqilgan. Salomatlik psixologiyasi - bu " sog'liqni saqlash, kasalliklarning oldini
olish va davolashda psixologik nazariya va usullarni qo'llaydigan, salomatlik va
kasallikning etiologik omillari va diagnostika mezonlarini aniqlash, sog'liqni
saqlash tizimlari va sog'liqni saqlash siyosatini tahlil qilish va takomillashtirish
uchun ilmiy bilimlar sohasi" . Shunga asoslanib, salomatlik psixologiyasi aholining
farovonlik darajasini oshirish bilan bog'liq har qanday faoliyat bilan bog'liq [264],
ammo aslida bu sohada ishlaydigan ko'pchilik psixologlar jismoniy salomatlikning
aqliy va xulq-atvor omillarini aniqlashga qaratilgan. qarang, masalan:
Salomatlik psixologiyasining asosiy vazifalari :
1. Psixologik salomatlik omillarini aniqlash.
2. Kasalliklarning oldini olish va salomatlikni mustahkamlash maqsadida
odamlarning xulq-atvoriga ta'sir qilish usullari va usullarini aniqlash, shuningdek,
ularning samaradorligini baholash.
3. Sog'liqni saqlash tizimidagi aloqani, shuningdek, tibbiyot xodimlari va
sog'liqni saqlash xizmatlari iste'molchilari o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni
yaxshilash.
4. Salomatlik va kasallikning ijtimoiy-madaniy va individual modellarini tadqiq
qilish.
Sog'liqni saqlash psixologiyasida XX asrning birinchi yarmida ishlab chiqilgan
psixosomatik kasalliklarning rivojlanish kontseptsiyalari faol qo'llanilishini kutish
mumkin, ammo bu sodir bo'lmadi. Yangi ilmiy yo'nalish kasallik rivojlanishining
biologik mexanizmlarini qo'zg'atadigan yoki shaxs va atrof-muhit o'rtasidagi
munosabatlarga vositachilik qiladigan xatti-harakatlar degan taxminga asoslangan
edi. Boshqa omillar, masalan, stress, sog'liqqa bo'lgan munosabat va boshqalar,
faqat xatti-harakatlar orqali salomatlikka ta'sir qilishi mumkin. Bu salomatlik
28

psixologiyasi va psixosomatik tibbiyot o'rtasidagi asosiy farqlardan biridir. Agar
psixosomatik yondashuvda kasallikning rivojlanishi va oldini olishda asosiy rol
shaxsning hissiy va shaxsiy xususiyatlariga, o'tmishdagi tajribalariga, tana
qiyofasiga, boshqalar bilan munosabatlarning tabiatiga berilsa, salomatlik
psixologiyasida ushbu omillarning ta'siri. sog'liqni saqlash bo'yicha isbotlanmagan
yoki ahamiyatsiz hisoblanadi. Qolaversa, qaysi xulq-atvor salomatlik va qaysi biri
kasallikka olib kelishini aniqlash huquqi tibbiyotga tegishli va bu masalalar
psixologlar tomonidan kam muhokama qilinadi. Oddiy misol sifatida, bugungi
kunda eng mashhur sog'liqni saqlash psixologiyasi qo'llanmalaridan birini ko'rib
chiqing - " Salomatlik psixologiya : nazariya , tadqiqot va amaliyot " [231], 2000
yilda nashr etilgan, ed. D. Marks. Mualliflarning ta'kidlashicha, xatti-harakatlar
his-tuyg'ular va shaxsiy xususiyatlardan ko'ra salomatlik uchun muhimroq
prognozdir. Qizig'i shundaki, ushbu nuqtai nazarni qo'llab-quvvatlash uchun
"psixosomatik gipoteza" ni rad etadigan tadqiqot natijalari keltirilgan, ammo
xatti-harakatlarning salomatlikka ijobiy ta'sirini tasdiqlovchi ma'lumotlar
muhokama qilinmaydi . Psixosomatik yondashuv inqiroziga nima sabab bo'lganini
tushunish uchun uning xarakterli xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Psixosomatik tibbiyot
Ushbu yo'nalishning rivojlanishining boshlanishi psixologiyaning o'zini fan
sifatida rivojlanishining boshlanishiga to'g'ri keladi. Aksariyat mutaxassislar
psixosomatikaning ikkita asosiy yo'nalishini nomlashadi: psixoanalitik va
psixofiziologik [3; 99]. Biroq, psixoanalitik yondashuv ilgari paydo bo'lgan va
uzoq vaqt davomida etakchi bo'lgan. U birinchi marta S. Freyd tomonidan
ifodalangan isteriya paytida konvertatsiya qilish (ya'ni energiyani aylantirish)
imkoniyati haqidagi g'oyaga asoslanadi . Ushbu buzuqlikka xos bo'lgan nafas
olish, ixtiyoriy harakat va sezgirlikdagi buzilishlar tahlilchi tomonidan ma'lum bir
ongsiz ziddiyatning ramziy ifodasi sifatida talqin qilinishi mumkin. Shu bilan
birga, konfliktning o'ziga xos bo'lgan g'oyalar majmuasi emas, balki u bilan bog'liq
ta'sir jismoniy buzilishga aylanadi.
29

S. Freydning asarlarini psixosomatik tibbiyot uchun g'oyalar manbai sifatida
ko'rsatadigan barcha mualliflar uning organik kasalliklarni psixologik tushuntirish
istiqbollariga va simptomlar paydo bo'lishining fiziologik mexanizmlarini ochishga
bo'lgan o'zini tutashgan munosabatini ta'kidlashni unutmang. U psixoanalitiklar "
o'zlarini psixologik fikrlash tarzi bilan cheklashni o'rganishlari kerak " deb
hisoblardi. Endokrinologiya va boshqa fiziologik sohalar bilan noz-karashma
qilishning ma'nosi yo'q: " Umri davomida ruh va tana o'rtasidagi munosabatlar
muammosi bilan shug'ullangan Freyd, shunga qaramay, o'z ishida psixologik soha
chegarasini kesib o'tishni ongli ravishda rad etdi. tadqiqot ”.
Bu pozitsiyani nima tushuntirganini aytish qiyin, chunki S. Freydning
psixoanalizning kelajagi haqidagi qarashlari bir-biriga zid edi. Ikkita tushuntirishni
taxmin qilish mumkin: terapevtik germenevtikaga e'tibor qaratish istagi, ya'ni
psixoanalizning tushunish-terapevtik jihati yoki fiziologiyaning imkoniyatlariga
shubha bilan munosabatda bo'lish.
Bu e'tirozlarga qaramay, 20-asrning boshlarida. Ko'pgina tahlilchilar organik
kasalliklarning psixodinamik jihatlarini o'rganishni boshladilar. Psixosomatik
tibbiyot shunday paydo bo'ldi. Ushbu sohadagi barcha dastlabki ishlar uchun
umumiy g'oya shundan iboratki, ongsiz jarayonlarning dinamikasi organik
zararning genezisini tushuntirish uchun ishlatilishi mumkin va psixoanaliz somatik
bemorlarni davolash uchun mos bo'lgan texnikadir.
G. Ammon psixoanalitiklar tomonidan organik kasalliklarni ko'rib chiqishda
ikkita yondashuvni belgilaydi:
1. Organik jarayonlarga o'tish g'oyasini kengaytirish.
Emotsional holatlarni psixodinamik tadqiq qilishni nazarda tutuvchi
ekvivalentlar kontseptsiyasiga asoslangan organik simptomlarni tahlil qilish [3].
Psixosomatik tibbiyot doirasidagi psixosomatik kasallikni quyidagilar natijasida
tushunish mumkin:
 organga qaytarilmas konversiya,
 psixologik himoya mexanizmlarini buzish,
30

 Psixosomatik reaktsiyalar qiyinchiliklarga xos reaktsiyalar
bo'lsa, rivojlanishning ushbu darajasiga regressiya.
Psixosomatik tibbiyotning haqiqiy gullagan davri 1930-1950 yillardir . Bu
davrda amerikalik va evropalik olimlar psixosomatik kasalliklarning kelib chiqishi
va davolashiga bag'ishlangan ko'plab asarlar nashr etishdi. Keyin ichki kasalliklar
klinikasida psixosomatik tushunchalarga qiziqish pasaya boshlaydi, R. Aronowitz
[178] qayd etadi. Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida o'z ta'sirini saqlab qolgan
bir xil nazariyalarni endi so'zning to'liq ma'nosida psixoanalitik deb atash mumkin
emas. Bu, masalan, F. Aleksandr tomonidan ishlab chiqilgan psixosomatik o'ziga
xoslik nazariyasi. O'ziga xoslik muammosi barcha tibbiyotda markaziy o'rin tutadi.
Har qanday kasallikning paydo bo'lishi nazariyasini ishlab chiqish jarayonida,
nima uchun bu alohida alomat ushbu bemorda paydo bo'lganligi haqidagi savolga
javob berish kerak. Organni tanlash tasodifiymi yoki shaxsiyat va turmush tarzi
bilan belgilanadimi? O'ziga xoslik tushunchasi nimaga taalluqlidir - konflikt, ta'sir,
shaxsiyat turi?
Z.Freyd isteriya alomatlarini drayvlar to'qnashuvining ramziy ifodasi sifatida
tushundi. Shaxsiy tajriba o'ziga xos alomatlarga olib keladi. Ongsizlikda qayta
ishlangan qatag'on qilingan g'oyalar taqdiri har doim individualdir. Masalan,
histerik ko'rlikni ko'rishni istamaslik, histerik qusishni esa odam yoki vaziyatga
nisbatan jirkanishning ramziy ifodasi sifatida tushunish mumkin. Nevrotik alomat
tushlarning ramzlari bilan o'xshashlik orqali shakllanadi va bostirilgan haydovchi
bilan bog'liq bo'lgan g'oyaning taqdirini aks ettiradi.
Isteriyadagi simvolizmni tushunish bir necha bor tanqid qilingan, chunki har bir
kasallik uchun individual va tipik alomatlar mavjud. Masalan, isteriya bilan odatiy
alomatlar "tomoqdagi shish", "qo'lqop tipidagi" behushlik va bosh aylanishi
(astasiya-abaziya deb ataladigan) hissi bo'ladi. Isteriya holatidagi simvolizm juda
ibtidoiy va terapevt uchun juda "shaffof" (keyinchalik nemis psixoanalitiklari X.
Tome va X. Kechele histerik alomatlarning namoyon bo'lishini stenddagi chiqish
31

bilan solishtirgan, psixosomatik kasallikda esa - bu. murakkab o'yin ijro etiladi
[137]).
Psixoanalitik postulatlarning to'g'riligini empirik tarzda tekshirishga urinish
natijasida psixodinamik yondashuvning asosiy muammolari paydo bo'ldi. Masalan,
F. Aleksandrning yozishicha, oshqozon-ichak trakti kasalliklari bilan og'rigan
barcha bemorlarda bir xil ongsiz konfliktni aniqlashning mumkin emasligi uni
yangi nazariyani shakllantirish zarurati haqidagi g'oyaga olib keldi [2].
O'ziga xoslik nazariyasining paydo bo'lishi psixosomatik tadqiqotlarning
psixofiziologik qonuniyatlarni o'rganish tekisligiga o'tishini belgilab berdi. Uni
yaratishda XX asr o'rtalari uchun oqim ishlatilgan. g'oyalar, ayniqsa stress
tushunchasi. Aslida, bu kasallikning birinchi multifaktorial nazariyalaridan biridir.
Intriga paydo bo'ladi - qaysi omil asosiy bo'ladi - ammo stress kasallikning
rivojlanishida asosiy mexanizm sifatida ko'rib chiqilishi allaqachon aniq. E'tibor
bering, stress nazariyasi holati, ayniqsa psixologiya sohasida juda muammoli bo'lib
qolmoqda. Ta'sir va istak singari, stress ham psixosomatik o'zaro ta'sir
mexanizmining nazariy jihatdan ishlab chiqilmaganligini yashirishga yordam
beradigan ikki tomonlama tushunchadir.
Shunday qilib, psixosomatik yondashuv inqiroziga bir qator omillar yordam
berdi:
1. Psixoanaliz tibbiyot hamjamiyatiga psixologik moyillikning kasallikka ta'siri
haqida ham, somatik buzilishlari bo'lgan bemorlarga psixodinamik terapiyaning
samaradorligi to'g'risida ham ishonchli dalillar keltira olmadi. Ko'pgina tadqiqotlar
nazorat guruhlari tuzilmasdan o'tkazildi va ularning natijalari to'g'risidagi
hisobotlar asoslilik, ishonchlilik yoki psixoanalizning muqobil tushuntirishlari
masalalarini muhokama qilmadi. Ko'p jihatdan psixoanalitik tushunchalarning
haqiqiyligi muammolari S. Freyd tomonidan shakllantirilgan psixoanalizni qurish
tamoyillari bilan bog'liq. U bemorni davolashda qo'llaniladigan izohlash usullari va
sabab-oqibatli tushuntirishlar o'rtasida yaqin bog'liqlik borligiga ishongan.
32

Bu pozitsiyani tanqid qilish yetakchi psixoanalitiklarning e'tiboridan chetda
qolmadi. Ularning ta'kidlashicha, analitik usul yordamida muvaffaqiyatli
davolanish o'z-o'zidan psixoanalitik nazariyalarning haqiqiyligini isbotlaydi.
Darhaqiqat, S. Freyd va uning ko'plab izdoshlari psixoanalizni kasalliklar haqida
emas, balki ularni davolash haqidagi fan deb bilishgan. Biroq, ichki organlarning
surunkali kasalliklarida psixoanalizning samaradorligi juda past bo'lib qolmoqda,
bu ushbu yondashuv tarafdorlarining o'zlari tomonidan tasdiqlangan. Bundan
tashqari, ular "psikanalitik usul, agar terapevtik usul sifatida foydalanilsa, uning
tanasiga emas, balki bemorning ruhiy tajribasiga qaratilgan " degan xulosaga
kelishadi . 648]. Tahlilchilar tanani tibbiy tushunchada emas, balki uning qiyofasi
bilan, jismoniy alomat bilan emas, balki bemor uchun ma'nosi bilan
shug'ullanishadi. Psixoanaliz boshqa terapevtik usullardan foydalanmasdan
davolanishga olib kelishi mumkinmi? Amaliyot shuni ko'rsatadiki, bu unday emas.
Natijada, tezroq, arzonroq va samaraliroq davolash usullari paydo bo'lishi bilan
shifokorlarning psixoanalitik tushunchalarga qiziqishi tobora kamaymoqda.
2. Psixoanaliz vakillari aholi darajasida salomatlik muammolariga unchalik
qiziqish bildirmadilar. 20-asrning ikkinchi yarmida, rivojlangan mamlakatlarda
millat salomatligini saqlash muhim ijtimoiy vazifa sifatida qarala boshlaganida, bir
vaqtning o'zida aholining katta guruhlariga ta'sir qilish uchun ishlatilishi mumkin
bo'lgan va hisobga olinadigan tushunchalarga qiziqish paydo bo'ldi. kasalliklarning
rivojlanishida iqtisodiy sharoitlar, madaniy me'yorlar va boshqa ijtimoiy
omillarning roli . Psixoanaliz 20-21 - asrlarda yurak - qon tomir tizimi kasalliklari,
saraton, OITS va giyohvandlik kabi sog'liq uchun bir qator asosiy tahdidlarga
"javob bermadi" .
3. Yigirmanchi asrning o'rtalarida psixosomatik tibbiyotda hissiy salomatlik
omillarini o'rganishda. jiddiy raqobatchi paydo bo'ladi - stress nazariyasi. J. Braun
[24] ta'kidlaydiki, Freydning barcha qoidalari tibbiy muhitda, jumladan,
tushunarsiz atamalar tufayli, amaliyotchi shifokorga psixoanalizning barcha keng
ko'lamli yutuqlarini ulardan foydalanish uchun o'zlashtirish zarurati tufayli etarli
33

darajada qabul qilinmagan. O'z navbatida, stress nazariyasi shifokorlarga yaxshi
ma'lum bo'lgan fiziologiya ma'lumotlariga asoslanadi.
4. Ko'p faktorli modelga ko'ra, har qanday kasallik juda ko'p sonli potentsial
sabablarning birgalikdagi ta'siri natijasi bo'lib, ularning ahamiyati statistik
protseduralar orqali aniqlanadi. Bunday model kasallikning paydo bo'lishiga faqat
bitta sababning ta'sirini taxmin qiladigan har qanday nazariyani bekor qiladi.
Psixosomatika va salomatlik psixologiyasi o'rtasidagi farqlar kontseptual va
kuzatiladigan, shaxs va jamoatchilik, tashqi va ichki, klinika va siyosat, davolash
va oldini olishning dixotomiyasi shaklida ifodalanishi mumkin. Agar
psixosomatikaning asosiy ta'sir ob'ekti tana qiyofasi bo'lsa, sog'liq psixologiyasi
uchun bu xavfsiz yoki xavfli xatti-harakatlardir.
Ko'pgina olimlarning fikriga ko'ra, biopsixososyal yondashuv , amerikalik
shifokor J. Anxel tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, yigirmanchi asrning oxirida
salomatlik psixologiyasining rivojlanishida rol o'ynadi. taxminan yuz yil oldin
psixoanaliz klinik psixologiyaning rivojlanishida o'ynagan roli. S.Freyd va uning
shogirdlari o'z asarlarida ruhiy kasalliklarni psixologik tushunish va davolash
imkoniyatini asoslab berishdi va J.Anxel somatik buzilishlar sohasida ham xuddi
shunday yutuqni amalga oshirdi. Ammo, agar psixoanaliz asta-sekin nafaqat klinik
psixologiyada, balki boshqa gumanitar fanlarda ham kuchli nazariy yo'nalishga
aylangan bo'lsa, biopsixososyal modelning taqdiri unchalik havas qilmagan. Bir
tomondan, 1980-yillarda, ya'ni salomatlik psixologiyasi mustaqil ilmiy sohaga
bo'linish davrida biopsixososyal model uning asosi sifatida ko'rib chiqildi [230].
Biroz vaqt o'tgach, Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi, Britaniya Psixologiya
Jamiyati va boshqa ilmiy uyushmalar ushbu modelning ahamiyatini tan oldilar,
masalan, rasmiy veb-saytlarda e'lon qilingan salomatlik psixologiyasining
xususiyatlaridan dalolat beradi. Har bir monografiyada va salomatlik psixologiyasi
bo'yicha har bir darslikda, shuningdek, minglab maqolalarda J. Anxelning ishiga
havolalar mavjud. Boshqa tomondan, ushbu nashrlarning hech birida modelning
nazariy va empirik asoslanishidan tashqari, batafsil tavsifni topish mumkin emas.
34

Masalan, D. Marks, M. Murrey, B. Evans va K. Uillig sog'liqni saqlash
psixologiyasi sohasidagi etakchi ingliz mutaxassislari o'zlarining kitoblarida J.
Anxelning yondashuvini tavsiflashga faqat ikki sahifani bag'ishlaydilar [231, p. 60
– 61]. Ushbu holatning sababini aniqlash uchun biopsixososyal modelning paydo
bo'lish tarixi va asosiy qoidalarini ko'rib chiqish va ularni sog'liqni saqlash
psixologiyasidagi tadqiqot va amaliyotning dominant yo'nalishlari bilan bog'lash
kerak.
2.3.Biopsixososyal modelning tizimli yondashuv tamoyillariga asoslanishi
J. Anxel tibbiyot uchun ramziy figuradir. Psixosomatik kasalliklar va tibbiy
amaliyotning psixologik jihatlari bo'yicha olib borgan ko'p yillik izlanishlari unga
dunyo miqyosida shuhrat keltirdi. Bu biopsixososyal yondashuvning asosiy
qoidalari ishlab chiqilishidan ancha oldin, ya'ni 1950-1960 yillarda sodir bo'lgan .
O'zining psixosomatik kontseptsiyalarini qurishda u psixoanaliz qoidalaridan ham,
o'zining klinik kuzatishlaridan ham foydalangan. Xususan, J. Anxel ob'ektni
yo'qotish va bu hodisa bilan bog'liq nochorlik va umidsizlik tuyg'ularini ayrim
kasalliklarning - yarali kolit, neyrodermatit va boshqalarning rivojlanishidagi rolini
ko'rsatdi. Keyin u bemorning xulq-atvorini va shifokor bilan munosabatlarining
xususiyatlarini intensiv o'rganishni boshlaydi. J. Anxel terapevtlarning kasbiy
tayyorgarligini oshirish va ularning "psixosomatik fikrlash" qobiliyatlarini
rivojlantirish uchun juda ko'p ishlarni amalga oshirdi. Uning sa'y-harakatlari
tufayli ular psixopatologiya kursini o'ta boshladilar [188]. Asta-sekin u "shifokor -
bemor" diyadasiga emas, balki butun sog'liqni saqlash tizimiga ko'proq e'tibor
beradi [292]. Biopsikososyal yondashuvga bag'ishlangan birinchi nashr J. Anxel va
uning izdoshlarining pozitsiyasi zaiflashayotgan bir paytda paydo bo'ldi, bu uning
shaxsiyati yoki ilmiy yutuqlari bilan bog'liq emas, balki sog'liqni saqlash va
sog'liqni saqlash sohasidagi vaziyatning o'zgarishi bilan bog'liq. tibbiy ta'lim [188].
"Science" jurnalida J. Anxelning "Yangi tibbiy modelga bo'lgan ehtiyoj:
biotibbiyot uchun qiyinchilik" [209] maqolasi va 1980 yilda uning keng tarqalgan
35

nashrlaridan biri "Biopsikososyal modelning klinik qo'llanilishi" nashr etilgan. ”
[210]. J. Anxel biomeditsina va biotibbiyot yondashuvi bilan sog'liq va kasallik
muammolariga shunday munosabatni tushunadi, bu biologik omillarning
psixososyal omillarga nisbatan so'zsiz ustuvorligini tan oladi va organizm
faoliyatining buzilishi yagona va etarli deb hisoblanadi. kasallikning paydo bo'lishi
uchun shart. Bundan tashqari, biotibbiyot modelida sababning chiziqli, mexanik
kontseptsiyasi qo'llaniladi.
Biopsikososyal model tizimli yondashuv tamoyillariga asoslanadi. Bu shuni
anglatadiki, salomatlik va kasallik bu erda tabiiy tizimlarning murakkab ierarxiyasi
kontekstida ko'rib chiqiladi, bu erda quyi darajadagi tizimlar yuqori darajadagi
tizimlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Masalan, qabulxonadagi terapevt ma'lum
bir jinsi, yoshi, ijtimoiy mavqei bo'lgan ma'lum bir bemor bilan muloqot qiladi, bu
darhol uning muammolarini ko'rib chiqishning yuqori darajasiga o'tish
imkoniyatini ko'rsatadi. Modelning qancha komponentini bir vaqtning o'zida
hisobga olish kerakligi haqidagi savol klinisyenning ixtiyorida. Tizimning har bir
darajasi o'ziga xos xususiyatlarga ega va o'ziga xos tadqiqot usullarini talab qiladi.
Insonni tanadagi hujayralar yoki jarayonlar o'rganilgandek o'rganish mumkin emas
[210].
Ko'rib turganingizdek, ushbu nashrlarda shifokor va bemor o'rtasidagi
munosabatlar batafsilroq muhokama qilinadi. J. Anxel tibbiyotning eng yaqqol
xarakteristikasi uning shaxs bilan shug‘ullanishi, tibbiyot amaliyoti esa ijtimoiy
faoliyatning alohida shakli bo‘lib, shifokor ham, bemor ham jamiyat tomonidan
belgilangan rollarni bajaradi, deb ta’kidlaydi. Bemorning ehtiyoji kasallik bilan
bog'liq qiyinchiliklarni bartaraf etishdir. Shuning uchun u o'z muammolarini hal
qilish uchun vakolatli deb hisoblagan shifokorga murojaat qiladi. Shifokorning
vazifasi bemorning o'zini qanday his qilayotganini aniqlash, shundan so'ng farazni
ilgari surish va sinab ko'rish va tegishli davolash choralarini ko'rishdir. Ushbu
maqsadlarga erishish psixo-ijtimoiy omillar bilan belgilanadigan samarali muloqot
orqali mumkin. Ikkala maqolani sinchkovlik bilan o‘rganib chiqqach, odam
36

J.Anxelni eng ko‘p qiziqtirgan tibbiy amaliyotning mana shu kommunikativ jihati
ekanligi haqidagi taassurot paydo bo‘ladi va u butun darajalar tizimini tahlil
qilishga kam e’tibor beradi. Model rasmda grafik ko'rinishda keltirilgan. 2.1.
Guruch. 2.1. Sxematik tasvir
biopsixososyal model
Bu erda biz har qanday quyi darajadagi tizim yuqori darajadagi tizimning
ajralmas qismi ekanligini ko'rsatish uchun J. Anxel o'z nashrlarida takrorlagan
diagrammadan ataylab voz kechdik.
Har qanday komponent uchun etakchi rolni tan olish J. Anxelga xos bo'lgan
sabab-oqibatni tushunishga zid keladi, deb hisoblaydi L. Temoshok [303]. J. Anxel
salomatlik va kasallik bir-biriga ta'sir qiluvchi ko'plab omillar bilan belgilanadi,
deb ta'kidladi. Keling, buni stress va yurak-qon tomir kasalliklari o'rtasidagi
bog'liqlik misolida ko'rib chiqaylik. Surunkali stress yurak-qon tomir tizimidagi
buzilishlarning rivojlanishiga yordam berishi mumkinligiga ishoniladi. Zo'riqish
holatida qonga xolesterinning intensiv chiqishi kuzatiladi va tomirlar tonusi
o'zgaradi. Kelajakda yurak mushaklarining ma'lum joylarini qon bilan ta'minlashda
37

uzoq muddatli buzilishlar rivojlanishi mumkin. Biroq, stressdan tashqari, boshqa
omillar ham yurak-qon tomir tizimining ishiga ta'sir qiladi. Biologik omillarga jins,
irsiyat, metabolik xususiyatlar va birga keladigan kasalliklar kiradi. Psixologik
tartib omillariga - hissiy, motivatsion va shaxsiy sohaning xususiyatlari, ijtimoiy-
iqtisodiy tartib omillariga - kasb, daromad darajasi, ijtimoiy maqom, bajarilgan
ijtimoiy rollar yig'indisi. Bu omillar mustaqil emas. Shunday qilib, ijtimoiy holat
xavfli yoki xavfsiz xatti-harakatlar, metabolik xususiyatlar - stress darajasi bilan
bog'liq bo'lishi mumkin. Hissiy buzilishlar og'ir ijtimoiy sharoitlar bilan
belgilanadi, lekin shu bilan birga, shaxslararo nizolar va xatti-harakatlarning
buzilishi orqali ular shaxsning ijtimoiy holatining yomonlashishiga yordam beradi.
Faktorlarning hech biri kasallikning yagona sababi deb hisoblanishi mumkin emas.
J. Anxel miyokard infarkti bilan og'rigan bemorning misolidan foydalanib,
terapevtik ta'sirga erishish uchun biopsikososyal tizimning turli darajalarini
hisobga olish muhimligini isbotlaydi. Bemorga shoshilinch tibbiy yordam
ko'rsatilganda, xodimlarning xatti-harakati (reanimatsiya guruhi a'zolari undan
kelib chiqadigan qiyinchiliklarni yashira olmadilar) tashvish tuyg'ularining
kuchayishiga olib keldi. Tibbiy aralashuvning bu aloqa jihati bemor uchun
shunchalik muhim ediki, bu uning jismoniy holatining yomonlashishiga yordam
berdi [209].
Shunday qilib, biopsixososyal yondashuvda biz salomatlik psixologiyasi uchun
muhim bo'lgan bir qator qoidalarni aniqlashimiz mumkin:
1. Salomatlik va kasallik tizimli tahlilni talab qiladi. Tadqiqotchi nafaqat
salomatlik holatini belgilovchi turli omillarni aniqlabgina qolmay, balki ularni
oddiy chiziqli munosabatlar bilan cheklanib qolmasdan, ma'lum bir tuzilishga
birlashtirishi kerak.
2. Tibbiyot ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarga bo‘ysunadigan ijtimoiy
amaliyotdir.
3. Shifokor va bemor o'rtasidagi munosabatlarning sifati muvaffaqiyatli
davolanishning asosiy omilidir.
38

J. Anxel tomonidan bildirilgan g'oyalar fanlararo sog'liqni saqlash tadqiqotlari
uchun asos bo'lishi mumkin, ammo bu haqiqatan ham sodir bo'lganmi?
Sog'liqni saqlash psixologiyasi o'zining mavjudligining boshidanoq fanlararo
maqomga ega bo'lgan, chunki u insonning hayot sifati va farovonligini
belgilaydigan psixososyal omillarni aniqlash va nazorat qilishga qaratilgan.
Biopsikososyal yondashuv bunday niyatlarni qonuniylashtirishga imkon berdi.
Biroq, u hech qachon to'liq ishlab chiqilmagan va J. Ogden, D. Marks, M.
Myurrey, K. Chemberlain kabi taniqli sog'liqni saqlash psixologiyasi metodistlari
tomonidan foydaliligi faqat biotibbiyotni to'liq siqib chiqarishga imkon berdimi,
degan nuqtai nazardan ko'rib chiqiladi. model [265; 271; 273]. Taxmin qilish
mumkinki, J. Anxelning o'zi voqealarning bunday rivojlanishidan norozi bo'lardi,
chunki u katta klinik tajribaga ega olim sifatida biopsixososyal tizimning har
qanday darajasini e'tiborsiz qoldirishni samarasiz deb hisoblagan.
Katta aholini (mamlakat, mintaqa yoki hatto qit'a aholisi) o'rganishga qaratilgan
sog'liqni saqlash psixologiyasidan farqli o'laroq, jamiyat salomatligi psixologiyasi
o'xshash siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarga ega bo'lgan va odatda
yashaydigan odamlar guruhlari orasida salomatlikni mustahkamlaydi va
kasalliklarning oldini oladi. bir hududda. Uning muhim maqsadlari sub'ektiv
farovonlik darajasini, individual va jamoaviy o'z-o'zini samaradorligini oshirish va
jamiyat uchun foydali bo'lgan ijtimoiy va iqtisodiy o'zgarishlarni psixologik
jihatdan rag'batlantirishdan iborat [191].
Tanqidiy salomatlik psixologiyasi ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlik, hokimiyat
nomutanosibligi, siyosiy jarayonlar va salomatlik, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy
omillarning sog'liqni saqlash tizimi faoliyatiga ta'sirini o'rganishga qaratilgan. Shu
bilan birga, nafaqat tibbiy, balki psixologik nazariya va amaliyot ham tanqidiy
mulohaza yuritiladi.
D. Marks tomonidan taklif qilingan mezonlardan (maqsadlar, tadqiqot usullari,
qadriyatlar) foydalangan holda salomatlik psixologiyasi sohalarini tasniflash ancha
qiyin vazifa bo'lib tuyuladi. Bu, ayniqsa, ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilishda
39

hikoyaviy yondashuvdan foydalangan ko'pgina tadqiqotlar uchun amal qiladi,
chunki ular bir vaqtning o'zida klinik jihatdan yo'naltirilgan va tanqidiydir. Xuddi
shunday, sog'liqni saqlash psixologiyasi ham tanqidiy yondashuvlar bilan juda ko'p
umumiy xususiyatlarga ega.
S og'liqni saqlash psixologiyasi sohalarini tibbiy yo'naltirilgan (u ham "klassik"
yoki J. Epvort yozganidek, "dominant")ga bo'lishdir . asosiy oqim salomatlik
psixologiya [233]) va tanqidiy.
Tibbiyotga yo'naltirilgan yo'nalish vakillari salomatlik psixologiyasini sog'liqni
saqlash tizimi manfaatlarini himoya qiluvchi fan sifatida belgilaydilar. Tibbiyotda
ishlab chiqilgan barcha tushunchalar va amaliyotlar tabiiydir 1
. Misol uchun, agar
profilaktika tibbiyoti yuqori xolesterinli ovqatlardan voz kechishni sog'lom aholini
saqlashning muhim usuli deb hisoblasa, sog'liqni saqlash psixologlari odamlarning
xatti-harakatlarida tegishli o'zgarishlarni targ'ib qilishlari kerak.
Bob yuzasidan xulosa
Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda shuni e'tirof etish kerakki, salomatlik
psixologiyasi hali salomatlikning biologik, psixologik va ijtimoiy omillarini
yagona tadqiqot dasturiga birlashtira olmagan, shuningdek, ularning
munosabatlarini ko'rib chiqadigan nazariyani taklif qila olmagan. Ushbu
muammoni hal qilishning ba'zi yondashuvlari bobda muhokama qilinadi. 3.
Amalda zamonaviy salomatlik psixologiyasi tushunchalari J.Anxel tomonidan
taklif qilingan yondashuv bilan juda oz korrelyatsiyaga ega, chunki ular asosan
xulq-atvorni tushuntirish va bashorat qilishga qaratilgan.
Sog'liqni saqlash psixologiyasining kontseptsiyalari va amaliyotlarini tanqidiy
tushunish, uning rivojlanishining dastlabki bosqichiga xos bo'lgan 1990-yillarga
olib keldi. bir nechta mustaqil yo'nalishlarni aniqlashga. Ularning har biri turli
1
Bu yerda J.Ogdenning [273] fikriga qo shilamiz, ba zi mualliflar tomonidan mutlaqo yangiʻ ʼ
sifatida taqdim etilgan biopsixososyal yondashuv hozirgi vaziyatning sezilarli o zgarishiga
ʻ
hissa qo shmagan.
ʻ
40

nazariy asoslar, e'lon qilingan qadriyatlar, maqsadlar va tadqiqot usullari bilan
tavsiflanadi. Ularni tasniflashning bir nechta variantlari mavjud.
D.Marks klinik salomatlik psixologiyasi, jamoat salomatligi psixologiyasi,
jamoa salomatligi psixologiyasi va tanqidiy salomatlik psixologiyasini ajratib
turadi [265].
Klinik salomatlik psixologiyasi , D.Marksga ko'ra, psixologik va xulq-atvor
omillarini kuzatish, shuningdek, tibbiy muhitda o'zaro ta'sirni optimallashtirish
orqali somatik kasalliklarni davolash samaradorligini oshirish muammosini hal
qiladi.
Jamoat salomatligi psixologiyasi aholi darajasida salomatlikni yaxshilash uchun
psixologik nazariyalar va usullarni qo'llaydi. Ushbu yo'nalish bobda muhokama
qilinadi. 3.
41

XULOSA
Sog'liqni saqlash psixologiyasi postmodernizmning tug'ilishi davrida endigina
shakllana boshlaganligi sababli, ushbu sohaning rivojlanishining qadriyatlari,
metodologiyasi va ijtimoiy kontekstini tushunishga harakat qiladigan tanqidiy
yo'naltirilgan asarlarning asosiy qismi 1990-yillarda paydo bo'ldi.
Dominant salomatlik psixologiyasiga tanqidiy yondashuv vakillarining da'volari
quyidagilardan iborat:
 original (ya'ni, sog'liqni saqlash sohasi uchun maxsus ishlab
chiqilgan) nazariyalarning yo'qligi, shuningdek, xavfsiz xatti-harakatlar
modellariga kiritilgan asosiy o'zgaruvchilarni o'lchash uchun adekvat
tizimni yaratishning mumkin emasligi;
 asosan olimlar va amaliyotchilarning klinik yo'nalishi, tibbiyot
muassasalaridan tashqarida sog'lom aholi bilan etarli darajada faol
ishlamasligi;
 shaxsning xulq-atvorini jamiyatdan ajratilgan, faoliyati faqat o'z
qarorlari bilan yo'naltirilgan mustaqil birlik sifatida tavsiflash va
bashorat qilish istagida namoyon bo'lgan individualizm;
 ijtimoiy tengsizlik muammosiga e'tibor bermaslik va shunga
mos ravishda ijtimoiy siyosat muammolaridan izolyatsiya qilish;
 amaliy muammolarni hal qilishga psixologlarning yetarli
darajada tayyor emasligi .
Tanqidiy yondashuv tarafdorlari, dominant salomatlik psixologiyasidagi
ko'pgina nazariy tushunchalar va modellar kutish qiymati nazariyasining
modifikatsiyasi ekanligini ta'kidlaydilar va buni nafaqat ilmiy, balki axloqiy
muammo sifatida ham ko'rishadi. R. Bunton, mas'uliyatli fuqaro, hech
bo'lmaganda, sog'liqni saqlash psixologiyasida tasvirlanganidek, davlat uchun
arzon fuqaro deb hisoblaydi. Uning fikriga ko'ra, JSST homiyligida ishlab
chiqilgan va qo'llab-quvvatlanadigan sog'liqni saqlash sohasidagi zamonaviy
loyihalar xavfli xatti-harakatlari moliyaviy bozorlardagi risklar bilan
42

taqqoslanadigan "homo ekonomikus" ni yaratishga yordam beradi [190].
Sotsiologlar ham ushbu tanqidga qo'shilib, zamonaviy xavf tushunchalarining
neoliberal siyosat qadriyatlariga mos kelishini ta'kidlaydilar. A.Petersenning
yozishicha, xulq-atvorni tanlashda doimo siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy omillar
vositachilik qilganligi sababli, odamlarni muayyan turmush tarziga majburlashga
urinishlar repressivdir. Biroq, buni ijtimoiy boshqaruvning yangi uslublari talab
qiladi: sub'ekt uchun ma'lum bir erkinlik sohasi yaratiladi, uning doirasida u o'z-
o'ziga g'amxo'rlik qilish, o'zini o'zi takomillashtirish va o'z-o'zini tadqiq qilish
orqali tartibga solinadigan avtonomiyani rivojlantirishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, tanqidiy salomatlik psixologiyasining qiziqish doirasi
psixologiya fanining an'anaviy tushunchasiga to'liq mos kelmaydi. Ushbu mavzu
bo'yicha nashrlarda "ruhiy", "xulq-atvor", "ong", "farovonlik" yoki "sog'likka
munosabat" kabi psixologik fan uchun asosiy atamalar kamdan-kam qo'llaniladi.
Ushbu yondashuv nuqtai nazaridan , salomatlikning asosiy belgilovchi omili
ijtimoiy farovonlikka erishish vositasi sifatida kuchdir .
keng ma'noda qo'llaniladi , masalan, J. Ogden kurash va hukmronlik bilan
bog'liq tushunchalar yordamida biopsikososyal modelni tahlil qiladi: " biyomedikal
nutq uchun haqiqiy muammo ", "" haqiqatda ruh va tananing chegaralari
buzilmagan ”, “ biologik tibbiy modelning ustuvorligi ”, “ mavjud bo'lish huquqi ”
va boshqalar. omillar endi kasalliklarning rivojlanishida eng muhim deb
hisoblanmasligi kerak. Shuningdek, zamonaviy psixologiyaning dualistik
xarakterini yengish kerak.
Tanqidiy psixologiyada hokimiyatning "tor" tushunchasi jismoniy muhit sifati
ustidan hokimiyatni, sog'liqni saqlash ustuvorligi va siyosatini aniqlash
qobiliyatini, sog'liqni saqlash ma'lumotlarini olish qobiliyatini va yangi
tushunchalarni shakllantirish qobiliyatida namoyon bo'ladigan ommaviy axborot
vositalarining kuchini o'z ichiga oladi. salomatlik va sog'lom xulq-atvor
amaliyotlarini targ'ib qilish. I. va O. Prilleltenskiylarning fikricha , qadriyat o'z-
43

o'zidan salomatlikda emas, balki u bilan bog'liq bo'lgan umumiy farovonlik,
hayotdan qoniqish hissi va ijtimoiy ahamiyatga ega.
M . Crosley sog ' liqni saqlash tizimi vakillari tomonidan taqdim etilgan shaxs va
jamiyat o ' rtasida yuzaga keladigan o ' z tanasi va xatti - harakatlarini nazorat qilish
huquqi uchun kurashni tahlil qiladi . Muallifning fikricha , zamonaviy madaniyatda
salomatlik va sog ' lom xulq - atvor axloq va fazilat tushunchalari bilan bog ' liq .
Biroq , o ' ylab ko ' rishga arziydi , hamma " yaxshi " va " itoatkor " deb hisoblanishni
xohlaydimi ? Xavfli xulq - atvorni hukmron ijtimoiy va madaniy qadriyatlarga qarshi
isyon sifatida ko ' rish mumkin .
Biosiyosatga qarshilik individual - shaxsiy , vaziyat va ijtimoiy - madaniy
omillarga bog ' liq , deb yozadi E . Daoud . Agar sog ' lom turmush tarzini targ ' ib qilish
hokimiyatni tortib olishga urinish sifatida qabul qilinsa , bu xavfli xatti - harakatlar
motivatsiyasini oshiradi . Tadqiqotlar shuni ko ' rsatdiki , erkaklar profilaktika
choralariga qarshilik ko ' rsatishga ko ' proq moyil bo ' lishadi , ammo bu xatti -
harakatlar modeli faqat maxsus holatlarda faollashadi . Olingan natijalarga
asoslanib , M . Krosli quyidagi xulosalar chiqaradi :
1) barcha tibbiy aralashuvlarni foydali deb qabul qilishni to ' xtatish va tibbiy
nutqning ustunligini cheklash kerak ;
ma ' lum ta ' sirlarga aqlli javob ; 2
3) hech kim axloqiy mulohazalar ustidan monopoliyaga ega bo‘la olmaydi .
Tanqidiy salomatlik psixologiyasi - bu sifat metodologiyasiga asoslangan keng
tadqiqot sohasi: nutq va rivoyat tahlili, vaziyat usullari va boshqalar. Shu bilan
birga, ba'zi mualliflar tanqidiy yondashuvni salomatlik psixologiyasining boshqa
sohalaridan qat'iy ravishda ajratib turadilar , boshqalar barcha psixologlarda
tanqidiy refleksivlik darajasini oshirish foydaliroq bo'ladi, deb hisoblashadi
(B. Bolam, D. Foks, J. Ogden .
Tanqidiy salomatlik psixologiyasi tarafdorlari tadqiqot va amaliyot yo'nalishini
qanchalik tavsiflashmasin, ular postmodern an'ananing tor intizomli ilmiy
2
Aqlli - psixologik jihatdan sog'lom.
44

yondashuvlarga salbiy munosabatini to'liq baham ko'radilar. Natijada, T. fon
Lengerk yozganidek, ba'zi matnlarni o'qiyotganda beixtiyor savol tug'iladi:
tanqidiy salomatlik psixologiyasi siyosiy iqtisoddan, psixologning kasbiy faoliyati
esa siyosiy kurashdan qanchalik farq qiladi? Uning fikricha, jangari gaplarni bir
chetga surib qo‘yadigan bo‘lsak, bu sohada psixologiya fanining, xususan, siyosiy
va ijtimoiy psixologiyaning o‘rni bor.
Sog'liqni saqlash psixologiyasining turli sohalarini tasniflashning yana bir
varianti ularni tadqiqot yoki ta'sirning maqsadli guruhining mezoniga ko'ra
ajratishdir. Shunga ko'ra, biz individual salomatlik psixologiyasi va jamoat
salomatligi psixologiyasini ajratib ko'rsatishimiz mumkin.
Mahalliy nashrlarning katta qismi shaxsiy salomatlikni saqlash muammolariga
bag'ishlangan. Ular zamonaviy valeologiya, psixofiziologiya va psixoterapiyaning
qoidalaridan faol foydalanadilar. Shaxsiy salomatlik psixologiyasi psixologik
omillarni o'rganadi va o'z faoliyati orqali shaxsning sog'lig'iga yordam beradigan
psixologik usullarni ishlab chiqadi.
O'z navbatida, jamoat salomatligi psixologiyasi guruh darajasida ishlaydigan
salomatlikning psixologik omillarini o'rganadi.
Shunday qilib, sog'liqni saqlash psixologiyasidagi sohalarni farqlashning asosiy
mezonlari maqsadli guruhlar va biotibbiyot modeliga munosabatdir. Tasniflash
uchun asos sxematik tarzda rasmda keltirilgan. 2.2. Har bir kvadrant tegishli
tadqiqot mavzusini o'z ichiga oladi.

45

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʼ
O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar
Mahkamasi Qarorlari va me’yoriy huquqiy hujjatlari
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2019-2025 yillarda O‘zbekiston
Respublikasi aholisining ruhiy salomatligini muhofaza qilish xizmatini
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori 13.02.2019 yildagi
PQ-4190-son. www.lex.uz
2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 28.03.2020 yildagi 187-
sonli “Axoli salomatligini muxofaza qilish yanada takomillashtirilishi
munosabati bilan O’zbekiston Respublikasi hukumatining ayrim qarorlariga
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi qarori (Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi, 28.03.2020-y., 09/20/187/0379-son), www.lex.uz
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari
3. ‘’Erkin va farovon,demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz’’Toshkent-O’zbekiston-2016.25-bet
4. Мирзиёев. Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз
билан бирга қу'миз. Ўзбекистон. 2017 й
5. Мирзиёев Ш. М. “Танқидий таҳлил, қатъий таzиб –интизом ва
шахсий жавобгарлик ҳар бир 'ҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси
бўлиш ке'к”. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016-
йил якунлари ва 2017- йил истиқболларига бағишланган мажлисдаги
Ўзбекистон Республикаси Прездентининг нутқи “Халқ сўзи” газетаси,
2017-йил 16- январ, № 1
ASOSIY ADABIYOTLAR
6. A mosov N.M. Salomatlik haqida o'ylash. M., 1987, 63 b.
7. Apanasenko G.A. Valeologiya: uning mustaqil yashash huquqi bormi? //
Valeologiya. 1996 yil, № 2, bet. 9-14.
46

8. Apanasenko G.A. Sog'lom odamlarning salomatligini muhofaza qilish:
nazariya va amaliyotning ba'zi muammolari // Valeologiya: diagnostika,
salomatlikni ta'minlash vositalari va amaliyoti. Sankt-Peterburg, 1993 yil, 5-
bet. 49-60.
9. Baevskiy R.M., Berseneva A.P. Salomatlik holatini baholashda
prenozologik diagnostika // Valeologiya: diagnostika, salomatlikni ta'minlash
vositalari va amaliyoti. Sankt-Peterburg, 1993 yil, 5-bet. 33-48.
10. Basalaeva N.M., Savkin V.M. Millat salomatligi: strategiya va taktika
(Rossiya mintaqalarida sog'liqni saqlash muammolari bo'yicha // Valeologiya.
1996 yil, № 2
11. Belov V.I. Salomatlik psixologiyasi. Sankt-Peterburg, 1994 yil, 272 b.
12. Brexman I.I. Valeologiya - salomatlik haqidagi fan. M., 1990 yil.
13. Brexman I.I. Valeologiyaga kirish - salomatlik haqidagi fan. L., 1987. 125 b.
14. Valeologiya: Tashxis, salomatlikni ta'minlash vositalari va amaliyoti. Sankt-
Peterburg, 1993 yil, 269 b.
15. Inson valeologiyasi. Salomatlik - Sevgi - Go'zallik / Ed. Petlenko V.P.
Sankt-Peterburg, 1997 yil, V.5.
16. Vasilyeva O.S. Valeologiya - zamonaviy psixologiyaning dolzarb
yo'nalishi // Rossiya davlat universitetining psixologik byulleteni. Rostov-na-
Donu, 1997 yil, 3-son.
17. Vasil'eva O.S., Zhuravleva E.V. Sog'lom turmush tarzi haqidagi g'oyalarni
o'rganish // Rossiya davlat universitetining psixologik byulleteni. Rostov-na-
Donu, 1997 yil, 3-son. dan. 420-429.
18. Vasilyuk F.V. Tajriba psixologiyasi: tanqidiy vaziyatlarni yengish tahlili.
M., 1984 yil.
19. Garbuzov V.I. Inson - hayot - salomatlik // Qadimgi va yangi tibbiyot
qonunlari. Sankt-Peterburg, 1995 yil.
47

20. Garkavi L.X., Kvakina E.B. Organizmning o'ziga xos bo'lmagan adaptiv
reaktsiyalari nazariyasi nuqtai nazaridan salomatlik tushunchasi // Valeologiya.
1996 yil, № 2, bet. 15-20.
21. Gorchak S.I. Sog'lom turmush tarzini aniqlash masalasiga // Sog'lom
turmush tarzi. Ijtimoiy-falsafiy va tibbiy-biologik muammolar. Kishinyov,
1991, bet. 19-39.
22. Davidovich V.V., Chekalov A.V. Salomatlik falsafiy kategoriya sifatida //
Valeologiya. 1997 yil, № 1.
23. Dilman V.M. Tibbiyotning to'rtta modeli. L., 1987, 287 b.
24. Dineika K.V. Psixofizika mashg'ulotlaridan 10 ta dars. M., 1987, 63 b.
Internet ma’lumotlari
1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3151453/
2. https://fingernal.ru/uz/nail-care/psihologiya-zdorovya-psihologicheskoe-
zdorove-cheloveka-diabet-i-shizofreniya/
3. https://mymedic.uz/salomatlik/salomatlik-tushunchasi-haqida/
4. https://optolov.ru/uz/design-two-bedroom-apartments/psihologicheskie-
koncepcii-otnosheniya-k-zdorovyu-v-razlichnyh-socialnyh.html
5. https://www.verywellmind.com/what-is-health-psychology-2794907

48

Kurs ishi

Sotib olish