• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 81.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Samarqand urf odat marosimlari

tarbiyaga e’tibor juda katta. O’lkamizning barcha viloyatlarida sport inshootlarining jadal tarzda qurilishi, sportchilarimizning xalqaro va jahon bellashuvlarida faol qatnashishi bunga yorqin dalildir. Самарқанд xalqining ijtimoiy, oilaviy-maishiy va shaxsiy turmushida diniy tasavvurlar muhim o’rinni egallab kelgan. Din ibtidoiy jamoa tuzumidan hozirgacha xalqimiz ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi sifatida jamiyatning, oila va shaxs hayotining barcha hujayralarigacha singib ketgan. Uning ildizi eng qadimiy tosh davriga borib taqaladi va butun keyingi tarixiy taraqqiyot jarayonida turli shaklda namoyon bo’lib kelgan. Paleoantropologiya va arxeologiya fanlarining yutuqlariga qaraganda, insoniyat tarixida juda uzoq vaqt - bir necha o’n ming yillar davomida din bo’lmagan. Olimlarning fikricha, neolit, ya’ni yangi tosh davrida yashagan odamlar tabiatning dahshatli kuchlari oldida ojizligidan bir qator noto’g’ri xayoliy tasavvurlar ta’sirida bo’lganlar. Bunday holat ularni dafn marosimida ayrim irimlarga rioya qilishga undagan. Ba’zi neandertal makonlarda o’liklarning muayyan tartibda ko’mdirilganligi bunga dalildir. Shunga asoslanib, ayrim olimlar dastlabki diniy e’tiqodlar neandertallarda paydo bo’la boshlagan, degan fikrga kelganlar. Mazkur fikrni tasdiqdash uchun Janubiy O’zbekistondagi Teshiktosh g’orida ko’milgan 8- 10 yashar neandertal bola jasadining suyaklari va boshqa topilmalarni ham ko’rsatadilar. Bu makonda jasad muayyan holatda dafn qilingan, o’likning bosh suyagi tevaragida echki shoxlari yerga qadalgan, qisqa muddat yoqilgan olov izi mavjud. Balki olov ibodat bilan bog’liq marosim tufayli yoqilgandir, deb faraz qilinadi. Teshiktoshdagi jasad buklanib, yonboshlab uxlayotgan kishini eslatadi, uning oyoq-qo’li bog’langan bo’lishi ham mumkin. Mazkur ko’mish marosimi boshqa ibtidoiy qabilalarda hozirgacha saqyaanib kelgan. Masalan, Yangi Gvineya papuaslari o’lik qaytib kelib urug’doshlarga zarar yetkazmasin deb, jasadning qo’loyog’ini bog’lab dafn qiladilar Keyingi davrlarga oid ibtidoiy makonlar dafn qilish marosimlari din bilan bog’liq ekanligini aniq isbotlaydi. Qazilib tekshirilgan neolit va, ayniqsa, bronza (jez) davri go’ristonlarida har xil buyumlarning uchrashi o’sha davrdagi kishilarda 22 paydo bo’lgandan keyin janoza vaqtida, ma’rakalarda amal qilinadigan juda ko’p irimlar, avliyolarga qurbonlik atash, domla-imom va g’assol (mayyitni yuvib, pokizalab kafanlaydigan kishi)ga bershtadigan pul va boshqa xudoyilar hamda sadaqalarning barchasi o’tgan ajdodlar arvohini xursand qilish maqsadida hozirgacha o’tkaziladigan urf-odat va marosimlar hisoblanadi. Tarixiy-etnografik tadqiqotlarga qaraganda, dastlabki diniy tasavvurlar mifologiya bilan bog’liq bo’lib, xalq ijodining turli janrlarida, ayniqsa, afsona va rivoyatlarda, ertak va dostonlarda, hatto xalq o’yinlari va raqslarida saqlanib kelgan. Masalan, o’zbeklarda nishonlanadigan mavsumiy sayillarda, Navro’z, «Lola» va «Qizil gul» xalq bayramlarida ijro etiladigan kuy va raqslarda sehrgarlik va totemistik tasavvurlarning elementlari yorqin namoyon bo’ladi. Masalan, Xorazmda o’tkaziladigan bayram sayillaridagi o’yin-kulgilar, yor-yorlar, qo’shiq aytishlar, kichik janrdagi xalq og’zaki dramalari, «chag’alloq» va «sulgin» o’yinlari va hatto mashhur «lazgi» raqsida totemistik va sehrgarlik tasavvurlari bilan bog’liq elementlar aniq seziladi. Ayniqsa, «chag’alloq» o’yini pantomimasida raqqosning baliqchiqushning baliq tutish paytidagi xarakatlarini do’ppi yoki piyola atrofida bo’ynini cho’zgan holda nKicn qo’lini qanot qilib, pirpiratib, qushday ovoz chiqarib, xarakat va imo- ishoralar bilan ifodalashi ibtidoiy-totemistik ruhdagi raqslarni eslatadi. O’tgan ajdodlar arvohiga sajda qilish, ularni xotirlash, tabiat kuchlariga sig’inish natijasida juda ko’p muqaddas joylar va avliyolar vujudga kelgan. Asli animistik tasavvurlar bilan uzviy bog’langan avliyo-anbiyo, «muqaddas» joylar, tabiat tea ajdodlarga sig’inish kabi ibtidoiy-diniy tasavvurlar keyinchalik jahon dinlarining tarkibiy qismiga aylangan. O’zbek tlida uchraydigan, odatda «mozor» yoki «avliyo» nomi bilan dong’i chiqqan muqaddas joylar turli zamonlarga taalluqli bo’lib, har xil diniy tasavvurlarni o’zida mujassamlashtirg’an sinkretik (aralash, qurama) xarakterdagi diniy e’tiqodlardir. Eng qadimiy davrlarga oid tabiat kuchlariga sig’inish bilan bog’liq muqaddas hisoblangan uyulma yoki g’alati shakldagi toshlar, yerga qadalgan tayoq yoki hamma yog’ig’a latta-puttalar osilgan yakka 31 tabaqaga taalluqli deb hisoblaganlar. Masalan, Eronda birinchi besh kunlik podsholarniki, ikkinchisi zodagon zotlarniki, uchinchi besh kunlik podsho xizmatkorlariniki, cho’ri-malaylarniki hisoblangan. Podsho Navro’zining besh kunligida shoh bayramni boshlab bergan va fuqarolarga muloqotda bo’lishni hamda muruvvat qilishni e’lon qilgan. Ikkinchi kuni u dehqon va aslzodalarni qabul qilgan, uchinchi kuni otliqlar va oliy ruhoniy (mobed) larni, to’rtinchi kuni o’z farzandlari va fuqarolarini qabul qilgan. Oltinchi kun ulug’ bayram hisoblanib, unga «Katga Navro’z» deb nom berilgan. Xorazmliklar va sug’diylarda sosoniylar hukmronligi davrida Navro’z bilan birga bir necha xalq bayramlari davlat bayrami deb e’lon qilingan. Beruniy asarlarida, Umar Hayyomning «Navro’znoma»sida va boshqa manbalarda, ilk bahor bayramini nishonlaganda yerga suv quyish yoki sepish, sovg’a-salomlar hadya qilish, arg’imchoqlarda uchish, shirinlik (qandolat) tarqatish, yetti yil hosilini belgilash, tahorat qilish va yomg’ir suviga cho’milish kabi urf-odat, irimlar to’g’risida xabar beriladi. Navro’z kuni podshoh dasturxoniga turlicha doddan- bug’doy, arpa, tariq, makka, no’xat, yasmiq, guruch, kunjut yoki loviya unidan pishirilgan non qo’yilgan. Dasturxon o’rtasiga turli daraxt (tol, zaytun, behi, anor va h.k.)lardan yetti novda, yetgi oq kosa va oq dirham, yangi dinor ham qo’yilgan. Podshoga oq qand va kokos yong’og’idan maxsus taom berganlar, u taomni yangi sog’ilib, xurmo qo’shilgan sut bilan iste’mol qilgan. Hozirgacha, Eronda Navro’z dasturxoniga marosimga binoan yetti xil (xaftsin) «s» harfi bilan boshlanadigan narsalar tortilgan. Shu bilan birga, qatiq, sut, qurt va bo’yalgan tuxum, meva, yong’oq, bodom va hokazolar qo’yiladi. Shunisi muhimki, bayramning bosh marosim taomi sumalakni ham ilgari pishirganlar. Qadimiy davrlarda Navro’z arafasidagi yetti kun sovuq bo’lib «ojiz kampir» kunlari deb nomlangan. O’rta Osiyo xalqlarida, shu jumladan, o’zbeklarda, yangi yil marosim taomi go’ja va sumalak pishiriladi. Shu kunlarda katta bozorlarda savdo-sotiqlar, yalpiz, ko’kpiyoz, yosh beda va boshqa ko’katlar solingan turli taomlar va shirinliklar tayyorlanadi. Tantana va o’yin-kulgilar bilan pishiriladigan shohona taom sumalak rizq-ro’z, mo’l-ko’lchilik ramzi bo’lib, uni 7 daraxtlar hozirgacha ko’p joylarda uchraydi. G’ayritabiiy shakldagi g’orlar va qoyalar, shifobaxsh buloqyaar va keksa daraxtlar ham ziyoratg’ohlarg’a aylangan. Xulosa Har bir avlod xalqning madaniy, ma'naviy idrokini ruhiga singdira olsagina, uni o`zidan keyin kelayotgan inlarga yetkazish tadorigini ko`radi. O`zi bilmasa, keyingilarga ham ravo ko`rmasligi aniq. Buning natijasida har qanday yaxshi rasmrusum ham asta-sekin e'tibor topmay, qadrlanmay, nazardan chetlashib, yo`qolib ketadi. Ular y о `qolishi barobarida xalqning ruhiyatida qadimdan, ota- bobolaridan meros sif atida saqlanib kelgan fazl-u fazilatlar ham, xosu xususiyatlar ham unutiladi. Ming-ming yillar davomida shakllangan urf-odat, marosim, adabiyotsan'at muallaq holda, o``zga xalqlardan bekitiqcha paydo bo`lib, rivojlanmagan. Aksincha, biz bilan qadimdan yonma-yon, jon qo`shni sifatida hayot kechirib kelayotgan qardosh qozoq, qiro`iz, turkman, tojik va ozarbayjon xalqlarining bevosita ishtiroki, hamrohligida yaralgan, taraqqiy topgan, hatto jahonning ko`plab boshqa xalqlari vakillarining ham bu qadimiy madaniyatning taraqqiy topishida muayyan hissasi bor. Aslida, udumlar, a н analardan k ў zda tutilgan maqsad nima? Udumlarning hayotdagi o`rni, mavqei qanday bo`lishi kerak? Biz turli zamonlarda turlicha siyosatdan kelib chiqib, muayyan g`oyalar yaratamiz. Bu g`oyalarni mafkura darajasiga ko`taramiz, qonunlashtiramiz. Udum ham qonun. Udum ham mafkura. O`zbek udumlari yozilmagan qonunlar bo`lsa-da, hamisha yashaydi va ishlaydi. Bu - abadiy mafkura! Nazarimda, bizni ming yillar davomida balo-qazolardan asrab kelgan ham, boshi berk ko`chalarga kirib qolmasligimizni ta'minlagan ham shu udum, an'ana, xalqona donishmandlik namunasi bo`lgan buyuk didaktikadir. «O`zbek udumlari», ayniqsa, millatning kenja bo`g`iniga dastlabki ma'rifiy 32 gavron olishib, unga turli rangdagi latta-puttalarni boylashib, otga o’xshab kishnab, sakrashib «choy momo» qo’shig’ini aytganlar. Har bir xonadon marosim ishtirokchilariga xayr-sadaqa qilgan. Ayrim mualliflar fikricha, «choy momo» qadimiy turkiy tillardagi shamol so’zi «chal» shaklida bo’lganligini inobatga olib, «chal momo» so’zining fonetik o’zgargan shakli, «shamol momo» ma’nosini anglatadi. A. Divayev ham «choy momo» degani noto’g’ri ibora, chunki u hech qanday ma’noni anglatmaydi, «chal momo» yoshi ulug’, maslahatgo’y kampir ma’nosida deb ta’riflaydi. Ammo, u marosim to’g’risida ma’lumot bermaydi. B. Sarimsoqovning to’plagan ma’lumotlariga qaraganda, «choy momo» marosimi Sayram o’zbeklari orasida quyidagicha o’tkaziladi. Ikki kampir eskituski kiyim kiyib, yuzlariga qorakuya surkashib, qo’llarida hassa bilan oldinda yurib «choy momo» qo’shig’ini aytib borishadi. Bo’yi yetgan besh qiz boshlariga qizil sholcha yopib, kampir ketidan ergashib ashulaga jo’r bo’ladilar. Ularning ketidan yetti-sakkiz yashar o’gil bola katta xurjun ortilgan eshakka minib o’qggoq, yumshoq supurgi va keli sopini birga bog’lab sudraydi. Marosim ishtirokchilari shu tariqa qishloq bo’ylab «choy momo» qo’shig’ini aytib, ko’chama-ko’cha aylanadilar. Har bir xonadon imkoniyatiga qarab bug’doy, un, tuxum, non yoki pul berishi shart. Yig’ilgan narsalar xurjunga solinadi. Marosim ishtirokchilari qishloqni bir kunda, ba’zan ikki-uch kunda aylanib, yig’ilgan bug’doy undan chalpak pishirib, shamol ota (ona)ga is chiqaradilar. Pishirilgan chalpakdan o’n ikkitasini shamol homiysiga atab yerga ko’mishadi yoki muqaddas hisoblangan joydagi teshikka tashlashadi. Boshlariga sholcha yopishgan qizlar butun marosim davomida yuzlarini ochishmay yurishlari shart, aksincha shamol yana kuchayib ketar emish. Ba’zan yig’ilgan narsalarni sotishgan va qo’y olishib, shamol chiqadigan joyga borib qurbonlik qilgan. Qurbonlik go’shtidan sho’rva pishirilib aholiga tarqatilgan, ortib qolganini shamol chiqadi deb taxmin qilingan teshikka to’kkanlar. Mazkur marosimning ayollar tomonidan uyushtirilishi va bajarilishi, shamol homiysining ayol kishi deb tasavvur qilinishi shubhasiz jamiyatda ayollar mavqyeining yuqori darajaga ko’tarilganligini, «choy momo» 15 so’zlarning asosiy mazmuni yomon ruhlarni haydash, bemor badanidagi toshmalarni davolashga qaratilgan 1 . Masalan, bemorning badaniga joylashib olgan badikning o’z makonini tark etishini qat’iy talab etadigan satrlar diqqatga sazovor: Ko’ch, Ko’ch, ko’chasan! Qavat-qavat qulog’idan ko’n, Bilqillagan buyragidan ko’ch, So’lqillagan yuragidan ko’ch, Umurtqaning uyidan ko’ch, Qobirg’aning zehidan ko’ch, Xayr qilgan qo’lidan ko’ch, Izzat qilgan tipidan ko’ch, Poytaraf oyog’idan ko’ch, O’ta turgan joyidan ko’ch. Qila turgan ishidan ko’ch, Qirqpoya suyagidan ko’ch! Shunisi qiziqki, bemor badanidan ruhlarni quva olmagan badikxon (parixon yoki baxshi) o’zi shu yovuz kuchlardan zarar ko’rishiga ishonadi. Shuning uchun buyruq ohangida badikni ko’chish joyini ko’rsatib do’q qiladi: Ko’ch, ko’ch, ko’chasan! Ko’char yering men aytsam, Qizib yotgan go’rga ko’ch, Ulik yotgan mozorga ko’ch, Tegirmonntg do’liga ko’ch, Iyiq bilan biyikka ko’ch, Trg’da yurgan kiyikka ko’ch, Qizil egar naqshiga ko’ch, Boqolmagan baxshiga ko’ch. O’zining qudratli so’ziga ishonuvchan badikxon yomon ruhlarga qarata po’pisa bilan: «kuchirmasam qo’ymayman», deb murojaat qiladi. Yana bir muhim tomoni shundaki, badikning ko’chish obyektlarining ichida jonsiz buyumlar bilan birga har xil hayvonlar va hatto momolar ham tilga olinadi:16 Ko’ch, ko’ch, ko’chasan! Ko’char yering men aytsam, Momo bo’lsang, ko’lga ko’ch, Ziyon bo’lsang, cho’lga ko’ch, Arvoh bo lsang, go rga ko ch.‟ ‟ ‟ Mazkur satrlar badikxonlikning O’rta Osiyoda qadimdan keng tarqalgan momolarga sig’inish tasavvurlari bilan bog’liqligini ko’rsatib, genetik jihatdan uning nafaqat shomoniylik, balki matriarxat davriga oid ba’zi elementlar bilan ham aloqador ekanligini tasdiqtaydi. Ma’lumki, momolar ibodati qadimgi ayollar xudosi obrazi, keksa ayollar ruhi bilan bog’liq bo’lib, ular hozirgacha ayollarga ko’z ochishda, nasl qoldirishda va boshqa yovuz kuchlardan, kasalliklardan saqlab qolishda homiylik qilgan. Ammo o’zbeklarda momolar va ajdodlar ibodati (kul’ti) arvohlar (animizm) e’tiqodi bilan qorishib ketgan. Mazkur badik matnda momo, arvoh va ularning ko’chish 1 Данияров А. X. Организация и развитие этнографической на-уки в Узбекистане. Т., 2002. B.60. 29 omad keltiriladigan kunlar hisobangan. Asosan, qo’sh chiqarish Navro’z kunlari boshlangan, ammo yerlar pishib yetishsa, ob-havoga qarab Navro’zga qadar ham o’tkazilgan. Shoxmoylar tantanalariga to’q-farovon joylarda qishloqning barcha ahti tayyorgarlik ko’rgan; har bir xonadon turli taomlar pishirgan, nonu qatlama, patirlar yopilgan, bo’g’irsoq pishirilgan. Marosim o’tkaziladigan joy supurilibsidirilib, sholcha, kigizu gilamlar 4 to’shalib, dasturxonlar yoyilgan, unga tayyorlangan taomlar tortilgan. Qishloq ahyai to’plangach, oqsoqol yaxshi tilaklar bilan duo-fotiha qilib, pishirilgan narsalar aholi orasida tarqatilgan. Shundan so’ng qo’sh chiqarish uchun maxsus boqilib turgan ho’kizlardan biri olib chiqilgan va o’tgan yilgi hosilning oxirgi tutamidan tayyorlangan kulcha qishloqning barcha mo’tabar qariyalari va boshqa ishtirokchilariga bir parchadan sindirib beriladi. Kulchaning bir bo’lagi tanlab olingan ho’kizga ham beriladi. Nihoyat, ko’z tegmasin deb ho’kizlarning shoxiga zig’ir yog’i surtiladi, ins- jinslardan va yovuz ruhyaardan pok bo’lsin deb, isiriq tutatiladi. Dastlabki qo’shni qishloqning eng hurmatli, serfarzand va ko’p nevarachevarali mo’ysafidlaridan biri soladi. Oqsoqol qo’sh bilan kuchi yetguncha yo bir marta, yo uch, yo besh marta, umuman, toq marta yer haydaydi, keyin o’tgan yilgi hosilning oxirgi tutamidan olingan bug’doydan irimiga haydalgan yerga byr necha hovuch sepadi. Mazkur marosimdan so’ng barcha dehqonlar hukizlarini yetaklab uyga qaytganlar va oilaviy doirada bayram xursandchiligini uyda davom qilganlar. Boy xonadonlar qush chiqarish arafasida ziyofatlar berishib unga mulla-eshonlarni chaqirib dehqon risolasini va boshqa diniy kitoblarni o’qishgan. Dehqonchilik va chorvachilik bilan bog’liq yana bir muhim marosimlardan qurg’oqchilik vaqlarida yomg’ir chaqirish urf-odatlari ham qadimdan saqlanib kelgan. Lalmikor dehqonchilik va chorva bilan shug’ullanuvchi aholi uchun bahor hamda yozning ilk oylarida yomg’irga katta ehtiyoj seziladi. O’zbeklar va boshqa O’rta Osiyo xalqtari tabiiy, ya’ni yomg’ir suvlari bilan sug’oriladigan ekinlarni lalmi (qayroqi) deb nomlagan. Bunday dehqonchilik 11 uning hayotiga xavf soladi, sog’ligiga zarar yetkazadi, yaxshi ruhdar esa, aksincha insonning barcha faoliyatiga ko’maklashib unga xizmat qiladi, sog’lom saqlaydi. Ruhyaar inson badaniga oziq-ovqat, kiyim-kechak va kishilar orasidagi o’zaro muloqot orqali yoki ruhlar joylashgan manzildan o’tishi oqibatida jamiyat o’rnatgan qonunqoidalar, xilma-xil taqiqlarni buzishi natijasida kirib joylashar emish. Shuning uchun o’zbeklarda kishilarni hushyor bo’lishga, ehtiyotkorlikka chorlaydigan har xil taqiq (tabu) irim-sirim, rasm-rusumlar keng tarqalgan bo’lib, ularning deyarli aksariyati animistik tasavvurlar negizida yuzaga kelgan. Bunga, ayniqsa, o’zbeklarda va boshqa o’rta osiyolik turkiy xalqlarda mavjud marosim folkloriga oid badik janri yorqin namuna bo’la oladi. Mahmud Koshg’ariy «badik» atamasiga izoh berib, badik-mumpokj larza, bazik-bezdi, ya’ni qattiq titradi, deb ta’-riflaydi. Ayrim tadqiqotchilar «bazik» so’zini «bezgak» bilan bog’lab izohlaydilar. Demak, badik kishi tanasiga suvchechak, qizilcha yoki eshakemi toshganda bemor qattiq isitmalab qaltiraydi, shu asosda kasallik nomi va uni daf qilish bilan bog’liq davolash va urf-odat yuzaga kelgan. Badikxonlarning ta’rificha, badik yomon ruhlarning oziq- ovqat, kiyim-kechak, kishilarning o’zaro muloqoti orqali inson tanasiga kirib olishi natijasida paydo bo’ladi. Xalq tasavvurida u xanada paydo bo’ladi. Bunday ta’sirga tushib qolishning asosiy sababi yomon ruhga aloqador narsalar, obyektlar bilan muloqotda bo’lishdan iborat. Ayrim olimlar badikning kishi badaniga toshishini nafaqat animistik tasavvurlar, balki odamlar o’rtasida doimo bo’lib turadigan muloqot (kontagioz) magiyasi bilan bog’liq holda izohlaydilar. B. Sarimsoqov, G. Snesarev, V. Vasilov kabi olimlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, badikxonlik o’zbeklar bilan bir qatorda o’rta osiyolik barcha turkiy xalqdarda mavjud bo’lib, dinning ilk shakllaridan shomshtzmga borib taqaladi. «Shuni alohida qayd qilish lozimki, - deydi haqli ravishda B. Sarimsoqov, - tanlangan shaxs zimmasiga badikxonlikni qabul qilmaguncha ruhtarning ta’qibi ostida yurishi va og’ir xastalikka chalinishi hamda ana shundan keyingina homiy ruhdar tomonidan badikxon sifatida tanlanishining o’ziyoq, uning shomon shaxsiyati bilan aloqador ekanligini tasdiqlaydi...». 27 netadur. Bunday ashula namunalarini qo’liga bo’za olgan kishi childirma jo’rligida ijro etgan. Tadqiqotchilarning fikricha, marosimda ijro etiladigan qushiqtar ham mazmun, ham matniy jihatdan, makon ga vaqt tafovutga qaramay, asosan, bir xilda o’tkazilgan. Keyinchalik shaharlarda maxsus mayxonalar ochilib, bo’za bilan savdo qilish kuchayib, bo’zaxo’rlik marosimi o’zbeklarda saqlanmagan. Unda aytiladigan she’rlar, kuylanadigan qo’shiqlar ayrim keksa kishilar xotirasidagina qolgan, xolos. Вилоят da qish fasli bilan bog’liq boshqa marosim va rasm-rusumlar anchagina bo’lgan. Masalan, birinchi qor yoqqanda «qor xat» tashkil qilib, yaqin do’stu birodarlariga topshirib, ziyofat qarzini yuklash, ko’p qor yog’ib hyech tinmagan paytlarda maxsus udum va marosimlar o’tkazish kabilar hozir unutilish arafasida turibdi, Ijtimoiy-tarbiyaviy xarakterli milliy sport va musobaqalar, jismoniy mashg’ulotlar va o’yinlar o’zbeklarda qadimiy davrlardan rivojlanib kelgan 1 . Yoshlarni jasurlik, epchillik, chaqqonlik, mardonavorlik ruhida tarbiyalashga qaratilgan turli o’yinlar mavjud bo’lgan. Bolalar o’yinlarida, asosan, mahalliy aholining kasb-hunari va mashg’ulotlari o’z ifodasini topgan. Shuning uchun bolalarning o’yinchoutarida uy-ro’zg’or buyumlari, qishloq xo’jaligi asboblari, idish-tovoqlar, aravacha, belkurak, ketmon va bolg’a kabilar namoyon bo’lgan. Qish paytlari yaxmalak va qor o’yinlari, yozda ot minish va uloq, bahor va kuz paytlari oshiq, koptok, varrak va parparak uchirish, yog’och-daraxtlarga osilgan arg’imchoq (hayinchak, sarinjoq uchish kabilar o’spirinlarning sevimli o’yinlaridan. Ug’il bolalar orasida lattadan tikilgan to’p o’yini, dasta o’yin yoki chillak o’yinlari va o’yinchoqyaar bilan ham vaqt o’tkazganlar. Masalan, bolalar orasida qo’shkamalak yoki chuvalak kamon, maxsus tosh solib otadigan palaxmon yoki sopqon, pufak naycha kabi qadimiy qurollardan mashqyaar o’tkazish odat bo’lgan 2 . Afsuski, bunday xalq o’yinlarining ko’pchiligi unutilib ketgan. Hozirgacha saqtanib kelayotgan o’yinlar va boshqa an’anaviy mashqlar keng tarqalgan. Hozir o’zbek yoshlarining ko’pchiligi zamonaviy sport turlari bilan shug’ullanib kelmokdalar. Mustaqillikka erishgan respublikamizda jismoniy 1 Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986. B .78. 2 Шониеcзов К Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жара еcни. Т., 2001. B.84. 21 Yomonning uyi kuysin, sust xotin... Osmondan tomchi tashlab, sust xotin, Elu yurtni to’ydirgin, sust xotin. Ayrim axborotchilarning xabar berishicha, taxminan 40- 50 yillar muqaldam qishloqyaarda «sust xotin» marosimi har yili bahorda ikki-uch marotaba o’tkazilgan. Sho’rchi tuman Qalliq qishlog’i va uning atrofidagi joylarda, Janubiy Tojikistondagi o’zbek laqaylarida mazkur marosimni, asosan, erkaklar o’tkazgan. Unda qo’g’irchoq o’rniga ishtirokchilardan biriga ayol kishining ko’ylagi kiydirilib, suv ana shu kishining ustidan sepilgan. Mahalliy aholidan 15-20 kishi to’planib, yarim yalang’och ikki kishini eshakka bir-biriga qaratib mindirganlar. Ularning o’rtasiga ikki toshbaqani oyog’idan bog’lab eshakning ikki tomoniga osiltirib qo’yganlar. Mingashgan kishining biriga suv solingan qovoq tutqazilgan, ikkinchisiga bir-biriga bog’langan ikki qamish naycha berilib, naychalar suv solingan qovoq idish ichida aylantiriladi va guvillab ovoz chiqaradi. Bu ovoz go’yoki qiynalgan toshbaqalarning ovoz chiqarishiga taqlid hisoblanadi. Qolgan ishtirokchilar eshakka minganlarning orqasidan ergashib, «sust xotin» qo’shig’ini aytib qishloqdagi xonadonlarni birmabir aylanib chiqadilar. Uy egasi eshakka mingan kishilarning ustidan suv sepib, marosim ishtirokchilariga xayr-sadaqa beradi. Beriladigan narsalar, asosan, non, don, qand-qurs, ba’zan uloq, qo’y, hattoki sigir, ot yoki naqd puldan iborat bo’lgan. Yomg’ir chaqirish marosimining Buxoro viloyatining Qorako’l va Olot tumanlaridagi o’ziga xos mahalliy xillaridan biri ijro etilgan «chala xotin» qo’shig’i bilan ma’lum. Bunda ham yog’ochdan yasalgan ayol qo’g’irchoq qishloq bo’ylab uyma-uy aylantirilib xayr-sadaqa yig’iladi. Uning orqasidan besh-olti bola xurjun ko’tarib yuradi 1 . Bolalar xonadonlarga kirib qo’g’irchoqni aylantirib, yomg’ir yog’ishini Tangridan tilab, «chala xotin» qo’shig’ini kuylaydilar: Aylanadi chala xotin, Urgiladi nala xotin. Onamning to’ng’ichiman, Qozonning qirg’ichiman, Yomg’irning yog’gichiman, Xudo bersa, obi rahmat yog’aversin. 1 Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002 . B.63. 13 1.2 Samarqand viloyatidagi dehqonchilik bilan bog`liq urf-odatlar va marosimlar Navro’z ham asli dehqonchilik bilan uzviy bog’liq bo’lgan va unga tayyorgarlik qilish ishlari bilan birgalikda olib borilgan. Hozirgacha Navro’zga tayyorgarlik dala ishlarini o’tkazish tadbirlari bilan birga o’tkaziladi; bog’- rog’larga gul va ko’chatlar ekish, dalalarni ekinga tayyorlash, agrotexnika va moddiy resurslarni taxt qilish, mahalliy o’g’it to’plash, ariq va zovurlarni tozalash kabi ishlar bajariladi. Butun O`zbekistonda erta bahorda boshlanadigan dehqonchilik ishlaridan loyqa o’tirib qolgan ariq-zovurlarni tozalash, ularni yangi mavsumga tayyorlashga alohida e’tibor qaratiladi. Bunday ishlar yakka xo’jaliklarning qudrati yetmaganligidan, butun qishloq yoki tuman ahli kuchi bilan hashar yordamida amalga oshirilgan. Mana shu paytda Surxondaryo, Qashqadaryo va Zarafshon vodiysida loy tutish, Xorazmda qazuv marosimlari o’tkazilgan. «Loy tutish» marosimini o’tkazish quyidagicha bo’lgan: biror kishi ariq qazuvchilar oldidan o’tib qolsa, uning qo’liga ketmon yoki belkurakda loy tutqazganlar 1 . Kelgan kishi uni loyi bilan joyiga yetkazib, qutulib ketadi, yoki hasharchilarga ziyofat berishga majbur bo’ladi, yo belgilangan joyining arig’ini qazib beradi. U qo’shiqchi bo’lsa qo’shiq aytishi, baxshi bo’lsa doston kuylashi, polvon bo’lsa kurash tushishi, temirchi bo’lsa ariq qazish uchun zarur bo’lgan asbob-uskunalar yasab yoki ularni tuzatib berishi lozim. Agar aytilganlardan birortasini bajara olmasa, u belgilab berilgan yerdagi ariqni qazib, so’ng o’z yo’liga ketishi mumkin. Hashar (ko’mak) odatiga asoslangan turli ommaviy ishlar ijtimoiy xarakterga ega bo’lib, xalq ijod qilgan har xil marosimlar va sayillar bilan nishonlangan. Dehqonchilik kasbiga oid eng muhim marosimlardan biri dalaga qo’sh chiqarish bilan bog’liq «shoxmoylar» alohida quvonch va tantana bilan nishonlanadi. Odatda, dalaga qo’sh chiqarish qunini qishloqdagi tajribali dehqon (oqsoqol) belgilab bergan. Shoxmoylar dushanba, chorshanba va juma kunlaridan biriga to’g’ri kelishi lozim bo’lgan, chunki bu kunlar dehqonlar tasavvurida baxt, 1 Жабборов И. Ўзбек халқи этнографиясини ўрганиш тарихидан. Тошкент, 1959. B.36. 10 I – BOB. Samarqand viloyatidagi xalq bayramlari, o`yin va marosimlari. 1.1 Samarqand viloyatida navroz bayaramining nishonlanishi O’zbek xalqining madaniy merosida xalq ijod qilgan va katta ijtimoiy ahamiyatga ega turli bayramlar, ommaviy o’yinlar, mavsumiy, hunar-kasb marosimlari alohida o’rinni egallaydi. Bayramlar va marosimlar ijtimoiy va shaxsiy hayotning barcha tomonlarini qamrab oluvchi va kishilar o’zaro munosabatlarining turli jihatlari va shakllarida namoyon bo’luvchi muayyan urfodatlar va an’analar, axloqiy prinsiplar va huquqiy tartibotlarning tarixan shakllangan yig’indisidir. Ularning muhim belgilari va xususiyatlari barqarorligi va ommaviyligi, rivojlanishdagi takroriyligi, davomiyligi va uzluksizligidadir. Odat tusiga kirgan marosimlar kishilar xulq-atvorini boshqarar ekan, nafaqat jamoatchilik fikrlari nufuziga, balki qabul qilingan va qaror topgan odatiy qonunqoidalar kuchiga ham suyanadi. O’zbeklar va O’rta Osiyodagi boshqa xalqlarning tarix sinovidan o’tgan bayramlari va marosimlari kishilarning o’zaro munosabatlaridagi yaxshi fazilatlarni, chinakam xalqchil, umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiradi 1 . Ijobiy urfodat va marosimlarda o’zbeklarning milliy ruhiyati, ularning ma’naviy ongining soddaligi va fe’l-atvorining shakllari ham namoyon bo’ladi. Asrlar davomida shakllanib va avaylanib kelingan ijobiy rasm-udumlar va odatlardan Vatanga sadoqat, yoshi kattalarga hurmat, ota-onaga, yetimlarga va qariyalarga g’amxo’rlik, mehmondo’stlik, qon-qarindoshlik va o’zaro yordam, oila sharafini va ayollar sha’nini ehtiyotlash, hayotdan ko’z yumgan yaqin-uzoq kishilar xotirasini yod etish kabilar ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan bayram va marosimlarda ochiq namoyish qilinadi 2 . Samarqandda joylashgan mahalliy xalqlar tomonidan nishonlanadigan tadbirlarda ham shu narsani kuzatishimiz mumkin. Asrlar osha saqlanib kelingan va ijtimoiy mohiyatga ega urf-odatlardan yana biri og’ir, mashaqqatli kunlarda o’z yaqinlarining ochlik yoki kambag’allikdan gadolik yoki daydilik qilishiga yo’l qo’ymaslikdir. Agar 1 Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986. B .36. 2 Ashirov A . O ’ zbek xalqining qadimiy e ’ tiqod va marosimlari . – T ., 2007. B.41. 4 savoljavoblar ham bo’lgan. Marosim yakunida shogirdga ustalikka fotiha beriladi, shogird o’z ustasiga, kalantarga, imkoniyati bo’lsa hurmatli kagga ustalarga ham sarpo kiygizadi, Ayrim kasblarda usta shogirdsga ba’zi ish qurollarini hadya qladi. Asosan, chorvador aholi orasida qadimdan o’tkazilib kelingan «yasa-yusun» marosimi ham dikdatga sazovordir. M. F. Gavrilovning xabar berishicha, bu marosim XVII asrgacha qimizxo’rlik marosimi sifatida ma’lum bo’lgan, keyinchalik tariq va kurmakdan tayyorlangan maxsus ichimlik - bo’za ichish bilan almashgan. Uzbeklarda «yasa- yusun» marosimi boshqa nomlar bilan ham ma’lum. Masalan, Toshkent va Fargona vodiysida bo’zaxo’rlik, Buxoro, Samarqand va Turkiston hamda Sayram atroflarida ko’na o’tirishlari deb yuritilgan. Bo’zaxo’rlik o’tirishlar 30-40 kishidan iborat bo’lib, sherda (mehmonxona) uyushtirish yo’li bilan, ishtirokchilar tomonidan umumiy harakat - xarpona (harifona) yoki navbatma-navbat tartibda tashkil qilingan. Gap-gashtakdek, sherdaning raisi, uning o’ng va chap otaliqyaari (o’rinbosarlari), eshik ogasi (sherda o’tadigan uy egasi), biy va uning o’rinbosarlari bo’lgan. Marosimda buyruqyaarni bajartiruvchi yasovul, bo’za quyib tarqatadigan soqiy (kosagul) doimo xizmatda bo’lgan. Bazm ishtirokchilari kosagulga to’la bo’ysunib, uzatgan bo’zani bir nafasda ichishi, uni to’kmasligi, dastlab cho’kka tushib o’tirib, rais ruxsatidan keyin erkin, istagan tarzda o’tirishi, mast bo’lmay odob saqlashi, o’tirishni rais va eshik ogasi ruxsatisiz tark etmasligi, barcha topshiriqtarni e’tirozsiz bajarishi kabi sherda qoidalariga amal qilishi shart bo’lgan. Marosimda aytiladigan qo’shiqlarda bo’zani ta’riflash va uni tayyorlovchilarga madhiyalar aytish, hazil-mutoyiba, xursandchilik va ko’ngil ochishga da’vat qiladigan, ba’zan ijtimoiy adolatsizlik va boshqa motivlar o’z ifodasini topgan. Masalan, Bo’zantg asli otasi kurmakdir, Mayxonada o’ynamoqdir, kulmoqdir. Mayxonada o’ynamasang, kulmasang, Kim qo’yibdi mayxonaga kelmoqni ... Bo’zani ichgan sari kayf ortadur, Barchani birdek yaratsang netadur. Bir nenaga beribsan taxtu davlat, Bir nechaning umri zoye o’tadur... Bir nechaga beribsan boz ustiga boz davlat, Bizga ham bir qo’nib o’tsang 20 Kirish Mavzuning dolzarbligi Ma’naviyat deganda biz odamlarning ongidagi vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyg’ularini, o’z millatining tarixiy merosini yaxshi bilish va hozirgi hayotda ulardan foydalanish, xalqning milliy tili, an’analari, tuyg’ularining e’zozlanishi, qalbga muruvvat, himmat, insof, adolat, oqibat kabi fazilatlarni jo qilishini tushunamiz. Insonning insoniyligi ma’naviy olamining tiniqligi va yuksakligi bilan o’lchanadi. Xalqimizning milliy ruhiyati va mentalitetini o’zida namoyon etgan marosim folklori ko’p asrlik badiiy tafakkur taraqqiyotini o’zida mujassam etgan ma’naviy qadriyatlar tizimi hisoblanadi. Marosim folklorining lokal xususiyatlari va tarixiy-tadrijiy rivojini tadqiq etish esa folklorshunoslarning dolzarb muammolaridan biridir. Chunki ularda xalqimizning shonli o’tmishi, urf-odatlari aks etgan. Ana shunday oltin meroslarimizdan biri to’y marosimi bilan bog’liq udumlardir. Ular o’ziga xos tabiatga ega bo’lib, hozirga qadar jonli holda saqlanib qolgan. O’zbek xalqining ijtimoiy, oilaviy-maishiy va shaxsiy turmushida diniy tasavvurlar muhim o’rinni egallab kelgan. Din ibtidoiy jamoa tuzumidan hozirgacha xalqimiz ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi sifatida jamiyatning, oila va shaxs hayotining barcha hujayralarigacha singib ketgan. Uning ildizi eng qadimiy tosh davriga borib taqaladi va butun keyingi tarixiy taraqqiyot jarayonida turli shaklda namoyon bo’lib kelgan. Samarqand va Jizzax viloyatlarining ham о ‘zbek xalqining ma’naviy merosi sifatida milliy urf odatlarni kuzatishimiz mumkin. Mavzuning maqsad va vazifasi kurs ishining maqsad Samarqand va Jizzax viloyatining milliy va an’anaviy urf-odat va marosimlarini yoritib berish asosiy maqsadimiz, vazifalari esa quyidagicha - Samarqand viloyatidagi xalq bayramlari, o`yin va marosimlari; - Samarqand viloyatida navroz bayaramining nishonlanishi; - Samarqand viloyatidagi dexqonchilik bilan bog`liq urf-odatlar va marosimlar; - Jizzax viloyatida Diniy tasavvurlar, urf-odatlar 2 Muundarija Kirish…………………………………………………………………….2-3 I – BOB. Samarqand viloyatidagi xalq bayramlari, o`yin va marosimlari. 1.1 Samarqand viloyatida navroz bayaramining nishonlanishi………….4-9 1.2 Samarqand viloyatidagi deh qonchilik bilan bog`liq urf-odatlar va marosimlar………………………………………………………………10-18 II – BOB. Jizzax viloyatida Diniy tasavvurlar, urf-odatlar nishonlanishi. 2.1 Jizzax viloyatidagi an`anaviy tadbirlar va milliy sport musobaqalari…………………………………………………………….19-27 2.2 Ibtidoiy diniy tasavvurlar, urf-odatlar va irimlar……………………28-31 Xulosa…………………………………………………………………...32 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………..33 1 nishonlanishi; - Jizzax viloyatidagi an`anaviy tadbirlar va milliy sport musobaqalari; - Ibtidoiy diniy tasavvurlar, urf-odatlar va irimlardir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Samarqand va Jizzax viloyatlari xalq, urf – odat va marosimlari, diniy e’tiqodlariga oid bayramlar va marosimlarning nishonlanishiga oid ma’lumotlarni T.Xo’jayev 1 , Yu.Yakubovskiy 2 , A. Doniyorov 3 , K. Shoniyozov 4 , B. Sarimsoqov 5 , U. Qoraboyev 6 , A. Ashirov 7 , I. Jabborovlarning 8 yozgan tadqiqotlaridan olishimiz mumkin. Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 1 Ходжайов Т. К. Этнические процессн в Средней Азии в эпоху Средневековья. Т., 1987 2 Якубовский А. Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа. Ташкент, 1941. 3 Данияров А. X. Организация и развитие этнографической на-уки в Узбекистане. Т., 2002. 4 Шониеcзов К Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жара еcни. Т., 2001. 5 Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986 6 Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002 7 Ashirov A . O ’ zbek xalqining qadimiy e ’ tiqod va marosimlari . – T ., 2007. 8 Жабборов И. Ўзбеклар: турмуш тарзи ва маданияти. Тошкент, «Ўқитувчи», 2003. 3 qilgan va shu tutamni «ona bug’doy» deb ataganlar. Kimki birinchi bo’lib oxirgi tutamga yetib kelsa, «yetdim, yetdim, yetdim, Oblo baraka bersin», deb uni o’rib oladi. Ona bug’doy shu holigacha bog’lanib, uyga olib boriladi va bahorgi ekish paytigacha saqlanadi. Ekin ekish boshlanganda ona bug’doy tozalanib, bir qismi urug’lik donga, bir qismi yanchilib xonadondagi tayyor unga aralashtirib, undan non-patir yopiladi. Yepilgan non-patir dalaga olib chiqilib, don sepishga chiqqan dehqonlarga ulashib berilgan. 1 Tarixiy-etnografik ma’lumotlarning aksariyatida turkiy xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda ob-havoni o’zgartirish, bahor yoki kuzda yomg’ir yog’dirish, qishda havoni isitish uchun qo’llaniladigan sehrli toshlar mavjud bo’lib, ularning yada (jada), sata («Avesto»da «d’ata») deb nomlanishi haqida xabar beriladi. Bunday toshlar go’yoki ot, sigir, bug’u kabi hayvonlar hamda karqur nomli qushning oshqozonidan topilgan. Yada (jada) so’zi entimologiyasi qadimgi turkiy tildagi jodugarlik so’zidan olingan magik qudratga ega bo’lgan toshni ifodalovchi mustaqil atama hisoblanadi. Bu so’z bilan bog’liq bo’lgan maxsus marosim o’tmishda O’rta Osiyo va Sharqiy Turkistonda yashovchi barcha turkiy xalqlarda mavjud ekanligi aniqlangan. Yada toshi yordamida nafaqat ob-havoni o’zgartirish, balki kishilar va uy hayvonlarining ayrim kasalliklarini davolash kabi marosimlar juda keng hududga, chunonchi, butun O’rta Osiyo, Sibir va Sharqiy Turkistonda yashovchi turkiy xalqgtar orasida tarqalgan bo’lib, hozir ular butunlay unutilgan. 18 cho’qinish, musulmon xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda ham «muqadsas» daraxt va toshlar, har xil avliyoanbiyolarga sig’inish, turli-tuman duo va tumorlardan madad istash, ayrim buyumlar (qaychi, bolta, pichoq, isiriq, qalampir)ning ta’sir kuchiga ishonish, sanam.but kabilarni muqaddaslashtirish, fetishizm bilan bog’liq tasavvurlar ekanligi isbotlangan. O’zbeklarda fetishizmning eng yorqin namunasi yomg’ir chaqirish marosimida qo’llaniladigan sehrli yada toshidir. Dastlab, bu to’g’rida XI asrda Mahmud Koshg’ariy ma’lumot beradi. Uning ta’rificha, turkiy xalqlarda «yomg’ir, shamol va boshqalarni talab qilish uchun maxsus toshlar (yada toshi) bilan fol ochish odatdir». Bu odat ular orasida keng tarqalgandir. Men buni yag’molar shahrida o’z ko’zim bilan ko’rdim. U yerda paydo bo’lgan bir yong’inni so’ndirish uchun shunday fol qilingan edi: «xudoning amri bilan yozda qor yog’di. Ko’z oldimda yong’inni so’ndirdi». Boshqa tarixiy-etnografik adabiyotlarning aksariyatida tarixiy xalqlarning ko’pchiligida ob-havoni o’zgartiruvchi sehrli qudratga ega bo’lgan toshlarning yada (jada), sata, da’da deb yuritilishi haqida xabar beriladi. «Yada» so’zi turli fonetik shakllardagi variantlardan iborat bo’lib, uning etimologik asoslari haqida adabiyotlarda har xil izohlar mavjud. Tadqiqotchilar «yada toshi» so’zining o’zbek tilida qadim zamonlardan buyon keng tarqalganligini qayd qiladilar. Folklorist B. Sarimsoqovning yozishicha, 1973-1982 yillarda o’tkazshtgan dala izlanipshari natijasida ko’plab axborotchilar yaqin paytlargacha o’zbeklar o’rtasida ham yomg’ir yog’diruvchi toshlar bo’lganligi, hozir esa ularning yo’qolib ketganligi to’g’risida ma’lumot berganlar. Xullas, yada toshi yordamida yomg’ir yog’ishiga erishish yoki ayrim kasalliklarni davolash kabi marosimlar juda katta arealda, ya’ni O’rta Osiyo, Sibir va Sharqiy Turkistonda yashovchi turkiy xalqlarda o’tmishda keng tarqalganligi, fetishizm dinining bu yerda muhim ahamiyatga ega bo’lganligini isbotlaydi 1 . Totemistik tasavvurlar va fetishizm bilan bog’liq keng tarqalgan va hozirgacha sakdanib kelgan ilk din shakllaridan yana biri magiya (sehrgarlik) hisoblanadi. Magiya yolg’on va ko’zga ko’rinmaydigan sehrli aloqa va 1 Сатторов М. Ўзбек удумлари. Т., «Фан», 1993. B.58. 24 ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Ularning asarlarida Navro’zning tabiat qonuniyatiga muvofiq tomoni qayd qilinibgina qolmay, u bilan bog’liq turli irim, urf-odat va marosimlar to’g’risida ham qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, Beruniyning ta’rificha, afsungarlar Navro’z kuni tong otganda birov gap gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalab, uch bo’lak (xushbo’y) mum tutatsa, bu ko’p kasalliklarga shifo bo’larmish. Yoki shu kunning tongida gap gapirishdan oldin shakar totib, o’ziga zaytun (yog’i) surtgan kishidan yil bo’yi turli balolar daf etiladi, degan irimlar bo’lgan. Bayram urf-odatlari haqida so’zlab, alloma shunday deb yozadi: «Eronliklarda Navro’z kuni bir-birlariga shakar hadya qilish rasm bo’lgan edi. Bag’dod mubodi Ozorbodning hikoya qilishicha, buning sababi, Navro’z kuni Jamshid mamlakatida shakarqamish paydo bo’lgan...» Mahmud Koshg’ariy ham Navro’z to’g’risida o’n ikki muchal yil hisobi bilan bog’lab turli ma’lumotlar beradi. Navro’z bayramida bahorga bag’ishlangan xalq qo’shiqlaridan1 namunalarni keltiradi. Rivoyatlardan birida Navro’zga borib taqaladigan muchal hisobidan hayvonlar nomlarini tilga olib, shunday deb yozadi: «Turklar bu yillarning har qaysisida biror hikmat bor, deb taxminlaydilar. Masalan, ularcha sigir yili bo’lsa, urush ko’p bo’ladi, chunki sigir bir-biri bilan suzishadigan hayvon. Tovuq yili kirsa, oziq-ovqat ftayadi, lekin odamlarda tashvish ortadi 1 . Chunki tovuqning ovqati don bo’lib, uni topib yeyish uchun narsalarni titib yuradi. Timsoh yili kirsa, yog’ingarchilik va hosil ko’p bo’ladi, chunki u suvda yashaydi. To’ng’iz yili kirsa, sovuq, qor va fitna kup bo’ladi... Ko’chmanchi va musulmon bo’lmagan turklar oylarni to’rt fasl bilan ataydilar. Har uch oyni bir ism bilan yuritadilar. Masalan, Navro’z (yangi kun)dan keyingi avval bahorga bog’liq oy derlar. Chunki oy bu vaqtda katga bo’lib qoladi...» Navro’zdan boshlab yilning ilk fasli sanalgan va barcha fasllar tabiat qonuni hamda osmon sayyoralari (Oy, Quyosh) holatiga qarab belgilangan Qadimgi O’rta Osiyoda va Eronda Navro’z nafaqat xalq, balki davlat bayrami sifatida ham nishonlangan. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, odamlarni tabaqalarga bo’lib, Navro’z bayramini bir oyga cho’zib, har besh kunni bir 1 Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002 . B.25. 6 ta’sirlarning tabiatda mavjudligini ishontirish, ayrim hollarda odam bilan tabiat o’rtasidagi munosabatlarga o’zaro ta’sir o’tkazish, bir odamning ikkinchi bir shaxsga ta’sir qila bilish qobiliyatiga ega ekanligidan iborat diniy e’tiqoddir. Bu e’tiqod asosida ayrim odamlar muayyan usul va vositalar orqali tabiatga va boshqa odamlarga o’zi istaganicha foyda yoki zarar yetkazish mumkin, degan tushuncha hosil qilganlar. Buyum va hodisalarning afsonaviy kuchga ega ekanligiga ishonish baxt va omad keltiruvchi yoki balodan saqlovchi har xil tumor va tilsimlarning paydo bo’lishiga, yaxshilik va yomonlikdan iborat turdya irim va harakatlarning kelib chiqishiga sabab bo’lgan. Sehrgarlik bilan tabiiy hodisalarni o’ziga bo’ysundirish yoki ayrim shaxslarga ta’sir qilish maqsadida o’tkaziladigan xattiharakatlar va shu bilan shug’ullanadigan shaxslar bizning davrimizga yetib kelgan. Hatto hozirgi ilmiy-texnika taraqqiyoti zamonida ham sehrgarlik bilan kishilarni davolash, taqdirga ta’sir qilish mumkin degan tasavvurlarga ega ayrim shaxslarni, turli ekstrasenslarni, folbinlik va duogo’ylik bilan shug’ullanuvchi firibgarlarni uchratishimiz mumkin. Bunday tasavvurlar, bir tomondan, insonning qo’rqish hissi bilan bog’liq sehr-jodu pardasiga burkangan, muayyan maqsad sari yo’naltirilgan xatti-harakat bo’lsa, ikkinchi tomondan, shu xatti- harakatni amalga oshiradigan muhim omillardan so’z magiyasi alohida o’rinni egallaydi. Barcha sharq xalqtarida, shu jumladan, o’zbeklarda ham so’z va qattiq ko’z bilan bog’liq sehrgarlik qadimdan tarqalgan va hozirgacha kuchini saqlagan magiya turlaridan biri. Inson o’zining so’zlash iqtidoriga, so’zining sehr-jodu qudratiga doimo ishonib kelgan. Qadimdan so’z magiyasiga tayangan o’zbeklar o’zini sal noxush sezadimi yoki qoqilib, surilib ketadimi, omadi bo’lmay qoladimi yoki bir fojiaga yo’liqadimi - barchasini u g’ayritabiiy harakat, yomon ko’z yoki yovuz so’z qudratidan deb biladi. Hozirga qadar o’zbeklar orasida qo’llanilib kelinayotgan kinna, badik, burey va avrash bevosita so’zning sehr-jodu qudratiga asoslangan. Zamonimizda keng tarqalgan ekstrasenslar ham so’z magiyasidan zo’r mahorat bilan foydalanadilar. Marosim folklori to’g’risida jiddiy tadqiqotlar olib borgan iste’dodli olim B. Sarimsoqov so’zning magik qudratiga asoslangan o’zbek marosimidagi janrlar o’zida xalqning qadimiy-e’tiqodiy 25 obyektlari ajratilib, bu narsa B. Sarimsoqovning fikricha, «qadimgi ayollar ruhiga borib taqaluvchi momolar kultining keyinchalik mustaqil kult darajasiga ko’tarilganidan dalolat beradi». Arxeologik va etnografik tadqiqotlar O’zbekiston eng qadimiy davrlaridan tabiatdagi fasl o’zgarishi bilan bog’liq marosimlarda ayol xudolar obraziga sig’inish urf-odati mavjudligini tasdiqlaydi. Tabiat hodisalari va kuchlarini ilohiylash, hamisha tirilib turadigan tabiatning abadiyligini ifodalovchi motamma’raka marosimining markaziy siymosiga aylangan xudo obrazi ayollarning homiysi sifatida butun Sharq mamlakatlarida, qadimgi Misr, Yunoniston, Rimda o’tkaziladigan maxsus bayramlarda namoyish qilingan. Hozirgacha saqlanib kelgan momolar obrazi, bir tomondan, ayollarning homiyligini ifodalovchi g’ayritabiiy such (xudo)lar obrazi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, keksa ayollar ibodati (kulti) bilan bog’liq animistik tasavvurlarni ifodalaydi. Mazkur urf-odat va irimlarning hozirgacha ko’p elementlari saqlanib qolgan, ayniqsa, o’lim marosimida namoyon bo’ladigan qadimiy diniy tasavvurlar asli animistik xarakterdagi ajdodlar arvohiga sig’inish ibodati bilan bevosita bog’liq. Jon haqidagi tasavvurlarning kelib chiqishi o’likka bo’lgan munosabatni ancha murakkablashtirgan, O’lim, dastlab, hyech uyg’onmaydigan uyqu, deb tasavvur qilingan (hozirgacha ishlatiladigan «mangu uyquda yot!», degan iborani eslatish mumkin) va «uxlaganning» qavmu qarindoshlari unga yoki uning ruhiga g’amxo’rlik qilib, har xil rasm-rusum va irimlarga rioya qila boshlaganlar. Keyinchalik paydo bo’lgan sodda tasavvurlarga binoan, kishi o’lgandan so’ng uning joni yashashda davom etadi. Suv yoki yer ostida, osmonda, tog’lik yoki changalzor o’rmonlarda arvohtar dunyosi mavjud degan g’oya va tushurtcha asosida ruhlarni hurmatlash, ularni doimo xotirlash, g’amxo’rlik qilish kabi turli marosim, urf-odat va irimlar paydo bo’lgan. Hozirgacha xalqimiz ajdodlar arvohini eslab sham yok;ish («ota-bobolar chirog’ini o’chirma» degan iborani eslaylik), hayitlarda is chiqarish, maxsus taomlar pishirib mozor boshiga chiqish, uchi, yettisi, yigirmasi, qirqi va yilida aza oshi kabilar animistik tasavvurlar asosida paydo bo’lgan urf-odatlardir 1 . Aslida Islom 1 Данияров А. X. Организация и развитие этнографической на-уки в Узбекистане. Т., 2002. B.78. 30 yog’ingarchilik bo’lmagan oylarda xavf ostida qolgan. Shuning oldini olish maqsadida o’tkaziladigan maxsus marosimlardan «sust xotin», «suv xotin», «chala xotin» kabi yomg’ir chaqirish udumlari keng tarqalgan. Marosim maxsus belgilangan kun va vaqtda o’tkazilgan. Ammo bu kun xalq tasavvurida qabul qilingan irimga qarab haftaning baxtli kuniga to’g’ri kelishi zarur bo’lgan. Marosimning birinchi bosqichi tashkiliy ishlardan boshlangan, unga epchil va uddaburon shaxslardan tashkilotchi mutasaddi tayinlangan. U marosim uchun kerak bo’lgan narsalarni tayyorlagan. Bunday narsalar, masalan, laqay o’zbeklarida bitta bo’sh qovoq, ikkita qamish naycha, ikkita toshbaqa, bitta eshak va xayr-sadaqa solish uchun bitta xurjundan iborat bo’lgan. Eng muhim narsa shuki, yog’ochdan qo’riqchi shaklidagi qo’g’irchoq yasalib, u poliz ekinlari o’rtasiga qo’yilgan va qari ayolning ko’ylagi kiygizilgan. Shundan so’ng marosimning asosiy qismi - ikkinchi bosqichi, ya’ni uni o’tkazish boshlangan. Shuni ham qayd qilish lozimki, «sust xotin» marosimi o’zining ishtirokchilari tarkibi, jinsi va yoshiga, ayrim elementlariga qarab, har bir viloyatda har xil bo’lgan. Marosimning ancha keng tarqalgan xili Bulung‘ur, Q о ‘shrabod va Nurobod tumanlarida o’tkazilgan, Chunki bu yerlarda lalmikor ekinlar ko’p ekiladi. Marosim belgilangan kun va vaqtda o’n-o’n besh ayol maxsus yasalgan qo’g’irchokda qari ayolning ko’ylagini kiydirib, bir ayol uni ko’tarib oladi, qolganlari uning ortidan ergashib, qishloq yoki mahalladagi xonadonlarga «sust xotin» qo’shig’ini naqarot bilan aytib birma-bir kirib chiqadi. Uy egasi ularni xursandchilik bilan qarshilab, qo’g’irchoq ustidan suv sepadi va imkoniyatiga qarab xayr-ehsonlar qiladi. Aytiladigan qo’shiqda dehqon sepgan bug’doyning mo’l hosil berishi, xonadonlarga xursandchilik keltirishi, el-yurtga to’kinchilik va qut-baraka berishi ta’kidlanadi, eng muhimi, yomg’ir hadya etish «sust xotin»dan iltijo qilinadi. Hosillar mo’l bo’lsin, sust xotin, Dehsonning uyi to’lsin, sust xotin. Yomg’irlarni yog’dirgin, sust xotin, 12 Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlarida Navro’z kuni tug’ilgan bo’lsa, o’g’il bolalarga Navro’z deb, Farg’ona vodiysida esa, ko’pincha, qiz bolalarga Navro’za deb ism qo’yiladi. Ilgari mahalliy iqlim sharoiti va unga mos turmush tarzi hamda mehnat tajribasi, yil fasllarining almashinishiga qarab, dehqon va cho’pon yillari farq qilingan. Dehqon yili 21 martdan keyin - yer ilib, o’simliklar jonlangandan keyin boshlanadi, 16 martdan o’t-o’lanlarning o’sib chiqa boshlashi bilan cho’pon yili hisoblanadi. Mazkur davrdan dehqonlar faol harakatga kelib, yerga ishlov berishga kirishadi, cho’pon (chorvador)lar yozgi yaylovga ko’chish ishlarini boshlab yuborad. 9 ma'lumotlar sifatida juda zarur, juda kerak. Faqat bu asarning qadriga yetib, birinchi navbatda, Xalq ta'limi vazirligi mavjud «Milliy istiqlol g`oyasi», «Odobnoma», «Dinshunoslik» dasturlariga hamohang «o`zbek udumlari»ni ham ta'lim tizimiga kiritishi lozim. Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi ham litsey, kollej, institutlar dasturlariga kiritib, udumlar targ`ibotiga jiddiy e'tibor qaratsa, nur ustiga a`lo nur bo`lar edi. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Ходжайов Т. К. Этнические процессн в Средней Азии в эпоху Средневековья. Т., 1987 2. Якубовский А. Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа. Ташкент, 1941. 3. Данияров А. X. Организация и развитие этнографической на-уки в Узбекистане. Т., 2002. 4. Шониеcзов К Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жара еcни. Т., 2001. 5. Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986 6. Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002 7. Ashirov A . O ’ zbek xalqining qadimiy e ’ tiqod va marosimlari . – T ., 2007. 8. Жабборов И. Ўзбеклар: турмуш тарзи ва маданияти. Тошкент, «Ўқитувчи», 2003. 9. Джаббаров И., Дресвянская Г. Духи, святне, боги Средней Азии. Очерки по истории религии. Ташкент, 1993. 10. Карабаев У. Этнокультура. «Шарк», 2005. 11. Р. Ф. Введение в этнографию. Изд. второе. Л., 1994. 12. Марков Г. Е. История хозяйства и материальной культурн. М., 1976. 33 marosimi ildizining matriarxat davriga oid ekanligini isbotlaydi. Unda beshta voyaga yetgan qizni boshiga qizil sholcha yopintirib olib yurish ham genetik jihatdan eng qadimiy urfodatlardan. Bu qizlarni tabiatning dahshatli kuchlari (sunkali qattiq shamol, suv toshqini va qurg’oqchilik kabilar) oldida ijtimoiy qo’rquv ta’sirida ayrim mamlakatlarda amal qilingan odamni qurbonlikka mahkum etish odatining ramzi, deb tushunish mumkin. Qizlar sonining beshta bo’lishi ham qadimiy tasavvurlar bilan bog’liq. Ko’p xalqlarda dastlabki ibtidoiy hisoblar besh barmoqsan boshlanishi, dastlab haftaning besh kundan iborat bo’lishi, odam tanasining besh muchaldan (ko’z, quloq, og’iz, oyoq va qo’l) iboratligi, besh qismga bo’linishi kabi tasavvur bu raqamning muqaddasligini tasdiqyaaydi. Marosimda ishlatiladigan buyumlardan o’qlov bilan keli sopi rizq-nasiba ramzi sifatida olib yurilsa, supurgining ziyon-zahmatni supuruvchi degan maqsadda olib yurilishi asli ibtidoiy magik (sehrgarlik) bilan bevosita bog’liq odatlardan. Hozirgacha o’zbeklarda supurgi ustidan hatlab o’tish yoki biror yeriga tegish kishiga zarar yetkazadi degan irim saqlangan 1 . Qari ayollarning yuzlariga qorakuya surtishi ham asli magik tasavvurlar bilan bog’liq irimlardan. «Choy momo» marosimida aytiladigan qo’shiq mazmuni ham diqqatga sazovor. Etnograf A. Divayev asrimiz boshlarida yozib olgan matnda shamol homiysiga murojaat qilishni, yetilgan don boshoqggari payhon bo’layotganligi, yem-xashak va poxol g’aramlari sochilib, qishloqni bezor qilayotganligi aytilishi bilan birga «choy momo»ga qarab, «bo’ronni tindiraman, yemishingni sindiraman», deb do’q-po’pisa ham qilinadi 2 . Qo’shiq marosim ishtirokchilariga saxiylik qilib, mo’l sadaqalar berib, xudoyi qilib shamolni haydaymiz, degan murojaat bilan tugaydi. Shamol chaqirish yoki uni to’xtatish marosimi nafaqat yozda, balki kuz faslida ham o’tkazilgan. Chunki yoz faslida hamma narsa pishib yetishganda surunkali qattiq shamol zararli bo’lsa, kuzda pishiqchilik paytida donni yanchib, somonni tozalash uchun shamol esishi talab etilgan. Ilgari 1 Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002. B .74. 2 Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986 . B.39. 16 Aylanadi chala xotin, O’rgiladi chala xotin. Marosim oxirida jamg’arilgan narsalar hisobiga uning ishtirokchilari butun qishloq yoki mahalla aholisiga is chiqaradi. Odatda, is chiqarish qishloqning guzarida yoki so’lim joylaridan birida o’tkazilgan. Xudolarning ramziy shakllarini haykal yoki qug’irchoq qiyofasida yasab, unga sig’inish hamda turli marosimlar o’tkazish juda ko’p xalqlarda, shu jumladan, O’rta Osiyo xalqyaarida eng qadimiy davrlardan mavjud ekanligini arxeologik va etnografik ma’lumotlar tasdiqyaaydi. «Sust xotin» marosimi yakunidagi qo’g’irchoqni yo kuydirib yuborish yoki eski quduqqa tashlash udumi uzoq o’tmishdagi ajdodlarimizning qurbonlik qilish marosimining qoldiqlaridan ekanligini aniq ko’rsatib turibdi. Etnografiyadan ma’lumki, qurbonlik qilish dastlab tirik odamlar, asosan qariyalar, hindularda yosh qizlar, keyinchalik (masalan, Ibrohim Payg’ambar afsonasi) ayrim hayvon yoki jonsiz buyumlar hisobiga o’tkazilgan. Shu asosda «sust xotin» marosimidagi keksa ayol ko’ylagi kiydirilgan qo’g’irchoqning yomg’ir yog’ish uchun kuydirib yuborilishi yoki quduqqa tashlanishini odamni qurbon qilishning ramziy ifodasi deb hisoblash mumkin. Uzoq o’tmishdan saqyaanyb kelgan shamol chaqirish va uni to’xtatish marosimi matriarxat davriga oiddir. Sibir xalqlari so’nggi vaqtlargacha shamolni ilohiylashtirib, allaqanday tosh odamlar vujudga keltiradi deb uni chaqirish yoki to’xtatish uchun ulkan 5 toshlarga, qoyalarga sig’inib qurbonliklar qilganlar. Ayrim xalqyaar shamolni qandaydir mo’jizaviy qudratga ega bo’lgan ayol paydo qiladi, deb o’ylaydilar. Farg’ona vodiysi o’zbeklari ham shamol allaqanday g’ordan kelib chiqadi, uning homiysi qari ayol sifatida, deb tasavvur qiladilar. Samarqand, Buxoro, qisman Qashqadaryo va Surxondaryoda yashovchi o’zbeklar ham shamol homiysini keksa ayol obrazida tasvirlaydilar. Janubiy Qozog’istondagi o’zbeklarda «choy momo» marosimi hozirgacha saqlanib kelgan. Bu marosim to’g’risida taniqli etnograf A, Divayev asrimiz boshlarida qisqa ma’lumot bergan. Uning ta’rificha, yoz oylarida, ayniqsa, boshoqli ekinlar yetilgan paytda qattiq shamol turib, arpa, bug’doy, tariq kabi ekinlarni payhon qilib tashlaydi. Buning oldini olish uchun bir necha qari ayollar yuzlariga qorakuya surkashib, keli (o’g’ir) sopini ot qilib minishib, qo’llariga uzun 14 shunday odam chiqib qolguday bo’lsa, uning isnodi barcha qarindosh-urug’larga, mahalla-ko’yga, xalqiga kelgan. Asli gadoylik mamlakat uchun dog’ tushiradigan holat ekanligini «Temur tuzuklari» qoralab, unga qarshi amaliy-ijtimoiy tadbirlar o’tkazish zarurligi qayd qilingan. O’zbek xalqi orasida eng keng tarqalgan, milliy tusga ega bo’lgan urfodatlardan mavsumiy marosimlar diqqatga sazovordir. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, o’zbek mavsumiy marosimlarini quyidagi turkumlarga tasnif etish mumkin: 1) qishda o’tkaziladigan gap- gashtak, yasa-yusun kabilar; 2) bahorgi marosimlar - Navro’z, shoxmoylar (qo’sh chiqarish), lola yoki qizilgul sayli, loy tutish, «sust xotin» kabilar; 3) yozgi marosimlardan «qovun sayli», «choy momo» va hokazolar; 4) kuzgi marosimlar - hosil yig’imi bilan bog’liq «mixrgan», «oblobaraka», «shamol chaqirish», «uzum sayli» kabilar. Butun Old va O’rta Osiyoda mashhur Navro’z bayrami va marosimlari juda uzoq davrlardan beri nishonlanib kelmoqda. Bu bayram asli dehqonchilik kalendari bilan bog’liq bo’lib, Yerning Shimoliy yarim sharida bahorgi kecha bilan kunduz teng kelgan kunlari 20-21 martdan boshlanadi. O’sha davrda butun tabiat uyg’ona boshlaydi, yer bag’ridagi barcha maxluqot va mavjudotlarning, qurt-qumursqalar, o’simlik va o’t-o’lanlarning jonlanishi ro’y beradi. Bunday yangilanish jarayonining boshlanishi shamsiya (1yosh) yili hisobida 21 martga to’g’ri kelgan birinchi yangi kunni Navro’z deb ataganlar. O’rta asrning buyuk mutafakkiri Beruniy mazkur yil hisobining boshlanish oyi hisoblangan farvardin oyi to’g’risida gapirib bunday yozadi: «Navro’z yangi yilning birinchi kuni bo’lib, uning forscha nomi hali shu ma’noni taqozo etadi. Navro’z eronliklar zijlari bo’yicha o’tmish zamonlarda, ular yillarini kabisa qilgan vaqtlarida Quyoshning saraton burjiga kirish paytiga to’g’ri kelar edi. So’ngra u orqaga surilgach, bahorda keladigan bo’ldi. Endi u bahor yomg’irining birinchi tomchisini to’kishidan gullar ochilguncha va o’simlik unib chiqa boshlaguncha davom etgan vaqtda keladi. Shuning uchun Navro’z olamning boshlanishi va yarashishiga dalil qilingan». O’sha davrda yashagan ulug’ siymolar Mahmud Koshg’ariy va Umar Hayyomlar ham Navro’z to’g’risida ancha qiziqarli 5 tayyorlash katta san’at talab qiladi. Odatda, sumalakka ketadigan xarajat jamoadan yig’ib olingan. Sumalak pishirishdan oldin jamoa (mahalla) a’zolaridan bug’doy ko’ki va o’t yig’ishtirilib, umumiy qozonga solingan va pishgandan keyin teng tarqatilgan. Navro’z bayrami katta ommaviy sayillar, xalq o’yinlari, musobaqalar, sozanda va raqqosalar, masxaraboz va dorbozlar ishtirokida o’tadi Umar Hayyom bergan ma’lumotlarga asoslanib, shuni ta’kidlash mumkinki, asrdan buyon nishonlanib kelayotgan Navro’z bayrami boshlanishi bilan o’zaro urushlar to’xtatilgan, yarashish shartnomalari bitilgan, hatto dafn marosimlari boshqa kunga ko’chirilgan. Bu bayram shunchalik ehgiromli, quvonchli va shodlik kunlari sifatida katta tantanalar bilan nishonlanibgina qolmay, uzoq- yaqin qavmu qarindosh va do’stlarni yo’qtash, kasallar holidan xabar olish, marhumlar qabrini ziyorat qilish, do’stlararo sadoqatlikni bildirib, inson qadrini e’zozlash kabi odatlarga amal qilingan. Navro’z bayramining boshqa bahor fasli bayramlariga ancha yaqinligi ham diqqatga sazovordir. Etnograflarning bergan xabarlariga qaraganda, Parkent, Samarqand va Xorazmda o’tkaziladigan lola sayli, sayli gulisurx yoki qizil gul sayillari asli Navro’z marosimlariga ancha o’xshab ketadi. Bunday bayramlar mart (hamal) oyida nishonlanib, bir oygacha davom qilgan. Sayil vaqtida katta bozor ishlab bir qishloqdan ikkinchisiga o’tgan. Bozor maydonida masxarabozlar, dorbozlar, sozandalar, polvonlar tomosha ko’rsatganlar, qo’chqor, tuya, xo’roz va bedana urishtirishlari, tuxum urishtirish o’tkazilgan. Ba’zan, mazkur musobaqalar mushtlashishga aylanib, qadimiy fratrial tuzumga xos ibtidoiy marosimlarning elementi sifatida saqlanib qolgan. Shunisi ham diqqatga sazovorki, mazkur bayramda ishtirokchilar (erkak va ayollar) ancha erkin bo’lganlar, kechki bazmlarda maxsus tayyorlangan sharob - musallas ichilgan, o’yin-kulgilar avjiga chiqqan. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, gul sayillari bir oy davomida o’tkazilib, bahor bayramining bosh marosimi Navro’z bilan ulanib ketgan. Hayotimizda Navro’z bilan bog’liq saqlanib kelayotgan an’analardan biri yangi tugilgan bolalarga Navro’z ismini qo’yish odatidir. Lutfiyning ajoyib asarlaridan «Gul va Navro’z» dostonida Farruh shohning o’g’li shu kuni tug’ilgani uchun uning oti Navro’z deb qo’yrshgan. Hozir ham 8 dastlabki «narigi dunyo», oxirat to’g’risidagi tushunchalar ancha shakllanganligidan dalolat beradi. Demak, arxeologik kashfiyotlar tufayli, dinning qachon paydo bo’lganligi, uning ilk shakllari to’g’risidagi ma’lumotlarni Мўминобод hududidagi obidalar ham isbotlaydi. Afsuski, arxeologik ma’lumotlar nihoyatda kam, ularni jonlantirish va to’ldirish, jonsiz buyumlarni «gapirtirish» uchun etnografik tadqiqotlarga murojaat qilishga to’tri keladi. Fanda qabul qilingan tasniflashga binoan, ibtidoiy dinnyng eng qadimiy shakllaridan biri totemizm bo’lib, u ilk urug’chilik jamiyati davrida paydo bo’lgan. «Totemizm» tushunchasi ayrim shaxsning yoki bir guruh kishilarning, urug’ yoki qabilaning, ko’pincha, qandaydir bir hayvon yoki o’simlik bilan, ba’zan jonsiz buyum yoki tabiat hodisalari bilan g’ayritabiiy yaqinligi, hatto qon-qarindoshlik aloqasi bor, degan e’tiqodni anglatadi. Bu- dinga sig’inuvchilar o’zi yoki urug’ning barcha a’zolarini muayyan hayvon, o’simlik va boshqa narsadan kelib chiqqan degan tasavvurga tayanadi. Ayrim totemistik tasavvurlar sarqitlarini o’zbeklarning oilaviy-maishiy urf-odatlarida hozirgacha uchratish mumkin. Masalan, otga sig’inish va uning go’shtini iste’mol qilishdagi irimlar, muqaddas qushlar (kaptar, musicha va hokazo) va hayvonlarning suyagi (ayniqsa, kalla suyagi), tirnog’i, pari va hokazolarni tumor shaklida ishlatish, ba’zi jonivorlarning nomi bilan ayrim urug’lar yoki qabilalar (taka, qurt, serka va hokazo)ning atalishi, uylar va toklarda qo’chqor shoxining osib qo’yilishi kabilar totemistik tasavvurlar qoldiqyaari ekanligini tadqiqotchilar qayd qilganlar. Yana bir qadimiy din shakllaridan fetishizm (portugalcha «feytisho» so’zidan olingan bo’lib, tumor, sehrlangan buyum degan ma’noni anglatadi) din taraqqiyotining barcha pog’onalarida ibodatning muhim elementi sifatida oddiy ilk dinlardan to hozirgi murakkab jahon dinlarigacha hammasi namoyon bo’lgan. Ammo qaysi davrda va qanday shaklda namoyon bo’lmasin, fetishizmning mohiyati shundaki, dahshatli tabiat yoki berahm ijtimoiy kuchlar oldida ojizlik qilgan odam xurofiy qo’rqinch tuyg’ulari asosida qandaydir g’ayritabiiy kuchdan madad kutadi, uning himoyasiga umid bog’laydi. Masalan, majusiylikda qotib qolgan murdalarga «avliyo» deb sig’inish va ikona (Xudo tasviri)ga 23 o’zbeklarda va boshqa turkiy xalqlarda shamolni to’xtatish yoki chaqirish maqsadida o’tkaziladigan mazkur marosim keng tarqalgan, ammo hozir butunlay yo’qolib ketgan. Yoz fasli bilan bog’liq ijtimoiy mazmundagi sayil va marosimlar pishiqchilik, ekin-tikin va ilk hosillar, qishga tayyorgarlik kabi hayotiy muammolarni ifodalaydi. Yoz faslida kishilar qishning g’amini yeydi, dastlabki yig’im-terimni boshlaydi, ayniqsa, o’rim paytlari dehqon uchun eng quvonchli va mas’uliyatli davr hisoblanadi. Qishga tayyorgarlik, oziq-ovqat, sabzavot, kiyim- kechak, turar joy va uy-ro’zg’or g’amlari bilan bog’liq tashvishlar rang-barang va turli marosimlarni yuzaga keltirgan. Shulardan biri «oxirgi tutam burdoyni o’rib olish» marosimi hisoblanadi. O’zbeklarda bu marosimning «Oblo baraka» (G’allaorol atroflarida) deb nomlanishi islom ta’sirida paydo bo’lgan. Xorazmda so’nggi tutam bug’doy yig’ilib, xirmon tugatilganda ustiga kesak qo’yiladi, shunga qarab, uni «baraka kesagi» deb ataganlar. Mazkur marosim, asosan, bug’doy o’rimida qatnashgan hasharchilar ishtirokida o’tkazilgan. Ma’lumki, hashar o’zbek xalqining ijtimoiy xarakterga ega eng ajoyib, ko’hna an’analaridan hisoblanadi. Hashar dastlab qo’ni- qo’shni, qavmi qarindosh, hamqishloqlarning yordami bilan o’tkaziladigan jamoaviy ishlar, jumladan, uy qurish, ariq qazish, ko’prik qurish, hovuz yoki quduq tozalash, ekinni o’rib olish kabilardir. Ekin o’rimi dehqon hayotining nihoyatda muhim va mas’uliyatli vaqgi hisoblanib, yetilgan hosilga ko’z tegmasin, barakali bo’lsin, deb turli rasm-udumlar, irim-sirimlar va marosimlar o’tkazilgan. O’zbeklarda ilgari o’rim boshlashdan oldin, hatto, qurbonlik qilish odati bo’lgan. Ayniqsa, jamoaga tegishli yoki vaqf yerlaridagi hosilni yig’ib olish tantanali o’tkazilgan. Masalan, Buxoro amirligida ekiladigan yerlarning 24,6 foizi vaqf yerlari bo’lib, bu yerlardagi ekinlar butunlay hashar yo’li bilan yerga ishlov berilib, ekilgan va yig’ib-terib olingan. Mahallachilikda ham ekin o’rimi, odatda, hasharchilar ishtirokida o’tkazilgan. «Oblo baraka» marosimida hasharchilar bug’doy o’rimining oxirida bir parcha o’rilmagan yer qolgach, har tomondan o’rib o’sha yerga intiladilar. Har bir hasharchi oxirgi bug’doy tutamini o’rib olishga harakat 17 Badikxonlar bilan uchrashuv, ularning hatti-harakatini kuzatish shuni ko’rsatadiki, turkiy xalqlarda, xususan, o’zbeklarda haqiqiy badikxon, ayni paytda, haqiqiy shomonlik bilan ham shugullanadi. Bu narsa, shubhasiz, badikxonlik tarixan shomonlik bilan aloqador bo’libgina qolmasdan, balki uning shomonlikdan ajralib chiqib, keyinchalik mustaqil kasb sifatida shakllanganligidan dalolat beradi.Bunday fikrni etnografik tadqiqotlar ham tasdiqtaydi. 2.2 Ibtidoiy diniy tasavvurlar, urf-odatlar va irimlar Badikxon amal qiladigan usul va xatti-harakatlar, davolashga va ruhlarga nisbatan ishlatadigan buyumlarning uning shomoniylik va animistik tasavvurlar bilan bog’liqligini tasdiqlaydi. Masalan, Bulung‘ur tumanida badikxonlari shomonlikdek bemorni yuqoriga qarab yotqizib, uning ustidan oq mato, matoning ustidan qo’y yoki sigir terisini yopib, uning ustidan maydalangan qiy, kul yoki chorrahadan olingan tuproq sepib davolashga kirishadi. Go’yoki qiy, kul, chorraha tuprog’i yoki sigir go’ngi yomon ruhlarni quvuvchi vosita emish. Shundan so’ng badikxon toldan kesib olingan yetti dona gavroncha bilan badik toshgan shaxsni asta-sekin savalab, bemorni davolashga kirishadi 1 . Ayrim joylar (Nurota va Shahriston)da badik toshgan shaxs yotqizilmay kun botish tomonga qarata o’tirg’izib qo’iiladi. Kishi badaniga joylashib olgan yomon ruhlar uch vosita - so’z, harakat va magik qudratga ega, deb tasavvur qilinadigan buyumlar yordamida quviladi. Bunday vositalardan yana biri dastlabki kuni pishiriladigan bo’g’irsoq bo’lib, u bemorlarning boshidan uch marta aylantirilib, it, mushuk yoki boshqa jonivorlar yesin deb, hovlidan tashqariga chiqarib tashlanadi, ikkinchi kuni qovurmoch qilinib, uni tomga sepib tashlaydilar. Animistik tasavvurlarga ko’ra, mazkur irim, ya’ni bo’g’irsoq va qovurmoch bemor boshidan uch marta aylantirilgan, bemor badaniga yomon ruhyaarning bir qismi ana shu buyumlarga o’tadi, ular orqali shu narsalarni iste’mol qilgan jonivorlarga yomon ruhyaar ko’chib bemor kasallikdan qutuladi. Ammo bu sehrli buyumlarga yomon ruhlarni ko’rish uchun magik kuchga ega maxsus so’zlarni aytish zarur. Bu 1 Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002. B . 94. 28 II – BOB. Jizzax viloyatida Diniy tasavvurlar, urf-odatlar nishonlanishi. 2.1 Jizzax viloyatidagi an`anaviy tadbirlar va milliy sport musobaqalari Ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan muhim an’anaviy tartiblardan biriustozlarning shogirdlarga fotiha berish marosimidir. Bu marosim barcha kasblarda deyarli bir xil o’tgan. Shogirdlikka, odatda, bolani yoshlikdan (8-10, ayrim paytlarda 6-7 yoshda) ota-onasi muayyan ustaga topshirib: «Go’shti sizniki, suyagi bizniki», degan ibora bilan, ya’ni butun taqdiri ustoz qo’lida, nima qilsa ixtiyori o’zida, deb qoldiradi. Yigit kasbini o’rganib, o’zi mustaqil ravishda mahsulot tayyorlash darajasiga yetganda ota-onasi (yetim bo’lsa, ustaning o’zi) fotiha ziyofatini o’tkazishi shart bo’lgan. Masalan, etikdo’z yoki mahsido’z shogird ustalikni to’la egallab olganligini isbotlash uchun bir juft poyabzalni tikib bozorga chiqaradi. Bozorda etikdo’zlar kalantari (oqsoqoli) uning mahsulotini tekshiradi, yaxshi, bozorbop bo’lsa, fotiha olishga ruxsat beradi, aks holda haydab yuboradi. Fotiha berish marosimiga katta ustalar kalantar topshirig’i bilan paykal orqali taklif qilinadi. Ziyofatga kasb (ulpagar) rahbarlari bilan domla ham chaqiriladi. Gap-gashtak tarzida o’tkaziladigan o’tirishlarda dasturxonga shirinliklar, mevachevalar quyiladi, choy beriladi, issiq ovqat tortiladi (sho’rva, osh va hokazo). Keyin kalantar yangi sarpolar kiyingan shogirdni davraga chaqirib, ustasiga va shogirdiga shunday murojaat qiladi: «Usta, siz shogirdingizni boqsingiz, kiyintirdingiz, non, tuz va pul berdingiz, shunga rozimisiz? «Roziman!» deb javob beradi usta 1 . Keyin shogirddan so’raydi: «Ustaga xizmat qilding, xizmatingga rozimisan?» «Roziman!» Shundan keyin usta-shogird o’rtasida suhbat bo’lib o’tadi. Shogird ustasiga qarab: «Ko’p xizmatingizni qildim, ko’p tuzingizni yedim, usta rozi bo’ling!» Usta unga javoban: «Urdik, so’kdik, koyidik, sen ham rozi bo’l», deydi. Ba’zan ayrim ustalar savollar berib, imtihonga o’xshash 1 Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986 . B.47. 19 tasavvurlarini, demonologik qarashlarini nisbatan to’la aks ettiradi, deb haqyai ravishda qayd qiladi. Uning fikricha, o’zbek so’z magiyasi janrlari u yoki bu joydagi o’ziga xos an’ana va xususiyatiga ega bo’lsada, yagona maqsadga yo’naltirilganligi, yagona mavzuga egaligi bilan alohida ajralib turadi. Olqish, qargish kabi janrlarda so’z qudrati vositasida kishilarga yo yaxshilik, yo yomonlik tilash motivlari ustun turadi, ya’ni yetakchilik qiladi. So’zning jodu qudratiga asoslangan o’zbek xalq ijodidagi homiy ruhlar tomonidan tanlangan, iqtidorli ijro etiladigan janrlar: shamol aytimlari, kinna, badik kabilar yoki maxsus sehrgarlar ijro etuvchi avrash, burey-burey kabilar va keng ommaviy ijro etiluvchi olkdsh va qarg’ish kabi janrlar ham asli animistik tasavvurlar bilan ham bog’liq. Ayniqsa, birinchi guruhga mansub shomon chaqiriqlari, kinna, badik kabilar homiy ruhdar bilan «aloqada» amal qilishlari animizmga bevosita taalluqli. Bu sohada jiddiy tadqiqotlar o’tkazgan etnograf olimlardan G. P. Snesarev va V. N. Basilovlar mazkur e’tiqodlar va irimlar to’g’risida boy ma’lumotlar to’plaganlar. Ibtidoiy dinlarning ilk shakllaridan biri animizmdir. Bu nom fanga ingliz etnografi Eduard Teylor tomonidan kiritilgan (lotincha anima - jon, ruh degani). Ibtidoiy odamlarda dastlab jon va tanning alohidaligi va jonning mustaqil yashashi mumkinligi to’g’risida oddiy (primitiv) tasavvurlar paydo bo’lgan. Ular o’z tanalari tuzilishini, odamning o’lishi va jasadi bilan bog’liq hodisalarni tushuna olmay, jonni mavjud bir narsa deb bilganlar. Boshqa xalqlardagidek, o’zbeklarda ham animistik tasavvurlarning tub mohiyati ruhlar haqidagi qadimiy qarashlar bilan bog’liq. Odam uzoq davrlardan buyon foydali va zararli, yaxshi va yomon, ezgu va yovuz kuchlar ta’siri ostida o’zining ojizligini sezib yoki anglab, qo’rquv tuyg’ulari ta’sirida har xil yo’llar bilan barcha tabiat kuchlari (keyinchalik ijtimoiy kuchlar)ni ilohiylashtirib, ularni hurmatlashga, «jahlini chiqarmaslikka», rahmdil qilishga, o’z tomoniga ag’darishga harakat qilib, turli-tuman xatti-harakatlar qilgan. Hozirgacha o’zbeklarning tasavvurida ruhdar, o’z tabiatiga ko’ra, yovuz yoki yomon (shaytoniy) hamda ezgu yoki yaxshi (rahmoniy) kabi turlarga bo’linadi. Bunday dualistik qarashlarga ko’ra, ru\1tar insonga yo ijobiy, yo salbiy ta’sir ko’rsatadi. Yomon ruhlar, go’yoki inson tanasiga kirib olib, 26

Samarqand urf odat marosimlari

Купить