Sanoat 4.0 tushunchasi va uning tamoyillar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	79.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidjon Alixon

Ro'yxatga olish sanasi 24 May 2024

7 Sotish

Sanoat 4.0 tushunchasi va uning tamoyillar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
IQTISODIYOT FAKULTETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“MOLIYA VA BUXGALTERIYA HISOBI” KAFEDIRASI
“MOLIYA BOZORI VA MOLIYA TEXNOLOGIYALAR” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu : _________________________________________________
________________________________________________________
Ilmiy rahbar: Assistent Achilova Komila Egamqulovana
Bajardi: _____________________________________
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __

Mundarija:
Kirish............................................................................................................3
1. Sanoat 4.0 tushunchasi va uning tamoyillari .............................................4
2. Sanoat 4.0 ning qisqacha tarixi...................................................................7
3. Sanoat 4.0 ning rivojlanish istiqbollari va muammolari...........................13
Xulosa..........................................................................................................16
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati..........................................................18ʻ

Kirish

2017-yilda raqamli inqilob hal qiluvchi bosqichga kirdi –dunyoning har
ikkinchi aholisi Internetga ulandi.McKinsey Global Instituti (MGI)
ma’lumotlariga ko‘ra, keyingi 20 yil ichida ish operatsiyalarining 50% gacha
dunyoda avtomatlashtirilishi mumkin va bu jarayonni 18-19-asrdagi sanoat
inqilobi bilan taqqoslash mumkin . Sanoat inqilobi alohida mamlakatlarga
iqtisodiy o‘sishning ajoyib sur’atlarini ta’minlashga imkon berdi va bir necha
o‘n yillar davomida ular global iqtisodiyotning yetakchilariga aylandilar.Hozirgi
vaqtda, iqtisodiyotning globallashuvi va axborotkommunikatsiya
texnologiyalarining rivojlanishi davrida ko‘plab mamlakatlar iqtisodiyotlari
yangi raqamli shakliga o‘tmoqda.
Raqamli iqtisodiyot mamlakatlar va butun mintaqalar iqtisodiyotining
qiyofasini va tuzilishini o‘zgartirmoqda. Tarmoq ichidagi raqobat
kuchaymoqda, bozorlar kengaymoqda, ayrim mamlakatlar sanoatlarining jahon
bozorlarida raqobatbardoshligi oshmoqda. Natijada milliy iqtisodiyotlarning
o‘sishi ko‘zatilmoqda.Raqamli iqtisodiyot kompaniyaning, sanoat va umuman
milliy iqtisodiyotning o‘sish istiqbollarini belgilaydi. Raqamli pleyerlarning
paydo bo‘lishi allaqachon barcha sohalar – turizm, telekommunikatsiya,
matbaa, yo‘lovchi tashish sohasini o‘zgartirdi.Raqamli transformatsiya dunyo
iqtisodiy o‘sishining asosiy omillaridan biridir. Global instituti McKinseyning
hisob-kitoblarga ko‘ra 2025 – yilda yalpi ichki mahsulot o‘sishi Xitoyda 22%
Internet-texnologiyalar hisobidan amalga oshirilishi mumkin. AQSHda esa
raqamli texnologiyalar hisobiga iqtisodiyotning o sishi 2025-yilda $1,6 – 2,2ʻ
trln teng bo‘lishi mumkin.
Sanoat 4.0 – real vaqt rejimida aqlli tizimlar tomonidan boshqariladigan
to‘liq avtomatlashtirilgan raqamli ishlab chiqarishga va shu borada tashqi muhit
bilan doimiy aloqada bo‘lib, bitta korxona chegaralaridan tashqarida,
buyumlarva xizmatlarni global sanoat tarmog‘iga birlashtirish istiqboli bilan
o tish bilan tavsiflanadi.Sanoat 4.0 tor ma’noda – Buyurmalar va xizmatlar
ʻ

internet global sanoat tarmog‘i asosida “aqlli ishlab chiqarish” ( Smart
Manufacturing) konsepsiyasini tavsiflovchi loyihaning nomi.
Keng ma’noda, Sanoat 4.0 kiberfizik tizimlarni, Buyumlar Interneti va bulutli
hisob-kitoblarni o‘z ichiga oladigan avtomatlashtirish va ma’lumotlar almashish
jarayonlarning rivojlanish trendini tavsiflaydi.
Sanoat 4.0 ni qurish tamoyillari
Germaniyalik mutaxassislar Sanoat 4.0 ni qurish uchun bir nechta asosiy
prinsiplarni ishlab chiqdilar, shundan so‘ng kompaniyalar to‘rtinchi sanoat
inqilobining ssenariylarini o‘z korxonalarida amalga oshirishlari mumkin.
Birinchi tamoyil bir-biriga mosligi bo‘lib – bu Buyumlar Interneti orqali
mashinalar, vositalar, qurilmalar, sensorlar va odamlarning o‘zaro aloqada
bo‘lishlari va bir-biri bilan aloqa qilish qobiliyatini anglatadi.
Ikkinchi tamoyil – bunday o‘zaro ta’sir natijasida paydo bo‘lgan oshkoralik .
Virtual olamda haqiqiy obyektlar, funksiyalar tizimlarining raqamli nusxasi
yaratiladi, bu uning jismoniy kloni bilan sodir bo‘lgan barcha narsani aniq
takrorlaydi. Natijada asbob-uskunalar, “aqlli” mahsulotlar, umuman ishlab
chiqarish va hokazolar bilan bog‘liq barcha jarayonlar to‘g‘risida to‘liq
ma’lumot to‘planadi.Bu barcha ma’lumotlarni sensorlar va sensorlardan
to‘plash qobiliyatini talab qiladi va ular yaratilgan kontekstni hisobga oladi.
Uchinchi tamoyil – texnik yordam . Uning mohiyati shundaki, kompyuter
tizimlari odamlarga yuqorida aytib o‘tilgan barcha ma’lumotlarni to‘plash, tahlil
qilish va vizualizatsiya qilish orqali qaror qabul qilishga yordam beradi.
Ushbu qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, xavfli yoki muntazam operatsiyalar
paytida odamlarni mashinalar bilan to‘liq almashtirishdan iborat bo‘lishi
mumkin.
To‘rtinchi tamoyil – boshqaruv qarorlarini markazlashtirmaslik, ularning
ba’zilarini kiberfizik tizimlarga topshirish. G‘oya shundan iboratki,
avtomatlashtirish imkon qadar to‘liq bo‘lishi kerak: qayerda mashina inson
aralashuvisiz samarali ishlashi mumkin bo‘lsa, ertami-kechmi odam uni

mashina bilan almashtirishi kerak. Shu bilan birga, xodimlarga favqulodda va
nostandart vaziyatlarda ulanadigan nazorat qiluvchi vazifasi yuklatilgan.
Sanoat 4.0 komponentlari
Ko‘rib chiqaylik, asosiy texnologik konsepsiyasini to‘rtinchi s anoat inqilobi
asosini shakllantirish va korxonalar uchun foydalari bor nima topish – yuqori
texnologiyali mahsulot ishlab c hiqaruvchi. Asosiy jihatlari quyidagi zamonaviy
marta to‘qqiz asosiy texnologik yutuqlaridan:
 Modellashtirish ;
 Big Data ;
 Sun’iy intellekt, mashinasozlik va robototexnika ;
 Integratsiya tizimi ;
 Buyumlar Interneti;
 Kiberxavfsizlik ;
 Bulutli hisoblash ;
 3 D bosim ( qo‘shimcha texnologiyasi );
 Virtual tizim.
To rtinchi sanoat inqilobiʻ [1] — sanoatda raqamli texnologiyalar rivojlanish
sababli 21-asrda texnologik, sanoat va ijtimoiy jarayonlarning tez o zgarishlarga
ʻ
sabab bo layotgan
ʻ sanoat inqilobi hisoblandi. Bu atama 2015-yilda Jahon
Iqtisodiy Forumi asoschisi va ijrochi raisi Klaus Shvab tomonidan
ommalashgan va shundan beri ko plab iqtisodiy, siyosiy va ilmiy maqolalarda
ʻ
foydalanilgan. Shvabning ta kidlashicha, sodir bo ladigan o zgarishlar nafaqat
ʼ ʻ ʻ
samaradorlikni oshiradi, shu bilan birgalikda sanoat kapitalizmidagi sezilarli
o zgarishlarni olib keladi
ʻ [2] .
Global ishlab chiqarish va ta minot tarmog i
ʼ ʻ — zamonaviy aqlli texnologiyalar,
keng ko lamli mashinadan mashinaga aloqa va
ʻ buyumlar
internetidan foydalangan holda an anaviy ishlab chiqarishda tub o zgarishlarga
ʼ ʻ
ta sir etmoqda. Ushbu jarayon avtomatlashtirishni oshirishga, aloqa va o z-
ʼ ʻ

o zini nazorat qilishni yaxshilashga hamda inson aralashuvisiz muammolarniʻ
tahlil qilish va tashxislash imkonini beruvchi aqlli texnologiyalardan
foydalanishga olib keladi [3] .
Tarixi[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
To rtinchi sanoat inqilobi iborasi birinchi marta Germaniya hukumati uchun
ʻ
yuqori texnologiyali strategiyani ishlab chiquvchi olimlar jamoasi tomonidan
kiritilgan. Jahon Iqtisodiy Forumi (JIF) ijrochi raisi Klaus Shvab 2015-
yilda Xalqaro munosabatlar deb nomlangan maqolasida bu iborani keng
jamoatga taqdim etgan. 2016-yilda Shveytsariyaning Davos-Klosters shahrida
bo lib o tgan Jahon iqtisodiy forumining yillik yig ilishining mavzusi sifatida
ʻ ʻ ʻ
„To rtinchi sanoat inqilobini o zlashtirish“ ko rib chiqilgan.
ʻ ʻ ʻ
2016-yil 10-oktyabrda o tkazilgan forumda
ʻ San-Fransiskoda To rtinchi sanoat ʻ
inqilobi markazining ochilishini e lon qildi. Klaus Shvabning 2016-yilgi
ʼ
kitobining mavzusi va sarlavhasi edi. Shvab ushbu to rtinchi sanoat davrda
ʻ
texnologiya, dasturiy ta minot va biologiyani (kiber-fizik tizimlar) birlashtirgan
ʼ
texnologiyalarni o z ichiga oladi va aloqa sohasidagi yutuqlarni ta kidlaydi.
ʻ ʼ
Shvab bu davr robototexnika , sun iy intellekt
ʼ , nanotexnologiya , kvant
hisoblash , biotexnologiya , narsalar interneti, sanoat buyumlar interneti,
markazlashmagan konsensus , beshinchi avlod simsiz texnologiyalar, 3D bosib
chiqarish va to liq avtonom avtomobillar kabi sohalarda rivojlanayotgan
ʻ
texnologiyalarda yutuqlar bilan belgilanishini kutmoqda [4] .
JIFning „Buyuk qayta o rnatish“ taklifida To rtinchi sanoat inqilobi
ʻ ʻ COVID-19 -
pandemiyasidan keyin iqtisodiyotni barqaror ravishda qayta tiklash yechimi
sifatida kiritilgan [5] .
Birinchi sanoat inqilobi[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Birinchi sanoat inqilobi bug kuchi va suv quvvatidan foydalanish orqali qo l
ʻ ʻ
mehnatida ishlab chiqarish usullaridan mashinalarga o tish bilan belgilandi.
ʻ

Yangi texnologiyalarni joriy qilish uzoq vaqt talab qildi, shuning uchun bu
nazarda tutilgan davr 1760-1820-yillar yoki Yevropa va AQShda 1840-yil
oralig ida bo lgan. Uning ta siri bunday o zgarishlarni birinchi bo lib qabulʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
qilgan to qimachilik ishlab chiqarishiga, shuningdek, temir sanoati, qishloq
ʻ
xo jaligi va tog -kon sanoatiga ta sir ko rsatdi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Ikkinchi sanoat inqilobi[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Ikkinchi sanoat inqilobi — texnologik inqilob sifatida ham tanilgan, 1871-1914-
yillar oralig idagi davr bo lib, odamlar va g oyalarni, shuningdek, elektr
ʻ ʻ ʻ
energiyasini tezroq uzatish imkonini beradigan keng temir yo l va telegraf
ʻ
tarmoqlarini o rnatish natijasida yuzaga kelgan. Elektrlashtirishning kuchayishi
ʻ
zavodlarga zamonaviy ishlab chiqarish liniyasini rivojlantirish imkonini berdi.
Bu katta iqtisodiy o sish davri bo lib, unumdorlikning oshishi bilan birga,
ʻ ʻ
ko plab zavod ishchilari mashinalar bilan almashtirilganligi
ʻ
sababli ishsizlikning ko payishiga olib keldi.
ʻ
Uchinchi sanoat inqilobi[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Raqamli inqilob deb ham ataladigan uchinchi sanoat inqilobi — 20-asrning
oxirida, ikkinchi jahon urushi tugagandan so ng, oldingi davrlarga nisbatan
ʻ
sanoatlashtirish va texnologik taraqqiyotning sekinlashishi natijasida yuzaga
keldi. Ikkilik nuqtali raqamlar va mantiqiy mantiqdan foydalangan Z1
kompyuterining ishlab chiqarilishi, o n yil o tgach, yanada rivojlangan raqamli
ʻ ʻ
ishlanmalarning boshlanishi edi. Aloqa texnologiyalarining navbatdagi muhim
rivojlanishi ishlab chiqarish jarayonida kompyuter va kommunikatsiya
texnologiyalaridan keng foydalanilgan holda superkompyuter yaratildi inson
kuchiga bo lgan ehtiyojni kamaya boshladi.
ʻ
To rtinchi sanoat inqilobi[
ʻ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Aslini olganda, To rtinchi sanoat inqilobi
ʻ — bu kiberfizik tizimlar, narsalarning
sanoat interneti, bulutli hisoblash , sun iy intellektni o z ichiga olgan ishlab
ʼ ʻ

chiqarish texnologiyalari va jarayonlarida avtomatlashtirish va ma lumotlarʼ
almashinuvi tendentsiyasidir.
Mashinalar tajribali insonni o rnini bosa olmaydi, lekin ular takrorlanuvchi
ʻ
funksiyalarni bajarishda odamlarga qaraganda samaraliroq bo ladi va mashinani
ʻ
o rganish va hisoblash quvvati kombinatsiyasi mashinalarga juda murakkab
ʻ
vazifalarni bajarishga imkon beradi. Mustaqil qayta tiklanadigan quyosh,
shamol, to lqin, gidroelektr va elektr batareyalari (litiy-ion qayta tiklanadigan
ʻ
energiyani saqlash tizimlari (ESS) va EV) energiya manbalarini
takomillashtirish va ulardan foydalanish imkoniyatlari yaratilmoqda.
To rtinchi sanoat inqilobi tasavvurlar davrining boshlanishini belgilaydi
ʻ [6] .
O zi harakatlanadigan mashina
ʻ
To rtinchi sanoat inqilobining qo llanilishi quyidagilar orqali amalga
ʻ ʻ
oshiriladi [7] :
 Mobil qurilmalar ;
 Buyumlar interneti platformalari;
 Joylashuvni aniqlash texnologiyalari (elektron identifikatsiya);
 Kengaytirilgan inson-mashina interfeyslari;
 Autentifikatsiya va firibgarlikni aniqlash;
 Aqlli sensorlar;
 Mijozlarning ko p darajali o zaro ta siri va mijozlarning profilini
ʻ ʻ ʼ
yaratish;
 Kengaytirilgan reallik qurilmalar;
 Talab bo yicha kompyuter tizimi resurslarining mavjudligi;
ʻ
 Ma lumotlarni
ʼ vizualizatsiya qilish va ishga tushirilgan „jonli“
trening.
Asosan bu texnologiyalarni to rtta asosiy komponentga jamlash mumkin, ular
ʻ
„Sanoat 4.0“ yoki „aqlli zavod“ atamasini belgilaydi:

1. Kiberfizik tizimlar;
2. Buyumlar interneti;
3. Kompyuter tizimi resurslarining talab bo yicha mavjudligiʻ
(masalan, bulutli hisoblash);
4. Kognitiv hisoblash.
Sanoat 4.0 qiymat yaratish uchun yangi texnologiyalarning keng doirasini
birlashtiradi. Jismoniy jarayonlarni kuzatuvchi kiber-fizik tizimlar yordamida
jismoniy dunyoning virtual nusxasini loyihalash mumkin. Kiberjismoniy
tizimlarning o ziga xos xususiyatlariga yuqori darajadagi avtonomiyaga erishib,
ʻ
markazlashmagan qarorlarni mustaqil ravishda qabul qilish qobiliyati kiradi [8] .
Tendensiyalar[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Aqlli zavod[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Aqlli zavod
Aqlli zavod — ishlab chiqarish obyektlari va logistika tizimlari inson
aralashuvisiz tashkil etilgan ishlab chiqarish muhiti haqidagi tasavvur
hisoblanadi. Aqlli zavod asoslangan texnik asoslar internet va xizmatlardan
foydalangan holda bir-biri bilan aloqa qiladigan kiber-fizik tizimlardir. Ushbu
jarayonning muhim qismi mahsulot va ishlab chiqarish liniyasi o rtasida
ʻ
ma lumotlar almashinuvidir. Bu ta minot zanjirining yanada samarali ulanishini
ʼ ʼ
va har qanday ishlab chiqarish muhitida yaxshiroq tashkil etilishini
ta minlaydi
ʼ [9] .
3D bosib chiqarish[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
3D bosib chiqarish
To rtinchi sanoat inqilobi
ʻ 3D bosib chiqarish texnologiyasiga keng bog liqligi ʻ
aytiladi. Sanoat uchun 3D bosib chiqarishning ba zi afzalliklari shundaki, 3D
ʼ
bosib chiqarish ko plab geometrik tuzilmalarni chop etishi, shuningdek,
ʻ
mahsulotni loyihalash jarayonini soddalashtirishi mumkin. Bundan tashqari,

ekologik jihatdan qulay va kam hajmli ishlab chiqarishda ishlab chiqarish
vaqtini va umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishi mumkin. U
moslashuvchanlikni oshirishi, saqlash xarajatlarini kamaytirishi va
kompaniyaga ommaviy xususiylashtirish biznes strategiyasini qabul qilishda
yordam berishi mumkin. Qolaversa, 3D bosib chiqarish ehtiyot qismlarni chop
etish va uni mahalliy o rnatish uchun juda foydali bo lishi mumkin, shuningʻ ʻ
uchun yetkazib beruvchiga bog liqlikni kamaytiradi va yetkazib berish
ʻ
muddatini qisqartiradi [10] .
Qishloq xo jaligi va oziq-ovqat sanoati[
ʻ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Vertikal dehqonchilik
Gidroponik vertikal dehqonchilik — bu ikki sohadagi aqlli sensorlar hali sinov
bosqichida. Ushbu innovatsion bog langan sensorlar mavjud bo lgan
ʻ ʻ
ma lumotlarni (barg maydoni, o simlik ko rsatkichi,
ʼ ʻ ʻ xlorofill , gigrometriya,
harorat, suv potentsiali, radiatsiya ) to playdi, uzatadi va muloqot qiladi. Ushbu
ʻ
ilmiy ma lumotlarga asoslanib, maqsad
ʼ — natijalar, vaqt va xarajatlar nuqtai
nazaridan boshqaruvini optimallashtiradigan qator maslahatlar bilan smartfon
orqali real vaqt rejimida monitoringni o tkazish imkoniyatini beradi. Fermada
ʻ
bu sensorlar ekin bosqichlarini aniqlash va kerakli vaqtda kiritish va davolashni
tavsiya qilish uchun ishlatilishi mumkin. Shuningdek, sug orish darajasini
ʻ
nazorat qiladi [11] .
Oziq-ovqat sanoati tobora ko proq xavfsizlik, shaffoflikni talab qiladi hamda
ʻ
to liq hujjatlar talab qilinadi. Ushbu yangi texnologiya kuzatuv tizimi,
ʻ
shuningdek, inson ma lumotlari va mahsulot ma lumotlarini yig ish sifatida
ʼ ʼ ʻ
ishlatiladi.
Raqamli modellashtirish
Hozirgi vaqtda ob’ektlarni, materiallarni va ishlab chiqarish jarayonlarini
3D modellashtirish yangi mahsulotni ishlab chiqish bosqichida keng
qo‘llaniladi. Kelgusida ushbu texnologiya ishlab chiqarish jarayonida keng

qo‘llaniladi, bu tegishli ma’lumotlardan real vaqt rejimida jismoniy dunyoni
jihozlar, ishlab chiqarishdagi mahsulotlar va korxona xodimlarini o‘z ichiga
oladigan virtual model ko‘rinishida aks ettirishga imkon beradi.Katta
ma’lumotlar (Big Data va Business Intelligence).Yaqinda sanoat ishlab
chiqarishi sohasida taqdim etilgan katta miqdordagi ma’lumotlar bilan ishlashga
asoslangan tahlil mahsulot sifatini optimallashtirish, energiya tejash va
uskunalarning samaradorligini oshirishga imkon beradi.Sun’iy intellekt,
mashinasozlik va robototexnika sanoat robotlari uzoq vaqt davomida turli xil
sohalardagi yirik korxonalarda murakkab vazifalarni bajarish uchun ishlatilgan.
Ammo bugungi kunda robotlar avvalgilariga qaraganda tobora ko‘proq
mustaqil, moslashuvchan va boshqaruvga ega bo‘lmoqdalar. Vaqt o‘tishi bilan
ular bir-biri bilan munosabatda bo‘lishni boshlaydilar va nafaqat odamning
yonida ishlaydilar, balki o‘rganadilar.Kelajakda bunday robotlar kamroq xarajat
qiladi, ammo bugungi kunda ishlab chiqarishda ishlatiladiganlarga qaraganda
ko‘proq imkoniyatlarga ega. Integratsiya tizimi-hozirda foydalanilayotgan katta
miqdordagi axborot tizimlari to‘liq birlashtirilmagan. Sanoat 4.0 ushbu
tarmoqlarga bo‘lgan munosabatlarni qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi. Barcha
biznes jarayonlarning (tijorat va sanoat) to‘liq integratsiyasi talab etiladi.
Buning uchun nafaqat korxona ichidagi turli darajalardagi
(bo‘limlardagi), balki ishlab chiqarish tsiklidagi turli sherik korxonalar o‘rtasida
ham yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘yish muhimdir.
Buyumlar Interneti
Bugungi kunda ishlab chiqarishdagi uskunalarning faqat bir qismi bitta
tarmoqqa birlashtirilgan. Sanoat Buyumlar Internetining rivojlanishi bilan
ko‘plab qurilmalar hisoblash quvvati bilan va standart tarmoq protokollari bilan
ta’minlangan. Asbob uskunalar ma’lumotlarni mustaqil ravishda qayta ishlaydi,
quyi darajada bir-biri bilan o‘zaro aloqada va zarurat bo‘lganda markazlashgan
nazorat tizimidan foydalaniladi.
Kiberxavfsizlik

Ko‘pgina kompaniyalar hali ham global tarmoqqa ulanmagan ishlab
chiqarishni boshqarish tizimlaridan foydalanadilar. Tarmoqlarning o‘zaro ta’siri
va standart protokollardan foydalanishning o‘sishi bilan asosiy sanoat tizimlari
va ishlab chiqarish tarmoqlarining axborot xavfsizligini ta’minlash zarurati
o‘sib bormoqda. Natijada, xavfsiz kirish, ishonchli aloqalar, shuningdek
uskunalarni ehtiyotkorlik bilan boshqarish va foydalanuvchini boshqarish
tarmoqlariga kirish kiberxavfsizlikning ajralmas mezoniga aylandi.
Bulutli texnologiyalar
Ba’zi kompaniyalar o‘zlarining ishlarida qisman bulutli dasturlardan
foydalanmoqdalar, ammo Sanoat 4.0 rivojlanishi bilan ushbu texnologiya
ko‘prlab muammolarni hal qilishda foydalaniladi.
Vaqt o‘tishi bilan bulutli saqlash texnologiyasining sifati yaxshilanadi,
javob vaqti millisekundlarga qisqaradi va kelajakda ishlab chiqarish jarayonini
boshqarish tizimlarining ishlashi ham bulut texnologiyalariga asoslanadi.
3 D bosmadan chiqarish ( qo‘shimcha texnologiyasi )
Sanoat endilikda qo‘shimchali texnologiyalarning imkoniyatlarini o‘rganishni
boshladi, masalan, alohida qismlarni ishlab chiqarish uchun 3D bosib
chiqarishdan foydalanish. Sanoat 4.0 paydo bo‘lishi bilan qo‘shimchali ishlab
chiqarish usullari noyob mahsulotlarni kichik miqdorda ishlab chiqarish uchun
keng qo‘llaniladi. Masalan, aerokosmik sanoati korxonalar yangi samolyotlarni
yaratish uchun qo‘shimchali texnologiyalardan foydalanishni boshlagan,
ularning og‘irligini kamaytiradi va shu bilan xom ashyo sarfini kamaytiradi.
Virtual haqiqat
Virtual haqiqat tizimlari turli maqsadlarda ishlatilishi mumkin: masalan,
omborxonada qismlarni tanlashda yoki portativ qurilmalarda uskunalarni
ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish ko‘rsatmalarini namoyish qilishda.
Bunday tizimlar endigina rivojlana boshladi, ammo kelajakda ular xodimlarga
zamonaviy ma’lumotlarni taqdim etish, real vaqtda qaror qabul qilishda yordam
berish va turli vazifalarni bajarish uchun keng foydalaniladi. Masalan, virtual

reallik ko‘zoynaklaridan foydalangan holda nosoz tizimning bir qismini
tekshirish vaqtida darhol tuzatish ko‘rsatmasni olish mumkin bo‘ladi.
Sanoat 4.0 ning qisqacha tarixi
Chet elda Sanoat 4.0 nomi bilan tanilgan To‘rtinchi sanoat inqilobi dastlab
G‘arb mamlakatlarida paydo bo‘ldi. 2011-yilda Gannoverdagi (Germaniya )
sanoat ko‘rgazmalaridan birida Germaniya hukumati ishlab chiqarishda axborot
texnologiyalaridan kengroq foydalanish zarurligi to‘g‘risida gapirdi. Mahsus
tashkil etilgan mansabdor shaxslar va mutaxassislar guruhi mamlakatdagi ishlab
chiqarish korxonalarini “aqlli” korxonalarga aylantirish strategiyasini ishlab
chiqdilar . Yangi texnologiyalarni faol rivojlantirayotgan boshqa davlatlar ham
ushbu fikrga ergashdilar. Sanoat 4.0 atamasining sinonimi sifatida to‘rtinchi
sanoat inqilobi qo‘llana boshlandi.Ishlab chiqarishdagi to‘rtinchi sanoat inqilobi
iqtisodiy o‘sishning yangi omilidir, bu ilgari bo‘lmagan o‘qitish imkoniyatlari
va qadriyatlarni qabul qilish bilan bog‘liq. Atrofdagi dunyoni yaxshilashga
yo‘naltirilgan keng qamrovli g‘oyaga muvofiq texnologiyalarni joriy etish
global iqtisodiyotni mustahkamlashga va sayyoramizning ekologik holatini
yaxshilashga yordam beradi .Ishlab chiqarishni o‘zgartirishning asosiy
yo‘nalishlari uchta global texnologik tendentsiyalar bilan belgilanadi: tarmoq
integratsiyasi, intellektualizatsiya va moslashuvchan avtomatlashtirish.
Mutaxassislar kiberfizik tizimlar deganini yoki internetga ulangan
avtomatlashtirilgan mashinalari va ishlov beradigan markazlari sanoat
jarayonlarga integratsiya qilishni taklif qilgan (moddiy dunyoni virtual dunyo
bilan birlashtiradigan tizimlar, CPS). Ishlab chiqarish qoliplarni mustaqil
ravishda zaruriyat bo‘lganda mashinalarni o‘zgartira oladigan tizimlarni
yaratish maqsadi qo yilgan.ʻ
Insoniyat tarixida to‘rtta sanoat inqiloblari sodir bo‘ldi. Har bir inqilob
o‘sha davrning innovatsion texnologiyalarini ixtiro qilish va uni inson
faoliyatiga joriy etish bilan bog‘liq . Natijada iqtisodiyotning yangi tarmoqlari
paydo bo‘lib, davlatning iqtisodiy ahvoli yaxshilandi.

Birinchi sanoat inqilobi (XVIII asr oxiri – XIX asr boshlari) bug‘
energiyasi,mexanik qurilmalar ixtiro qilinishi va metallurgiyaning rivojlanishi
tufayli qishloq xo‘jaligidan sanoat ishlab chiqarishga o‘tish bilan bog‘liq edi.
Ikkinchi inqilob 20-asrning boshlarida elektr energiyasining paydo bo‘lishi,
ishlab chiqarish va mehnat taqsimoti bilan sodir bo‘ldi (Genri Ford
avtomobillarini yig‘ish liniyasi).
Uchinchi sanoat inqilobi (1970-yildan beri) – ishlab chiqarish jarayonlarini
jadal avtomatlashtirish va robotlashtirishni ta’minlovchi elektron va axborot
tizimlarini ishlab chiqarishda foydalanish.
To‘rtinchi sanoat inqilobi (bu atama 2011-yilda Germaniya tashabbusi - Sanoat
4.0 doirasida kiritilgan).
Aqlli korxona modeli
To‘rtinchi sanoat inqilobi negizida aqlli zavodlar bo‘lgan. Bunday korxonalarda
har qanday murakkablikdagi ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirish
mumkin, bunda ishlamay qolish xavfini minimallashtirish va “aqlli”
mahsulotlarning samarali yaratilishini ta’minlash mumkin. Ushbu sohalarning
muhim tarkibiy qismlaridan biri simsiz tarmoqlar bo‘lib, ular barcha jarayonlar,
mashinalar, resurslar va ishchilarni qamrab oladi.
Shuningdek kompaniyalar o‘rtasida ma’lumot almashishga imkon
beradi.Umumiy tarmoqqa kiritilgan barcha obyektlar ma’lumotlar almashishi,
muayyan harakatlar boshlashi va bir-birini boshqarishi mumkin. Bu ishlab
chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilishni, dizaynni, ta’minot zanjirini,
materiallardan foydalanishni va hayot aylanishini boshqarishni soddalashtiradi.
Shuningdek, Sanoat 4.0 butun korxonaning sifatini, moslashuvchanligini va
ishonchliligini oshirish imkoniyatini beradi.Yangi ishlab chiqarish doirasida
"aqlli" mahsulotlarni, ularning hozirgi holati, qaysi ishlab chiqarish
jarayonlaridan o‘tgan va oldinda turganini aniqlash mumkin. Olingan

ma’lumotlarga qarab, "aqlli" fabrikalar mahsulot va uskunalar uchun marshrut
quradilar. Ushbu yondashuv harakatchanlik va logistika yaxshilanishiga imkon
beradi.Global tarmoqlar tufayli aqlli mahsulotlarni real vaqt rejimida butun
ishlab chiqarish tsikli davomida kuzatish mumkin. Ba’zi hollarda, ular
korxonaning asosiy bo‘lmagan ish jarayonlarini avtonom ravishda ishlab
chiqarish jarayonining nazorat qilish, logistika, texnik jihatidan ma’lumotlar
qadamlar optimallashtirish va integratsiya qilishi mumkin. Shuningdek,
kelajakda istalgan vaqtda ba’zi bir funktsiyalarni "aqlli" mahsulotlarga
birlashtirish va aniq dizayn parametrlarini belgilash, buyurtmalarni
shakllantirish, ishlab chiqarishni rejalashtirish, ishlatish va yo‘q qilish mumkin
bo‘ladi, bu oz miqdordagi tovarlarni chiqarishda ayniqsa muhimdir.Aqlli
korxonalar istalgan vaqtda ishlab chiqarish rejimini o‘zgartirgan va etkazib
beruvchilarning kamchiliklariga tezda javob beradigan mijozlarning individual
ehtiyojlarini hisobga olishlari mumkin.
Ishlab chiqarish jarayoni to‘liq oshkoralik orqali yaxshi qarorlar qabul qilish,
yangi biznes modelini yaratish imkonini beradi. Ta’kidlash joizki, aqlli
sohalarda ishchilar ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish va ularni tarmoqlar
orqali boshqarishqobiliyati tufayli muntazam vazifalarni bajarish zaruriyatidan
xalos bo‘lishadi . Mutaxassislar kasbiy rivojlanish va ijodiy vazifalarga ko‘proq
e’tibor qaratishlari mumkin. Shu bilan birga, ishlab chiqarish bilan tanish
bo‘lgan malakali ishchilar etishmasligi sababli ziyoli ishchilar uzoq vaqtga talab
qilinadi. Ishlab chiqarishni moslashuvchanligi ishlarni yanada samarali
uyg‘unlashtirish va xodimlarning hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi.
Sanoat 4.0 ning yangi biznes – modellar

Sanoat 4.0 ga o‘tishda yangi biznes modellari va hamkor o‘zaro munosabatlar
shakllanadi. Ushbu modellar kichik va o‘rta biznes korxonalariga qo‘shimcha
xizmatlar va dasturiy ta’minot litsenziyalaridan foydalanish imkoniyatini beradi,
shuningdek, kompaniyalarga xizmat ko‘rsatish darajasidagi kelishuvlar,
tarmoqdagi o‘zaro harakatlari va sheriklar bilan raqobatchilar o‘rtasidagi
hamkorlikni hisobga olgan holda narxlashtirishni yanada moslashuvchan qilish
imkonini beradi.Bu yondashuv orqali biznes-tarmoqlarni yaratish mumkin
bo‘ladi va qiymatni yaratishdagi barcha a’zolari o‘rtasida daromadlar adolatli
taqsimlanadi va barcha hamkorlar mahsulotlar va ishlab chiqarish uchun
kengaytirilgan normativ talablarni bajaradi (masalan, uglerod chiqindilarini
qisqartirishga qaratilgan)
Bir nechta korxonalarni umumiy tarmoqqa birlashtirish Sanoat 4.0 tarmoq
ishlab chiqaris, o‘z o‘zini tashkil etuvchi moslashuvchan logistika va birlashgan
mashinasozlik mijozi kabi dasturlari bilan bog‘liq. Ushbu chora-tadbirlarni
amalga oshirish bilan, IP - manzillarni moliyalashtirish, rivojlantirish,
ishonchlilik, javobgarlik va himoya qilish bilan bog‘liq muammolarni hal qilish
mumkin bo‘ladi. Shartnomadagi vanormativ-huquqiy shartlariga rioya
qilinishini nazorat qilish uchun real vaqt rejimida biznes jarayonlarining barcha
bosqichlarini batafsil monitoring qilish va hujjatlashtirish ta’minlanadi. Alohida
xizmatlarni taqdim etishda, shuningdek, kafolatlangan va litsenziyada
ko‘rsatilgan xizmat muddatiga rioya qilish va yangi sheriklarni, ayniqsa, kichik
va o‘rta biznesni jalb qilish uchun maqbul ish sharoitlarini ta’minlash
talab etiladi.Yangi biznes – modellarning bu xususiyatlari jahon iqtisodiyotida
oldindan bashorat qilib bo‘lmaydigan o‘zgarishlarga va yuqori tezlikda bozorni
o‘zgartirishiga sabab bo‘ladi. Yangi texnologiyalar huquqiy muammolarga
halokatli ta’sir ko‘rsatishi mumkin (masalan, muhim korporativ ma’lumotlar va
uni himoya qilish, javobgarlik, savdo cheklovlari va boshqalar). Bundan
tashqari, tarmoq tugunlarini himoya qilish va umumiy xavfsizlik “Sanoat4.0” da

ham muhim rol o‘ynaydi, uni faqat alohida komponentlar darajasida ta’minlash
yetarli bo‘lmaydi.Sanoat 4.0 ni bosqichma - bosqich amalga oshirish quyidagi
choralarni ko‘rish kerak bo‘ladi:
 Real vaqtda CPS – platformalari asosida ishlashingiz uchun tarmoq
infratuzilmasida hamyonbop xizmatlarni taqdim etish kerak. Ularni ham
milliy, ham global darajada xalqaro standartlar va siyosat bilan
kuchaytirish.
 Eskirib qolgan tizimlarni real vaqtda ishlaydigan va xizmat qilishga
mo‘ljallangan yangilarga almashtirish lozim.
 Buyumlar Interneti kabi tez rivojlanayotgan yangi bizmesmodellarni
yaratish.
 Modernizatsiya jarayonlarining boshidanoq xodimlarni jalb qilish,
ularning malakasini va texnik rivojlanishini yaxshilash.
 Sanoat 4.0 ga o‘tish jarayonida AKT tarmoqlariga qaraganda uzoqroq
innovatsion tsiklga ega bo‘lgan fabrika ta’minoti tizimlari bilan yaqindan
ishlashi kerak.
Sanoat 4.0, yoki "sifatli sanoat" deb ham ataladigan
konsept,avtomatlashtirilgan va internetga ulangan sanoatning yangi
bosqichini anglatadi. Bu konsept, kiberfizikali sanoat tizimlari, Internet of
Things (IoT), avtomatlashtirilgan robotalar, bulut xizmatlari va boshqa
texnologiyalarni jamlab o'z ichiga oladi.Hozirgi holatda, Sanoat 4.0
koncepsiyasi sanoat sohasidagi innovatsiyalarni va yangiliklarni o'z ichiga
olgan holatda rivojlanmoqda. Bu konseptning asosiy maqsadi,
avtomatlashtirilgan tizimlar va ma'lumotlar analitikasi orqali sanoat
jarayonlarini samaraliroq, ishonchliroq va samaradorroq qilishdir. Bu esa
iste'molchilarga sanoat mahsulotlarini tezroq, arzonroq va yaxshiroq sifatda
taqdim etish imkoniyatini beradi.Sanoat 4.0, xususiyatlariga ko'ra quyidagi
muhim texnologiyalarni o'z ichiga oladi:

1. Internet of Things (IoT): IoT, sanoat tizimlarining bir-biriga ulanishini va
ma'lumot almashinuvini ta'minlaydigan texnologiyadir. Sensorma'ruzalar
orqali ma'lumotlar to'planadi va ularga aloqador tizimlar orqali ma'lumotlar
almashinuvi amalga oshiriladi.
2. Kiberfizikali sanoat tizimlari (CPS): Kiberfizikali sanoat tizimlari,
kompyuter tizimlarini, ma'lumotlar analitikasini va ma'shinalarning
avtomatlashtirilgan ishlashini jamlab o'z ichiga olgan tizimlardir. Bu, sanoat
tizimlarining avtomatik ravishda ish bajarishini, ma'lumot analitikasini va
rivojlanishini ta'minlaydi.
3. Bulut xizmatlari: Bulut xizmatlari, sanoat tizimlari uchun ma'lumotlarni
saqlash, ishlab chiqarish va ulashni ta'minlaydigan virtual xizmatlardir.
Sanoat tizimlari uchun bulut xizmatlari, ma'lumotlar almashinuvi va
analitikasining effektivligini oshiradi.
4. 3D-printerlar: 3D-printerlar, 3D-model asosida real mahsulotlarni yaratish
imkonini beradi. Bu, sanoatni avtomatlashtirish, prototiplarni tezroq ishlab
chiqarish va mahsulotni shakllantirish jarayonlarini yengilaydi.
5. Robototexnika: Robototexnika, sanoat sohasidagi avtomatlashtirilgan
tizimlarni ifodalaydi. Robotlar, otomatik ishlashga ega tizimlar bo'lib,
sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish, boshqarish va boshqa jarayonlarni
avtomatik ravishda bajarishda ishtirok etadi.
Sanoat 4.0, sanoat sohasida ishlab chiqarishni avtomatlashtirish,
ma'lumotlardan foydalanish va texnologik innovatsiyalarni qo'llash orqali
sanoatning samaradorligini oshirishni maqsad qiladi. Bu, mahsulot sifatini
yaxshilash, ishlab chiqarish va boshqarish jarayonlarini optimallashtirish va
sanoat tizimlarining samaradorligini yuqori darajada o'sishiga imkon beradi.
Hozirgi holatda Sanoat 4.0, kompaniyalar va sanoat sohasidagi tashkilotlar
tomonidan qo'llanilmoqda va jahon bo'ylab rivojlanmoqda. Bu konsept,

avtomatlashtirilgan tizimlarning keng qo'llanilishi va sanoatning umumiy
ish faoliyatini o'zgartirishga yo'l qo'ymoqda.
3. Sanoat 4.0 ning rivojlanish istiqbollari va muammolari
Hozirgi kunda Sanoat 4.0 implementatsiyasi bilan bog'liq muammolar
quyidagilardir:
1. Xaridorlarning qabul qilish jarayonlarida kamchiliklar: Sanoat 4.0,
ma'lumotlar almashinuvi va avtomatlashtirilgan tizimlarni o'z ichiga olgan
holda ishlayadi. Bu esa xaridorlar va tashkilotlar orasidagi bog'lanishlarni
osonlashtiradi. Shuningdek, xaridorlarning sanoat 4.0 tizimlarini tushunish
va ulardan foydalanishga qiziqishini oshirish zarur. Bu jarayon hali to'liq
amalga oshirilmagan tashkilotlarda muammolar tug'ridan-tug'ri kirishi
mumkin.
2. Xavfsizlik va ma'lumot himoyalash: Sanoat 4.0, ma'lumotlar almashinuvi,
IoT va tizimlar orasidagi aloqalar orqali keng foydalanishni talab qiladi. Bu
esa ma'lumotlar himoyalashini o'rnatishni zarur qiladi. Xavfsizlik
muammolari, ma'lumotlarni hakerlar va noaniq shaxslar tomonidan
xavfsizlikka olish uchun tizimga kirish orqali xavfsizlikni ta'minlash,
ma'lumotlarni shifrlash va saqlash, tashkilotlar orasidagi almashishlarda
himoya talab qiladi.
3. Ishchi kadrlar va o'zlashtirish: Sanoat 4.0, avtomatik tizimlar va
robototexnika rivojlanishini o'z ichiga olgan holda ish o'rinlarida
o'zlashtirishga olib kelishi mumkin.
Bu esa ishchi kadrlar uchun yangi ko'nikmalar va tayyorlanishni talab qiladi.
Ishchilar o'zlarini yangilash, avtomatlashtirilgan tizimlarni boshqarish va
ulardan foydalanish bilan bog'liq qo'shimcha tayyorlanishni talab qiladi.

4. Texnologik kiritish: Sanoat 4.0 tizimlari va innovatsiyalariga kirish
kengaymoqda. Bunda, tashkilotlar uchun yangi texnologiyalarni qabul
qilish, ulardan foydalanish va ularni implementatsiya qilish muhimdir. Bu
esa moliyaviy resurslarni talab qiladi va qo'llanishga tegishli
investitsiyalarni talab qiladi.
5. Standartlar va boshqaruv tizimlari: Sanoat 4.0 tizimlari o'rtasidagi
ma'lumot almashinuvi va aloqalar uchun yagona standartlar va boshqaruv
tizimlari mavjud emas. Bu esa tashkilotlar orasidagi uyushmalar va
integratsiyani qo'llab-quvvatlash, ma'lumot almashinuvi va tizimlar
orasidagi aloqalar uchun o'zaro bog'liqlikni ta'minlashni qiyinlashtiradi.
6. Sanoat sohasidagi kengaygan tarqatish: Sanoat 4.0 tizimlari va
innovatsiyalari hali ham barcha tashkilotlar tomonidan to'liq qabul
qilinmagan. Bu esa sanoat sohasidagi kengaygan tarqatish va
innovatsiyalarni o'z ichiga olgan holda muammolar to g'ridan-to g'ri kirishiʻ ʻ
mumkin.
Bu muammolar esa sanoat tashkilotlarining Sanoat 4.0 ga o'tish jarayonida
konfrontatsiyaga duch kelishi mumkin.
 Kognitiv texnologiya
 Kognitiv texnologiyalar deganda bilim, tajriba, aloqa va qarorlarni ishlab
chiqish uchun va faollashtirish uchun aqlli tizimlarni ratsionalizatsiya
qilish va shakllantirish uchun keng ko‘lamdagi texnologiyalar
tushuniladi.
 Kognitiv texnologiyalar tabiiy va sun’iy intellektual tizimlarning tashkil
etilishi va ishlash tamoyillarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi. Ular
matematik usullar, algoritmlar va kompyuter texnologiyalar majmuasi
bo‘libaqlli dasturiy-apparat tizimlarni yaratadi, tabiiy tilni, shaklini aniqla

oladi, tizimlarni dinamik organish, gipotezalarni tuzish, baholash va
boshqa masalalarni hal etadi.
Kognitiv texnologiyalarning mohiyati - odam olingan ma’lumotni qanday
qabul qilishi va ishlov berishni, qaysi shakllarni (kognitiv sxemalar)ni yarata
olishini topishdan iborat.
Kognitiv texnologiyalar anglashdan farq qiladi, chunki anglash yangi
axborot muhitida yuzaga keladi. Bu nafaqat odamlar, tabiat, texnologiya,
kitoblar, balki kompyuterlar va tarmoqlar (ijtimoiy va kompyuter).
Ushbu texnologiyalarni rivojlantirishning eng istiqbolli yo‘nalishlari
quyidagilar:
inson qobiliyatini, shu jumladan aqlni, xotirani rivojlantirish uchun
mo‘ljallangan kognitiv dorilar;
kognitiv yordamchilar – turli vaziyatlarda moslashuvchan qo‘llab-quvvatlash
tizimlari (kirishni boshqarish, avtopilot);
"miya - kompyuter" shaklidagi virtual interfeyslar – intuitiv, kompyuter
tizimlarini boshqarish uchun hamma uchun ochiq.
Institute of Development Studies (IDS) ning baholari boyicha yaqin yillarda
kognitiv texnologiyalar jahon bozori har yili 55% o‘rtacha o‘sadi va XXI
asrning 20-chi yillarda $ 31,3 milliardga yetadi.
Bundan tashqari, bozorning 40% dan ko‘prog‘ini dasturiy ta’minot
egallaydi: matnlarni va boshqa materiallarni tahlil qilish uchun ilovalar,
qidirish, mashinani o‘rganish, toifalashtirish, gipoteza (faraz) ni yaratish,
navigatsiya (yo‘l qursatish), shuningdek, aqlli dasturlarni ishlab chiqishga
mo‘ljallangan bilim platformalari.

Kognitiv tizimlarning global xaridlarining qariyb 20 foizi bank sektoriga
to‘g‘ri keladi. Banklarda bu tizimlar firibgarlikni aniqlash, tahlil qilish va
tahdidlarni avtomatlashtirish, shuningdek, tavsiyalar berish uchun ishlatiladi.
Xarid qilish bo‘yicha ikkinchi va uchinchi o‘rinlarni savdo tashkil etadi, bu
erda kognitiv tizimlar mijozlarga xizmat ko‘rsatish, savdo va sog‘liqni
saqlashning avtomatlashtirilgan agentlari ishini ta’minlaydi, bu yerda
diagnostika va davolash tizimlarida qo‘llaniladi
Dunyoni o‘zgartiradigan kognitiv texnologiyalar
Neuroimaging . Neyrovizuallashtirishning belgisi P.K.Anoxin nomidagi
normal fiziologiya ilmiy tadqiqit institutining hotira neyrobiologiya
laboratoriya sichqonning “shaffof miyasi” neyrofanlar uchun miya yanada
shaffof bo‘lishini ko‘rsatdi. Keyingi tadqiqotlar miyaning u yoki boshqa
qismlari nima uchun javob berishini aniqlashga imkon beradi. Olingan
bilimlar ko‘plab boshqa kognitiv texnologiyalar uchun asos bo‘ladi.
Kognotrop preparatlar . Aqlni, xotirani yaxshilaydigan va konsentratsiyani
oshiradigan dorilar.
Kognitiv yordamchilar . Bular dinamik ravishda o‘zgarib turadigan texnik
muhitda insonni adaptiv qo‘llab-quvvatlash tizimlari. Masalan, mashina
haydovchining e’tiboriga tushadi, mashinani egasi bo‘lmasdan boshlash
mumkin emas - yordamchi dasturlar buni kuzatib boradi.
Miya-mashina interfeysi . Bugungi kunga kelib, kamera yordamida kompyuterni
boshqarish tizimlari ishlab chiqilgan va ular nigohning yonalishini, ko‘rish,
elektroensefalografiya va boshqa uslublar yordamida xohishingizni taxmin
qilish va aqliy buyruqlarni bajarishga imkon beradi. Miya-moshina interfeysi
yordamida kompyuter va mobil telefonlarni aqliy boshqarish amalga oshiriladi.

 Miya-mashina interfeysi . Bugungi kunga kelib, kamera yordamida
kompyuterni boshqarish tizimlari ishlab chiqilgan va ular nigohning
yonalishini, ko‘rish, elektroensefalografiya va boshqa uslublar yordamida
xohishingizni taxmin qilish va aqliy buyruqlarni bajarishga imkon beradi.
Miya-moshina interfeysi yordamida kompyuter va mobil telefonlarni
aqliy boshqarish amalga oshiriladi.
 Sun’iy sezgi organlari . Kognitiv texnologiyalar yordamida olimlar
yorug‘lik va zulmatni ajratib turadigan ko‘zni yaratishni o‘rgandilar,
ranglar va shakllarni yaxshiroq farqlashni o‘rganmoqdalar.
Neyroprotezlari qobiliyatlari bo‘yicha inson qo‘llari va oyoqlaridan ancha
yuqori bo‘ladi, sun’iy xotira hamma narsada inson xotirasidan ustun
turadi va miya sun’iy miya bilan raqobatlasha olmaydi
Kognitiv modellashtirish
 Kognitiv modellashtirish
 Kognitiv modellashtirish murakkab va noaniq vaziyatlarda (geosiyosiy,
ichki, harbiy va hokazo), bunday vaziyatlarda sodir bo‘layotgan
jarayonlar to‘g‘risida miqdoriy yoki statistik ma’lumot yo‘q bo‘lganda
boshqaruv qarorlarini tizimlash, tahlil qilish va qabul qilish uchun
mo‘ljallangan .
 Kognitiv modellashtirish muammoli vaziyatni yaxshiroq tushunishga,
qarama-qarshiliklarni aniqlashga va tizimni sifatli tahlil qilishga yordam
beradi. Modellashtirishning maqsadi – o‘zaro bog‘liq bo‘lgan elementlar
va quyi tizimlardan tashkil topgan murakkab tizim sifatida ko‘rib
chiqilayotgan obyektning ishlashi haqidagi gipotezalar shakllantirish va
aniqlashtirish.
 Kognitiv yondashuvning paydo bo‘lishi iqtisodiyot, sotsiologiya,
ekologiya kabi sohalarda tahlil qilish va qarorlarni qabul qilishning
murakkabligi bilan bog‘liq. Bunday tizimlarda qaror qabul qilishda

hisobga olinishi kerak bo‘lgan omillar soni o‘nlab o‘lchanadi.
Faktorlarning o‘zi murakkab o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Ko‘pincha o‘lchov
omillarini aniqlashning o‘ziga xos metodologiyasi mavjud emas va
ma’lumotlarning hajmi yetarli emas yoki u sifatli xarakterga ega. Bunday
tizimlarning o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ular zaif tuzilgan deb
nomlanadi .
Raqamli biznesda kognitiv tizimlar va xizmatlar
 Raqamli biznesda kognitiv tizimlar va xizmatlar
 Tabiiy kognitiv tizim deganda dastlab tirik organizm (individual, guruh,
jamoa) ongiga asoslangan bilishning biologik tizimi tushuniladi. Bunday
kognitiv tizimining asosini fikrlash, ong, xotira va tilning o‘zaro ta’siri
tashkil etadi. Garchi bu umumiy holatda aniqroq bo‘lmasa-da, inson
miyasi kognitiv tizimning asosiy tashuvchisi ekanligi haqidagi fikrga
qo‘shilish mumkin.
 Sun’iy kognitiv tizim deganda kognitiv funktsiyaga ega bo‘lgan sun’iy
intellekt belgilari bo‘lgan mashinalarga xos bo‘lgan nobiologik tizim
tushuniladi va voqealarni interaktiv fazoviyvaqtincha modelini yaratish
uchun vaqtni bog‘lash qobiliyatiga ega.
 Zamonaviy aqliy tizimlar ma’lumot foydalanish uchun biznes tahlil va
qaror qabul qilish uchun dastlabki ma’lumotni foydali ma’lumotlarga
aylantirish uchun qo‘llaniladigan aloqa texnologiyasi, kognitiv modellar
va kompyuter tizimlarini ishlatadi. Amaldagi vositalar katta miqdordagi
tartibsiz ma’lumotlarni qayta ishlashga yo‘naltirilgan ma’lumotlarni
intellektual va matn tahlili, operatsion-analitik qayta ishlashni o‘z ichiga
oladi. Bu biznesning yangi strategik imkoniyatlarini aniqlashga yordam
beradi va mavjud biznes-jarayonlarni aniqroq moslashtirishga imkon
beradi.

 Kognitiv biznes tahlillari (CBA) biznes maqsadlari va strategiyalarining
keng doirasini qo‘llab-quvvatlash uchun ishlatilishi mumkin.
 Mahsulotlarni joylashtirish va raqobatbardosh narxlarni aniqlash kabi
qisqa muddatli operatsion yechimlar CBAyordami bilan sezilarli darajada
kengaydi.
 Brendni aniqlash va bozor ulushi kabi sohalarga oid uzoq muddatli
strategiyalar CBA taqdim etadigan prognozlash va sahnani
modellashtirishni hisobga olgan holda yanada muvaffaqiyatli bo‘ladi.
Umuman olganda kognitiv tizimlarning va xususan, CBA tizimlarining muhim
afzalligi shundaki, ular kompaniya faoliyat ko‘rsatadigan bozorning tashqi
ma’lumotlarini ham, moliyaviy ko‘rsatkichlar va operatsion ma’lumotlari kabi
kompaniyaning ichki ma’lumotlarini qayta ishlash qobiliyatiga ega.
 Umuman olganda kognitiv tizimlarning va xususan, CBA tizimlarining
muhim afzalligi shundaki, ular kompaniya faoliyat ko‘rsatadigan
bozorning tashqi ma’lumotlarini ham, moliyaviy ko‘rsatkichlar va
operatsion ma’lumotlari kabi kompaniyaning ichki ma’lumotlarini qayta
ishlash qobiliyatiga ega.
 Tashqi va ichki ma’lumotlar birlashtirilganda, kelajakda ular boshqa yo‘l
bilan olinmaydigan bilimlarni yaratadilar.
 Kognitiv texnologiyalarni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari Biznes
uchun kognitiv tizimlarni texnologik va uslubiy ta’minlash oldingi, joriy
va prognoz ko‘rsatkichlari, g‘oyalar va uning holati to‘g‘risidagi
bilimlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan.
Zamonaviy sharoitlarda biznes muvaffaqiyati axborot texnologiyalarning
apparat imkoniyatlari – infratuzilmalar va aloqa kanallar tezligi bilan bir qatorda
bozorda eng qiziqarli va istiqbolli takliflarni ishlab chiqishda va ma’lumotlarni
tahlil qilishda ishlatiladigan kognitiv texlogiyalar ta’minlaydi. Zamonaviy

biznes jarayonlari murakkablashishda davom etmoqda va kompaniyaning
ishlash jarayonida muhim qarorlarni qabul qilish uchun vaqt o‘tib bormoqda.
O‘z joylarini topishga muvaffaq bo‘lgan kompaniyalar asta-sekin kengayib
bormoqda, ammo kengayish jarayonida ularning aksariyati bugungi kunda duch
keladigan ma’lumotlar miqdorini hal qilish uchun yakka shahs yoki guruh
yetarli emasligini tushunishadi.
 Zamonaviy sharoitlarda biznes muvaffaqiyati axborot texnologiyalarning
apparat imkoniyatlari – infratuzilmalar va aloqa kanallar tezligi bilan bir
qatorda bozorda eng qiziqarli va istiqbolli takliflarni ishlab chiqishda va
ma’lumotlarni tahlil qilishda ishlatiladigan kognitiv texlogiyalar
ta’minlaydi. Zamonaviy biznes jarayonlari murakkablashishda davom
etmoqda va kompaniyaning ishlash jarayonida muhim qarorlarni qabul
qilish uchun vaqt o‘tib bormoqda. O‘z joylarini topishga muvaffaq
bo‘lgan kompaniyalar asta-sekin kengayib bormoqda, ammo kengayish
jarayonida ularning aksariyati bugungi kunda duch keladigan
ma’lumotlar miqdorini hal qilish uchun yakka shahs yoki guruh yetarli
emasligini tushunishadi.
 Tahlil, sun’iy aql, bulutlar, korporativ harakatchanlik, blokcheyn va
boshqa so‘nggi texnologiyalar nafaqat yirik korporatsiyalarga, balki
kichik kompaniyalargaham ko‘mak ermoqda. Ushbu jarayonlar biznesni
raqamlashtirishni belgilaydi
Sanoat 4.0 tushunchasi, tamoyillari va tarkibiy qismlari
 Sanoat 4.0 tushunchasi, tamoyillari va tarkibiy qismlari
 2017-yilda raqamli inqilob hal qiluvchi bosqichga kirdi – dunyoning har
ikkinchi aholisi Internetga ulandi.
 McKinsey Global Instituti (MGI) ma’lumotlariga ko‘ra, keyingi 20 yil
ichida ish operatsiyalarining 50% gacha dunyoda avtomatlashtirilishi

mumkin va bu jarayonni 18-19-asrdagi sanoat inqilobi bilan taqqoslash
mumkin . Sanoat inqilobi alohida mamlakatlarga iqtisodiy o‘sishning
ajoyib sur’atlarini ta’minlashga imkon berdi va bir necha o‘n yillar
davomida ular global iqtisodiyotning yetakchilariga aylandilar.
 Hozirgi vaqtda, iqtisodiyotning globallashuvi va axborotkommunikatsiya
texnologiyalarining rivojlanishi davrida ko‘plab mamlakatlar
iqtisodiyotlari yangi raqamli shakliga o‘tmoqda.
 Raqamli iqtisodiyot mamlakatlar va butun mintaqalar iqtisodiyotining
qiyofasini va tuzilishini o‘zgartirmoqda. Tarmoq ichidagi raqobat
kuchaymoqda, bozorlar kengaymoqda, ayrim mamlakatlar sanoatlarining
jahon bozorlarida raqobatbardoshligi oshmoqda. Natijada milliy
iqtisodiyotlarning o‘sishi ko‘zatilmoqda.
Raqamli iqtisodiyot kompaniyaning, sanoat va umuman milliy iqtisodiyotning
o‘sish istiqbollarini belgilaydi. Raqamli pleyerlarning paydo bo‘lishi allaqachon
barcha sohalar - turizm, telekommunikatsiya, matbaa, yo‘lovchi tashish sohasini
o‘zgartirdi [23].
 Raqamli iqtisodiyot kompaniyaning, sanoat va umuman milliy
iqtisodiyotning o‘sish istiqbollarini belgilaydi. Raqamli pleyerlarning
paydo bo‘lishi allaqachon barcha sohalar - turizm, telekommunikatsiya,
matbaa, yo‘lovchi tashish sohasini o‘zgartirdi [23].
 Raqamli transformatsiya dunyo iqtisodiy o‘sishining asosiy omillaridan
biridir. Global instituti McKinseyning hisob-kitoblarga ko‘ra [8,9] 2025 -
yilda yalpi ichki mahsulot o‘sishi Xitoyda 22% Internet-texnologiyalar
hisobidan amalga oshirilishi mumkin. AQSHda esa raqamli
texnologiyalar hisobiga iqtisodiyotning o‘sishi 2025-yilda $1,6 – 2,2 trln
teng bo‘lishi mumkin.
 Bu iqtisodiy bashoratlarini avtomatlashtirish ta’siri bilan emas, balki faqat
bog‘liq mavjud jarayonlarning, balki mutlaqo yangi olamshumul ish joriy

etish bilan - modellar va texnologiyalar. Ular orasida - raqamli
platformalar, raqamli ekotizimlar yilda chuqur tahlilchi katta ma’lumotlar
guruhlar, masalan, 3D sifatida Sanoat 4.0 texnologiyalari - chop,
robototexnika, Buyumlar Interneti.
Sanoat 4.0 tushunchasi
 Sanoat 4.0 tushunchasi
 Sanoat 4.0 - real vaqt rejimida aqlli tizimlar tomonidan boshqariladigan
to‘liqavtomatlashtirilgan raqamli ishlab chiqarishga va shu borada tashqi
muhit bilan doimiy aloqada bo‘lib, bitta korxona chegaralaridan
tashqarida, buyumlarva xizmatlarni global sanoat tarmog‘iga birlashtirish
istiqboli bilano‘tishbilan tavsiflanadi.
 Sanoat 4.0 tor ma’noda – Buyurmalar va xizmatlar inte rnet global sanoat
tarmog‘i asosida “aqlli ishlab chiqarish” ( Smart Manufacturing)
konsepsiyasini tavsiflovchi loyihaning nomi.
 Keng ma’noda, Sanoat 4.0 kiberfizik tizimlarni, Buyumlar Interneti va
bulutli hisob-kitoblarni o‘z ichiga oladigan avtomatlashtirish va
ma’lumotlar almashish jarayonlarning rivojlanish trendini tavsiflaydi.
Sanoat 4.0 ning qisqacha tarixi
 Sanoat 4.0 ning qisqacha tarixi
 Chet elda Sanoat 4.0 nomi bilan tanilgan To‘rtinchi sanoat inqilobi
dastlab G‘arb mamlakatlarida paydo bo‘ldi. 2011-yilda Gannoverdagi
(Germaniya ) sanoat ko‘rgazmalaridan birida Germaniya hukumati ishlab
chiqarishda axborot texnologiyalaridan kengroq foydalanish zarurligi
to‘g‘risida gapirdi. Mahsus tashkil etilgan mansabdor shaxslar va
mutaxassislar guruhi mamlakatdagi ishlab chiqarish korxonalarini “ aqlli”
korxonalarga aylantirish strategiyasini ishlab chiqdilar . Yangi

texnologiyalarni faol rivojlantirayotgan boshqa davlatlar ham ushbu
fikrga ergashdilar. Sanoat 4.0 atamasining sinonimi sifatida to‘rtinchi
sanoat inqilobi qo‘llana boshlandi.
 Ishlab chiqarishdagi to‘rtinchi sanoat inqilobi iqtisodiy o‘sishning yangi
omilidir, bu ilgari bo‘lmagan o‘qitish imkoniyatlari va qadriyatlarni qabul
qilish bilan bog‘liq. Atrofdagi dunyoni yaxshilashga yo‘naltirilgan keng
qamrovli g‘oyaga muvofiq texnologiyalarni joriy etish global
iqtisodiyotni mustahkamlashga va sayyoramizning ekologik holatini
yaxshilashga yordam beradi .
 Sanoat 4.0 nafaqat ishlab chiqarish jarayonini, balki ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar bilan bog‘liq xizmatlar doirasini ham tubdan
o‘zgartiradi .
 Ishlab chiqarishning kiberfizik tizimlari an’anaviy ishlab chiqarish
mantig‘ini tubdan o‘zgartiradi. Har bir ishchi ob’yekt mustaqil ravishda
ishlab chiqar element o‘zi uchun amalga oshirilishi kerak nima ish
aniqlaydi ishlab chiqarish. Ushbu sanoat tizimlarining butunlay yangi
arxitekturasini mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini raqamli
modernizatsiya qilish orqali bosqichma-bosqich joriy etish mumkin .
Sanoat 4.0 ni qurish tamoyililari
 Sanoat 4.0 ni qurish tamoyililari
 Germaniyalik mutaxassislar Sanoat 4.0 ni qurish uchun bir nechta asosiy
prinsiplarni ishlab chiqdilar, shundan so‘ng kompaniyalar to‘rtinchi
sanoat inqilobining ssenariylarini o‘z korxonalarida amalga oshirishlari
mumkin.
 Birinchi tamoyil bir-biriga mosligi bo‘lib – bu Buyumlar Interneti orqali
mashinalar, vositalar, qurilmalar, sensorlar va odamlarning o‘zaro aloqada
bo‘lishlari va bir-biri bilan aloqa qilish qobiliyatini anglatadi.

 Ikkinchi tamoyil – bunday o‘zaro ta’sir natijasida paydo bo‘lgan
oshkoralik . Virtual olamda haqiqiy obyektlar, funksiyalar tizimlarining
raqamli nusxasi yaratiladi, bu uning jismoniy kloni bilan sodir bo‘lgan
barcha narsani aniq takrorlaydi. Natijada asbob-uskunalar, "aqlli"
mahsulotlar, umuman ishlab chiqarish va hokazolar bilan bog‘liq barcha
jarayonlar to‘g‘risida to‘liq ma’lumot to‘planadi. Bu barcha
ma’lumotlarni sensorlar va sensorlardan to‘plash qobiliyatini talab qiladi
va ular yaratilgan kontekstni hisobga oladi.
 Uchinchi tamoyil – texnik yordam . Uning mohiyati shundaki, kompyuter
tizimlari odamlarga yuqorida aytib o‘tilgan barcha ma’lumotlarni
to‘plash, tahlil qilish va vizualizatsiya qilish orqali qaror qabul qilishga
yordam beradi. Ushbu qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, xavfli yoki
muntazam operatsiyalar paytida odamlarni mashinalar bilan to‘liq
almashtirishdan iborat bo‘lishi mumkin.
 To‘rtinchi tamoyil – boshqaruv qarorlarini markazlashtirmaslik, ularning
ba’zilarini kiberfizik tizimlarga topshirish . G‘oya shundan iboratki,
avtomatlashtirish imkon qadar to‘liq bo‘lishi kerak: qayerda mashina
inson aralashuvisiz samarali ishlashi mumkin bo‘lsa, ertami-kechmi
odam uni mashina bilan almashtirishi kerak. Shu bilan birga, xodimlarga
favqulodda va nostandart vaziyatlarda ulanadigan nazorat qiluvchi
vazifasi yuklatilgan.

Xulosa
Hozirgi kunda Sanoat 4.0 ning hududlar kesimida joriy holat o'zgarib turadi. Bu
holat mamlakatlar va tashkilotlar orasida farqli bo'lishi mumkin. Quyidagi
muhim tendentsiyalar esa Sanoat 4.0 ning hududlar kesimidagi hozirgi holatni
aks ettiradi:
-Avtomatlashtirilgan ish jarayonlari: Sanoat 4.0, avtomatlashtirilgan ish
jarayonlari va robototexnika yordamida mahsulot ishlab chiqarishni
optimallashtirishga qaratilgan. Bunda, avtomatik jarayonlar va robotlar
o'rnatilgan tashkilotlar avtomatik ravishda ishlash va bajarishlarni boshqarish
imkoniyatini beradi.
- IoT va ma'lumot almashinuvi: Internet of Things (IoT) texnologiyalari va
ma'lumot almashinuvi muhim ahamiyatga ega. Sanoat 4.0 tizimlarida,
mahsulotlar va tashkilotlar o'rtasida ma'lumot almashinuvi orqali ma'lumotlar
o'zaro almashinuvi amalga oshiriladi. Bu ma'lumotlar tahlil qilinib, sanoat
jarayonlarini optimallashtirish, saqlash va natijaviy ma'lumotlar asosida qarorlar
qabul qilish imkonini beradi.
- Sanoatning sohalari va tashkilotlar uchun integratsiya: Sanoat 4.0, sanoatni
boshqarish tizimlarini, tashkilotning har bir sohasiga integratsiya qilishni talab
qiladi. Bunda, tashkilotlar o'rtasida ma'lumot almashinuvi va tizimlar orqali
o'zaro bog'liqlik yaratish, tashkilotlar o'rtasida ishbirlik qilish va tizimlarni
birlashtirishni o'rganish zarur.

-Sanoat tashkilotlarining qayta tiklanishi: Sanoat 4.0, sanoat tashkilotlarining
qayta tiklanishini talab qiladi.
Bu esa tashkilotlarning avtomatik jarayonlarga, robototexnikaga, ma'lumotlar
almashinuvi va tizimlarga ega bo'lishini talab qiladi. Tashkilotlar o'zlarini qayta
tiklash, innovatsiyalardan foydalanish va yangi texnologiyalarni
implementatsiya qilishga intilishadi.
-Xavfsizlik muammolari: Sanoat 4.0 tizimlari va ma'lumot almashinuvi,
xavfsizlik muammolarini o'z ichiga oladi. Bu muammolar ma'lumotlar
himoyalashining talablarini o'rnatish, tizimlarni hakerlar va noaniq shaxslar
tomonidan xavfsizlikka qarshi himoya qilish, ma'lumotlarni shifrlash va
saqlashni o'z ichiga oladi.
Hozirgi holat mamlakatlar va tashkilotlar orasida o'zgarib turadi, shuning uchun
har bir hudud o'zining Sanoat 4.0 implementatsiyasini o'rganish, holatni
baholash va qo'llanishlarni optimallashtirishga intilishadi.

ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Туйчиев А., Кузиев И., Авлокулов А., Ш“имбетов И., Авазов И.
Аудит. Дарслик-Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2019 й. – 530 б.
2. Кузиев И., Туйчиев А., Хожиев М., Якубов М. Внутренний аудит.
“ IQTISOD-MOLIYA ” , 201 9 г . – 4 21 стр . ”
3. Хамдамов Б., Илхомов Ш., Каримов Н., Машарипов О., Хожиев М.
Амалий аудит. Дарслик-Т.: “Iqtisod-Moliya”, 202 1 й. – 360 б.
4. Хамдамов Б.К. Аудит халқаро стандатлари: Дарслик -Т.: “IQTISOD-
MOLIYA”, 2020 й. – 290 б.
5. O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi
tahriri). 20 21 yil 2 5 fevral . O’RQ - 677- son .
6. O ‘zbekiston R espublikasi P rezidentining 2021 yil 4 avgustdagi qarori .
« Auditorlarni sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida » gi PQ-5210-son Qarori. http://lex.uz
7. O ‘zbekiston R espublikasi P rezidentining 2020 yil 24 fevraldagi qarori
« M oliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida» gi PQ-4611 son Qarori. http://lex.uz
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi
“O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3946-son Qarori. http://lex.uz
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17-yanvardagi “2017-2021

yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi
bo’yicha harakatlar strategiyasini " faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish
yili"da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”gi PF-5635-sonli
Farmoni. https://nrm.uz
10. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 12 maydagi
274-sonli « Auditorlik tashkilotlari faoliyatining huquqiy asoslarini yanada
takomillashtirishni ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida»gi Qarori. http://lex.uz
11. O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2018 yil 21 dekabr dagi
“Auditor malaka sertifikatini berish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash
xaqida”gi 3105 sonli buyrug’i. http://lex.uz
12. Audit va sifat nazoratining xalqaro standartlari. 2012. 1 qism, 3-jild. -T.:
O’BAMA, 2014.-1049 b.
13. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni .
14. Arens A., Lobbek Dj. Audit. Per. s angl. pod red. Ya.V. Sokolova. - M.:
Finansi i statistika, 2013. -560s.
15. Sheremet A.D., Suyts V.P. Audit. Uchebnik.- M.: INFRA-M, 2009. -456 s.
16. http://www. gov.uz . (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali)
17. http://www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi).
18. http://www . ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog‘i)
19. http://www . lex. uz (O‘z. Resp. qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi) .
20. https://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy
sayti).
21. https://www.naab.uz (O’zbekiston Respublikasi Buxgalterlar va auditorlar
milliy asosiatsiyasining rasmiy sayti)
22. https://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Statistika qumitasining
rasmiy sayti)

23. https://www.uzaudit.uz . (O’zbekiston Respublikasi Auditorlar palatasining
rasmiy sayti)

Sotib olish