Sanoat chiqindilarining atrof-muhit va organizmlarga ta'siri
![2
Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Ma`lumki, tabiiy manbalardan biotexnologik
usullar yordamida polisaxarid va xalq xo jaligiʻ uchun zarur oziqa mahsulotlarini
olish oziq-ovqat biotexnologiyasini oldida turgan dolzarb muammolardan biridir.
Bu masalada topinambur o simligi
ʻ anchayin istiqbolli hisoblanadi. Mazkur
o simlikdan
ʻ turli oziq-ovqat uchun turli saxarid va mineral moddalar olish
mumkin. Shuningdek, o simlikning tugunagini turli usullar yordamida iste`mol
ʻ
qilish inson salomatligiga ijobiy ta`sir qilishi hech kimga sir emas [42].
Tabiiy manbalar hisoblangan o simliklardan
ʻ oziq-ovqat va tibbiyot maqsadlarida turli
biologik faol moddalar va polimerlarni olishiga sabab sifatida sintetik sintez
jarayonlari uchun sharoitlarni yaratish qiyinligi va uni ajratib olish hamda tozalash
usullarini maxsulot tan narxini oshishiga olib kelishi, sintetik sintezlangan
mahsulotlarni organizmga qay tariqa ta`siri borasidagi ma`lumotlarni yetarli emasligi
va o simliklar manbalari keng tarqalganligi va ulardan olinadigan
ʻ moddalar tabiiylik
xususitiyaga ega ekanligini ko rsatib
ʻ o tish ʻ lozim. Bugungi kunda dunyo miqyosida
chiqindilar muammosi eng dolzarb ekologik masalalardan biriga aylanib bormoqda.
Tahlillar ko rsatmoqdaki, so nggi yillarda maishiy va
ʻ ʻ sanoat chiqindilari yildan yilga
ko payib borayapti. Ayniqsa, XX asrning ikkinchi
ʻ yarmidan boshlab sanoat
chiqindilar hajmining o sishi ekologik barqarorlikka juda
ʻ katta salbiy ta’sir ko rsata ʻ
boshladi [2, 3, 4].
Hozirgi kunda O zbekistonda birlamchi energetik manbalar sifatida tabiiy
ʻ
gaz (91,8%), neft (7,0 %), gidroenergetika (1,3 %), ko mir (0,01%) va boshqalar
ʻ
(0,03%)dan keng foydalanilmoqda [9]. O zbekistonda
ʻ mavjud uglevodorodlar
zahirasi taxminan 5,1 milliard tonna neftga ekvivalent miqdorda bo lib, jumladan,
ʻ
neft taxminan 245 mln tonna, tabiiy gaz 1979 mln tonna va ko mir 2850 mln tonna
ʻ
neftga ekvivalent miqdordagi zahiraga ega. Respublikamizda aholi soni dinamikasi
bugungi kundagi ko rsatkichga teng bo lganda,
ʻ ʻ mavjud neft zahiralari 10-12
yilga, tabiiy gaz zahiralari 28-30 yilga, ko mir zahiralari esa 50 yildan ortiqroq
ʻ
muddatga yetishi bashorat qilinmoqda [32]. Shu bois, O zbekistonda
ʻ energiya
ishlab chiqarishning noan`anaviy usul va texnologiyalarini ishlab chiqish, ular
uchun muqobil energetik manbalar yaratish hamda ularni amaliyotga tatbiq](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_2.png?v=1)
![3
etishga qaratilgan ilmiy-tadqiqot ishlariga alohida e tiborʼ qaratilmoqda. Chunki
iqtisodiy taraqqiy etgan va rivojlanib borayotgan mamlakatlarda uglevodorod
xomashyosining jahon miqyosida kamayib borayotgan sharoitda iqtisodiyotning
barqaror rivojlanishi va raqobatbardoshligini oshirishning eng muhim omili
sifatida muqobil energetik manbalardan foydalanish imkoniyatlarini o rganish
ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi [1].
Yuqorida keltirilgan muammolarni hisobga olgan holda, topinambur
o simligini sanoat korxonalari bilan ifloslangan maydonlarda o stirishning uning
ʻ ʻ
biologik hususiyatlariga ta’sirini aniqlash va topinamburning vegetativ organlari
biomassasidan polisaxaridlar, jumladan muqobil energetik manba bioetanol olish
uchun sellulozani olish texnologiyalarini ishlab chiqish hozirgi kundagi dolzarb
masalalardan biri deb hisoblaymiz.
Tadqiqotni maqsad va vazifalalari. Bitiruv malakaviy ishining asosiy
maqsadi topinambur o simligining
ʻ sanoat chiqindilari bilan ifloslangan
maydonlarda o sish imkoniyatlarini o rganish hamda o simlik biomassasi (poya va
ʻ ʻ ʻ
barglari) tarkibidagi polisaxaridlar, jumladan, bioetanol olish uchun muqobil
manba bo laoladigan
ʻ sellulozani ajratib olishdan iboratdir.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishida tadqiqot obyekti
topinambur o simligi va fermentatsiya jarayonida ishtirok etuvchi produtsentlar,
ʻ
sanoat korxonalari chiqindilari hisoblansa, predmeti sifatida ishda keltirilgan
biotexnologik uslublar va texnologiyalar majmualari olingan.
Mavzuning o rganilganlik darajasi
ʻ . Ayni paytda topinambur o simligini ʻ biologik
xossalarini va o simlik asosida
ʻ xalq xo jaligi uchun polisaxaridlar olish ʻ bo yicha ʻ
ko plab ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Jumladan, topinambur
ʻ o simligi ʻ
bilogiyasi bo yicha
ʻ X.Otaboeva [31], L.A.Dorofeeva [21-24], V.V.Arasimovich [11],
o simlikning
ʻ turli qismlaridan saxaridlar olish boyicha S.Ya. Koryachkina [29], U.B.
Djanikulova [18-20], T.N. Emelinalar [34] ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan.
Ammo, topinambur sanoat korxonalari chiqindilari bilan qoplangan maydonlarda
o sish
ʻ imkoniyatlari o rganilmagan. ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_3.png?v=1)
![5
I. Adabiyotlar sharhi
1.1. Sanoat chiqindilarining atrof-muhit va organizmlarga ta`siri
Ko p asrlar davomida chiqindilarni noto g ri boshqarish tabiiy resurslarningʻ ʻ ʻ
o zgarishiga,
ʻ tabiatning kutilmagan o zgarishlariga ʻ sabab bo lmoqda. ʻ Tibbiyot
chiqindilari atrof-muhit va uning deyarli barcha elementlari — suv, havo, tuproq,
oziq-ovqat mahsulotlarining ifloslanishi sababli aholi orasida nafaqat to g ridan-
ʻ ʻ
to g ri, balki, bilvosita infeksion va noinfeksion kasalliklarning tarqalishi xavfini
ʻ ʻ
tug diradi [2].
ʻ Ushbu xavfning qay darajadagiligini anglash uchun Samarqand
Kimyo kombinati haqida ayrim ma`lumotlarni keltiramiz.
Samarqand superfosfat zavodi 1954-yildan 1975-yilgacha jadal, yuqori
ko rsatkichda faoliyat ko rsatib, har yili 320 ming tonna atrofida superfosfat va
ʻ ʻ
120 ming tonna sulfat kislota ishlab chiqargan. Bundan tashqari har yili zavodda
1250-1800 tonna natriy-kremniy ftoridi va selen konsentrati olindi. Ushbu
maqsadda yiliga 220 ming tonna qoratov fosforiti va bir necha minglab tonna
appatit konsentrati hamda 100-120 ming tonna temir kolchedoni sarf qilingan.
Zavodning asosiy qattiq chiqindisi bo lgan
ʻ pirit kukuni 250 ming tonna
atrofida to planib tozalovchi
ʻ qurulmalar changi bilan birga temir yo l orqali ʻ
sement zavodlariga va avtomobil transporti orqali atrof-muhitga chiqarilgan.
1975-yil superfosfat zavodi tubdan rekonstruksiya qilingandan keyin u
ammofos ishlab chiqaradigan kimyoviy kombinat deb atala boshladi.
Ishlab chiqarish quvvati oshgandan so ng (1 yilda 600 ming tonna ammofos)
ʻ
oltingugurt IV-oksidi (5000 tonna yiliga) va ftorli birikmalar (85 t yiliga) ning
tashqariga chiqarilishi ortdi. Zavod rekonstruksiya qilingandan so ng ham pirit
ʻ
kukunining uyumlari atrof-muhitni og ir metallar bilan ifloslantiradigan
ʻ asosiy
manba bo lib qolaverdi. Bir necha marta chiqindi
ʻ chiqargich yorilib ketdi, bu esa
atrof-muhitni qo shimcha
ʻ ifloslanishiga olib keldi [40; 42].
Demak, Kimyo kombinat superfosfat va ammofos ishlab chiqargan
davrlarda uning xom ashyo va chiqindilari atrof-muhitni og ir metallar bilan kuchli
ʻ
zararlagan.
Turli xil texnologik jarayonlar hamda harorat, namlik va atrof-muhitdagi
oksidlanish-qaytarilish jarayonlari natijasida turli kimyoviy elementlarning](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_5.png?v=1)
![8
atrofida mazkur chiqindilarning o ziga xos uyumlari hosil bo lgan. Bu chiqindilarʻ ʻ
ham atrof muhitni og ir metallar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbaalardan biri
ʻ
bo lib
ʻ xizmat qilgan [4].
1990-yildan boshlab kimyoviy kombinatning ishlab chiqarish quvvati
kamaya boshladi, ishlab chiqariladigan assortiment turlari bir necha marta
o zgardi.
ʻ Hozirgi paytda kombinat o z ʻ quvvatining 20-30 % darajasida
ishlamoqda. Atmosferani ifloslantirishda eng muhim rolni texnogen ifloslantirish
ya’ni issiqlik elektrostonsiyalari, metallurgiya va kime sanoati korxonalari,
isituvchi moslamalar o ynaydi.
ʻ Bu korxonalar qazib olinadigan umumiy
yoqilg ining
ʻ taxminan 70%ni iste’mol qiladi [4, 41].
Asosiy ifloslantirishni ta’minlaydigan zararli chiqindilar quyidagilardir:
- ko mir
ʻ oksidlari, ayniqsa, ko mir ʻ ikki oksid – ko mirli ʻ birikmalarni to liq ʻ
yonmasligi tufayli hosil bo ladi;
ʻ bu moddada asosan qattiq chiqindilarni yondirish
natijasida, avtomashinalardan chiqariladigan gazlar va sanoat korxonalari chiqindi.
Har yili atmosferaga 1250 mln.t. miqdorda tashqi muhitga ko mir oksidi
ʻ
chiqariladi.
- oltingugurt VI-oksid – bu moda oltingugurt IV – oksidining
oksidlanishidan hosil bo ladi. Uning so nggi mahsuloti aerozol yoki sulfat kislota
ʻ ʻ
hisoblanib, u tuproqni nordonlashtiradi, odamning nafas yullariga kuchli ta’sir etib
kasalliklarini og irlashtiradi.
ʻ Shu xildagi moddalar bilan atmosferani
ifloslantiruvchi korxonalar faoliyat ko rsatayotgan
ʻ hududlarning 11 km
chegarasidagi tevarak-atrofdagi o sadigan
ʻ barcha daraxtlarning barglari mayda
nekrotik dog lar
ʻ hosil qiladi;
- azot oksidlari asosan azotli o gitlar
ʻ ishlab chiqaruvchi, nitrat kislota,
nitratlar, anilinli bo yoqlar,
ʻ nitrobirikmalar, viskoz shoyi, selluloid ishlab
chiqaruvchi korxonalar tomonidan chiqariladi. Jahon bo yicha
ʻ tashqi muhitga
chiqariladigan azot oksidlarining umumiy miqdori 20 mln.t.ni tashkil qiladi;
- ftor birikmalari Bilan ifloslantiruvchi manbalar – amominiy, emal, shisha,
keramika, po lat,
ʻ fosforli o g itlar ʻ ʻ ishlab chiqarish korxonalari hisoblanadi.](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_8.png?v=1)
![9
Ifloslantiruvchi moddalar ftor vodorod tarzidagi gazlar yoki natriy va kalsiy ftorid
tarzidagi changlar holida chiqariladi. Bu moddalar o ziningʻ zaharliligi bilan
tavsiflanadi;
- xlor birikmalari xlorid kislota, tarkibida xlor tutuvchi pestisidlar, organik
bo yoqlar,
ʻ gidroliz spirti, xlorli ohak, soda ishlab chiqaruvchi kimyoviy
korxonalardan atmosferaga chiqarib tashlanadi. Ptmosferada molekulyar xlor va
xlorid kislota holatidagi ifloslanishlar paydobo ladi.
ʻ Metallurgiya sanoatida
cho yan ishlab chiqarishda va uni po latga aylantirishda atmosferaga har xil og ir
ʻ ʻ ʻ
metalla rva zaharli gazlar chiqariladi.
- atmosferani aerozol ifloslanishi ham mavjud. Aerozollar – bu havoda
muollaq holda mavjud bo ladigan
ʻ qattiq yoki suyuq zarrachalar demakdir.
Atmosferada ayrazol ifloslanishi tutin, tuman, qurim tarzidagi ko rinishda bo ladi.
ʻ ʻ
Yer atmosferasidagi xar yili 1 kub. km. Miqdordagi su’niy hosil qiladigan
changsimon zarrachalar kelib qo shiladi.
ʻ Havoning asosiy aerozol
ifloslantiruvchilariga, issiqlik elektrostansiyalari (IES), metallurgiya, sement
magnezit va qurim zavodlari kiradi.
- fotokimyoviy tuman bu xilma-xil gazlar va aerazol zarrachalarining
aralashmasi xisoblanadi. Uning tarkibiga – azon, azot va oltin gugurt oksidlari
peroksid tabiatli ko pdan ko p organik birikmalar (fotooksidantlar) kiradi [4; 39;
ʻ ʻ
42].
Atmosferaning ifloslanishi barcha o simliklariga, jumladan, qishloq xo jalik
ʻ ʻ
ekinlariga, shaxa rva uning atrofidagi ko kalamzorlarga kata zarar keltiradi. Zaxarli
ʻ
moddalar o simliklarning
ʻ bevosita yer usti qismiga shuningdek, tuproq orqali
ildizlariga salbiy ta’sir qiladi. Havoda uchib yuruvchi, kul, ko mir,
ʻ uning
birikmalari va xar xil zaxarli moddalar tuproqning fizik xususiyatini
yomonlashtiradi, o simliklarning
ʻ barklaridagi og izchalarni ʻ berkitib quyib
assimilyasiya jarayonini susaytiradi. Sanoat va transportdan chiqqan gazlar
o simliklardagi fotosintez jarayoniga salbiy ta’sir ko rsatadi, transpirasiya bargidan
ʻ ʻ
suvning bug lanishi jarayoni
ʻ ham 1,5 – 2 barabar qisqartiradi.](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_9.png?v=1)
![10
O simliklar uchun vodorod ftorid, xlor, oltingugurt gazi va boshqa zaxarliʻ
moddalar eng zararli xisoblanadi. Ftor va uning birikmalari o simliklarga kata
ʻ
zarar yetkazadi. Masalan: Tojikiston Respublikasining Tursunzoda shaxri atrofida
joylashgan alyuminiy zavodi atrof-muhidni ifloslantirmoqda va insonlarning
sog lig iga
ʻ ʻ kata ziyon yetkazmoqda [40; 41].
Kuzatishlar shuni ko rsatadiki,
ʻ katta shaxarlarda o stiriladigan ʻ daraxtlar
tabiiy sharoitda, ya’niy o rmonlarda o sib yotgan daraxtlarga nisbatan ancha kam
ʻ ʻ
yashar ekan. Masalan, oddiy shumtolning «umri» urmonda 250-300 yil bo lsa,
ʻ
shaxar parklarida 60-80 yil, xiyobon va ko chalarda
ʻ esa 40-50 yilgi teng bular
ekan. Oddiy qayrag och
ʻ daraxti esa, o rmonda ʻ 350 – 400 yil, parklarda 120-220
yil, ko cha
ʻ va xiyobonlarda 50-60 yilgacha yashar ekan.
O simliklarning ayrim turlariga atmosferaning ifloslanish darajasi juda past
ʻ
ko rsatgichga
ʻ ega bo lgan ʻ holatda ham kuchli ta’sir ko rsatadi. ʻ Masalan
yo ng ichga (beda), paxta, bug doy, karam va boshqa o simliklar oltingugurt to rt
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va olti oksidlari ta’siriga juda ham sezgirdir; piyoz, qaragay, gladiolislar esa ftor
birikmalari ta’siriga o ta
ʻ sezgirlikni nomoyon qiladi.
Atmosferadagi zararli moddalar hayvonlarning nafas olish organlarni
shikastlaydi va hayvonlarning ichki organlariga asta sekin to planib,
ʻ ularning
zaxarlanishiga, ba’zan esa nobut bo lishiga
ʻ olib keladi [4].
Masalan, Germaniyadagi mis, Shvesariyadagi alyuminiy zavodlari atrofida
boqilgan qora mollarni ko pi
ʻ anashu yo l ʻ bilan zaxarlanib o lganligi ʻ aniqlangan.
Planetamizda atmosferaning texnogen ifloslanishini kuchayishi ona –
zaminimizga katta moddiy zarar yetkazmoqda. Atmosfera ifloslanishidan
o simliklar, hayvonat olami va insoniyat katta ziyon ko rmoqda. Uning ko lami
ʻ ʻ ʻ
havo, tuproq va suv havzalari yuzasiga tushgan qattiq, suyuq va gaz simon
moddalarning xillari, anashu texnogen maxsulotlarning fizik – kimyoviy xossalari
va muayyan tabiiy – georafik sharoitga (landshaftlarga) bog liq holda namayon
ʻ
bo ladi.
ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_10.png?v=1)
![11
Atmosfera havosining ifloslanishi insonning sog lig iga va uning hayotigaʻ ʻ
salbiy ta’sir ko rsatadi. Masalan, inson o rtacha 70 yildan iborat bo lgan umri
ʻ ʻ ʻ
davomida nafas olish uchun 600 ming kub metr havoni sarflasa, bu havoning
zararli moddalar bilan ifloslanishi uning sog lig iga putur yetkazadi va umrining
ʻ ʻ
ancha qisqarishiga sababchi bo ladi
ʻ [41].
Shaharlarda yer sathiga yetib keladigan nurlarning kamligi, ayniqsa,
biologik, jixatidan faol hamda inson va hayvonlar sog ligi uchun zarur bo lgan
ʻ ʻ
ultrabinafsha nurlarning kam miqdorda tushishi bokterialarning rivojlanishi uchun
qulaylik tug diradi,
ʻ o simlik ʻ va hayvonlarning rivojlanishini bug ib ʻ ko yadi, ʻ
odamlarning kasalliklariga qarshilik kursatish qobiliyatini pasaytiradi. Xususan,
ultrabinafsha nurlarning yetishmasligi tufayli raxit kasalligini rivojlanishi o rtasida
ʻ
bevosita bog liqlik
ʻ borligi aniqlangan.
Havoning ifloslanishi bilan turli kasalliklar (yo tal, bosh aylanishi, o pka,
ʻ ʻ
ko zning
ʻ xar xil kasalliklari) paydo bo ladi, ʻ organizmning tashqi muhitga
moslashuvi susayadi, kishilarning mehnat qobiliyati pasayadi.
Keyingi yuz yillikda sanoatning rivojlanishi natijasida planetaning mineral
resurslaridan jadal foydalanilmoqda – meneral xom ashyoni iste’mol qilish 1000
mlrd.tonnadan ortiqqa yetdi. Shunday usulda mineral xom ashyodan foydalanish
katta miqdordagi chiqindilar va ularni qayta ishlashning turli boshqichlaridagi
chiqindilar chiqishi - konchilik korxonalarida tashish vaqtida va qayta ishlash
korxonalarida chiqindilar miqdori ko p xollarda olingan mahsulotdan ko p bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Tog dagi
ʻ ishlanmalar, metallurgiya va kimyo zavodlari, issiqlik elektr
stansiyalarini ishlatish jarayonida katta miqdorda qattiq chiqindilar, masalan,
fosfogips, ogorka, shlak, kul va xokozalar hosil bo ladi.
ʻ Bu chiqindilar katta
maydonda uyulib yotadi va bir qator hollarda tuproqqa, suv manbalariga va
atmosferaga halokatli ta’sir qiladi. Qattiq chiqindilarga metal va yog och
ʻ
chiqindilari plastmassa va boshqa materiallar, sanoat korxonalarining chang va gaz
tozalagich sistemalaridan mineral va organik changlar: turli organik va meneral
moddalardan tashkil topgan sanoat axlatlari kiradi (rezina, qog oz,
ʻ mato, qum va](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_11.png?v=1)
![12
boshqalar). Suyuq chiqindilariga oqindi suvlarga ishlov bergandan keyin ularning
chiqindilari, gazlarni nam tozalash sistemalaridagi mineral va organik chang
shlamlari kiradi [39; 40].
Atrof muhitga tushadigan qattiq chiqindilar uchta toifaga bo linadi: sanoat,ʻ
qishloq xo jalik
ʻ va shahar xo jaligining ʻ maishiy chiqindilari. Sanoat
chiqindilarining asosiy qismi kon-kimyo (uyumlar, shlaklar va boshqalar); qora va
rangli metallurgiya (shlak, shlamlar, chang va boshqalar), metalni ishlash
korxonalari (qirindi, brakka chiqqan buyumlar va boshqalar), o rmon va yog ochga
ʻ ʻ
ishlov berish sanoati (yog och
ʻ tayyorlash chiqindilari, yog och ʻ qipig i, ʻ mayda
bo lakchalari va boshqalar), issiqlik elektr stansiyalari energiya xo jaligining (ko l
ʻ ʻ ʻ
shlaklar va boshqalar), kimyo va turdosh sanoat tarmoqlari (fosfogips, ogarka,
shlaklar, shlamlar, shisha sinig oari, siment changi), organik ishlab chiqarishlar
ʻ
(rezina, plastmassa va boshqalar), oziq-ovqat (suyak, jun va boshqalar); yengil,
to qimachilik va paxta tozalash sanoati (mineral va organik, chang, shlam, paxta
ʻ
tozalagandan keyin organik va meniral iflos aralashmalar va boshqalar) [2; 4; 42].
1.2. Topinambur o simligi
ʻ asosida polisaxaridlar olish
texnologiyasining nazariy-amaliy asoslari
1.2.1. Topinambur ( Heliantus tuberosus l .) o simligi
ʻ biologiyasi
Topinambur ( Helianthus tuberosus ) murakkabguldoshlar ( Asteraceae )
oilasiga mansub bo lib, ko p yillik tuganakli o simlik hisoblanadi. Bo yi 1,5-2
ʻ ʻ ʻ ʻ
metrga yetadigan o simlik.
ʻ Poyasi serbarg, g adir-budur ʻ tukli, yuqoriga qarab
shoxlagan. Barglari yirik, sertuk, uzun bandli, barg plastinkasi tuxumsimon,
chetlari arrasimon qirqilgan, poyasi qarama-qarshi joylashgan. Gullari savatchaga
to plangan bo lib, yakka-yakka joylashgan. Savatchaning o rtasida naychasimon
ʻ ʻ ʻ
chetlarida soxta tilsimon gullar joylashgan. Gullarning rangi tiniq to q sariq rangda
ʻ
bo ladi.
ʻ Bu o simlik ʻ urug ʻ bermaydi. Iyul-avgust oylarida gullaydi [31].](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_12.png?v=1)
![14
sovuqqa chidamli, qisqa kun o simlikʻ bo lgani ʻ uchun shimoliy viloyatlarda ham
yetishtirish mumkin. Uni yer ustki qismi 6 gradusli sovuqqa ham bardosh bera
oladi. Tuganagi muzlagani bilan erib yana o z holiga kelishi mumkin. Topinambur
ʻ
boshqa madaniy o simliklarga
ʻ nisbatan O zbekistonning ʻ barcha tuproq iqlim
sharoitlarida (sho rlangan yerlardan tashqari)
ʻ moslanuvchandir.
Topinambur almashlab ekish tizimida juda ehtiyotkorlik bilan
joylashtirilmasa va yerda necha yil o sishi
ʻ hisobga olinmasa, u o zidan ʻ keyin
ekiladigan o simliklarga
ʻ begona o tlar ʻ kabi katta zarar yetkazishi mumkin.
Topinambur bir yerda 10 yil, hatto 40 yilgacha o stirilganligi
ʻ to g risida ʻ ʻ
ma`lumotlar bor. Lekin bir yerda 3-4 yil mobaynida yetishtirishni tavsiya qilinadi.
Topinamburdan bo shagan yerlarga beda ekilsa, u yil davomida 5-6 marta o rilishi
ʻ ʻ
natijasida yer nokidan o sib chiqqan nihollar yo qotiladi va yer undan tozalanadi.
ʻ ʻ
Topinamburga ishlatiladigan agrotexnik tadbirlar kartoshkaning ishloviga juda
yaqin turadi [31].
Topinambur ekiladigan yerlarni kuzda shudgor qilishdan oldin gektariga 30-
40 tonna go ng va 40 kg dan fosfor o g iti berib 27-30 sm chuqurlikda haydab
ʻ ʻ ʻ
qo yiladi.
ʻ Yer nokining 25-50 grammlik tuganaklari ekiladi. Uni kesib ekilsa
hosildorligi 25-30 foizga kamayib ketishi mumkin. Agar tuganak juda yirik (70-80
g) bo lsa, uni ekishdan oldin kesib ekilgani ma`qul. Kesilgan tuganaklarni faqat
ʻ
bahorda ekishni tavsiya qilinadi. Kuzda ekilsa undan rejalashtirilgan hosilni olish
mumkin bo lmaydi.
ʻ Bir gektar maydonga 50-60 ming tuganak yoki 0,6-2,0
tonnagacha urug ekiladi.
ʻ
Topinambur yetishtiriladigan iqlim sharoitiga ko ra ikki muddatda fevral
ʻ
oyining oxiri-martning boshlanishida va oktabr oxiri - noyabr boshida ekiladi.
Ekish chuqurligi ekilayotgan tuganak hajmiga bog liq
ʻ bo lib, ʻ u 5-12 sm
chuqurlikda 70 x 35 x 40 sm sxemada ekiladi. Ekilgandan so ng nihollar ko karib
ʻ ʻ
chiqqunicha yer bir-ikki marta boronalanadi. Nihollar to liq ko karib chiqqandan
ʻ ʻ
keyin har sug orishdan so ng ko chat oralari kultivatsiya qilinadi. Agar begona
ʻ ʻ ʻ
o tlar ko payib ketgan bo lsa qator oralari chopiq qilinadi. Topinambur tuproq
ʻ ʻ ʻ
tarkibidagi oziqa elementlarni ko proq
ʻ talab qiladi. Uning bir tonna hosili](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_14.png?v=1)
![15
tuproqdan 3 kg azot, 1,5 kg fosfor va 4,5 kg kaliy elementini olib chiqib ketadi
[10].
Topinamburni o g itlashʻ ʻ eng muhim agrotexnik omillardan hisoblanadi.
O simlik azot va fosfor o g itiga ancha talabchan. Topinambur ekilayotgan azotli
ʻ ʻ ʻ
o g itlarning 15-20 foizini va fosforli o g itlarning qolgan 20-25 foizini, o simlik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
unib chiqqandan keyin azotli o g itlarning 30 foizini, shonalash davrida esa 50
ʻ ʻ
foizini solinadi. Kaliyli o g itlarni
ʻ ʻ hammasini yer haydash oldidan solinadi.
Umuman mavsum davomida topinambur ekilgan yerlarga gektariga 120-150 kg
azot, 70-80 kg fosfor va 60 kg kaliy o g iti
ʻ ʻ bilan oziqlantirish tavsiya etiladi.
O simlikni
ʻ oziqlantirish sug orishdan ʻ oldin oshiriladi. Vegetatsiya davomida
topinambur 8-10 marta sug oriladi. O suv davri 120-200 kun bo ladi. Topinambur
ʻ ʻ ʻ
hayotining ikkinchi va uchinchi yili u o sayotgan yerni erta bahorda 2-3 marta
ʻ
borona qilish bilan boshlanadi. Ikkinchi va uchinchi yili topinambur o simligi
ʻ
ko payib ketadi, shuning uchun qator orasi kultivatsiya qilinadi, o g itlanadi va
ʻ ʻ ʻ
undagi ortiqcha o simliklar olib tashlanadi. Topinamburni faqat tuganagidan emas,
ʻ
poya qalamchalaridan ham ko paytirish mumkin. Topinambur poyasi O zbekiston
ʻ ʻ
sharoitida oktabr oxirida, tuganaklari esa noyabr oxirida silos yig adigan
ʻ
kombaynlar bilan yig ishtiriladi.
ʻ Tuganak hosilini yig ishtirish ʻ qish fasligacha
davom etadi. Topinambur oq chirish kasalligi bilan zararlanadi, undan tashqari
simqurt, may qo ng izi va sholg om kanalari uni zararlaydi. Ularga qarshi anabazin
ʻ ʻ ʻ
sulfat sepilishi kerak [31].
Yer nokning yem, sabzavot, sanoat va dorivor xususiyati uning kimyoviy
tarkibiga bog liqdir. Yer nok bioenergetik o simlik bo lib uni oziq-ovqat, dorivor
ʻ ʻ ʻ
va texnik mahsulotlarga aylantirish mumkin. Uning ildiz mevasida uglevodlar
ko pligi sababli masalan inulin (15-35% gacha) uni fruktozaga aylantiriladigan
ʻ
xomashyo, siroplar olish, sharbat, shira, marmelad, un ham olish (dietik non
tayyorlanadi) da qo llaniladi.
ʻ
Topinambur (yer nok) kletchatka tutadi va katta miqdorda ma’danli
elementlarga ega, shu jumladan, temir, marganes, kalsiy, magniy, kaliy, natriy.](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_15.png?v=1)
![16
Topinambur tuproqda faol kremniyni akkumulyasiya qiladi va hisoblanganda
ildizpoyasidagi miqdori 8 % (quruq massa bo yicha) to g ri keladi. Undagi temir,ʻ ʻ ʻ
kremniy va rux miqdori kartoshka, sabzi va lavlagidan yuqoridir. Topinambur
kartoshkalarida oqsillar, pektin, aminokislotalar, organik va yog
ʻ kislotalar
aniqlangan. Pektin moddalari topinamburda 11% (quruq modda massasiga
nisbatan aniqlangan). Vitamin B
l , B
2 , C miqdori bo yicha topinambur kartoshka,
ʻ
sabzi va lavlagiga qaraganda 3 marta ko pdir. Boshqa mevalarga, sabzavotlarga
ʻ
qaraganda topinamburning farqi uning kartoshkasida oqsil (3,2 % gacha quruq
massaga nisbatan) uchrashidir. Ushbu o simlik polivitaminli hisoblanadi. Yer ustki
ʻ
qismidagi vitamin yer ostki qismidagi - kartoshkasidagidan ko p. Shuningdek,
ʻ
undagi vitamin C miqdori oddiy kartoshkadagidan 5 barobar bisyor. Topinambur
kartoshkalarining vitamin tarkibi, mg % quruq massaga nisbatan quyidagicha: C-
98,1-108,1; B
l -1,2; B
2 -4,0-7,9; B
3 -2,4-8,8; B
5 -0,2-0,9.
Topinambur ruscha nomi "zemlyanaya grusha", o zbekchasiga "yer nok".
ʻ
Topinamburning vatani Shimoliy Amerika hisoblanadi. U birinchi bo lib 1605-
ʻ
yilda Leskabo sayohatchisi tomonidan Yevropaga olib kelingan. Uni non, pishirib
qo llash
ʻ mumkinligi, hayvonlar to yimli ʻ yemi bo lgani ʻ (gulidan tomirugacha)
hammani qiziqtirgan, Rossiyaga XVIII asrda kirib kelgan. Yer nok ko p yillik
ʻ
bo lishiga qaramay bir yillik shakllari ham qo llanilayapti, bundan maqsad ildiz
ʻ ʻ
mevasining kattaligini kamaytirmaslikdir. Bir maydonda yer nok 3-4 yil o stirilishi
ʻ
mumkin, keyin boshqa yerga ko chirish kerak. Bir to p yer nokdan 2 kg gacha
ʻ ʻ
mevasini olish mumkin [18; 20].
1911-yilda V.I. Kozlovskiy yernok haqida "Bu yagona o simlik,
ʻ
o stirilayotganda
ʻ mehnat katta qilmaganda ham hosil beradigan, sovuq, quruq,
yomg irsiz, yomon yer yoki kuchsizlangan yerda ham o suvchi, o g itsiz, bir yerda
ʻ ʻ ʻ ʻ
o n yillab o sadigan, umuman o ziga e’tibor talab qilmaydigan, qishga kelib uni
ʻ ʻ ʻ
yerdan kovlamaslikga ham rozi yagona o simlikdir. Bu bir so zda, ideal
ʻ ʻ taqdir
yuborgan slavyanlar uchun o simlikdir"
ʻ deb ta’rif bergan.](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_16.png?v=1)
![17
Yer ustki tuzilishi ko proqʻ kungaboqarga o xshash, ʻ bo yining ʻ balandligi 3-
4 metr, barglari tuxumsimon, cho zinchoq,
ʻ uchi o tkir, ʻ chetlari nishli, pastki
barglari qarama - qarshi, yuqori barglari ketma -ket joylashgan. Gul to plami -
ʻ
savatcha bo lib,
ʻ diametri 2-5 sm, gullari poyaning eng yuqorigi qismida
joylashadi. Bir to p
ʻ o simlikda 30-50 ta savatcha bo ladi. Yer ʻ ʻ noki chetdan
changlanadi. Mevasi - urug , kungaboqar pistasidan maydaroq, 1000 donasining
ʻ
vazni 7-9 g. Janubiy mintaqalarda urug lari pishib yetiladi. Ildizi popuk
ʻ ildiz,
yaxshi shoxlangan. 2 m chuqurlikkacha kirib boradi. Shoxlari yer ustki va yer osti
bo ladi, stolonlari yer ostki shoxlanishi deyilib, uzunligi 8-40 sm gacha bo ladi.
ʻ ʻ
Stolonlari qancha katta bo lsa,
ʻ tuganaklari shuncha zich bo ladi. ʻ [19].
Biologik xususiyatlar. Tuganaklari bemalol qishlab chiqadi, sovuqdan yer
ustki qismi nobud bo ladi.
ʻ Tuganaklari tarkibida inulin va uglevodlar bo lganligi ʻ
uchun sovuqqa chidamli bo ladi. Yer noki iqlimning sovuq va issiq bo lishiga
ʻ ʻ
moslashadigan ekindir.
Yer uski poyalari qisqa muddatli past haroratga (-80 o
C), tuganaklari esa -12
o
C ga chidaydi, qor tagidagi tuganaklar 30-35 o
C past darajaga yaxshi bardosh
beradi. Harorat 40-42 o
C darajada issiq bo lganda ham yaxshi o sib rivojlanadi.
ʻ ʻ
Urug lar unib chiqqanidan
ʻ pishib yetilgunicha ertapishar navlar uchun 2000 o
C ,
erta va kechpishar navlar uchun 2500- 2800 o
C harorat kerak bo ldi. Yorug likga
ʻ ʻ
talabchan emas, shuning uchun uni zich qilib ekish ham mumkin. Qisqa kunli
o simlik.
ʻ Yorug lik kam bo lgan ʻ ʻ bulutli mintaqalarda yer nokning yer ustki
poyasi ko proq
ʻ bo ladi. ʻ
Namga talabi . Yer noki baquvvat rivojlangan, ildizlari evaziga
qurg oqchilikka
ʻ o rta ʻ chidamli, tuganaklar hosil bo lish ʻ davrida tuproqda nam
qanchalik ko p bo lsa , shuncha ko p hosil beradi. Bu davr o simlik uchun kritik
ʻ ʻ ʻ ʻ
davr hisoblanadi.
Tuproq va ozuqa moddalariga talabi. Yer noki biologik xususiyatiga ko ra
ʻ
tuproqqa mutlaqo talabchan emas, faqatgina o ta
ʻ sho rlangan ʻ va botqoqlangan
tuproqlarda o sa
ʻ olmaydi. Uning uchun qumloq tuproqlar eng yaxshi tuproq](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_17.png?v=1)
![18
hisoblanadi. Yer noki kartoshka va lavlagiga qaraganda tuproqdan ko pʻ ozuqa
moddalarini o zlashtirib oladi. 100 s ga ko k poya uchun o simlik tuproqdan 30 kg
ʻ ʻ ʻ
N, 12-14 kg P
2 O
5 , 45 kg, K
2 O, 100 s tuganak uchun 20-25 kg va P
2 O
5 7-9 kg K
2 O
o zlashtiradi.
ʻ Yer noki tuproqdan ozuqa moddalarini ko p ʻ o zlashtiradi, ʻ unga
o sish davrida mineral va organik o g itlarini ko plab berish kerak.
ʻ ʻ ʻ ʻ O sish ʻ davri
navlariga qarab 120-140 va 180-200 kundan iborat.
Yer noki bir joyda 5-10 yil turishi mumkin, ammo har yili mineral o g itlar
ʻ ʻ
bilan qayta o g itlab turish kerak. Yer noki odatda bahorda keng qatorlab ekiladi.
ʻ ʻ
qatorlar orasi 60-70 sm, tuganaklar orasi 20-30 sm bo ladi, bir gektarda tup soni
ʻ
50-55 ming tup bo lishi
ʻ kerak. Ekish tuganaklar orqali amalga oshiriladi,
tuganaklar kata bo lsa kesib ekiladi. Tuganaklar hajmi 40-50 g bo lsa, me yor
ʻ ʻ ʼ
hisoblanadi, ekish me’yori 8-10 s, ba’zan 20 sentner tuganak sarflanadi [31].
O simlikning bo yi 12-15 sm bo lganda o g it berib kultivasiya qilinadi va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jo yak olinadi. O zbekistonda chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo jaliklarida
ʻ ʻ ʻ
yer nokini ekib o stirish, kam xarajat qilib, ko p mahsulot olish demakdir. Yer
ʻ ʻ
ustki ko k
ʻ poyasi yer ostki tuganaklar chorva mollari tomonidan xush ko rib ʻ
iste’mol qilinadi. Bu ekinni eng kambag al, tashlandiq joylarga ekish kerak. Bu esa
ʻ
bir necha yil davomida chorva mollariga ozuqa sifatida asqotadi.
Yer nokning organlari ozuqa moddalarga boy bo lgan
ʻ vaqtida yig ib ʻ
olish samaralidir. Uning gullarini asosan sentabr-oktabr oylarida yig ib
ʻ olinadi
va quritiladi. Tugunagini esa kech kuzda yig ib
ʻ olinadi. Poya va bargini
bahorda ozuqa moddalar poyaga o tgan
ʻ vaqtda yig ib ʻ olinadi.
Yaponiya, AQSh, Kanada, Gollandiya, Germaniya, Belgiya, Vengriya va
boshqa mamlakatlarda tibbiyot xodimlari unga katta e tibor qilmoqdalar.
ʼ Italiya,
Angliya, Gollandiya, Franziya kabi mamlakatlarda manzarali o simlik sifatida ham
ʻ
ekiladi.
Masalan, yer nok tugunagida 19-30% inulin , 2-3% protein, 1-2,5% oqsil,
0,5-1% yog , 1-1,5% kletchatka, AEM (Azot tutmagan ekstraktiv moddalar) - 15-
ʻ
25%, kul 1-2,5% ni tashkil etadi. Yashil massasida esa 26-29% quruq moddalar,](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_18.png?v=1)
![19
2,5-3,5% protein, 2,5-3% oqsil, 0,32-0,58% yog , kletchatka 3,5-5,l%, AEM(Azotʻ
tutmagan ekstraktiv moddalar.)-96,3-21,6%, kul-2,l-2,7% ni tashkil etadi. 100 kg
ozuqa massasida 26,6-30,6 ozuqa birligi mavjud bo lib,
ʻ bu silos bo ladigan ʻ
makkajuxori va kungaboqarning sut shiraga to lish fazasidagi ko rsatkichlardan
ʻ ʻ
ancha yuqori [8] .
Topinambur (yer nok) sug oriladigan yerlarda bir gektardan, agrotexnika
ʻ
qoidalariga rioya qilib o stirilganda, navlar to g ri tanlanganda 800-900 sentner
ʻ ʻ ʻ
silosbop ko k massa 250-300 sentner qimmatbaho tugunak hosilini beradi. Uning
ʻ
oziqabop silos tarkibida 24 oziqa birligi, 100 kg tugunagida 30 oziqa birligi
saqlanadi. Uning tugunaklarida shifobaxsh inulin mavjudligi ahamiyatlidir. Kuzda
terilgan tuganaklar yomon saqlanadi, shu sababli kerak bo lganda qazib olinsa
ʻ
bo ladi. Yer ostida 40 gradus sovuqda ham saqlanadi. Yengil muzlash bo lganda
ʻ ʻ
ustki qismi poyalari kesiladi lekin bir qismi qolishi kerak chunki u tuganakni
ozuqalaydi. Bahorda kovlab olingan tuganaklarda vitaminlar saqlangan bo ladi.
ʻ
Amerikada yer nok ekish almashinish ekinlariga kiritilgan. Birinchi yili yer nok
ekiladi, keyingi yili xashaki no xat,
ʻ shunda u va yer nok qoldig i ʻ hayvonlar yemi
uchun yig ib olinadi, uchunchi yili bug doy yoki javdar ekiladi, keyin kartoshka,
ʻ ʻ
keyin arpa, bug doy
ʻ yoki suli ekiladi. Keyin hammalari qaytariladi.
Bundan tashqari ekilmayotgan, tashlandiq yerlarda ekish mumkin. Chernobil
AES ning 30 kilometrli zonasida ekish mumkin. Ko rsatilganki yer nok radioaktiv
ʻ
moddalarni yutib olmaydi. Yer nokda fotosintez jarayoni 10 marta yuqoridir,
boshqa o simliklarga nisbatan. Havoni kislorod bilan to ydiradi, ekologik muhitni
ʻ ʻ
yaxshilaydi. 25 gektar yer nok 125 gektar ekinlar boshqa o simliklar bilan tengdir.
ʻ
K.A.Timiryazev yer nokni intensiv dala ekini hisoblagan, u havodan uglerodni
yutib oladi ( o rmon o simliklardan ikki marta effektivdir) va kislorod ajratadi. Shu
ʻ ʻ
sababli sanoat markazlari atrofida uni ekish qo riqlash zonalariga keltiradi [25; 26].
ʻ
Eng muhimi kartoshka atrofida yer nok ekilsa u kleshevina va tlyani kartoshka
virus kasallarini haydaydi va hosildorlikni oshiradi.](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_19.png?v=1)
![20
Rossiyada Maykop sinov stansiyasida yer nokning 271 sortli yig masiʻ
mavjud, ular yovvoyi, primitiv va madaniylashtirilgan tiplaridir. Bargi, poyasida
4% triptofan va leysin aniqlangan. 1 killogram yashil massada 60-130 mg karotin
aniqlangan.Kul elementlar ichida ko proq
ʻ Ca, Mg, Fe ucragan. 1 kg yashil
massasida 5,9 gramm Ca va 3,4 g magniy aniqlangan
Organik kislotalar o simlik ontogenezida 8 dan 12% quruq barg og irligida
ʻ ʻ
mavjud. Yer nok barglarida organik kislotalar faqat di- va trikarbon kislotalar
Krebs markazidagidan tashqari polioksikislotalar uchraydi, ular shakarlarning
birlamchi oksidlanish kislotalari hisoblanadi. Di- va trikarbon kislotalar o smalarda
ʻ
va barglarida olma, fumar kislotalar, hamda oz miqdorda limon va qahrabo
kislotalar yer nokda topilgan.
Topinambur qandli diabet pankreatit, ichaklarni yallig lanishi va gipertonik
ʻ
kassaliklarga davodir. Odam organizmiga tushgan topinambur nitratlar shlaki,
toshlarni, tuzlarni eritib meyorga tushiradi. Yegulik tomonidan topinambur
kartoshkadan qolishmaydi. Yer nok ta’mi yong oqga o xshash, ozgina kashtanni
ʻ ʻ
ham eslatadi, tuzilishi rediskani eslatadi. Uni tozalash oson emas: pichoq bilan
qalin yuqori qismi kesiladi, yaxshisi terini tozalaganda xuddi yosh kartoshkaga
o xshab tozalash kerak, yoki oldindan tuganakni skvorodkada
ʻ blanshirovat qilish
kerak [29] .
Yashil massasini maydalab quritilgan holda davolashga ishlatiladi: xom
xolda, hamda pishirilgan holda ishlatiladi. Qishda mevalarni o rada saqlanadi. Yer
ʻ
nok o simligining
ʻ shifobaxsh xususiyati kuchli undan dori-darmonlar ishlab
chiqarilgan. Yer nok o simligidan hindularni irokez qabilasi to yimli ovqat o rnida
ʻ ʻ ʻ
ko rgan va undan ko p foydalanilgan. Yernokni Vavilov o simligi deyiladi, chunki
ʻ ʻ ʻ
uni shofobaxsh xususiyatini ochib bergan. Vavilov yernok ustida ko p ishlarni
ʻ
amalga oshirilgan va u haqida quidagi malumotlar bor. Kungaboqarning alohida
turiga kiruvchi, pistasiz, lekin hosili yovvoyi kartoshkasi bor o simlikni Vavilov
ʻ
Shimoliy Amerikadan topgan edi. Ushbu o simlikdan irokez urug i foydalanganlar,
ʻ ʻ
ular jismonan baquvvat, haqiqiy jangchilar bo lishgan.
ʻ Ular kam kasal bo lishgan. ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_20.png?v=1)
![21
Uzoq yashagan. Irokez urug ining xotinlari ko p bolalar tug ib, intim xayotlarniʻ ʻ ʻ
tushungan holda yashab ushbu o simliklardan ko p istemol qilishgan. Bu o simlik
ʻ ʻ ʻ
kartoshkaga o xshab ularni ochlikdan saqlagan, uni yetishtirish oson, hosildorligi
ʻ
kartoshkaga qaraganda bir necha bor yuqori bo lgan. Bir marta ekilgan besh yil
ʻ
daviomida hosil beraveradi. Yer tanlamaydi, chopiq qilinmaydi. Bir tubidan bir
paqir hosilni yig iladi. Lekin po sti yupqaligi sabablb u tez chiriydi, muzxonada
ʻ ʻ
saqlash kerak.Yoki hosil yig ilgandan so ng uni quruq konsentratga ayilantiriladi u
ʻ ʻ
ikki yil davomida o z xususiyatlarini yo qotmay saqlaydi.u nafaqat ajoyib oziq-
ʻ ʻ
ovqat, balki davolavchi substansiyadir. Unda rekord miqdorda organizm yengil
hazm qiladigan organik kremniy, osmiy, magniy va ko plab
ʻ miqdorda
mikroelementlar, aminokislotalar va vitaminlar borligi aniqlangan. Konzentrat
istemol qilinganda qonning T-limfozitlari kattalashgan, u esa organizmda
imunitetni ta’minlaydi, insonda hayotga havas uyg otadi [26].
ʻ
Tomirlarni mustahkamlaydi, uni elastikligini oshiradi, muntazam qabul
qilinganda organizmning qon sistemasi yigirma yilga yasharadi. Yernok me’da-
ichak kassaliklari, siydik yo llarini,
ʻ yuqori nafas yo llarini ʻ normallashtiradi
Yer nokda kraxmal bo lmagani
ʻ uchun uning qaynatilgan, pishirilgani
ahamiyatlidir. Yer nok tarkibida xujayrada sharbati kattadir, ular muzlashdan
saqlaydi, kuchli sovuqlarga chidaydi. Bir dona ildiz mevasi bir joyda 40 yilgacha
o sishi mumkin.
ʻ
Poyalari mollarga yemdir. Topinambur yilda 131,2t/ga, ildizpoyasi 160t/ga
bo lishi ma’lum.Har bir ildizda 15-30 ta har xil o lchamli va shaklli tuganaklar bor,
ʻ ʻ
har bir tuganakda 8 dan 12 tagacha ko zlar bor, ulardan bahorda o smalar paydo
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
Topinambur yot o simliklar qiyoq o t, pirey va boshqalarni yerdan siqib
ʻ ʻ
chiqaradi. Ildizpoyasidan l00 kg dan 9-10 kg fruktoza olinadi, shakar lavlagisida
esa 4-6 kg chiqadi, spirt olinganda 7-8 1/s, bu shakar lavlagisi, kartoshka,
bug doyga
ʻ qaraganda 1,5-3,5 marta ko pdir. ʻ Ko k ʻ massasi l000 s/g, ildizpoyasi
400 s/ga. 1 z ko k
ʻ massasi 25-30 yem birl. Ko k samoni ʻ topinamburda (82%), qizil](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_21.png?v=1)
![22
bedada (70%), xashaki no xatʻ (66%), ajriq bosh, qoraqiyoqda (64%),
yo ng ichqa,bedada
ʻ ʻ (57%). Yer nokning yem, sabzavot, sanoat va dorivor
xususiyati uning kimyoviy tarkibiga bog liqdir.
ʻ
1.2.2. Topinamburda uchrovchi saxaridlar va ularni o ziga
ʻ xos
xususiyati
Inulin - topinambur o simligida ko p miqdorda uchraydigan yagona tabiiy
ʻ ʻ
polisaxarid, asosan 95% fruktoza zanjiridan iborat. Medada inulin to la xazm
ʻ
bo lmaydi,
ʻ bir qismi kislotali muhitida kichik fruktoza zanjirlariga va ayrim
fruktoza molekulasiga parchalanadi,ular qon tomirlariga o tadi.
ʻ Inulin kishi
organizmiga tushishidan boshlab, organizmdan chiqquniga qadar foydali
xususiyatlarini namoyon qiladi. Me’da-ichak traktiga tushishi bilan inulin xlorid
kislota va fermentlar ta’sirida ayrim fruktoza molekulasiga yoki kichik fruktoza
zanjirlariga parchalanadi, ular esa qon oqimi ichiga o tadi. Qolgan parchalanmagan
ʻ
inulin organizmdan chiqib ketayotganda unga kerak bo lmagan moddalar masalan
ʻ
og ir
ʻ metallar, radionuklidlar, xolesterin kristallari, to yingan ʻ yog lar, ʻ har xil
toksik kimyoviy moddalar qaysiki ular organizmga ovqat bilan kirgan yoki kasallik
keltiradigan ichakda yashovchilari faoliyatidan hosil bo lgan
ʻ bo lishi ʻ mumkin
ularni u bog lanib
ʻ olib chiqib ketadi.Inulin ichakning siqilib kengayishini
rag batlantiradi va shu hisobida undagi
ʻ shlak, qayta ishlanilmagan ovqatlar va
zaharli moddalarni chiqib ketishiga sababchi bo ladi [33].
ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_22.png?v=1)
![23
1.2-rasm. Inulinni kimyoviy strukturasi
Antitoksik effekt inulinda topinamburda uchragan kletchatka hisobida ham
sodir bo ladi.Ichakga parchalangan kichik fruktoza zanjirlari hamda qondagilariʻ
antitoksik tozalash funksiyasini bajarib borib , yot va zaxarli organizmda hosil
bo lgan
ʻ yoki tashqaridan kirgan kimyoviy moddalar bilan bog lanib ʻ
zaxarsizlantiradi. Inulin ichakdagi disbakteriozda kerakli moddalarni ko payishiga
ʻ
muhit bo la
ʻ oladi.Shu vaqtning ichida ko pgina ʻ mineral tuzlar, ayniqsa kalsiy
adsorbsiyalanishi oshadi, qonda xolesterin miqdori kamayadi, kanserogen va
chiriydigan moddalar ham yo qotila
ʻ boshlanadi.
Yer nok qonda shakar miqdorini kamaytiradi va ko rishni
ʻ qaytarish
yaxshilashga yordam beradi. U qari odamlarga , kamqonlilarga va ateroskleroz,
gipertoniya, yomon ko rayotganda,
ʻ sistitda, sil, leykoz, anemiya, semirganda,
revmatoid artritda, umurtqa osteoxondrozid, koksartroz, tomirlar deformasiyalash
osteoartrozda va boshqa kasallarda foydalidir.
Qand diabetining yengil shakllarida, hamda sog lom
ʻ kishilarda diabetga
moyillik bo lganda shakarni kamaytiruvchi o simlik preparatlaridan foydalanish
ʻ ʻ
foydalidir. Mana shu vazifani yer nok bajaradi. U xujayra bilan boy, yengil hazm
bo ladigan uglevodlar miqdori oz va fantastik makro- va mikroelementlar , organik
ʻ
kislotalar, vitaminlar to plamiga egadir. Bu o simlik aniq gipoglikemizirlaydigan
ʻ ʻ
xossalarga ega, ya’ni qonda shakar miqdorini ozaytiradi. O rta va yengil diabet
ʻ
kasalida yer nok preparatlarini qabul qilish bu kasallarning "inulin ignasi" dan
qutiltiradi [35].
Topinamburni 200 ta kasallik davosi deb bejizga aytishmagan.
Dorixonalarda yer nok konsentrati, oziqa inulin preparatlari quyidagi kasallarni
davolaydi: ateroskleroz, poliartrit, taxikardiya, gipertoniya, yurak ishemik kasali,
tromboflebit, anemiya (kamqonlik), shamollash kasallari, sistit, pielonefrit, xronik
gastrit va me’da-ichak yazva kasali, ich qotishlar, intoksikasiya, osteoxondroz,
radikulit, podagra, husnbuzar toshma, yiringli yaralar, furunkulez, kuyganda,
kosmetik nuqsonlarda (teri quruqligi, qurishgan, ajinlar).](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_23.png?v=1)
![24
Hamma vaqt yer nok asosidagi ozuqa qo shimchalariʻ organizmning
immunitetini oshiradi, mehnat qobiliyatini va hayotga havasni yuqori qiladi, stress
va yangi hosil bo lish
ʻ (opuxol) oldini oladi, intoksikasiya (zaharlanganda) va
nurlanganda organizmning reabeletasiyasiga yordamlashadi. Rossiyada
sotilayotgan inulin va yer nok konsentrati preparatlari qonda shakarni ozaytiradi,
xolesterin, trigliserid, lipoproteidni ham ozaytiradi, uglevod va yog almashinishini
ʻ
normallaydi, antitoksik ta’sirga ega [11].
Yernok tuganagini har kunlik ovqatda qabul qilish harakat hajmini oshiradi,
tomirlar qotib qolishini oldini oladi, og riq ta’sirini kamaytiradi, kasal faolligini
ʻ
oshiradi. Inulin un shaklida topinamburdan olinib ko pgina
ʻ AQSh va
Yevropadagi aralashtirilgan probiotiklar sifatida kasalliklarning oldini olishda
qo llanilmoqda.Inulinning
ʻ oziq-ovqatga qo shimcha ʻ sifatida qo llaganda ʻ u
vitaminlar sinteziga foydali, immun qo rriqlash
ʻ sistemasi ishini yaxshilaydi.
Hayvondagi tajribalarda shishga qarshi faolligi inulinda aniqlangan.
Inulin ichak devorlari tamonidan ovqatdan glyukozani yutishini kamaytiradi
.Xoxlovchi sog
ʻ odamlar har kuni 9-gramdan inulin berganda , qaysiki
bifidobakteriyalar miqdori kattaligi inulin berish ta’sir qilmagan , qaysiki
bifidoflora oz bo lganida
ʻ ichak tamonidan mikro organizmlar miqdori keskin
oshgan .Shu vaqtni o zida har hil meniral tuzlar adsorbsiyasi ko paygan , ayniqsa
ʻ ʻ
kalsiyni,qon zardobida xolisterin miqdorini kamaytirgan , konseragen va chirigan
moddalarni kamaytirgan [17].
Inulin un shaklida yernokdan tayyorlangan,AQShda va Yevropada
qo llaniladigan kombinirlangan probiotik keng foydaliniladi proflikattika uchun va
ʻ
ko pgina
ʻ kasallarni davolash uchun ishlatiladi .Inilin oziq ovqatga qo shiladi ʻ
vitaminlarni sintezlaydi va immun qo riqlash
ʻ mexanizimini aktivlaydi.
Fruktoza topinamburning asosiy tarkibiy qismidir. Uning miqdori terish
vaqtiga qarab o zgarishi mumkin. Tomir va tugunakdagi biokimyoviy jarayonlar
ʻ
natijasida fruktoza inulindan hosil bo ladi.
ʻ Fruktoza - dietik shakar, u glyukoza](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_24.png?v=1)
![25
qatnashgan jarayonlarda qatnashishi mumkin va insulin yetishmayotgan vaqtida
o rniniʻ bosishi mumkin.
Fruktozaning empirik formulasi C
6 H
12 0
6 bo lib, molekulyar massasi 180 ga
ʻ
teng. Fruktoza tabiatda D-formada keng tarqalgan (meva va sabzavot shakari, D-
arabinoza-geksoza). Fruktoza birnechta tautomer formalarga ega: ochiq keton,
tsiklik va -D-fruktofuranoza va boshqalar., ular suvli eritmada bir-biriga o tib
ʻ
turadi. Fruktoza rezorzin va xlorid kislota bilan qizdirganda qizil bo yalish bo ladi
ʻ ʻ
(Selivanov reaksiyasi), mochevina bilan esa ko k, barbitur va tiobarbitur kislotalari
ʻ
bilan qizg ish ranglar hosil qiladi. Fruktoza miqdoriy aniqlash uning rang hosil
ʻ
qilishiga asoslangan [18; 20].
Fruktoza erkin holda ko pchilik meva va sabzavotlarda aniqlangan, Fruktoza
ʻ
bilan eng boy manba bu pomidorlar, olma, asal (50%) gacha. Fruktoza o simlik
ʻ
oligosaxaridlari tarkibiga kiradi, shu jihatdan saxaroza, rafinoza,
oligosaxaridlardan staxioza va verbaskozalarni ko rsatishimiz
ʻ mumkin.
O simliklardagi zaxira polisaxarid inulin va bakterial asosli polisaxaridlar lenov
ʻ
ham fruktoza tutadi.
Fruktoza mevalardan, saxaroza va polisaxaridlarni gidrolizlab olinadi
(fruktozan, polifruktozanlardan), D-glyukozani ishqorlar ta’sirida epimerizaziyalab
ham fruktoza olingan. Fruktoza muhim oziqa shakar, uning shirinligi saxarozaga
qaraganda 1,5 marta, glyukozaga qaraganda 3 marta shirindir. Fruktoza organizm
tomonidan yaxshi hazm bo ladi
ʻ ayniqsa qandli diabet kasallarida foydali. 1,6-
difosfat fruktoza dorivor preparati shok holatda va yurak kasallarida qo llaniladi.
ʻ
Ozgina boshqacharoq holatni tipik ketozali strukturaga ega fruktoza
monosaxaridda ko ramiz. Fruktoza ikki siklik formuladan (piranoza va furanoza)
ʻ
ikkalasini ham hosil qiladi. Suvli eritmada u tautomer aralashmalaridan iborat
bo lib, bunda 15% gacha
ʻ β -furanoza formasi mavjud, ko pgina asiklik forma, ʻ
lekin asosan piranozit, tautomerdir. Kristall holatda β -D-fruktofuranoza ma’lum.
Tabiiy poliasetal gidroksilli hosilalari ko proq furanoza
ʻ strukturalidir.](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_25.png?v=1)
![26
1.3-rasm. Fruktozani kimyoviy strukturasi
D-Fruktoza. Meva qandi, erkin holda o simliklardaʻ aniqlangan, ko proq ʻ
shirin mevalarda, hamda asalda. U shakar qamishi qandida va inulin asosida
bo ladi,
ʻ uni gidrolizlaganda asosan D-fruktoza hosil bo ladi. ʻ
D-Fruktoza shirin ta’mli va achchitqilar ta’sirida achiydi. Suyuqlanish
harorati 1000 0
C atrofida. Suvli eritmalarda chapga buradi, shu sababli uni levulaza
deyiladi. Fruktozani sifat jihatdan aniqlashda uni boshqa birikmalar bo lganda
ʻ
qiyin eriydigan kalsiy gidroksid tuzi shaklida olinadi (C
6 H
12 O
6 .Ca(OH)
2 +H
2 O).
Aldoza va ketozalar aralashmasi (masalan glyukoza, fruktoza) miqdor jihatdan
aniqlash mumkin, suyuqlikni ikki qismga bo linadi, bitta qismini feling suyuqligi
ʻ
bilan, ikkinchisini NaIO
4 bilan oksdidlanadi. Feling suyuqlik aldoza va
geksozalarni oksidlaydi, NaIO
4 esa faqat aldozalarni. Shu o lchov farqiga qarab
ʻ
ketoza miqdori aniqlanadi [12].
Fruktooligosaxaridlar-glyukoza va fruktozadan iborat kichik zanjirli
aralashmadir. Fruktooligosaxaridlar ko pchilik
ʻ shtam bifidobakteriy yordamida
neytrallanadi, bunda ayrim laktobakteriyalarning foydasi mavjuddir.
Fruktooligosaxaridlardan foydalanganda ichakda mikrob statusi normallashadi va
ichakdan kalsiy va magniy ionlarining absorbsiyasi ko payadi.
ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_26.png?v=1)
![28
bargi va guli)
Dorivor choy Hayvonlar uchun yem:
pichan, senaj, silos, o tʻ
uni, yem xamir turishi Fruktoza siropi
Vanna uchun
balneologik maxsulot Spirt (etanol) Sellyuloza (karton, qog oz)
ʻ
Dorivor profilaktik
damlamalar har xil
konsentrasiyali Organik o g itlar
ʻ ʻ
(biogumus) Tayyor yonadigan briket
Biogaz Biogaz Biogaz
Yer nok bargi va poyalaridan gidrolizlangan sarflar hisobida o rtacha 160-
ʻ
170% sotuvdagi yem achitqilari hosil bo ladi, bunda 1 gektar haydaladigan yerdan
ʻ
5-6 marta ko p yem
ʻ oqsil oves yoki boshqa ekinlarga nisbatan hosil bo ladi. ʻ
Yer nok navlariga qarab 1 gektar yer ustki qismidan 2-5 tonna etil spirt olish
mumkin, u esa energiya manbasi hamda biogaz manbasiga aylanadi. Hisoblarga
ko ra yer nok yashil massasi va yer nok ildiz mevasi etanol va biogaz olish uchun
ʻ
arzon xomashyo hisoblanadi [5; 7].
Anaerob gidroliz ko rsatdiki yangi yoki siloslangan o simlik xomashyosidan
ʻ ʻ
480-680 litr biogaz 1 kilogram organik materialdan tarkibida 50-55% metan
bo ladi,
ʻ shunda 1 gektar ekindan 5000-6000 m 3
biogaz ajraladi.
1900-1992 yillarda Rossiyada selyuloza-qog oz
ʻ sanoatida yer nok ustki
qismidan sellyuloza pishirish boshlandi va keyin karton va yuqori qimmatli qog oz
ʻ
tayorlangan. Eng muhimi sellyuloza pishirishda eng kam kimyoviy reagentlar
sarfiga boradi va atrof muxit ifloslanishini kamaytiradi.
1988-2002 yillarda eng ko p
ʻ talabga sabab bo lgan ʻ usul bu quruq
maxsulotlarni yer nok ildizmevasidan olish bo lgan (xoka, un, konsentrat). 2002
ʻ
yilda Rossiyada 300 tonna porashok olinadi degan hisoblar bo lgan.
ʻ Eng yomoni](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_28.png?v=1)
![29
bu quritish masalalarini tadbirkorlar qilgan, iqtisodiy krizis vaqtida talab kamayishi
bunga salbiy ta’sir qilgan.
Yer nok ildizmevasidan quruq poroshok olish quyidagi usullari mavjud:
kriogen, sublimasion, liofil va isitib quritish. Eng sifatli bioximik ko rsatkichliʻ
xokalar asosan kriogen va sublimasion texnologiyada olingan, lekin bunda
maxsulot narxi issiq orqali quritishga qaraganda bir necha marta yuqori bo lgan.
ʻ
Issiq ishtirokida quritishni konveyer, kamera, stellaj shaklida, IQ nurlarni
quritish shkaflarda quritish usullari qo llab
ʻ oxirgi maxsulot yaxshi sifatli va
bozorbop narxda tayyorlash taklif etilgan, bunday texnologiyalar Rossiyada
ko pdir.
ʻ
Ko pgina
ʻ rivojlangan mamlakatlarda yer nokdan etil spirtini olish
texnologiyasi ishlab chiqilgan. Kartoshkaga o xshab yer nok ildiz mevasidan spirt
ʻ
olish mumkin. O rtacha 1 sentner yer nok ildiz mevasidan 8-9 litr spirt ajratilgan.
ʻ
Donli maxsulotlardan ( 1 gektardan 50 sentner) bo lganda
ʻ 1 gektardan dondan
1084 litr spirt olish mumkin, yer nok ( 1 gektardan 300 zentner) olinganda 2500
litr spirt olinadi. Yer nok spirtida likerlar tayyorlash mumkinligi isbotlangan. Yer
nok ustki qismi hayvonlar uchun yashil yem bo ladi, undan pichan, silos, spirtni
ʻ
haydash, o t uniga aylantirilgan. U yaxshi siloslaydi, absolyut quruq moddalar
ʻ
ichida 15-20% shakarlar mavjuddir [25; 26; 27].
Neft resurslar pessimistlar hisobida 20-25 yil ichida, optimistlar 50-70 yilda
tugaydi degan fikrlar mavjud. Shu sababli AQSH, Kanada, Braziliya, Avstraliya,
Tailandda bioetanol, biodizel yoqilg ilar qo llash ko paymoqda. Energiya bilan
ʻ ʻ ʻ
mamlakat ta’minoti davlat xafsizligi masalasidir, shu sababli o simlik
ʻ
maxsulotlaridan yoqilg i olishga katta etibor berilmoqda. Masalan 1 gektar yer nok
ʻ
maydonidan 11 tonna etil spirt olib benzinni almashtirish mumkin. Agar Ukrainada
3373 ming gektar yerga yani 10 qismni haydaladigan yerga yer nok ekilsa, undan
olingan tabiiy yoqilg i
ʻ tashqarida energo tashuvchilar keltirishni to xtadi. ʻ
Ayrim mamlakatlar yer nok asosida vino zavodlari ham bor. Chunki yer nok
ildizmevasi tarkibida oson achiydigan shakarlar ko pdir.
ʻ Uglevodlarning aylanish](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_29.png?v=1)
![30
koefisiyenti 80-95% ga teng. O rtachaʻ yer nok ildizmevasidan 7-8 litr/sentner
(ayrim holda 10 litr) hosil bo ladi, bu esa shakar lavlagisi, kartoshka, bug doydan
ʻ ʻ
1,5-3,5 marta kattadir. Yer nok ildizmevasidan olingan 1 litr spirtning tannarxi
kartoshka yoki donli o simlikdan yuqori hosildorligi hisobida yuqoriligi va kam
ʻ
sanoat xarajatligi bilan ajraladi. Agar donli o simliklar 30 sentner/gektardan bo lsa
ʻ ʻ
1 gektardan 650 litr spirt olish mumkin, yer nok ildizmevasi 300 sentner/gektardan
hosil berganida kamida 2500 litr spirt olinadi. Boshqacha hisoblanganda ildiz
mevadan chiqadigan spirt 5-7 tonna/ gektardandir.
Spirt olayotganda faqat ildiz mevasi emas, ko pgina redusirlaydigan uglevod
ʻ
tutuvchi yer nokning yuqori qismini ham qo llash
ʻ mumkin, bunda 3-4
tonna/gektardan spirt olinadi. Umumiy yer nokning to la olganimizda 1 gektardan
ʻ
10 tonna spirt olishimiz mumkin bo ladi [9,
ʻ 32].
Spirt haydaganimizdan keyin qolgan qoldiq-bardaga ham sotilishi mumkin.
Yer nok ildizi yoki pyuresidan qolgan barda tarkibida qoldiq shakarlar, mineral
tuzlar va oqsillar bo ladi.
ʻ Unda yaxshi hazm bo layotgan oqsil (90% umumiy ʻ
miqdoriga nisbatan), va yuqori to yimligi
ʻ bo yicha ʻ yemga aylanadi. Diffuzion
uslubda yoki katta bosimdagi ekstraksiyada oqsilni ko pi
ʻ pulpada qoladi, bu
qo shimcha maxsulotni yem sifatida qo llaniladi. Yer nok ildiz mevasining 100 kg
ʻ ʻ
dan 8-10 kg shakarlar olish mumkin,shakar lavlagisidan esa 4-6 kg olinadi.
Fruktoza-glyukozali sirop shakar (saxarozani) mevali sharbat va ichimliklar
olishda qo llash
ʻ mumkin. Fruktoza - glyukoza siropidan kvas olish ishlab
chiqilgan, unda kaloriya oz bo lgani uchun semirish va qand diabeti kasallarida
ʻ
qo llash
ʻ taklif etilgan.
Fruktoza-glyukoza siropini qo llash oziq ovqat sanoatida shakar (saxaroza)
ʻ
qo llashni ikki marta tushiradi va past kaloriyali mahsulotlar olinadi. Bunga sabab
ʻ
glyukoza va saxarozaga nisbatan fruktoza shirindir va fiziologik xossalari
yuqoridir. Fruktoza kishi organizmda glyukozaga o xshash
ʻ mexanizmda
o zgarmaydi
ʻ va shu sababli shakar diabetida 1g/kilogram og irligida ʻ qo llaniladi. ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_30.png?v=1)
![31
Fruktoza semiz kishilar tomonidan, hamda glukoza va galaktozaga moslashmagan
kasallarga foydalidir [19].
Rivojlangan mamlakatlarda shakarli moddalarning 80-85% fruktozaga
to g ri keladi. Shu sababli kristallik fruktoza va fruktoza-glyukozali sirop olishʻ ʻ
katta ahamiyatga ega, chunki 1 gektar ekilganda 6-12 tonna shakarli maxsulot olish
mumkin.
Kristallik fruktoza va FGS suvli, kislotali yoki ishqorli gidroliz, fermentativ
va dezintegral usullarda, ultrafiltrasiya (membran texnologiya), hamda to g ri
ʻ ʻ
mexanik lentali, vintli va pakpress yordamida presslab oladi. Bularning hammasi
hajm va maxsulot sifatiga talablar bo yicha
ʻ qo llanilishi ʻ mumkin.
Inulin olinishi o simlik xomashyoning fasldagi holati,
ʻ xomashyo saqlash
holi, sortiga qarab yuqorimolekulyar fruktanlar miqdoriga qarab, yig ilishi vaqtda
ʻ
va keyingi saqlash usuliga bog liq.
ʻ Hozirgi kunda yer nokni ildiz mevasini
sanoatda qo llash uchun oktyabrdan maygacha qayta ishlash uchun saqlash usullari
ʻ
topilgan.
Inulinni oldindan quritilgan ildiz mevasidan olish katta ahamiyatga ega. Bu
esa yil davomida undan maxsulot olishga sababchi bo ladi. Ekstraksiya vaqtida
ʻ
eritmaga oqsil bir qismi o tmaydi,
ʻ kolloid moddalar ham, bu esa maxsulotni
tazalashga yengillashtiradi. Quruq to qimalardan
ʻ inulin olish xuddi yangi
xomashyodan olinganga o xshaydi.
ʻ Polimerlash darajasi bir xildir.
Rossiyada yer nokdan pektin va inulin olish uchun kompleks texnologiya mavjud.
Yuqori miqdordagi quruq moddalar, yaxshi uglevod va vitamin ta’minlangan, oz
miqdorda xujayra tutgan, yashil massa turgan yer nok yaxshi yem xashak
qimmatligiga ega. Sibir sharoitida 100kg yashil massa 20-25 yem xashak birlikga
ega. Bu 1,5-2 marta ko p to yimli yashil massa kungabaqarga nisbatan yer nokda
ʻ ʻ
bor. 1 kilogramm ildiz mevasida 0,23-0,29 ozuqa birligiga ega. Yer ustki qism
o simlikni va ildiz mevasi 200-300 sentner ozuqa birligiga 1 gektardan va 12-16
ʻ
sentner 1 gektarda hazm bo ladigan protein mavjud. Yer nok ozuqa birligi chiqish
ʻ
bo yicha
ʻ 2,9-7,9 marta ortiq, hazm bo luvchi ʻ protein bo yicha ʻ 1,6-5,9 marta ko p ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_31.png?v=1)
![32
makkajuxori, bir va ko p yilli o tlar, kartoshka bo yicha ko pdir. Sibir uchun aprel-ʻ ʻ ʻ ʻ
iyunda ko k
ʻ yemlar va yangi ko klar ʻ qolmaganda, omborlardan yoki bahorgi
kovlab olingan ildiz mevalar ajoyib ozuqa bazasi hisoblanadi. To yimligi bo yicha
ʻ ʻ
yer nok qullayotgan beda va makkajuxoridan yuqori hisoblanadi. Hayvonlar yer
nokni boshqa o t o simliklariga qaraganda sevib yeydi to g ridan to g ri, hamda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
silos va senaj holda ham. Shu vaqtda og irligi oddiy yem berganga qaraganda
ʻ
yuqori bo ladi.
ʻ Yashil massani ham hayvonlarga to g ridan ʻ ʻ to g ri ʻ ʻ yegizish
mumkin. Yer nok barglarida 2 marta oqsillar ko p poyalarga qaraganda ( ayniqsa
ʻ
iyul-avgustda). Germaniyada cho chqalar asosan barglar yegiziladi. Ularga qisman
ʻ
shrot va ovrat qo shiladi. Mollarga 300 kg 4% yog li sut olinadi, unga yer nok
ʻ ʻ
yashil massa silos berilganda.yashil massa polivitaminlari (karotin, askorbin
kislota, riboflavin, nikotin kislota va boshqalar) topilgan. Hayvonlarga ovqat
sifatida yer nok ildiz mevasi berilsa katta foydalidir. Mollar rasioniga 10-15 kg
ildiz mevasi qo shilganda
ʻ 6 kuniga kelib sut miqdori kuniga 4-5 kg oshadi,
yoshlarga uni berganda og irligi sezilarli
ʻ oshadi. Kartoshka o sganida ʻ zaharli
solanin tutadi, yer nokda esa bahorda biologik faol moddalar va oqsil tutib, u mol,
qo y,
ʻ cho chqalar ʻ sutini oshiradi, tovuqlar tuximini oshiradi. Yer nok ildiz
mevasini qushlarga to g ri beriladi, yoki dimlab va siloslab berish mumkin [8; 14;
ʻ ʻ
15] .
Qo ychilikda
ʻ yer nok almashtirib bo lmaydigan ʻ o simlikdir. ʻ Agar
cho chqalar
ʻ yer nok yerlarida ovqatlantirilsa boshqa yemlar umuman kerak
bo lmaydi.
ʻ Cho chqa ʻ bolalarida ildiz mevasi berilsa 20-30% og irligi ʻ oshadi,
cho chqalar
ʻ yegizilganida cho chqa ʻ yog i ʻ "salo" yaxshilanadi. Qishda
ovqatlantirilganida kombisilos tayyorlanadi (ildiz meva+yo ng ichka uni 10%)
ʻ ʻ
Yashil yem sifatida quyonlar, marallar va boshqa yovoyi hayvonlar yeydi, ildiz
mevasini to ng izlar yaxshi
ʻ ʻ yeydi. Shu sababli o rmon ʻ massivlari atrofida ekilsa
ular o sib
ʻ o tib ʻ bo lmas ʻ to qaylarni ʻ hosil qiladi va yovoyi hayvonlarga yem
bo ladi,
ʻ o g rincha ʻ ʻ ovchilardan qo riqlaydi. ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_32.png?v=1)
![33
Chorva mollari uchun yaxshi ozuqa ham hisoblanadi. Poyasida uglevod
ko pʻ bo lib, ʻ yog ochlik ʻ kam bo ladi. ʻ Oqsilida almashtirib bo lmaydigan ʻ
aminokislotalar ko p. Ko k
ʻ ʻ poyasida inulin ko p, hayvon organizmiga kirgach ʻ
oshqozon shirasi yordamida fruktozaga aylanadi. Ko k poyasini xo l holda chorva
ʻ ʻ
mollari yaxshi ko rib
ʻ eydi. Poyasida 25-30 foiz, barglarida 15-20 foiz uglevod
bor. 100 kg silosda 18-23 foiz ozuqa birligi bo lib,
ʻ 1 ozuqa birligida 80-90
hazmlanadigan protein bor.
Tuganaklarida 25-30 foiz quruq moda, 10-15 foiz inulin va 2 foiz protein
bor. 100 kg tuganagida 23- 30 foiz ozuqa birligi bor. Tuganaklari hayvonlarga
xom holida pishirib, dimlab berish mumkin. Ayniqsa cho chqachilik
ʻ fermalarida
yer noki ekish vitaminli, oqsilli ozuqa yetkazish demakdir.Yer noki o rtacha 500-
ʻ
600 s tuganak bersa, bu gektaridan 12-15 ming ozuqa birligi degan gap. Yer ustki
qismidan 450-650 s, yer ostki qismidan yana 350-400 s ozuqa olinishi mumkin.
Yashil massasi silos uchun sentyabr birinchi dekadasida yig iladi
ʻ (havo
holatiga qarab) sovuq muzlaguncha. Siloslash transheyada o tqaziladi hajmi 500
ʻ
tonna (kengligi 6-9 metr). Texnologiyasi makkajuxorinikiga o xshaydi,
ʻ yaxshi
bo ladi silos ichiga donli o simlik solomasi qo shilsa (50%). Silos namligi yer nok
ʻ ʻ ʻ
bo lganda
ʻ 60-75% bo ladi. ʻ
Yer nok silosida hujayra oz, ko proq hazm bo ladigan oqsil, makkajyxori va
ʻ ʻ
kungaboqardan ham ko pdir.
ʻ Silos yuqori sifatli hisoblanadi, unda 1,5 % sut
kislotasi to planadi bu umumiy kislotalarning 50% ga yaqindir. Siloslaganda pH
ʻ
3,9-4,2 pasayadi. Quruq moddalar (25-30%) bo lgani
ʻ uchun yer nok silosi
kungaboqarnikiga qaraganda o ta
ʻ kislotali bo lmaydi. ʻ Unda hamma to yimli ʻ
moddalar saqlanadi va vitaminlar ham ko pdir. 1 kg yemda karotin miqdori 35-50
ʻ
mg bo ladi
ʻ [16]
Yer nok yashil massasi silosi yaxshi saqlanadi va ularni ozgina
o rgatilgandan keyin hayvonlar osonlik bilan yeydilar. 100 kg silosda 18-25 ozuqa
ʻ
birligi va 2 kg hazm bo ladigan protein tutadi, energetik hajmi 1 kg silos 820
ʻ
kkalga yetadi. Bu boshqa o simlik
ʻ siloslaridan yuqoridir. Yaxshi malumotlarda](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_33.png?v=1)
![35
Beshinchidan yer nok bakterial va virus infeksiyalar hazm bo lish organlarʻ
mustahkamlanishini bajaradi, har xil parazitlar (lyambliya , opistorxislar va h.zo)
saqlanib qolishiga qarshilik qiladi .Ichak mikroflorasining normallanishi hisobida
yashash sharoitini yaxshilaydi (bifidum - va koli-bakteriyalar ) .Oxirgi sharoit yer
nok pozitiv effektini disbakteriozda tasdiqlaydi. Oltinchidan parazitlarga qarshi yer
nok faoliyati va effektivli tasvirlangan (opistozxoz, lyamblioz ) va farm preparatlar
qo llamasdan
ʻ ham parazitlarni ham jappasiga o limiga ʻ sabab bo ladi. ʻ
Yettinchidan yer nok antisklerotik tasirga ega, tomir devorlari va qon
reologik ko rsatkichlarini, me’da
ʻ - ichak trakti hamma qismlaridagi shilimshiq
qavatini qon bilan ta’minlanishini yaxshilaydi, hamda qalqon bezida hazm bo lish
ʻ
ferment va garmonlar umumiy miqdori ishlab chiqishini ko paytiradi [30].
ʻ
Ko rsatilgan
ʻ tomir effektlari regeneraziy jarayonini stimulirlaydi (o z ʻ
holatiga qaytaradi) kasallangan to qimalarini
ʻ va shu hisobida shamollash
kasallarida xronik xolatda sog lamlashtiradi, bu
ʻ gastirid, duogenit , enterit ,kalit,
pankreotit va boshqa holatlarda , hamda ichak yazva kasaliklarida 12 barmoqli
ichak kasallarda, ham ko pgina klinik tekshirishlar og riq sindiromi, qayt qilish
ʻ ʻ
izjoga,o gizdagi achchiq ta’m, qorin shishi, damlanishi, qon ketishi (ich ketishi, ich
ʻ
qotish )kasallari farmakologik preparatlar va yer nok bilan birgalikda
o tqazilganda
ʻ 5-7 kun oldin tugaydi.](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_35.png?v=1)
![37
Bundan tashqari ko pinchaʻ me’da ichak kasallari boshlanganda dorivor
ovqatga yer nok qo shilsa
ʻ sog ayish ʻ yoki aniq remissiyaga yetish mumkin [8].
Yer nok bolalar rasioniga kritilganda ularda ichakda funksional patologiya
bo lganda
ʻ faqatgina mator - evakuatar me’da ichak trakti funksiyasini
normallashtirmay, immun sistemalarini optimal ishlashini ta’minlar ekan .Ichak
raki va ovqat hazm bo lish
ʻ trakti kasallarining bolalar va yuqori yoshdagi
odamlardagi sonlarini hisoblab bog liqligini qaraganda yer nokni kasalni oldini
ʻ
olish uchun qabul qilinganda uning faqatgina ovqat hazm bo lish organlarining
ʻ
xronik patologiyasidan tashqari ichak raki birlamchi profilaktikasida ekalogik
yamon regionlarda foydalanish kerakligi tasdiqlangan. Jigar bakteriyalariga qarshi
ikkinchi saqlanish kurash chizig idir.
ʻ Jigar bu bizning tanamizning markaziy
kimyoviy laboratoriyasi, xomashyo va yoqilg i ombori, u zaharlarni neytrallaydi,
ʻ
yana 500 ta vazifani bajaradi, kishi jigarsiz bir necha soat yashashi mumkin .
Odam yegan hamma ovqatdan foydalanmaydi, u hazm qilgani bilan
yashaydi, ovqatning qolgani esa jigarni qiynaydi. Yer nok o zinig
ʻ kompleks
faoliyati hisobida jigar funksiyasiga faol yordam beradi. Glyukozani hazm
bo lishini
ʻ yaxshilab glikogen sintezini rag batlantiradi, ʻ demak yuqori sifatli
energetik almashinishga sababchi bo ladi, bu esa oqsil, xolesterin, o t kislotalari va
ʻ ʻ
boshqalar sintezini yuqori darajada ko paytiradi.
ʻ Inulin me’da-ichak trakti
faoliyatini o z holiga keltiradi, bunga sorbent xossasi sababchi, ichak va qonda
ʻ
qisman toksik moddalarni zararsizlantiradi, jigarni mehnatdan ozod qiladi va uning
har xil kasallar va tashqi muhit zararli faktor ta’sirlariga qarshi kurashiga yo l
ʻ
ochadi. [11]. Yer nokning jigardagi kasal ta’siri holatidan saqlashni
(geratoprotektor ta’sir) klinik sinovlar isbotlagan.
Yer nok boshqa farmakalogik preparatlardan farqli jigar kasalliklarining
o tkir
ʻ xronik virus gepatit, alkogol, toksik aytoimmun kelib chiqqanida serroz
yog ning
ʻ qayta tug ilganida ʻ qo llash ʻ uchun effektiv va istiqbolli mahsulotdir.
Topinambur kimyoviy xossasi bo yicha oziq-ovqat hazm qilishiga yaxshi foyda
ʻ
beradi. Birinchidan inulin faol sorbent sifatida organizmda toksin va ballast
moddalarni chiqarib yuboradi. Inulin ichak-qorin traktida (motorika va
perestaltika) harakatni rivojlantiradi. Inulin ta’sirida jigar va o t pufagidan o t 12
ʻ ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_37.png?v=1)
![39
bog liqlik bor ekan, shu sababli topinamburni ekologik yomon regionlarda qo llashʻ ʻ
yaxshi ta’sirga ega bo ladi
ʻ [18; 20; 30].
II. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI
2.1. Tadqiqot sharoiti
Tadqiqotlarimizda bajarilishi belgilab berilgan sanoat korxonalari
chiqindilari bilan ifloslangan tuproqda topinamburni o sish
ʻ imkoniyatlarini
o rganishga
ʻ qaratilgan tajribalar Samarqand davlat universiteti Tabiiy fanlar
fakulteti Genetika va biokimyo kafedrasi vegetatsion tajribalar o tkazish
ʻ
maydonchasida, topinamburning vegetativ organlari qoldiqlaridan sellulozani
ajratib olish va uni miqdor jihatdan tekshirishga qaratilgan tajribalar Tabiiy fanlar
fa k u l t e ti K i m y o bo
ʻ l i m i ― N oor g a n i k va o r ga ni k ki m y o ‖ kaf e dr a s inin g
laboratoriyasida o tkazildi.
ʻ
2.2. Tadqiqot obyektlari
Tadqiqot obyekti sifatida Samarqand kimyo kombinatining chiqindilari,
beda, no xat
ʻ va loviya o simliklari ʻ hamda ularning tugunak bakteriyalaridan
foydalanildi. Samarqand kimyo kombinati chiqindilarning tavsifi, tarkibi va
miqdori to g`risida
ʻ quyidagi fikrlarni aytishimiz mumkin:
Zavodning asosiy qattiq chiqindisi bo lgan pirit kukuni 250 ming tonna
ʻ
atrofida to planib tozalovchi
ʻ qurulmalar changi bilan birga temir yo l orqali ʻ
sement zavodlariga va avtomobil transporti orqali atrof-muhitga chiqarilgan.
1975-yil superfosfat zavodi tubdan rekonstruksiya qilingandan keyin u
ammofos ishlab chiqaradigan kimyoviy kombinat deb atala boshladi.
Ishlab chiqarish quvvati oshgandan so ng (1 yilda 600 ming tonna ammofos)
ʻ
oltingugurt 1U-oksidi (5000 tonna yiliga) va ftorli birikmalar (85 t yiliga) ning
tashqariga chiqarilishi ortdi. Zavod rekonstruksiya qilingandan so ng ham pirit
ʻ
kukunining uyumlari atrof-muhitni og ir metallar bilan ifloslantiradigan
ʻ asosiy
manba bo lib qolaverdi. Bir necha marta chiqindi
ʻ chiqargich yorilib ketdi, bu esa
atrof-muhitni qo shimcha ifloslanishiga
ʻ olib keldi.
Demak, Kimyo kombinat superfosfat va ammofos ishlab chiqargan
davrlarda uning xom ashyo va chiqindilari atrof-muhitni og ir metallar bilan kuchli
ʻ
zararlagan.](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_39.png?v=1)
![41
chiqaruvchi qurilmalar changida ko proq uchraydi va mos ravishdaʻ qo yidagicha, ʻ
0,24; 0,007; 32; 12; 1,5 mg/kg. Qo rg oshinning eng kam miqdori kolchedonda
ʻ ʻ
0,06; mishyak va simob pirit kukunida 0,06 va 0,6 mg/kg, kobalt, kumush va oltin
kolchedln tarkibida 0,005; 8,2; 0,6 mg/kg uchraydi. Bariy va nikel elementlari
miqdori esa 1,73 va 0,0005 mg/kg dan 2,55 va 0,0015 mg/kg gacha bo lib, bu
ʻ
elementlar asosan quruq elektrofiltr changida ko p
ʻ uchraydi. Kombinat xom-
ashyosi va chiqindilari tarkibida og ir metallar miqdori
ʻ qo yidagicha. Kolchedon ʻ
tarkibida og ir
ʻ metallar miqdori: mis-0,29; rux -0,59; qo rg oshin-0,06; ʻ ʻ mishyak-
0,12; bariy-1,73; nikel-0,0005; kobalt-0,005; simob-1,5; kumush-8,2; oltin-0,6
mg/kg ni tashkil etdi. Chiqindilar tarkibida esa bu elementlar miqdori
kolchedonga nisbatan o zgaradi. Ya’ni pirit kukunida, mis, rux, qo rg oshin, bariy,
ʻ ʻ ʻ
nikel, kobalt, kumush va oltin miqdori oshishi kuzatilsa, mishyak, simob,
elementlari kamaygan. Quruq elektrofiltr changida esa kolchedonga nisbatan
simobdan boshqa hamma elementlar ko payishi
ʻ kuzatiladi. Gaz chiqaruvchi
qurilmalar changida esa kolchedonga nisbatan bu elementlar miqdori ortgan,
ayniqsa simobning miqdori nihoyatda ko p, ya’ni simob 21 marta
ʻ ko paygan, ʻ
qo rg oshin 3 marta, mishyak - 2 marta, nikel - 3 marta, oltin-2,5 marta, kumush
ʻ ʻ
va bariy 1,5 martagacha ko paygan
ʻ [94].
Qoratov fosforiti xom- ashyosi va tayyor mahsulot o rtasida
ʻ ancha farq
borligi kuzatildi. Mis, rux, qo rg oshin,
ʻ ʻ oltin va simob singari elementlar
superfosfat tarkibida ko proq bo lib, ularning miqdori mos ravishda quyidagicha
ʻ ʻ
0,006; 0,015; 0,007; 0,004; 0,17 mg/kg, ya’ni dastlabki xom- ashyoga nisbatan
superfosfat tarkibida mis 3 barobar, rux 2 barobar, qo rg oshin 1,5 barobar, simob
ʻ ʻ
elementi esa salkam 10 barabar ko p. Mishyak, bariy, nikel, kobalt, oltin singari
ʻ
elementlar esa fosforit va superfosfat tarkibida o zgarmagan.
ʻ](https://docx.uz/documents/a1b4c42b-940c-4e7b-8932-1dc5e178c637/page_41.png?v=1)
Sanoat chiqindilarining atrof-muhit va organizmlarga ta'siri