Sanoat korxonalarida davr xarajatlarini kamaytirish imkoniyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	394.8KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	09 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Asadbek Mamarizayev

Ro'yxatga olish sanasi 09 Aprel 2024

143 Sotish

Sanoat korxonalarida davr xarajatlarini kamaytirish imkoniyatlari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
«IQTISODIYOT»kafedrasi
«Sanoat iqtisodiyoti» fanidan
KURS ISHI
Mavzu: SANOAT KORXONALARIDA DAVR
XARAJATLARINI KAMAYTIRISH IMKONIYATLARI
Bajardi: 4-kurs S 90-20-guruh «Iqtisodiyot» yo nalishi
ʻ
Talabasi: ___________________________________
Tekshirdi: __________________________________
Reyting bali _________________________________
Andijon – 2024

« SANOAT KORXONALARIDA DAVR XARAJATLARINI
KAMAYTIRISH IMKONIYATLARI »
( «O`Z ERAE CLIMATE CONTROL» MCHJ KORXONASI misolida )
REJA:
KIRISH
1. Mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida davr xarajatlarini o’rganishning
maqsadi va vazifalari
2. Sanoat korxonalarida davr xarajatlari tarkibi va hisobi
3. Sanoat korxonalarida davr xarajatlari hisobining amaliyoti va uning moliyaviy
natijalarni shakllantirishga ta’siri
4. «O'Z ERAE C L I M A T E C O N T R O L » MCHJ q o ' s h m a k o r x o n a s i d a
d a v r x a r a j a t l a r i t a r k i b i v a d i n a m i k a s i t a h l i l i
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
ILOVALAR

K IRISH
Mavzuning dolzarbligi. M a m l a k a t i m i z d a q a b u l q i l i n g a n
i q t i s o d i y o t n i n g r eal s e k t o r i k o r x o n a l a r i n i qo’ l l ab q u v v a t l a s h b o’ y i c h a
b e l g i l a n g a n v a z i f a l a r n i i z c h i l l i k bi l a n a m a l g a o s h i r i l i s h i , j u m l a d a n ,
m a h s u l o t e k s p o r t q i l u v c h i k o r x o n a l a r n i n g b y u d j e t o l d i d a g i va bank
k r e d i t l a r i b o’ y i c h a q a r z l a r i n i t o’ l a s h m u d d a t l a r i n i u z a y t i r i l i s h i , sa no at
k o r x o n a l a r i d a m a h s u l o t t a n n a r x i n i k a m a y t i r i s h b o’ y i c h a c h o r a l a r ,
i c hk i t a l a b n i k o ’ p a y t i r i s h or q a l i sa no at k o r x o n a l a r i m a h s u l o t i b o z o r i n i
k e n g a y t i r i s h , za r ar k o’ r i b i s h l a y o t g a n s a n o a t k o r x o n a l a r i n i b a n k l a r
b a l a n s i g a o’ t k a z i s h o r q a l i u l ar n i m o l i y a v i y s o g ’ l o m l a s h t i r i s h i s h l a r i
yi r i k i n v e s t i t s i y a d a s t u r l a r i n i m u v a f f a q i y a t bi l a n am al ga o s h i r i s h
s a n o a t i s hl ab c h i q a r i s h i n i n g 2022- yi l da ham i j o b i y d i n a m i k a s i
t a ’ m i n l a n i s h i g a ol i b ke l d i . Bu borada Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev
quyidagi fikrlarni bildirgan: “Barchamiz so’zsiz tushunamiz, iqtisodiy islohotlar
va ijtimoiy o’zgarishlarni amalga oshirish eng avvalo iqtisodiy va moliyaviy
organlarning faoliyati samaradorligiga bog’liqdir. Ular yaqin va uzoq istiqbolga
mo’ljallangan, mamlakatimiz iqtisodiy qudratini mustahkamlashga doir strategik
vazifalarni nafaqat ishlab chiqishi, balki amalga oshirishni ta’minlashi zarur” 1
deb
aytdilar va ushbu vazifalarni bajarishda iqtisodiyot vazirligi boshqa vazirlik va
idoralar uchun xarakatlantiruvchi kuch vazifasini bajara olmayotganini tanqid
qildi.
A l b a t t a , b u n d a y n a t i j a l a r g a e r i s h i s h d a k o r x o n a l a r d a i s h l a b c h i q a r i s h
j a r a y o n i n i s a m a r a l i t a s h k i l et i s h, u l ar d a g i m a vj ud r e s u r s l a r d a n o q i l o n a
f o y d a l a n i s h , u l ar n i n g m o l i y a v i y b a r q a r o r l i g i n i o s h i r i s h d o l z a r b
m a s a l a l a r d a n bir i h i s o b l a n a d i .
Ushbu m a s a l a l a r n i i j ob i y hal e t i s h d a , k o r x o n a n i n g s a m a r a l i f a ol i y a t
y u r i t i s h i n i b e l g i l o v c h i m u hi m s h a r t l a r i d a n bir i « m o l i y a v i y n a t i j a l a r »
k a t e g o r i y a s i n i n g i j ob i y x u l o s a g a ega b o ’ l i s h i d a x a r a j a t l a r t a r k i b i d a un ga
b e v o s i t a t a’ si r q i l u v c h i davr x a r a j a t l a r i el em ent l ar i b o’ y i c h a am al ga
1
Sh.M.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo’lishi kerak” // ”Xalq so’zi” –21-yanvar 2022-yil

o s h i r i l a d i g a n s a r f l ar n i t o’ g’ r i t a s h k i l q i l i s h , h i s o b i n i ani q y ur i t i s h va
k e l g u s i d a m a’ m u r i y q a r or l a r uc hu n asos b o’ l u v c h i m a ’ l u m o t l a r n i
o l i s h d a t a h l i l n i m u ka m m al y ur i t i s h m u hi m a h a m i y a t g a ega. M a z m u n i g a
ko’ r a davr x a r a j a t l ar i i s h l a b c h i q a r i s h ha j m i g a b e v o s i t a a l o q a d o r
b o’ l m a g a n do m i y x a r a j a t l a r g u r u h i n i t a s h k i l q i l a d i . M o l i y a v i y davr
y a k u n i n i i f o d a l o v c h i « m o l i y a v i y n a t i j a l a r » a n i q l a n g u n i g a qadar
b u x g a l t e r i y a h i s o b i d a do i m i y h a r a j a t l a r n i n g davr x a r a j a t l a r i s c h y o t i d a
aks e t t i r i l i b b o r i l i s h i , davr o x i r i d a esa na t i j a f oy da yoki za r ar
b o ’ l i s h i d a n q a t ’ i y na za r m o l i y a v i y na t i j a h i s o b i d an q o p l a n i s h i un i n g
o’ z i g a xos x u s u s i y a t i n i a n g l a t a d i .
Tadqiqot maqsadi. Xo'jalik yurituvchi sub'yektlar m o l i y a v i y n a t i j a l a r i n i
s h a k l l a n i s h b o s q i c h i d a as os i y f a o l i y a t d a n o l i n g a n foyda s u m m a s i
a n i q l a n i s h i d a m ar k a z i y e ’ t i b o r d a davr x a r a j a t l a r i n i n g t u r i s h i , uni ng
x o’ j a l i k m o l i y a v i y f a o l i y a t i d a g i a h a m i y a t l i l i k d a r a j a s i y u q o r i l i g i n i
k o ’ r s a t a d i . Bu esa t a d q i q o t l a r , i z l a n i s h l a r ol i b bor i s h z a r u r i y a t i n i
k e l t i r i b c h i q a r a d i . Davr x a r a j a t l a r i o’ z i n i n g t a r k i b i d a x o ’ j a l i k n i n g
k e l a j a k d a g i f a ol i y a t i n i ya na da k e n g a y t i r i s h va r i v o j l a n t i r i s h bi l an
b o g’ l i q b o’ l g a n k e l g u s i d a so l i q s o l i n a d i g a n b a z a d a n c h e g i r i l a d i g a n
x a r a j a t l a r i n i m u j a s s a m l a s h t i r i s h i , x o’ j a l i k s u b ’ e k t l a r i m o l i y a v i y
n a t i j a s i n i a n i q l a s h d a o’ t a m u h i m l i g i ha m d a bo zo r i q t i s o d i y o t i
s h a r o i t i d a i q t i s o d i y r i v o j l a n i s h b i r l a m c h i a h a m i y a t kasb et i s hi
m a v z u n i n g d o l z a r b l i l i g i n i ya na da o s h i r a d i . Davr x a r a j a t l a r i h i s o b i
m a s a l a l a r i b o’ y i c h a x o r i j i y va h a m d o ’ s t l i k m a m l a k a t l a r i o l i m l a r i Ni dl z
B., A n d e r s o n X., K o l d u e l l D., Dr u r i K, Ris Dj ., X o r n g r e n CH., F o s t e r
Dj ., E n t o n i R., K o n d r a k o v N. P. , S o k o l o v Ya .V ., S H er e m e t A.D.
k a b i l a r m u n o s i b h i s s a q o ’ s h g a n l a r . R e s p u b l i k a m i z o l i m l a r i d a n
J o ’ r a e v N . Y u . , I b r a g i m o v A. K. , X a s a n o v B. A. , P ar d a e v A. H. ,
A b d u g ’ a n i e v A. A. , S o t v o l d i e v A. S., A kr a m o v E .A ., K ar i m ov A .A .,
R a h i m o v M . Y u . , X o l b e k o v R.O., E r g a s h e v SH.M va b o s h q a l a r i l mi y
i s h l a r i d a i s hl ab c h i q a r i s h x a r a j a t l a r i m a v z u s i n i keng y or i t i s h va
davr x a r a j a t l a r i n i n g ay r i m e l e m e n t l a r i qi sm an yor i t i l ga n.

Y u q or i d a sa na b o’ t i l g a n o l i m l a r n i n g i l mi y a s a r l a r i d a davr
x a r a j a t l a r i h i s o b i m a s a l a l a r i k om p l e k s t a r z d a o ’ r g a n i l m a g a n . Ba l k i
m a’ l u m bir qi sm yoki t ar m o q h u s u s i y a t l a r i g a b o g’ l i q t ar z d a , as os i y
m a qs ad va v a z i f a l a r n i t a s h k i l q i l m a g a n ho l d a q i s m a n t a dq i q e t i l g a n .
Un da n t a s h q a r i m avzu bi l a n b o g’ l i q m a s a l a l a r y e c h i m i n i n g t ur l i h i l d a
t a l q i n q i l i n i s h i , m u n o z a r a l a r n i n g m a v j u d l i g i d a n , u l ar n i t o ’ l i q hal
e t i l m a g a n l i g i d a n d a l o l a t b e r a d i . X a r a j a t l ar t a r k i b i d a g i davr x a r a j a t l a r i
h i s o b i m a v z u s i i l mi y j i h a t d a n b u g u n g i ku ng a q ad ar k o m p l e k s t ar z d a
o ’ r g a n i l m a g a n l i g i , un i n g h u s u s i y a t l a r i t o’ l i q oc hi b b e r i l m a g a n l i g i n i
k o ’ r s a t a d i . Y u q or i d a b i l d i r i l g a n f i k r l a r n i n g b a r c h a s i k ur s i s h i n i n g
m a v z u s i n i n g d o l z a r b l i g i va a h a m i y a t l i e k a n l i g i n i b e l g i l a b b e r a d i .
M a m l a k a t n i m o d e r n i z a t s i y a l a s h va i q t i s o d i y o t n i d i v e r s i f i k a t -
s i y a l a s h s h a r o i t i d a k o r x o n a l a r d a davr x a r a j a t l a r i h i s o b i n i n g n a z a r i y ,
u s l u b i y va a m a l i y j i h a t l a r i n i o ’ r g a n i s h a s o s i d a davr x a r a j a t l a r i
h i s o b i n i t a k o m i l l a s h t i r i s h b o’ y i c h a i l m i y - a m a l i y t a v s i y a l a r i s h l a b
c h i q i s h d a n i b or a t d i r . Us hb u q o’ y i l g a n m a q s a d g a m u v o f i q i l m i y i s h n i n g
as os i y v a z i f a l a r i q u y i d a g i l a r d a n i b or a t :
- m a m l a k a t n i m o d e r n i z a t s i y a l a s h j a r a y o n i d a k o r x o n a l a r d a yu za ga
k e l a d i g a n x a r a j a t l a r n i i q t i s o d i y m o h i y a t i g a ko’ r a i l m i y - n a z a r i y a s o s d a
t ur ku m a sh t i r i sh ;
- davr x a r a j a t l a r i n i n g i q t i s o d i y m o h i y a t i va m a z m u n i n i n g n a z a r i y
a s o s l a r i n i t a dq i q e t i sh ;
- davr x a r a j a t l a r i n i n g baho s i y o s a t i n i s h a k l l a n t i r i s h d a g i o’ r n i va
m o h i y a t i n i a s o s l a s h ;
- m o l i y a v i y n a t i j a l a r n i s h a k l l a n t i r i s h j a r a y o n i d a davr x a r a j a t l a r i n i n g
t u t g a n o’ r n i va t a’ s i r d a r a j a s i n i a n i q l a s h d a n i b or a t .
K ur s i s h i n i t a y y o r l a s h j a r a y o n i d a j or i y davr i q t i s o d i y i l m i d a
q o ’ l l a n i l a d i g a n h u q u q i y va u s l u b i y t a m o y i l l a r g a am al q i l i n di .
X u s u s a n , k u r s i s h i d a O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i Q o n u n l a r i , O ’ z b e k i s t o n
R e s p u b l i k a s i P r e z i d e n t i S H . M i r z i y o y e v n i n g F a r m o n l a r i , a s a r l a r i , nut q,

m a q o l a l a r i , V a z i r l ar M a h k a m a s i n i n g Q a r o r l a r i , O ’ z b e k i s t o n
R e s p u b l i k a s i Mo l i ya v a z i r l i g i va Soli q Q o ’ m i t a s i n i n g m e’ y o r i y
h u j j a t l a r i va y o ’ r i q n o m a l a r i d a n keng f o y d a l a n i l d i . M a v z u n i y o r i t i s h d a
i q t i s o d i y f a n l a r d a , x u s u s a n i q t i s o d i y t a h l i l d a q o ’ l l a n i l a d i g a n , h i s o b l a s h
va t a hl i l qi l i s h u s u l l a r i d a n f o y d a l a n i l d i . S h u n i n g d e k , m o l i y a v i y -
b o s h q a r u v hi so bi va i q t i s o d i y t a h l i l b o ’ y i c h a m a m l a k a t i m i z va
x o r i j d a g i y e t a k c h i i q t i s o d c h i o l i m l a r n i n g a s a r l a r i u s l u b i y va n a z a r i y
m a nb a b o’ l i b xi zm at q i l d i .

1. Mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida davr xarajatlarini
o’rganishning maqsadi va vazifalari.
Iqtisodiy hodisa va jarayonlar mazmunining kengayishi va tobora
murakkablashib borishi iqtisodiy bilimlar tizimida ham unga nisbatan
moslashuvchanlik, shakliy va uslubiy o’zgaruvchanlik zaruriyatini talab etmoqda.
Davr xarajatlarining tarkibi, mohiyatini yoritishda davr xarajatlari tarkibiga
kiruvchi xarajatlar haqidagi ma’lumotlarning shakllanishini o’rganish muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’z navbatida axborot manbayi sifatida hizmat
qiluvchi buxgalteriya hisobiga murojaat etishni taqozo etadi.
Shu nuqtai nazardan, bugungi buxgalteriya hisobi tizimi ilgarigi
maqsadidan tubdan farqlanib, bevosita xo’jalik hodisalari to’g’risidagi
ma’lumotlarni shunchaki rasmiylashtirish va statistika funktsiyalaridan, ya’ni
tartibli jamlash va umumlashtirishdan iborat bo’libgina qolmay, balki xo’jalik
boshqaruvida ta’sir va yutuq darajasiga ega bo’lgan qarorlar uchun lozim bo’lgan
foydali axborotlar talabini qondirishdan iborat bo’lmog’i lozim. Uning bosh
maqsadi ham shunga mos ravishda aniq yechimlar sharti bo’lgan ma’lumotlar
bazasini to’g’ri va aniq tarzda talab obyektiga yetkazishga qaratilgan. Belgilangan
maqsadga erishishda, hisob jarayonida amal qilinishi lozim bo’lgan tamoyillar
mavjud bo’lib, ular asosiy Qonun hujjatida ham alohida ahamiyat kasb etgan.
Bular: buxgalteriya hisobini ikki yoqlama yozuv usulida yuritish; uzluksizlik;
xo’jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarning pulda baholanishi; aniqlik;
hisoblash; oldindan ko’ra bilish (ehtiyotkorlik); mazmunning shakldan ustunligi;
ko’rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi; moliyaviy hisobotning beterafligi; hisobot
davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi; aktivlar va majburiyatlarning
haqiqiy baholanishidan iborat.
Sanab o’tilgan tamoyillarning amal qilishi buxgalteriya hisobining bosh
maqsadiga erishish vositasi bo’lib hisoblanadi. Jumladan, xuquqiy asoslarda
hisob tizimining maqsadi quyidagicha aks ettirilgan. Ya’ni: «Buxgalteriya
hisobining maqsadi aktivlar va majburiyatlarning holati va harakati
to’g’risidagi ma’lumotlarni hisobvaraqlarda to’g’ri va aniq aks ettirishdan
iboratdir». Shu bilan

birga normativ asosda hisob tizimining oldiga qo’yilgan vazifalari ham alohida
punktlar bilan yoritilgan. Unda foydalanuvchilarga o’z vaqtida to’g’ri va aniq
ma’lumotlarni yetkazib berish bosh shart sifatida yoritilgan.
Bugungi kunda buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi ham aynan shundan
iborat, faqat ilgari mavjud mulk va uning butligini, harakat shaklini doimiy
kuzatish, uslubiy ifodalash va tartibli aks ettirishdan iborat bo’lgan bo’lsa, joriy
davrda mazmunida shu yo’nalishlarning samaradorlik ifodalari salmoqli ulushga
ega bo’lib bormoqda. Buning sababi, iqtisodiyotimiz jadal rivojlanib borayotgan
bir davrda buxgalteriya hisobini samarali boshqarish yutug’iga olib borishda
oddiy kuzatish asosida tartiblash va jamlash orqali erisha olmaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda buxgalteriya hisobining bosh vazifasiga
quyidagicha ta’rif berishimiz, fikirimizcha joriy davrda uning barcha qirralarini
to’liqroq ifodalashga olib keladi.
Buxgalteriya hisobining bosh vazifasi -xo’jalik aloqalari, iqtisodiy hodisa va
jarayonlar to’g’risidaga ma’lumotlarni aniq, o’z vaqtida va ma’lum uslub asosida
umumlashtirish orqali, boshqaruvni zaruriy iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan
ta’minlashdan iboratdir. Buxgalteriya hisobi xo’jalik mexanizmining asosiy
elementi sifatida korxonani boshqarish uchun talab qilinadigan ma’lumotlarning
70 foizini yoki eng kamida 25 foizini berishini e’tiborga oladigan bo’lsak, uning
tarkibiy qismi sanalgan davr xarajatlari hisobi va tahlilining maqsad va
vazifalarini bozor iqtisodiyoti talablari asosida tashkil qilinishi bugungi kunning
o’ta dolzarb masalalaridan biri ekanligini alohida ta’kidlash mumkin.
Iqtisodiy samaradorlikka erishishning bosh shartlaridan biri bo’lgan,
moliyaviy natijalarga bevosita ta’sir doirasida joylashgan davr xarajatlarini
intensiv tashkil qilish boshqaruvning bosh maqsadi ekan, buxgalteriya hisobining
vazifasi ham avvalo mazkur bog’lanishlar ifodasida aks etadi. Buxgalteriya
hisobining vazifasi ushbu xarajat elementlari va moddalari bo’yicha sarflarni
ko’rsatkichlarda to’g’ri aniqlash, real ifodalashdan, tahlil vazifasi esa ularni
davrlar davomida tarkibli va omilli o’zgarishlarini o’rganish asosida
samaradorligini oshirish bo’yicha ichki imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik
faoliyatiga joriy

qilishdan erishiladigan natijalarni baholashdan iborat.
O’z navbatida tahlilning vazifasi ana shu joriy qilingan hisob tizimining
uslubi va tartibini to’g’riligini, qonun hujjatlariga mosligini ta’minlashdan, bu
boradagi ish rejalarini belgilash va yo’lga qo’yishdan iborat. Buxgalteriya
hisobida davr xarajatlari hisobi vazifalarining uzviy ketma-ketlik tarzida
bajarilishini ta’minlashda, mavjud tamoyillarga aniq rioya qilish muhim
ahamiyatga ega. Chunki, davr xarajatlari bo’yicha hisob tamoyillariga doimiy
amal qilib borish natijasida bajarilayotgan belgilangan hisob vazifalari mazkur
xarajat elementlari va moddalari hususidagi buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining
mukammaligini ta’minlaydi.
Bunday natijaviylik o’z navbatida davr xarajatlarining samara keltiruvchi
yangi imkoniyatlarini kashf etishda iqtisodiy tahlil vazifalarining to’liq bajarilishi
natijasi sanalgan yangi yo’nalishdagi qirralarini kengroq ochib beradi. Demak,
davr xarajatlari hisobi va tahliliga ijobiy smaradorlik keltiruvchi birlamchi
bosqich-hisob tamoyillari sirasida quyidagilarni alohida e’tirof etish o’rinlidir:
- davr xarajatlarining xar bir moddasi bo’yicha amalga oshirilgan sarf
xarajatlarni buxgalteriya hisobida ikki yoqlama yozuv usulida yuritish orqali bir
schyotning debetida va aynan shu miqdorni ikkinchi schyotning kredit tomonida
aks ettirish;
- xo’jalik yurituvchi sub’ektda yuzaga kelgan davr xarajatlarini
buxgalteriyada hisobga olishda uzluksizlik tizimini ta’minlash;
- davr xarajatiga tegishli har qanday sarflarni, qanday ko’rinishda xarajat
qilinishidan qat’iy nazar, buxgalteriya hisobida umumiy o’lcham hisoblangan
pulda baholash;
- buxgalteriya hisobida har bir yozuvning asosi bo’lgani kabi, aniqlikni
ta’minlash vositasi sanalgan-davr xarajatlarini yuzaga kelgan o’rni va javobgarlik
markazlari bo’yicha boshlang’ich hujjatlarda o’z vaqtida aks ettirish;
- asosiy qonunga asosan davr xarajatlarining sarflangan vaqti sanasidan
qat’iy nazar, qaysi davrga taalluqli bo’lsa, hisoblash tamoyiliga ko’ra o’sha
hisobot davrida aks ettiriladi;

- xo’jalikda amalga oshirilgan har bir davr xarajatlarini tahliliy nuqtai
nazardan kelgusida qanday samaradorlik keltirishini oldindan ko’ra bilish va
natijaviyligini ehtiyotkorlik asosida baholash;
- davr xarajatlari elementlari va moddalari bo’yicha sarflangan mablag’lar
to’g’risidagi ma’lumotlarni boshqaruvga tegishli qarorlar qabul qilish uchun
optimal tarzda yetkazishda, umumiy mazmunni saqlagan holda shaklni
soddalashtirish yo’li bilan hujjatlar aylanishi tezkorligini ta’minlash;
- sarflangan mablag’larni davr xarajatlari moddalari bo’yicha shunday
tashkil qilish kerakki, tahliliy jihatdan xar bir sarflangan mablag’ o’tgan davrlarga
va raqobatdagi xo’jaliklarga nisbatan samaradorligi ijobiy farqni bersin, ya’ni
davr xarajatlarining moddalari ko’rsatkichlarini qiyoslanuvchanlik shaklida
tashkil qilish. Hisob tamoyillari bilan birgalikda va doimiy bog’liqlikda
mavjudlikni saqlovchi davr xarajatlarini buxgalteriyada hisobga olishning
funktsiyalariga ham amal qilib, ular mazkur xarajatlarning hisob tizimidagi
funktsional davomiyligini aks ettiradi. Jumladan, tegishli hisob funkiyalari
sirasida bir nechtasini sanab o’tish mumkin.
Birinchidan, kelgusidagi xo’jalik faoliyati uzluksizligini ta’minlash uchun
xo’jalik ehtiyojiga asosan davr xarajatlarini tarkibli asosda rejali tashkil qilish-bu
reja funktsiyasi;
Ikkinchidan, amalga oshirilayotgan davr xarajatlarining haqiqatda
bajarilishi va biznes rejada mo’ljallanganini kuzatish, ya’ni ko’zda tutilgan
xarajatlarning amalda qanchalik muvofiqligini tekshirish. Ushbu bosqichda
buxgalter rejadagi bilan taqqoslaganda haqiqiy davr xarajatlarining qiyoslama
tahlilini o’z ichiga olgan axborot talab etiladi-bu nazorat funktsiyasi;
Uchinchidan, qo’yilgan maqsadlarni amalga oshirish uchun korxona boshqaruvi
talabiga asosan sarflangan davr xarajatlari to’g’risida axborot tizimi zarur. Davr
xarajatlarining buxgalteriya hisobi ushbu funktsiyasi-axborot funktsiyasidir;
To’rtinchidan, korxonaning moliyaviy iqtisodiy holatini, uni yaxshilash
maqsadida qaror qabul qilish uchun, bevosita ta’sir tizimida bo’lgan davr
xarajatlari umumiy miqdori to’g’risida ilgari qabul qilingan strategiya va

taktikasini baholash va tahlil qilishi jarayoni. Mazkur jarayon-davr xarajatlari
hisobining tahliliy funktsiyasini ifodalaydi;
Beshinchidan, davr xarajatlarining hisob funktsiyasi korxona xo’jalik
faoliyatida mazkur element xarajatlarini hujjatlar asosida yalpi, uzluksiz, o’zaro
bog’langan ifodasidir. Xususan, keltirilgan funktsiyalarning davomiyligi davr
xarajatlarining buxgalteriya hisobida kelgusidagi vazifalarini belgilash
imkoniyati- ni beradi. (1-jadval)
Davr xarajatlarini to’g’ri tashkil qilish va samaradorligini qaror toptirishda
elementlar bo’yicha, eng muhimi aniqlikni ta’minlash vositasi sanalgan
xarajatlarning har bir moddalari bo’yicha sarflar harakati, uning bir birligi
evaziga kelayotgan samaraning har qaysi keyingi o’zgarishi oldingi o’zgarishning
yutuq farqiga ega bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Mana shu natijaviylik uning
real samaradorligini ifodalaydi. Davr xarajatlari hisobida, hisob aniqlovidagi har
qanday birlik element o’zining aniq va real ifodasiga ega bo’lmog’i, ya’nikim,
umumiy (davr) xarajatlarga chiqishda, har bir element sarflarining qatori o’zining
yuzaga chiqish o’rni va davri bo’yicha sarflarni hisobga olishning oldingi
bog’lanishlariga to’la mos bo’lmog’i lozim. Aynan mana shu jihatga muhim
e’tibor berish shart.
Moliyaviy natija (foyda) miqdorini kamaytiruvchi mazkur sarflarni nazorat
qilishning muhim vositasi sifatida «xarajat-natija-samaradorlik»
bog’lanuvchanlikka tayaniladi. Shu nuqtai nazardan, davr xarajatlari hisobini
samarali tashkil qilishda yuqoridagi fikrlardan yo’nalish olgan holda, «xarajat-
natija-samaradorlik» aloqalarini to’g’ri shakllantirish, davr xarajatlari
elementlarining yuzaga chiqishlarni yoki markazlari bo’yicha tarkibli hisobini
yuritish, bevosita ta’sir ob’ekti bo’lgan moliyaviy natijani aniqlashda muhimlikka
o’tishning aniq bog’lanishlar shartini belgilash masalalarini hal etish lozim.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda davr xarajatlarini tadqiq qilishning bosh
maqsadini quyidagicha keltirishimiz, bizningcha tizimining hususiyatlarini
kengroq ifodalaydi.

1-chizma. Davr xarajatlarini o’rganishning funksiyalari.
Davr xarajatlari o’rganishning maqsadi har bir sarflangan xarajat
moddalariga tegishli mablag’lar butligi ustidan nazoratni ta’minlash tizimi
vositasida samaradorligini baholash uchun boshqaruvni xarajatlarni kamaytirish
yuzasidan zarur axborotlar bilan ta’minlashdan iborat. Ushbu maqsadga
erishishni ta’minlash uchun davr xarajatlarini o’rganish vazifalariga quyidagilarni
keltirish mumkin:
- sotish xarajatlarining tarkibini o’rganish va ulardan samarali
foydalanishni nazorat qilish;
- boshqaruv xarajatlarining to’g’ri va aniq rejalashtirilganligi hamda
hisobga olinishini ta’minlash, ushbu xarajatlarni boshqarish bo’yicha tegishli
ma’lumotlarni korxona rahbariyati uchun yetkazib berish;
- boshqa operatsion xarajatlar va daromadlar haqidagi ma’lumotlar
dinamikasini o’rganishni to’g’ri tashkil qilish, ular ustidan samarali nazoratni
o’rnatish;
- iqtisodiy tahlil etish shartida mazkur xarajatlar rejasining bajarilishiga,
tarkibiy o’zgarishi va dinamikasiga baho berish; Reja Nazorat
Axborot
Taxlil Davr xarajatlarini
o’rganishning
funktsiyalari Uzluksizlik

- davr xarajatlarini tarkibiy o’rganish asosida uning o’zgarishiga ta’sir
etuvchi omillarni aniqlash;
- davr xarajatlarining moliyaviy natijalarga kam ta’sirda va yuqori natijali
elementlarini chegaraviy miqdorini oshirish va samarasizlarini yo’qotish
yuzasidan choralarni belgilash.
Demak, davr xarajatlarini boshqarish natijaviy samaradorligini
ta’minlashda belgilangan maqsad yo’lidagi tegishli vazifalarning o’z vaqtida
bajarilib borilishi va amal qilinishi lozim bo’lgan tamoyillarga doimiy rioya
qilinishi muvaffaqiyat garovi sanaladi.

2. Sanoat korxonalarida davr xarajatlari tarkibi va hisobi
Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita
bog’liq bo’lmagan xarajatlar kiradi. Bular jumlasiga boshqaruv, tijorat bilan
bog’liq xarajatlar, shuningdek umumxo’jalik xarajatlari, jumladan ilmiy-tadqiqot
va tajriba-konstruktorlik ishlari bo’yicha xarajatlar ham kiradi. Bu xarajatlar
korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog’liq bo’lmaganligi, lekin
ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lganligi uchun ular
operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular mahsulot
ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog’liq bo’lmagani, va aksincha, vaqt bilan,
xo’jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog’liq bo’lgani sababli davr xarajatlari
deb yuritiladi.
Mahsulot sotish, ma’muriy xarajatlar, xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar
xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi.
Belgilangan tartibga binoan davr xarajatlari quyidagi hisobvaraqlarda aks
ettiriladi:
«Sotish xarajatlari»
«Ma’muriy xarajatlar»
«Boshqa operatsion xarajatlar»
«Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri
xarajatlari».
Xususan, «Sotilgan mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi va
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi» to'g'risidagi Nizomga binoan sotish
xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
- temir yo’l, suv, avtomobil, ot-ulovda tashish xarajatlari hamda transport
vositalari bekor turib qolganligi uchun to’langan jarimalar;
- savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining xarajatlari;
- mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog’liq mehnatga haq to’lash
xarajatlari (ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashqari);
- ularning ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
- savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni
ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;

- asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
- sanitariya kiyim-boshi, oshxona dasturxon va sochiqlari, oshxona idish-
tovog’i va anjomlarining eskirishi;
- gaz, yoqilg’i, elektr energiyasi xarajatlari;
- tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari;
- savdo reklamasi xarajatlari;
- tashish, saqlash va sotish chog’ida tovarlarning norma doirasida va undan
ortiqcha yo’qotilishi;
- o’rash-joylash materiallari xarajatlari;
- mol-mulkni majburiy sug’urta qilish xarajatlari;
- mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari;
- ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o’rnatish va
saqlash, tuynuklar, o’yiqlar va boshqalarning atrofini o’rash bo’yicha joriy
(nomukammal tusdagi) xarajatlar;
- maxsus kiyim-bosh va poyafzalni yuvish va tuzatishga materiallar qiymati;
- bank xizmatlariga to’lovlar.
Bu moddalardagi summalar foydaning kamayishiga olib keladi, ya’ni foyda
hisobidan qoplanadi.
«Ma’muriy xarajatlar» tarkibida asosan quyidagilar:
-korxonani boshqarish bo’yicha xarajatlar;
-boshqaruv xodimlarining mehnat haqi xarajatlari;
-umumboshqaruv ahamiyatiga molik asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari;
-umumxo’jalik ahamiyatidagi binolarning ijara to’lovlari va boshqa xarajatlar
inobatga olinadi.
Quyidagilar «Boshqa operatsion xarajatlar» tarkibiga kiritiladi:
- Soliq qonuni va boshqa qonunlarni buzganlik uchun jarima va penyalar;
- To’langan boshqa jarimalar;
- Boshqa xarajatlar;
«Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri
xarajatlari» tarkibida hisobot davrida soliqqa tortiladigan bazadan

chegirilmaydigan, ammo ushbu tadbirlarni amalga oshirish uchun qilingan
xarajatlarni rejalashtirilgan samaraga erishilgan holda, kelgusi hisobot davrlarida
soliqqa tortiladigan bazadan kamaytiriladigan xarajatlar inobatga olinadi. Hisobot
davri oxirida yig’ilgan xarajatlar «Yakuniy moliyaviy natija» hisobiga
o’tkaziladi.
«Xarajatlar tarkibi to'g'risidagi Nizom»ga muvofiq davr sarflari ishlab
chiqarish jarayoni bilan bevosita bog'liq bo'lmagan xarajatlar va sarflar bo'lib,
unga xo'jalik yurituvchi subyektni boshqaruv xarajatlari, mahsulot sotish
xarajatlari va umum xo'jalik ahamiyatiga ega bo'lgan boshqa xarajatlar kiradi.
Ushbu xarajatlar to'g'ridan-to'g'ri korxonaning mahsulot (ish, xizmat)lar
ishlab chiqarishga oid faoliyati bilan bog'liq bo'lmasada, lekin ularning
realizatsiyasiga oid asosiy faoliyat bilan bog'liq bo'lganligi uchun ham operatsion
xarajatlar deb ataladi. Ular, asosan, ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bog'liq
bo'lmasdan, daromadlarning olinishi chog'ida qilingan xarajatlar bo'lib, olingan
daromadlar aks ettirilgan hisobot davriga kiritilishi kerak.
Zarur hollarda xo'jalik yurituvchi subyekt «Reklamaga oid xarajatlar»,
«Saqlash va tashish bo'yicha xarajatlar», «Ma'muriy boshqaruv xodimlarining ish
haqi xarajatlari», «Umumma'muriy maqsadlardagi asosiy vositalaming
eskirishi»
«Asosiy vositalarning chiqib ketishidan ko'rilgan zarar», «TMZlar bahosining
arzonlashtirilishidan ko'rilgan zararlar», «ITTKIga oid xarajatlar, «Hisoblab
yozilgan jarimalar, penyalar, ustamalar yoki mazkur korxonaga xos bo'lgan
operatsiyalarni aks ettirish uchun ma'lumotlar bazasini yaratish mumkin. Alohida
bazada mahsulotni sotishga oid xarajatlar, ya'ni mahsulotlarni iste'molchiga
yetkazib berish, transport vositalarga yuklash bilan bog'liq xarajatlar, marketing
bilan, mahsulotlarni sotish va shu kabilar bilan band bo'lgan bo'limlar va
xodimlarning xarajatlari aks ettiriladi.
«Boshqa operatsion xarajatlar» tarkibida ilmiy-tadqiqot tajriba-
konstruktorlik» ishlanmalariga oid xarajatlar, korxona aktivlarining sotilishi va
boshqacha, chiqib ketishlaridan ko'rilgan zararlar, TMZlar bahosining
arzonlashtirilishidan ko'rilgan zararlar, tabiiy kamayishlardan ko'rilgan zararlar,
xodimlarga beriladigan moddiy yordamlar, sud chiqimlari va xo'jalik faoliyati

jarayonida yuzaga keladigan (ishlab chiqarish jarayoni, moliyaviy faoliyat bilan
bog'liq bo'lmagan va favqulodda xarajatlar moddalari sifatlariga ega bo'lmagan)
boshqa xarajatlar ko'rsatiladi.
Xarajatlar tarkibi to'g'risidagi Nizomga ilovada keltirilgan, kelajakda soliq
solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari (ya'ni vaqtinchalik
farqlar) aks ettiriladi. Ma'lumki, « ... xarajatlar tarkibi to'g'risidagi Nizom»ning 1
va 2 - ilovalari buxgalteriya hisobi maqsadlari va soliq solish maqsadi uchun
xarajatlarni hisoblab yozish chog'ida yuzaga keluvchi farqlarni aks ettiradi.
Mazkur Nizomning l-ilovasida korxona daromadlaridan hisobot davrining sof
foydasini hisob-kitob qilish chog'ida chiqarib tashlanadigan, biroq xo'jalik
yurituvchi subyektning soliq solinadigan bazasiga soliqqa oid qonun hujjatlariga
muvofiq daromad (foyda) solig'ining hisob-kitobi chog'ida kiritiladigan xarajatlar
moddalari keltiriladi. Bular keyingi davrlarda bekor qilinmaydigan doimiy
farqlardir. Ularga xodimlarga to'lanadigan moddiy yordamlar, qo'shimcha
ta'til, mukofotlarining
to'lanishi, uyali va peyjing aloqalar, yengil xizmat avtotransportiga xizmat
ko'rsatish va ko'pgina boshqa xarajatlar kiritiladi. 2-ilovada sof foydani hisob-
kitob qilish chog'ida korxonaning daromadlaridan chegirib tashlanadigan, biroq
ularning yuzaga kelishi vaqtida soliq solinadigan bazaga kiritiladigan
xarajatlarning ro'yxati beriladi.
Doimiy farqlardan farqli ravishda ushbu xarajatlar keyingi davrlarda soliq
solinadigan baza tarkibidan chiqarib tashlanishi kerak (vaqt bo'yicha tafovutlar
yoki vaqtincha farqlar). Vaqtinchalik farqlar hisobga olinishi lozim bo'lgan
xarajatlar «Yakuniy moliyaviy natija» hisobiga olib boriladi.
Ushbu xarajatlar, yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, soliq solish maqsadlari
uchun joriy davrning soliq solinadigan bazasiga qaytadan kiritilishi kerak,
keyinchalik esa undan mazkur xarajatlarning butun foydali amal qilish muddati
davomida yoki ushbu muddatlardan qaysi biri qisqa bo'lishidan kelib chiqqan
holda 10 yil davomida chegirilib boriladi. Xarajatlarning buxgalteriya hisobi
maqsadlari va soliqqa tortish maqsadlari uchun aks ettirilishidagi farqlar
buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi xo'jalik yurituvchi subyektlar
faoliyatining

sof foydasini, demak, bozordagi raqobatbardoshligini ham aniqlash uchun
ularning xarajatlari hisoblash va moliyaviy natijalarini aniqlash ekanligidan kelib
chiqadi. Soliq organlari, odatda, buxgalterlik foydasi bilan qiziqmaydilar, ularni
xo'jalik yurituvchi subyektning ayrim xarajatlar moddalarini soliqqa oid qonun
hujjatlariga muvofiq buxgalterlik foydasiga qo'shish yo'li bilan aniqlanadigan
soliqqa tortiladigan daromad ko'proq qiziqtiradi.
Vaqtinchalik farqlar - hisobot davrining soliqqa tortiladigan va hisob
daromadlari o'rtasidagi farqlar bo'lib, ular ayrim moddalari soliqqa tortiladigan
daromadga kiritiladigan hisobot davri ular hisob daromadiga kiritiladigan hisobot
davri bilan muvofiq kelmasligi sababli yuzaga keladi. Doimiy farqlardan farqli
ravishda, vaqtinchalik farqlar keyingi hisobot davrlarida bekor qilinadi. 2-ilovaga
muvofiq, vaqtinchalik farqlarga, misol uchun, yangi xo'jalik yurituvchi
subyektlarning, ishlab chiqarish, sex, agregatlari o'zlashtirishga oid
xarajatlari,
mahsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va ishlab chiqarishni o'zlashtirishga
oid xarajatlar va boshqa xarajatlar kiritiladi.
Xarajatlarning ushbu ro'yxatidan ko'rish mumkinki, bular aynan kelajakda
daromad keltiruvchi xarajatlardir (axir aynan mana shuning uchun ham yangi
ishlab chiqarishlarni o'z1ashtirishga oid sarflar va shunga o'xshash xarajatlar
qilinadi), demak, hisob tamoyillariga muvofiq ular korxona balansida aktiv
sifatida aks ettirilishi va keyingi davrlarda biror-bir muntazam asosda hisobdan
chiqarib borilishi kerak.
Vaqtinchalik farqlar yuzaga keladigan vaziyatlar g'oyatda xilma-xil bo'lishi
mumkin. Buxgalteriya hisobining xalqaro amaliyotida vaqt bo'yicha farqlarning
yuzaga kelishiga oid eng ko'p tarqalgan misollardan biri bo'lib, korxona
tomonidan Soliq kodeksi tasdiqlanganidan farq qiluvchi amortizatsiya hisoblash
usullarining qo'llanishi hisoblanadi. Har qanday holatda ham
amortizatsiyalanadigan mol- mulkning barcha qiymati asosiy vositalarning
me'yorlangan xizmat muddati mobaynida xarajatlarga hisobdan chiqariladi, biroq
ushbu muddat ichida turli usullarda hisoblab yozilgan amortizatsiya summasidagi
farqlar ko'zga tashlanadi.
Vaqtinchalik farqlar bo'yicha soliq qonunchiligi va buxgalteriya qonun

hujjatlari bir-biriga muvofiq kelmaydi. Shuning uchun buxgalteriya hisobida vaqt

bo'yicha farqlarni aks ettirish masalasiga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish
lozim, aks holda bu hol soliq qonunchiligining buzulishiga olib keladi.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 15 oktyabrdagi 444-
sonli qaroriga muvofiq «Xarajatlar tarkibi to'g'risidagi Nizom»ning 2-i1ovasi
jadallashtirilgan metod bo'yicha hisoblangan amortizatsiya summasi va
belgilangan me'yorlar bo'yicha hisoblangan amortizatsiya summasi o'rtasidagi
quyidagi vaqtinchalik farqlar kiritilgan: a) asosiy vositalar bo'yicha soliqqa oid
qonun hujjatlariga muvofiq; b) nomoddiy aktivlar bo'yicha boshlang'ich qiymat
va foydali foydalanish muddatidan kelib chiqqan holda xo'jalik yurituvchi
subyekt tomonidan hisoblab chiqarilgan me'yorlarga muvofiq.
Davr xarajatlari - butun ishlab chiqarish, va, umuman korxonani
boshqarish, faoliyatni tashkil etish va unga xizmat qilish bilan bog'liq bo'lgan
xarajatlar.
Agar xarajatlar yangi turdagi mahsulotni tajribasinov maqsadlarida ishlab
chiqarish uchun, yoki kelgusidagi operatsion faoliyat uchun amalga oshirilgan
bo'lsa, ular kelgusi davr xarajatlari deb tan olinadi. Shu davrda emas, balki
kelgusi davrlarda manfaat keltirishi mumkin. Kelgusida erishiladigan natijalari
bo'yicha korxonaning davr xarajatlari sifatida tan olinishi mumkin.
Davr xarajatlarini tashkil qiluvchi va bir necha tegishli xarajat moddalaridan
iborat xarajat guruxlarining har biri, hattoki, tegishli operatsiyalarni aks ettiruvchi
xarajat moddalarining dastlabki hujjatlashtirilish jarayoni hususiyatlariga ko’ra
bir- birlaridan farqlanishadi. Ushbu hujjatlashtirish tizimi jarayonini davr
xarajatlarining tarkibiy guruxlaridan biri sanalgan «Ma’muriy xarajatlar».
Jumladan, ma’muriy xarajatlarning nazoratini kuchaytirish va hisobini
yuritishdagi aniqlikni ta’minlash maqsadida «Ma’muriy xarajatlar» hisobiga
quyidagicha kiritishni tavsiya qilamiz: «Mehnatga haq to’lash bo’yicha
xarajatlar»; «Mehnatga haq to’lash fondidan ajratmalar»; «Umumma’muriy
asosiy vositalarning amortizatsiyasi bo’yicha xarajatlar»; «Umumma’muriy
asosiy vositalarning ijarasi bo’yicha xarajatlar»; «Umumma’muriy asosiy
vositalarni sug’urtalash xarajatlari»;
«Umumma’muriy nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi bo’yicha
xarajatlar»;

«Yuqori tashkilotlarni saqlash xarajatlari»; «Boshqa ma’muriy xarajatlar».
Foizlar ko’rsatkichlaridan ma’lumki, tilga olingan xarajat moddalari umumiy
miqdorning

deyarli yarmidan iborat.
Korxonalardagi davr xarajatlari xo’jalik bo’yicha umumiy tarzda yig’iladi
va moliyaviy natija hisobidan qoplanadi. Bizningcha, davr xarajatlarining
nazoratini kuchaytirish va maqsadliligini ta’minlash uchun yuzaga kelish joylari
va xarajat markazlari bo’yicha ma’lumotlar tizimini shakllantirish zarur.
Ushbu tartib moliyaviy natijaning yuqori yoki pastligiga qanday omillar
salbiy yoki ijobiy ta’sir etganligiga, qaysi moddada kamroq xarajat qilib
yaxshiroq natijaga erishganiga, zaruriy chora va tadbirlarni qo’llashga,
rahbariyatni real va tezkor ma’lumotlar bilan ta’minlashga va xo’jalik to’g’risida
ma’lumotlardan tashqi foydalanuvchilar tomonidan to’g’ri baho berish imkonini
beradi.

3. Korxonalarda davr xarajatlari va ularning moliyaviy natijalarni
shakllantirishdagi o’rni.
Ishlab chiqarilayotgan va sotishga mo’ljallangan mahsulotlar bahosini
belgilash xo’jalik ixtiyorida bo’lmaganligi, bozordagi talab va taklif asosida
shakllanganligi sababli yuqori foydalilikka erishish omili bo’lgan daromadni
oshirish faqatgina amalga oshirilayotgan xarajatlarni nazorat qilish va boshqarish
bilan belgilanadi. Jumladan, xo’jalik moliyaviy natijalarining yuqori ijobiyligini
ta’minlashda, ayniqsa xarajatlar tarkibida bevosita ta’sir xususiyatiga ega bo’lgan
«davr xarajatlari» elementining to’g’ri va aniq shakllantirilishini yo’lga qo’yish,
hisobot davri yakunida muvaffaqiyat garovini ta’minlashdagi boshlang’ich qadam
sanaladi.
Davr xarajatlari shakllantirilishida rivojlangan mamlakatlarda, 4 ta printsip
doirasida ish yuritilishi aniqlangan. 2
Jumladan, mazkur printsiplarni xo’jaliklarda
davr xarajatlari uchun ham bevosita qo’llash maqsadga muvofiqdir. Bular:
Samaradorlik. Ushbu printsip shundan iboratki, hisob ma’lumotlarini qayta
ishlash tizimidan olinadigan foyda miqdorini, unga erishish uchun sarflangan
xarajatlarga teng yoki undan ko’proq bo’lishini ko’zda tutadi. Olingan foyda va
sarflangan xarajatlarning teng bo’lgan nuqtasi, I.F.SHerning «o’lik nuqta»
printsipi deb ataladi va bu nuqta xo’jalikning minimal faoliyatini tutib turishini
ifodalaydi. 3
Ushbu printsipning davr xarajatlari xususida qo’llanilishi esa, xar bir
birlik sarflangan davr xarajatlarining qo’shimcha ravishda qancha foyda
keltirganligini yoki sarf va daromadning teng ko’rsatkichga ega ekanligini aks
ettiradi.
Nazorat printsipi- bu ma’lumotlar tizimining korxona mablag’larini himoya
qilish mexanizmidan iborat bo’lib, u korxonani boshqarish borasida to’g’ri xulosa
chiqarish uchun asos bo’luvchi ma’lumotlar bazasi to’liqligini bildiradi. Davr
xarajatlarida, ushbu printsip, moliyaviy natijalarga doimiy salbiy ta’sirda bo’lgan
xarajat moddalari to’g’risida uzluksiz aniq va to’g’ri hamda o’z vaqtida
axborotlar olish tizimi faoliyati darajasini belgilovchi omildir.
2
Kaspina R.G, Plotnikova L.A Buxgalteriskiy uchyot: uchebniy posob, Rossiya-M: eksmo 2010
3
Yusupova Nilufar «davr xarajatlari hisobini tashkil etish» Toshkent 2012.

Aloqadorlik printsipi tizimida xo’jalik uchun tashkiliy (mehnat predmeti,
mehnat vositalari) va inson (mehnat kuchi) omillarini hisobga olishni talab etadi.
Ushbu omillarning o’zaro muvofiqligi uzluksiz va barqaror ishlab chiqarish
faoliyatini ta’minlashda ahamiyatlidir.
Davr xarajatlari ma’lumotlar tizimida aloqadorlik printsipining ahamiyati
shundan iboratki, moliyaviy natijalarga manfiy ta’sirda bo’lishi nuqtai nazaridan
mehnat haqi xarajatlari, boshqaruv samaradorligi darajasi bo’yicha xodimlar
sonini optimal tashkil qilishdan iborat.
Egiluvchanlik printsipi - tizimiga maxsus tashkiliy o’zgartirishlar
kiritmasdan turib, ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatini yaratishni talab
qiladi. Bunda ishlab chiqarish asosan mehnat unumdorligini oshirish va ishlab
chiqarish samaradorligini o’stirish hisobiga bajariladi. Davr xarajatlari
ma’lumotlar tizimiga egiluvchanlik printsipi asosida yondashish ushbu
xarajatlarni optimal qisqartirish va moliyaviy natijalarga ta’sirini kamaytirish
hususiyatini anglatadi.
Davr xarajatlari ma’lumotlar tizimini keltirilgan printsiplar asosida tashkil
qilish va yuritish nafaqat tizimning jadallashishini, balki uni xalqaro talab
normalari doirasida muvofiqlashtiradi.
Xarajatlarning xalqaro amaliyotdagi «direktkosting» bo’yicha tannarx
kalkulyatsiyasi kontseptsiyasi ishlab chiqarish hajmi va mahsulot samaradorligi,
daromadni baholash va rejalashtirishda bezararlik nuqtasini hisoblashda
foydalidir.
“Direct-costing” qoidalariga asoslangan «qisqartirilgan tannarx» tizimini
ifodalaydi. Fikrimizcha, xo’jalikning mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga
kiritilmaydigan, shuningdek doimiy faoliyat jarayonini ta’minlovchi
xarajatlarning davr xarajatlari sifatida aks ettirilishi va faqat moliyaviy natijalar
hisobidan qoplanishidan asosiy maqsad -ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish,
xizmat) tannarxining sun’iy o’sishini cheklashga qaratilgandir. Chunki,
birinchidan, davr xarajatlarini tashkil qiluvchi moddalar bevosita ishlab chiqarish
jarayoni bilan bog’liq emas; ikkinchidan, mazkur xarajat elementi moddalarining
aksariyat qismi chegaralanmagan
xarajatlar guruhlarini tashkil qiladi
(belgilangan
iqtisodiy

ko’rsatkichlarga nisbatan). Agar xarajat moddalari mahsulot tannarxiga hisobdan
chiqarilganda, ortiqcha maqsadsiz sarflarning yuzaga kelishiga imkon tug’ilishi
mumkin edi va mahsulot tannarxi nazoratsiz oshishiga sharoit yaratilar edi.
Uchinchidan, mablag’larni oqilona sarflash nuqtai nazaridan, davr xarajatlarining
bevosita moliyaviy natija hisobidan qoplanganligi bois, xo’jaliklar ularni
maksimal tejashga intilishadi. Bizningcha, ushbu hisob tizimining milliy
iqtisodiyotimizga joriy etilganligi maqsadga muvofiqdir. Faqat korxonalar davr
xarajatlarini tashkil qiluvchi moddalar tarkibini mamlakatimizning bugungi
iqtisodiy rivojlanishiga mutanosib ravishda doimiy qayta ko’rib chiqib borish
zarur.

4. « O ' Z E RA E CL IM AT E CO NT RO L» M CH J qo' sh m a
ko rx on as i d a da vr x ar aj at l ar i t ar ki bi va d i n am i k as i t a hl i l i
Andijon shahrida joylashgan Ma'suliyati Cheklangan Jamiyat shaklidagi
«O'z ERAE Climate Control» MCHJ qo'shma korxonasi, Janubiy
Koreyaning
«ERAE CS Ltd» korxonasi, «O'zavtosanoat» aksiyadorlik kompaniyasi va
masuliyati cheklangan jamiyat «Avtosanoat invest» o'rtalarida imzolangan
kelishuvlardan so'ng 2010-yil sentabr oyida tashkil etilgan va 2012-yil may
oyidan rasman o'z faoliyatini boshladi. Korxona tashkil etilishida ta'sischilar
asosan Uzavrosanoat -57%, Erae cs limeted -40% va Avtosanoat Invest -3%
ko'rinishidagi aksiyalar orqali tashkil etilgan. Korxonaning umumiy maydoni
23342 m 2
ni tashkil etadi.
Qo'shma korxona «GM Uzbekiston» AJ tomonidan ishlab chiqarilayotgan
Lacetti, Cobalt, Spark, Matiz va AVEO rusumli zamonaviy avtomobillarni
radiatorlari, shamollatish, havoni tozalash kabi va isitish uskunalari bilan
ta'minlab berish uchun tashkil etilgan. Ushbu tashabbus orqali avtomobil detallari
import xajmini qisqartirish va bu bilan davlat valyuta zahirasini tejab qolish,
shuningdek yangi ishchi o'rinlarini yaratishga mo'ljallangan. Qo'shma korxonada
asosan avtomobilning sovutish va isitish tizimi ishlab chiqiladi.
2013-yildan boshlab qo'shma korxonada ISO/TS 16949:2009 hamda ISO
9001:2008 xalqaro standartiga muvofiq sifat tizimi yo'lga qo'yilgan. Ushbu
tizimni boshqarishni yo'lga qo'yilgandan so'ng, korxonada ko'ptarmoqli sifat
tekshirish tizimi, hom-ashyo sifatini, uni kirib kelishidan tortib to korxona
tomonidan ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotgacha bo'lgan davrni nazoratini
kuchaytirish imkoniyatini berdi.
Qo'shma korxonada hozirgi davrga kelib 200 dan ortiq malakali ishchi
hodimlar faoliyat yuritib kelmoqda va hozirda yiliga 500 ming dona avtomobil
isitish va sovutish qismlarni ishlab chiqarish quvvatiga ega.
«O'z ERAE Climate Contol» MCHJ QK da ishlab chiqarilgan mahsulotlar
O'zbekiston Respublikasining asosiy avtomobil ishlab chiqaruvchisi
«GM- UZBEKISTAN» AJ avtomobil zavodiga, shuningdek Respublika
hududidagi

xizmat ko'rsatuvchi servislarga yetkazib berish bilan birga Rossiya va
Qozog'iston kabi hamdo'stlik davlatlariga eksport qilinmoqda.
Ushbu korxonada kelgusida chiqarilayotgan eng zamonaviy turdagi
avtomobilllarga sovutish va isitish moslamalarini sifatli darajada yetkazib
berishni oldinga maqsad qilib qo'ygan. Hozirgi kunda korxona ishchilari chet el
Koreya hamkorligida sovutish va isitish moslamalarini elektron tarzda ishlashini
yo'lga qo'yish maqsadida. Ushbu sovutish va isitish moslamalarini yanada isloh
qilish natijasida, ularni inson organizmiga zarar yetkazmagan holda ishlashini
ta'minladi. Misol uchun sovutish va isitish moslamalaridan chiqarilayotgan issiq
va sovuq havolar insonning organizmiga hech qanday zarar yetkazmasligi uchun
uni turli laborotoriya xonalarida sinovdan o'tkazilgan.
Korxonada ishchilar mutahasisligi turlicha bo'lib, u yerda laborotoriya
honalari ham tashkil etildi. Hisob-kitoblarni yanada to'liq va ishonchliligini
ta'minlash maqsadida hisobchilarni o'z faoliyatiga qarab turli yo'nalishlarda
ishlashini ta'minladi. Masalan: kassa bo'limiga alohida bir shaxs, soliq
hisobotlarini o'z vaqtida ishonchli va sifatli jo'natish maqsadida alohida ishchi,
material xarajatlariga alohida shaxs, ishlab chiqarish xarajatlariga alohida shaxs
va albatta ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishni esa ya'na bir shaxs.
Shuni ta'kidlab o'tish joizki, korxonada ichki nazoratni(monitoringni) ham
to'g'ri yo'lga qo'ygan bo'lib, u yerda malakali tahlilorlar ham ish olib bormoqda.
Korxona ishlab chiqarish bo'limidagi yangiliklarga, korxona ishlab chiqargan
mahsulotlarni sifatli yetkazib berish maqsadida zamonaviy turdagi yuk yetkazib
berish avtomobillarini yangilab kelmoqda. Ushbu avtomobillarda sovutish va
isitish moslamalarini sifatli va jarohatsiz yetkazib berish maqsadida korxona
ichida sovutish va isitish moslamalarini qoliplari ishlab chiqilgan bo'lib, ular
mahsulotni sifatli va jarohatsiz yetkazib berish 99%gacha ta'minlay oladi. Agarda
yuk avtomobiliga biron korxol bo'lgan taqdirda sovutish va isitish moslamalariga
hech qanday zarar yetmaydi. Korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga
keladigan bo'lsak, o'rganilayotgan davr mobaynida «O'z ERAE Climate Control»
MCHJ qo'shma korxonasida Damas avtomobili uchun radiatorlarni seriyali
ishlab

chiqarishni boshlanishi, Nexia R3 avtomobili uchun HVAC&CRFM modullarini
seriyali ishlab chiqarishni boshlanishi, Cobalt va Spark avtomobillari uchun
trubkalarni seriayali ishlab chiqarishni boshlanishi, SamAvto avtobuslari uchun
isitish pechini seriyali ishlab chiqishini yo'lga qo'yganligi ma'lum.
Mas’uliyati cheklangan jamiyat «O'z ERAE Climate Control» MCHJ
qo'shma korxonasi bo`limlari quyidagichadir:
- Kadrlar bo`limi;
- Umumiy bo`lim;
- Ishlab chiqarish bo`limi;
- Ta`minot bo`limi;
- Buxgalteriya bo`limi;
- Rejalashtirish bo`limi;
- Xarid bo`limi;
- Devonxona;
- Sifat nazorati bo`limi;
- Mehnatni muhofaza qilish bo`limi;
Ushbu bo`limlarga to'xtaladigan bo'lsak ”Kadrlar bo`limi” bu bo`lim bevosita
korxonadagi hodimlar bilan bog`liq bo`lgan masalalar, muammolar va takliflar
bilan shug`ullanadi. Korxonadagi mavjud bo`sh ish o`rinlarni to`ldirish, malakali
kadrlarni jalb qilish hamda shu holatlar bilan bog`liq bo`lgan ishlarni
hujjatlashtirish bilan mashg`ul bo`ladi. Bu bo`limda 3 nafar hodim ishlaydi.
Ularning barchasi o`z vazifalariga ega. Shuningdek hodimalarni ishga kelib
ketishi ya`ni davomati, kech qolishi, korxonadan tashqariga chiqish, xizmat
safarlari, hodimlarni kasal bo`lib qolishi yoki boshqa sabablar tufayli ishga
kelmasliklari, hodimlarga chiqqan buyruqlarni amalga oshirishni va ishchilarni
ovqat tabeli shularning barchasi ”Kadrlar bo`limi” nazorati ostida bo`ladi.
Umumiy bo`limda korxonaga kerak bo`lgan zaruriy jihozlarni, ishlab
chiqarishga aloqasi bo`lmagan holda olib kelish bilan shug`ullanadi. Masalan,
xonalar uchun konditsionerlar, hujjatlarni tartibli saqlash uchun kitob
jovonlari, hujjatlar bilan ishlash uchun qog`ozlar yoki bo`lim printerini kartridji
buzilib qolsa,

uni ta`mirlash kabi ishlar bilan shug`ullanadi. Bo`lim 5 nafar hodimdan iborat.
Ishlab chiqarish bo`limi korxonaning asosiy bo`limlaridan biri hisoblanadi.
Ishlab chiqarish bo`limida ishlab chiqarish liniyalari mavjud bo`lib, barcha
liniyalarning o`z masterlari bor. Ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni,
ishchilar faoliyatini nazorat qiladi. Shuningdek o`z liniyasiga kerak bo`lgan xom-
ashyo va materiallar haqida bo`lim boshlig`iga ma`lumot beradilar. Bo`lim
boshlig`i esa bevosita ta`minot bo`limi bilan bog`lanib, bu masalalarni hal qiladi.
Shuningdek bo`lim hodimlari buxgalteriyaga ishlab chiqarish bilan bog`liq
bo`lgan barcha hisobotlarni topshiradilar. Korxona yillik rejani oladi va uni
oylarga taqsimlab ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradi.
Korxonaning eng muhim va asosiy bo`limlaridan biri ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish va lokalizatsiya bo`limi hisoblanadi. Bu bo`lim korxona o`z
faoliyatini boshlagandan beri bir qator vazifalarni amalga oshirib keladi.
Bo`limning asosiy maqsadi mamlakat hududiga kirib kelayotgan barcha import
detallarini mahalliylashtirish orqali ya`ni o`zimizda ishlab chiqarishni yo`lga
qo`yishdan iborat. Lokalizatsiyalash korxona tashkil topgandan buyon asta
sekinlik bilan amalga oshirilib kelinmoqda. Bu orqali mamlakatda xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish, bosh ish o`rinlarini tashkil etish va bu orqali aholini
ish bilan band qilish, ya`ni ishsizlikni oldini olish va eng muhimi milliy valyutani
o`zimizda saqlab qolishga erishiladi.
Ta`minot bo`limi korxonaning ishlab chiqarish jarayoniga bevosita kerak va
zarur bo`lgan barcha xorijiy va mahalliy xom-ashyolar bilan ta`minlaydi.
Korxonaga kelgan barcha materiallar dastlab ta`minot omboriga kelib tushadi.
Buxgalteriya bu bo`lim korxonaning yuragi hisoblanadi. Korxonada mavjud
barcha iqtisodiy operatsiyalar bu bo`lim bilan bog`liq. Bo`limda 7 nafar hodim
faoliyat olib boradi. Ular bosh buxgalter, material bo`yicha buxgalter, ish haqi
bo`yicha va ishlab chiqarish bo`yicha buxgalter, soliq bo`yicha buxgalter va
xorijiy valyutalarda operatsiyalar bo`yicha buxgalter, kassa bo`yicha buxgalter,
mol yetkazib beruvchilar bilan bog`liq operatsiyalar bo`yicha buxgalter va
yuk chiqarish bilan bo`gliq operatsiyalar bo`yicha buxgalterlar hisoblanadi.
Ularning

barchasi o`z vazifalariga ega.
Rejalashtirish bo`limida korxonaning yil davomidagi ishlab chiqarish
hajmini, materiallar sarfi hamda yil davomida kutilayotgan xarajatlar va foydani
rejalashtiradi. Korxonaning biznes rejasini tuzadi va tayyor mahsulot
kalkulyatsiyasini ishlab chiqadi.
Devonxonada barcha hujjatlar registratsiya qilinadi.
Sifat nazorati bo`limi korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini,
yaroqlilik darajasini tekshiradi. Shuningdek kelayotgan materiallarni ham sifatini
nazorat qiladi, sifat tekshiruvidan o`tkazadi. Yaroqsiz mahsulotlar chiqishini
oldini oladi.
”Mehnat muhofazasi” bo`limiga keladigan bo'lsak - bu bo`lim korxonada
mavjud muhitni mehnat xavfsizligini ta`minlashni nazorat qilishni, korxonada
faoliyat yuritayotgan barcha hodim va ishchilarni xavfsizligini ta`minlash,
shuningdek ishga qabul qilingan har bir hodim va ishchiga ”Mehnat xavfsizligi”
yo`riqnomasi bilan tanishtiriladi. Bo`lim 3 nafar hodimdan iborat
Yuqori bo`g`in rahbarlari bosh direktor, texnik direktor va ularning
o`rinbosarlari kiradi.
O`rta bo`g`in rahbarlariga korxonadagi bo`lim rahbarlari kiradi.
Quyi bo`g`in rahbarlariga guruhlar, brigada rahbarlari va ustalardan iborat.
Qo'shma korxonaning boshqaruv strukturasi quyidagi 2-jadvalda batafsil
yoritilgan.

«O'Z ERAE Climate Control» MCHJ qo'shma korxonasining
boshqaruv strukturasi .
Bosh direktor
Yuridik xizmat bo'limi
( 2 - c h i zm a )
K o r x o n a n i n g b o s h q a r u v s t r u kt u r a s i .
Axborot-texnologiyalar
bo'limi Savdo va logistika bo'limiTehnika direktorIchki auditor Yuqori tashkilotchilarning
umumiy yig’ilishi
Bosh direktor o'rinbosari Moliyaviy ishlar bo'yicha
direktor o'rinbosari
Ishlab chiqarish bo'limi Ma'muriyat bo'limi Marketing va eksport bo'limi
Tadqiqot va rivojlantirish
bo'limi Xavfsizlikni baxolash va
laborotoriya bo'limi. Buxgalteriya bo'limi
Asosiy bo'lim Xavfsizlik xizmati Moliya va iqtisod bo'limi
Sifat bo'limi
Kadrlar bo'limi Toshkent idorasi

«O`Z ERAE CLIMATE CONTROL» MCHJ qo'shma korxonasida
davr xarajatlari tahlili.
Mahsulot tannarxi korxonalar faoliyatining asosiy sifat ko’rsatkichlaridan
biridir. Bozor munosabatlari shakllanishi bilan, tahlildagi asosiy e’tibor xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy holatiga qaratilmoqda va bunda mahsulot
tannarxining tahliliga ham katta e'tibor qaratilmoqda. Yuqoridagi fikrlardan shu
ma’lum bo’ladiki, bugungi kunda ishlab chiqarish xarajatlari tahlili mahsulot
tannarxi tahlili tarkibida yuritilayotgan bo’lsa, davr xarajatlarining tahlil qilinishi
xo’jalik moliyaviy natijalarining tahlili bilan uzviy bog’liqlikda olib borilmoqda
va shu tarkibda yuritilmoqda. «O`Z ERAE CLIMATE CONTROL» MCHJ
qo'shma korxonasida 2022-yilda jami xarajatlar 2021-yilga nisbatan 28709866
ming so’m bo’lgan bo’lsa bu o’tgan yilga nisbatan 2,8 barobarga ko’paygan.
Ammo 2022- yilda jami xarajatlar 2020-yilga nisbatan 16703248 ming so'mga
ortgan. Bu esa 2021-yilga nisbatan kamroq. Davr xarajatlari ham o’tgan yilga
nisbatan oshgan (3-jadval).
Korxona ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan xarajatlar esa 2020-yilda
19725067 ming so'm bo'lsa 2021-yilda ushbu xarajatlar 10106828 ming so'mni,
2022-yilga kelib esa 28397614 ming so'mni tashkil qilgan. Ushbu xarajatlar
2022- yilda 2020-yilga qaraganda 8672547 ming so'mga oshgan va 2021-yilga
nisbatan esa 18290786 ming so'mga ko'paygan xisoblanadi. Davr xarajatlari
2022-yilda 5492688 ming so'mni tashkil qilgan bo'lsa 2021-yilda 3469759 ming
so'mni 2020- yilda esa 3801357 ming so'mni tashkil qilgan. Korxona davr
xarajatlari 2022-yili 2020-yilga qaraganda 1691331 ming so'mga, 2021-yilga
qaraganda esa 1922929 ming so'mga ortganligi jadvaldan ma'lum. Korxona o'z
faoliyatini moliyaviy xarajatlarga bog'liqligini hisobga oladigan bo'lsak, ushbu
korxona 2020-yilda moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlari 4490739 ming so'm,
2021-yilga kelib 2433958 ming so'm va 2022-yilga kelib esa 10830109 ming
so'm xarajatlar qilgan xisoblanadi. Ushbu ko'rsatkichlar shuni ko'rsatadiki
korxona 2022-yilda 2020-yilga nisbatan 6339370 ming so'm xarajat qilgan va
2021-yilga nisbatan esa 8396151 ming so'm xarajatlarni amalga oshirgan.

3-jadval
«O`Z ERAE CLIMATE CONTROL» MCHJ qo'shma korxonasida sarf-
xarajatlar tahlili
(ming so’m)
№ Ko’rsatkichl
ar 2020 yil Jami
ganis
batan
(%) 2021 yil Jami
ga
nisba
tan (
%) 2022- yil
Jami
ga
nisb
atan
(%) Farqi
2022-
yilni
2020-
yilga
(+,- ) Farqi 2022-
yilni 2021-
yilga
(+,- )
1
2 3 4 5 6 7 8 9
10
1 Ishlab
chiqarish
tannarxig
a
kiritilgan
xarajatlar 19 725
067 70.5
10 106
828 63.1
28 397
614 63.5 +8672547 +18290786
2 Davr
xarajatlari
3 801
357 13.5
3 469
759 21.7
5 492 688 12.3 +1691331 +1922929
3 Moliyaviy
faoliyat
bo’yicha
xarajatlar 4 490
739 16
2 433
958 15.2
10 830
109 24.2 +6339370 8396151
4 Jami 2801716
3 100 1601054
5 100 44720411 100 +1670324
8 +28709866
*Manba: «O'z ERAE Climate Control» MCHJ qo'shma korxonasining yillik
statistika ma'lumotlari.
Tahlil ma’lumotlariga aniqlik kiritish maqsadida ularning dinamikasi
mutanosibligini ko’rib chiqamiz (4-diagramma).
Diagramma ma'lumotlariga qaraganda korxonaning ishlab chiqarish tannarxiga
kiritilgan xarajatlar 2022-yilda qolgan yillarga nisbatan juda ko'p bo'lib, buning
asosiy sabablaridan biri korxona mahsuloti qolgan yillarga nisbatan ko'p
sotilganligidir.

4-diagramma.
“O’z ERAE Climate Control” MCHJ qo’shma korxonasi xarajatlar
dinamikasi. (ming so’m)
Diagrammadan ko’rinib turibdiki ishlab chiqarish tannarxi xarajatlari
ko’paygan sari davr xarajatlari va moliyaviy xarajatlar ham oshib borgan. O’z
navbatida moliyaviy xarajatlar ham shunday tarzda o’zgara borgan. Ammo 2021-
yilda ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan xarajatlar kamaygan sari davr
xarajatlari va moliyaviy xarajatlar ham kamayib borgan. 2021-yildagi moliyaviy
xarajatlarning 2022-yildagi moliyaviy xarajatlarga kamligini sababi 2022-yilda
o’tgan yilda olingan bank kredit foizni va qolgan yillardagi bank foizlarini
jamlagan holda moliyaviy xarajatlarga kiritib yubordi. XARAJATLAR
DINAMIKASI
3000000
0 2839761
4
2500000
0
1972506
72000000
0
1500000
0
1010682
8 1083010
9
1000000
0
549268
8
500000
0 380135
7 449073
9 3469759
2433958
0
2020-
yil 2021-
yil 2022-
yil
ishlab chiqarish tannarxi
xarajatlari davr
xarajatlari moliyaviy
xarajatlar

5-diagramma.
“O’z ERAE Climate Control” MCHJ qo’shma korxonasi barcha xarajatlar
yillar davomida foizlarda o’zgarishi.
O’rganilayotgan davr mobaynida jami xarajatlarning yillar davomida
o’zgarishi keltirib o’tilgan. O’rganilayotgan davrni biz 100% deb olamiz. Jami
xarajatlar 2020-yilda o’rganilayotgan davrning 32% ni tashkil qilgan bo’lsa 2021-
yilga kelib esa 18% ni, 2022-yilda esa eng ko’p qismini tashkil qilgan bo’lib
50%ni qamrab olgan. Diagrammadan ko’rinib turibdiki xarajatlarning enga kam
qismi 2021-yilga to’g’ri kelgan bo’lib ushbu yilda mahsulot sotishdan tushgan
tushum qolgan yillarga nisbatn ancha kamligi, bunga sabab korxona ichki
tuzilishida o’zgartirishlar bo’lib, ya’ni: korxonada ishlab chiqarilayotgan
avtotransport mashinalarining sovutish va isitish moslamalarining sotib oluvchi
asosiy GM- Uzbekistan qo’shma korxonasida ishlab chiqarilayotgan “orlando”
avtomashinasini sotuvini to’xtashi sabab bo’lgan. 2022-yilda esa jami xarajatlar
qolgan yillarga nisbatan eng yuqori qismini tashkil qilganligini asosiy
sabablaridan bittasi 2022 yilda Nexia R2 avtomobilining to’xtatilishi hamda
Nexia R3 avtomobilining ishlab chiqarilishini yo’lga qo’yilganligi hamda ushbu
avtomobilning haridorgir ekanligidadir.BARCHA XARAJATLARNING YILLAR DAVOMIDA FOIZLARDA O'ZGARISHI.
202020212022
2020
32%
2022
50%
2021
18%

Xarajatlarning keskin oshib ketishi, yangi hodimlarni kelganligi va ularga
ish tajribasini o'rgatilganligi sabab bo'lgan. Umuman olganda, jami xarajatlar
ham, davr xarajatlari ham oshgan. Mazkur holatni salbiy baholash lozim. Davr
xarajatlari, asosan mutloq summada o’rganiladi. Shuningdek,nisbiy darajasi va
o’zgarishlariga ham katta ahamiyat beriladi. Davr xarajatlarining tovar
aylanishiga yoki realizatsiya xajmiga bo’lgan nisbiydarajasi tahlilda muhim ro'l
o’ynaydi. Shuning uchun tahlilning bu boradagi asosiy vazifasi-davr
xarajatlarining faqat o’zgarishini emas, balki bu o’zgarishlarga ta’sir qiluvchi
omillarga ham baho berishga qaratilishi lozim.
«O'Z ERAE Climate Controle» MCHJ qo'shma korxonasi mahsulotlariga juda
katta talab mavjudlgi tufayli korxona sarf-xarajatlari ham shunga qarab ko'payib
boraveradi.
6-jadval
«O`Z ERAE CLIMATE CONTROL» MCHJ qo'shma korxonasida davr
xarajatlari tarkibi va dinamikasi tahlili
(ming so’m)
№
Ko’rsatkich
la r 2020y
Jamiga
nisbatan
(%) 2021y
Jamiga
nisbatan
(%) 2022y
Jamiga
nisbatan Farqi
2022y ni
2020y ga Farqi
2022y ni
2021y
ga
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
2
Sotish
xarajatlari 389
133 10.2 301
167 8.7 895
616 16.3 +506483 +594449
3
Ma’muriy
xarajatlar 1 361
376 35.8 1 373
124 39.6 1 345
781 24.5 - 15595 - 27343
4
Boshqa
operatsion
xarajatlar 2 050
847 54 1 795
469 51.7 3 251
291 59.2 +1200444 +1455822
5 Jami 3 801
357 100,0 3 469
759 100,0 5 492
688 100 1691331 2022929
*Manba: «O'z ERAE Climate Control» MCHJ qo'shma korxonasining yillik
statistika ma'lumotlari.

Korxonada davr xarajatlari mahsulot ishlab chiqarish tannarxidan keyingi
o'rinda turib ushbu xarajatlar ko'rxonaning mahsulotlariga ham juda katta foyda
keltirgan xolda ma'lum bir miqdorda ortib ketishi tufayli korxona o'z sof
foydasiga zarar yetkazishi mumkin. Ushbu davr xarajatlarini o'z ichiga sotish
bilan bog'liq xarajatlar, ma'muriyat bilan hamda boshqa bir qancha xarajatlar
bilan bog'liq bo'limlarda iborat.
Ko'rsatkichlar bo'yicha ko'rib chiqadigan bo'lsak sotish xarajatlari 2020-
yilda 389133 ming so'mni, 2021-yilda 301167 ming so'mni, 2022-yilga kelib esa
895616 ming so'mni tashkil qilmoqda. Bu esa 2022-yil 2020-yilga nisbatan
506483 ming so'm, 2021-yilga nisbatan esa 594449 ming so'mni tashkil
qilmoqda. Ma'muriyat bilan bog'liq xarajatlar esa 2020-yilda 1361376 ming so'm,
2021-yilda 1373124 ming so'm, 2022-yilga kelib ushbu ko'rsatkichlar 1345781
ming so'mga yetgan. Bu esa 2022-yilda 2020-yilga nisbatan 15595 ming so'mga
2021-yilga nisbatan esa 27343 ming so'mga kamaygan. Bunga sabab
umumxo'jalik ahamiyatidagi binolarning ijara to'lovlari va boshqa xarajatlari
yo'qligi tufayli ma'muriy xarajatlar kamaygan. Boshqa operatsion xarajatlar 2020-
yilda 2050847 ming so'm, 2021-yilda 1795469 ming so'm hamda ushbu
ko'rsatkich 2022-yilga kelib 3251291 ming so'mni tashkil qilgan. 2022-yil boshqa
operatsion xarajatlar 2020-yilga nisbatan 1200444 ming so'mga oshgan va 2021-
yilga nisbatan esa 1455822 ming so'mga ortgan. Bunga sabab soliq qonuni va
boshqa qonunlarni buzganlik uchun jarima va penyalar tushganligidir. Izlanishlar
natijasida xulosa qilib aytish mumkinki, davr xarajatlarining haqiqiy hajmi va
bazis yillarga nisbatan o’zgarishi, avvalo, tovar aylanishi hajmining o’zgarishi
bilan qisman bog’liq bo’ladi. Chunki, davr xarajatlari elementi tarkibida ayrim
shunday xarajat moddalari mavjudki, ular ishlab chiqarish hajmi va sotish
darajasi bilan uzviy bog’liqlik munosabatlarini ifodalaydi. Bular:
 maqsadli jamg’armalarga majburiy ajratmalar;
 sotuvchi xodimlarning ish haqi;
 ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
 turli xil sotish xarajatlari;

Korxona davr xarajatlari o'sib borish
diagrammasi
3251291
3500000
3000000 2050847
1795469
2020- yil 2021- yil 2022- yil realizatsiya hajmiga mutanosiblikda ma’muriy va boshqa xodimlar ish
haqlarining o’zgarishi va hokazo xarajatlarni keltirish mumkin.
2500000
1361376 1373124
1345781
2000000
1500000
1000000
500000
0 389133
301167 895616
boshqa operatsion xarajatlar
mamuriy xarajatlar
sotish xarajatlari
7-diagramma. Korxona davr xarajatlari o'sib borishi.
Keltirilgan diagrammadan ko'rinib turibdiki davr xarajatlari tarkibidagi
o'zgarishlar tempi bir xil emas. Xususan, sotish xarajatlari 2021-yilda keskin
kamayib 2022-yilda 2021-yilga qaraganda 3 baravar oshgan. Ma'muriy xarajatlar
ko'rib chiqilayotgan davrda sezilarli o'zgarmagan. Biroq operatsion xarajatlar
2022-yilda 2021-yilga nisbatan keskin oshgan, ya'ni 1.8 barobarga ortgan.

Xulosa va takliflar
Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar qatorida munosib o’rin egallash,
milliy mahsulotlarimizning jahon bozorlaridagi raqobatdoshligini ta’minlash, shu
asosda eksport hajmini sezilarli darajada oshirish mavjud soha va tarmoqlarni
texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash asosida modernizatsiyalashni taqozo
etadi. Ayni paytda, jahon bozoridagi ehtiyoj va talabning o’zgarishini hisobga
olgan holda iqtisodiyotimiz tarkibiy tuzilmasini takomillashtirib borish, bu
maqsadda yangi, zamonaviy tarmoqlarni barpo etish va jadal rivojlantirish lozim
bo’ladi.
Davr xarajatlarini tarkibini batavsil o’rganish asosida shu narsalar aniqlandiki
import bo’yicha valyuta almashtirish birja sarflari ham davr xarajatlari tarkibiga
kiritilgan. Avvalo bu xarajatlarning davr xarajatlariga kiritilishi o’zi 4-
Buxgalteriya xisobi milliy standartlariga asosan noto’g’ri deb hisoblanishi
mumkin. Ikkinchidan, valyuta operatsiyalari xususida, bu jarayonlar doimiy
ravishda ro’y berayotganligini hisobga olib korxona o’z siyosatini ishlab chiqishi
lozim.
Tahlil natijalari shuni ko’rsatadiki QQS ham davr xarajatlariga kiritilyapti. Bu
xarajatlar odatda budjetga soliqlar va to’lovlar bo’yicha hisob-kitob qilinishi
kerak. Demak korxonada hisob tizimi va hisob siyosatini ko’rib chiqish kerak.
Barqaror faoliyat yuritishni ta’minlash, korxonalarda ishlab chiqarish jarayonini
takomillashtirish hamda ular to’g’risidagi axborotlar paketini shakllantirishda
kombinatlarning amalga oshirayotgan xarajatlari natijaviyligi hamda u haqdagi
ma’lumotlar manbai sanalgan buxgalteriya hisobi muhim belgilovchi omil
hisoblanadi. Ayniqsa, moliyaviy natijalarga bevosita ta’sir hususiyatiga ega
bo’lgan xarajat guruhlari tarkibidagi davr xarajatlari elementining hisobotlarning
xalqaro standartlar doirasida shakllantirish, korxonalarda ishlab chiqarish sohasi
hisobot tizimini jahon tartib-qoidalariga moslashtiradi. Jumladan, ishlab chiqarish
korxonalarining davr xarajatlari hisobini takomillashtirish, moliyaviy natijalarga
ta’sirini imkon qadar aniqlashtirish hamda hisob tizimini rivojalantirishda hal

qilinishi lozim bo’lgan bir qancha masalalar mavjulligi ilmiy tadqiqot jarayonida
aniqlandi va ularning yechimi bilan bog’liq bir necha nazariy va amaliy xulosalar
olindi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Hamdo’stlik davlatlari hamda mamlakatimiz iqtisodchi olimlarining fikrlari
tahlil qilingan holda, «Xarajatlar», «Aktivlar», «Majburiyatlar»
tushunchasiningmazmun-mohiyatini kengroq ochib berish maqsadida, ularni
quyidagicha ta’riflash tavsiya qilindi:
1.1. Xarajat-foydali natijalarga erishish matssadida, aktivlarni sarflash xisobiga
xususiy kapital miqdorining vaqtincha kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarni
yuzaga kelishidir.
1.2. Aktivlar -korxona ixtiyoridagi moddiy va nomoddiy ko’rinishga ega bo’lgan
barcha boyliklar jamg’armasidir.
1.3. Majburiyatlar-mavjud sanagacha bo’lgai davrlarda korxonaning barcha
qarzlari, ularning qoplanishi natijasida mablag’larning sarflaiishi ko’rinishida
manfaatlarning qisqarishidir.
2. «Foyda» tushunchasining «Daromad» va «Tushum» tushunchalaridan
farqli jihatlari aniq aks ettirlib, unga alohida quyidagicha tarif berildi: Foyda -bu
daromadlar va xarajatlar fartslanishidagi ijobiy (musbat) natijaviylikdir.
3. «Zarar» tushunchasining mazmuni ochib berildi va quyidagicha
ifodalandi: Zarar -bu aktivlarning kelgusida hech qaiday ijobiy natijaviylik
keltirmaydigan isrofga yuz tutishidir.
4. MXXSlari talablaridan kelib chiqib hamda MDH, G’arb va
mamlakatimiz iqtisodchi olimlarining fiklari keng tahlil qilinib, «Davr
xarajatlari» tushunchasini quyidagicha ta’riflash tavsiya qilindi: «Davr xarajatlari-
maxsulot tannarxini tashkil qilmasdan, balki takror ishlab chiqarish jarayoii
faoliyatini tashkiliy hosil qilish, uzluksizligiii ta’minlash, boshqarish va
korxonani umumiy tartibga solib turish bilan bog’liq asosiy funktsiyalarni doimiy
bajarish tusidagi hamda hisobot davri yakunida to’g’ridan-to’g’ri moliyaviy natija
xisobidai qoplanadigan sarflardir».
Korxonalarda ma’muriy xodimlar ish haqi hisobi va uni hisoblash tizimi

mavjud maxsus avtomatik programma (1S; Info-Buxgalter, BEM)larda yuritilishi
nazarda tutilmagan. SHuning uchun, ko’pgina tashkilotlarda hisob tizimi
avtomatlashtiriligan tarzda yuritilsada, ish haqi hisobi, ayniqsa soliqlar va ularga
tenglashtirilgan ushlanmalar hisob-kitobi qo’l mehnatiga asoslangan. Ushbu hisob
tizimini takomillashtirish maqsadida Windows» opretsion tizimining «Microsoft
Yexsel» programmasi bo’yicha elektron hisoblash formasi taklif qilindi. Ushbu
formaga xodimning ishlagan kunlari, bir soatlik ish haqi va ish haqining
minimum darajasi to’g’risidagi ma’lumotlar kiritiladi. Qolgan tahliliy
hisobkitoblar avtomat bajariladi.
1. Mavjud amaldagi buxgalteriya hisobi tizimi, jahon amaliyotida keng
qo’lanilayotgan «Qisqartirilgan tannarx»(«Direct-costing»)qoidalariga asoslanga
«Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi
hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi Nizom asosida
yuritilib, bunda ishlab chiqarish xarajatlarining mahsulot tannarxiga kiritilishi va
davr xarajatalrining (hisobot davri oxirida) moliyaviy natijalar hisobidan
qoplanishi nazarda tutilgan. Mazkur qoidalar asosida tuziluvchi hisobot shakllari
tashqi foydalnuvchilar uchun maqbuldir. Lekin, ushbu hisob tizimi boshqaruv
uchun: baho siyosatini yuritishi; mahsulot rentabelligini aniqlash kabi masalalarda
zarur bo’lgan ma’lumotlarni yetkazib berishga asoslanmagan. Buning uchun
buxgalteriya hisobi tizimida «To’liq tanarx» haqida ma’lumotlar beruvchi
jarayonni shakllantirish lozim.
2. Korxonalarda MXXSlari qoidalariga asoslanib, mol-mulk solig’ini
to’laligicha 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti tarkibida emas, balki
mazkur mol-mulkning ishlab chiqarishga aloqador qismiga mos ulushini 2010-
«Asosiy ishlab chiqarish» schyotiga olib borish taklif qilindi. SHunday qilib,
ushbu referatimizda ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar korxonalarda davr
xarajatlari hisobini tashkil qilish hamda kelgusida ularni yanada
takomillashtirishga zamin yaratadi deb hisoblaymiz.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2022-yil 28-
dekabrdagi Oliy Majlisga ―Taraqiyotimizning yangi bosqichi bo'lgan 2022 yilda
amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O'zbekiston Respublikasini 2019 yilda
ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan
murojatnomasi. O‘zbekiston milliy axborot agentligi T.: 28.12.2022 y
2. Qonun hujjatlari ma‘lumotlari milliy bazasi, 27.12.2022 y., 07/18/4077/2380
son; 11.01.2019 yil, 06/19/5624/2471-son
3. Sh.M. Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018.
4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017
SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
5. Sh.M. Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash -
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil
6. Sh.M. Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, NMIU, 2018
7. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2018
8. Shodmonov. Sh., Mamaraximov Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2016
9. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
10. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari

Internet saytlari
1 http://fayllar.org/
2 http://arxiv.uz/
3 http://ziyonet.uz/ru
4 http://referat.arxiv.uz/
5 http://aim.uz/
6 www.prezident.uz
7 www.lex.uz

Sanoat korxonalarida davr xarajatlarini kamaytirish imkoniyatlari

Sotib olish