Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni samarali tashkil etish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	40.5KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	07 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

157 Sotish

Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni samarali tashkil etish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“SANOAT IQTISODIYOTI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni samarali tashkil
etish
Bajardi: ___________________
Qabul qildi: ________________
Baho: ______
Andijon 2024

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI QARZDORLIK
KO’RSATKICHI MAKROIQTISODIY TAHLILI
Reja:
Kirish
1. Sanoat korxolarida ishlab chiqarishni tashkil etish
2. Sanoat korxonalari ishlab chiqarish tuzilmasi shakllari
3. Sanoatda ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning shakllari va ularning
o‘zaro bog‘liqligi.
4. Ishlab chiqarish jarayoni va uni tashkil etish asoslari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, aholining turmush farovonligini
oshirish zaruriyati insonlardan yangicha iqtisodiy fikrlashni talab qiladi. Bu esa
ularda iqtisodiy bilimlarni o‘zlashtirish zaruriyatini keltirib chiqarali. Xususan,
2019 yil 8 oktyabrda tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
―O‘zbekiston Respublikasi oliy ta‘lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida gi PF-5847-sonli farmoniga asosan ilmfanni‖
yangi bosqichga ko‘tarish ustivor vazifa sifatida belgilanganligi malakali kadrlarni
tayyorlashga yangi talablarni qo‘yadi. Ayniqsa, mamlakatimizda iqtisodiy sohada
yuqori malakali ilmiy kadrlarni tayyorlashga bo‘lgan ehtiyojni qondirish masalasi
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Chunki, O‘zbekistonni yuqori darajadagi industrlashgan mamlakatga
aylantirish sanoat korxonalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha asoslangan
qarorlarni qabul qilishni talab qiladi. Zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil etish
qoidalarini va shakllarini hamda usullarini mukammal o‘zlashtirgan
mutaxassisgina mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishni ta‘minlaydi. Vaholanki
hozirgi vaqtda turli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni barpo etish va shu
orqali iqtisodiyotni mustahkamlash ustuvor masala sifatida belgilangan. Qo‘yilgan
ushbu masalalarni hal qilish yuqorida aytilganidek chuqur iqtisodiy bilimlarni talab
etadi.
Shuning uchun malakali iqtisodchi kadrlarni tayyorlashda
―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanining ahamiyati
‖
beqiyosdir.
―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fani ixtisoslik fanlar
‖
blokidagi tanlov fani sifatida
―Iqtisodiyot ta‘lim yo‘nalishining o‘quv rejasiga kiritilgan. Sanoat
‖ ‖
korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish
fanini o‘zlashtirish davomida talabalar korxonalarning tashkiliy huquqiy
shakllari, ishlab chiqarish tuzilmasi, ishlab chiqarish turlari va usullari, mahsulot

sifatini nazorat qilish usullari, korxonada strategik va taktik rejalashtirishni tashkil
etish bo‘yicha bilim va malakalarini shakllantiradi.
1. Sanoat korxolarida ishlab chiqarishni tashkil etish
Ishlab chiqarishni tashkil etish eng yaxshi ishlab chiqarish natijalariga kam
xarajat bilan erishish uchun ishlab chiqarishning moddiy va mehnat elementlarini
vaqtda va muhitda maqsadga muvofiq optimal uyg‘unlashtirish jarayonidir. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tish ishlab chiqarish jarayonida mehnat va texnikadan samarali
foydalanishni ta‘minlashga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni tashkil etishga
qarashlarni o‘zgartirib yubordi. Bugungi kunda bozordagi o‘zgaruvchan talabga tez
moslashuvchan,yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish uchun
sharoit yaratib beradigan yuqori darajadagi jarayon sifatida qarash oldingi o‘ringa
chiqdi. Ishlab chiqarish samaradorligi uni tashkil etuvchi elementlardan birgalikda
oqilona foydalanishga bog‘liq. Ishlab chiqarish ushbu elementlarni o‘zaro
aloqadorlikda o‘rganish va ishlab chiqarish maqsadlaridan kelib chiqib ulardan
foydalanishning samarali usullarini va sharoitlarini tanlashni kozda tutadi. Agar
texnologiya ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish imkoniyatlarini oshirish,
mahsulot sifatini yaxshilash, resurslar sarfini kamaytirishga yo‘naltirilsa, ishlab
chiqarishni tashkil etishning asosiy vazifasi korxonaning ichki va tashqi
sharoitlarini hisobga olgan xolda ushbu imkoniyatlarga erishish sharoitlari va
usullarini aniqlash hisoblanadi. Shu sababli ishlab chiqarishni tashkil etish
texnologik jarayonlarni tashkil etish bilan birgalikda ko‘rib chiqiladi. Korxona
faoliyatini ilmiy asosda oqilona tashkil etish va rejalashtirish uchun, ayniqsa bozor
iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun umumiy iqtisodiy qonunlarni chuqur bilish,
barcha qonun va qoidalaridan unumli foydalanish, ishlab chiqarishni tashkil etish
va rejalashtirishning hozirgi zamon usullaridan keng foydalanish zarur. Buning
uchun esa iqtisodiy bilimlar bilan qurollanmoq, ularni chuqur egallamoq kerak.
Bunday bilimlarni bizga iqtisodiy bilimlarning eng asosiysi — iqtisodiy nazariya
fani o‘rgatadi. Iqtisodiy nazariya jamiyat miqyosida yuz beradigan iqtisodiy
hodisalar va voqeliklar, jarayonlar, ularga xos bo‘lgan bog‘lanishlar, ularning
qonun-qoidalari va kishilar faoliyatida namoyon bo‘lish shakllarini o‘rgatuvchi

fandir. Iqtisodiy nazariya iqtisodiy voqeliklar, hodisalar va jarayonlarni iqtisodiy
qonunlar, kategoriyalar, ya‘ni ularning ilmiy in‘ikosi ifodasi orqali tavsiflaydi.
Lekin iqtisodiy nazariya ijtimoiy ishlab chiqarishning ayrim sohalari, tarmoqlari va
tarmoqchalarida ro‘y beradigan hodisa, voqelik va qonuniyatlarini o‘rganmaydi.
Bu bilan tarmoqlar va korxonalar iqtisodiyoti fanlari shug‘ullanadi.
―Sanoat korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil etish fanining predmeti‖
deganda korxonalarning ishlab chiqarish - xo‘jalik faoliyati sharoitida iqtisodiy
qonunlarning harakati va namoyon bo‘lish shakllari va eng kam mehnat, moddiy
va ma‘naviy harakatlar bilan eng yaxshi natijalarga erishishni ta‘minlovchi yuqori
samarali ish usullarini ishlab chiqish tushuniladi. Ma‘lumki, har bir fan o‘z tarixiga
ega.
―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish eng yangi fanlardan
‖
hisoblanadi. Bu fanning faqat hozirgi zamon shart-sharoitlarida paydo bo‘lishiga
sabablar bir korxona rivojlanishi va takomillashishi uchun keng va cheksiz
imkoniyatlar yaratilganligidir. So‘nggi yillarda, Yevropada, ayniqsa Amerika
Qo‘shma Shtatlarida «Ilmiy Menejerlar» — yollanma professional boshqaruvchilar
nazariyasi keng tarqala boshladi. Ular xo‘jalik ishlab chiqarish faoliyatini
bilimdonlik asosida tashkil qilishdan tashqari, yangidan-yangi shart-sharoitlarni
yaratib, mehnat unumdorligini oshirish yo‘l-yo‘riqlari va omillarini ko‘rsatib
bermoqdalar. Rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarishni tashkil etish va uni
boshqarish tajribalarini o‘rganishga tanqidiy qarashdan tashqari, kelgusida
korxonalar faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan usullarni o‘rganish kerak.
―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fani iqtisodiy
‖
qonunlarning sanoat korxonalari faoliyatiga ta‘sirini va ularning oldiga qo‘ygan
vazifalarini amalga oshirish borasidagi eng samarali usullarini ishlab chiqib, uni
sanoatda tadbiq qilmoqda. Bu tadbir - choralarning amalga oshirilishi
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda ijtimoiy boylikni ko‘paytirish va
korxonalarda ishchilarga yaxshi sharoitlar yaratib berishga imkoniyat yaratadi.
Hozirgi zamon korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fani, jamiyat va shaxs

manfaatini e‘tiborga olgan holda o‘zining mazmunli ilmiy asoslangan usul va
shakllari bilan tubdan farq qilmog‘i kerak. Korxonaning ishini ilmiy asosda tashkil
qilish nazariyasi iqtisodiy nazariya va jumhuriyatimizda ishlab chiqarish
korxonalari faoliyati xususida qabul qilingan qarorlar, mehnatni va korxonada
ishlab chiqarishni tashkil qilish masalalari bo‘yicha yuqorida aytib o‘tilgandan
boshqa, barcha korxonalarning boy tajribalari e‘tiborga olingan holda fan uchun
yangi serqirrali nazariy fikr, usullarni amalda tadbiq etishga asoslangan. Korxona
ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun bu yerdan asosiy jarayonlarni, moddiy-texnika
xizmat qiluvchi (dastgohlarni, elektr xo‘jaliklarni, moddiy ta‘minot, zavod ichida
yuradigan transportlarni sozlash bilan shug‘ullanuvchi) uchastkalar bilan uzviy
bog‘liq holda faoliyat yuritish lozim.
Korxona tuzilmasi va uni belgilovchi omillar.
Korxona faoliyatining yakuniy natijasini belgilovchi muhim omillardan biri
uning ishlab chiqarish tuzilmasi hisoblanadi. Ishlab chiqarish tizimining samarali
tashkil etilishidagina xo‘jalik tizimi o‘zida ishlab chiqarish vositalari va ishchilarni
birlashtirgan yagona harakatlantiruvchi mexanizmga aylanadi. Har bir korxona
turli sex, uchastka va xo‘jaliklardan, boshqaruv organlari va korxona xodimlariga
xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlardan tashkil topadi. Korxonaning ishlab chiqarish
bo‘g‘inlari shuningdek boshqaruv va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘linmalar,
ularning soni, ishlovchi xodimlar soni umumiy strukturani tashkil etadi.
Korxonaning ishlab chiqarish bo‘linmalari tarkibiga asosiy mahsulot, asbob
uskunalar ishlab chiqaradigan, jihozlarni ta‘mirlash, material, xom ashyo va tayyor
mahsulotlarni saqlash bilan bog‘liq sex va uchastkalar kiritiladi. Korxona
xodimlariga xizmat ko‘rsatuvchi tashkiliy bo‘limlarga uy-joy, kommunal
xo‘jaliklar, bolalar bog‘chalari, oshxonalar, profilaktoriyalar, malaka oshirish
bo‘yicha o‘quv yurtlari tarmoqlari kiradi. Umumiy strukturadan farqli ravishda
ishlab chiqarish tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish shaklini
ifodalaydi va korxona o‘lchamlaridan, sexlar soni, tarkibi, salmog‘i, planirovkasi,
ishlab chiqarish uchastkalari, ish o‘rinlarining tarkibida o‘z aksini topadi. Korxona
ishlab chiqarish tuzilmasijuda ko‘p omillar ta‘sirida tashkil topadi, ishlab

chiqariladigan mahsulot turi, xususiyati, konstruksiyasi, ishlab chiqarish
texnologiyasi, ishlab chiqarish turi, ixtisoslashtirish darajasi, jihozlar va texnologik
uskunalar xarakteri, ishlab chiqarish masshtabi, ishlab chiqarishga xizmat
ko‘rsatishni tashkil etish kabilar shular jumlasidandir. Ayniqsa ishlab chiqarish
tizimining ishlab chiqarish jarayoni xususiyati bilan bog‘liqligi diqqatga
sazovordir. Chunki, ishlab chiqarish tuzilmasikorxona ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etishning shakli hisoblanadi. Ushbu jarayon xususiyatlaridan kelib chiqib
korxona ishlab chiqarish tizimida asosiy va yordamchi jarayonlarni shuningdek
yondosh ishlab chiqarishni ajratiladi. Ba‘zi vaqtda yordamchi ishlab chiqarish
tarkibida xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik ham ajratiladi. Ishlab chiqarishni tashkil
etishda birlamchi bo‘g‘in bo‘lib ish o‘rinlari hisoblanadi. Ish o‘rni - ishlab
chiqarish maydonining ishchi yoki ishchilar guruhi tomonidan maxsus jihoz va
uskunalar yordamida ayrim operatsiyalar bajariladigan qismi. Ish o‘rinlari
individual (yakka tartibli) va kollektiv ish o‘rinlariga bo‘linadi. Yakka tartibli ish
o‘rinida faqat bitta ishchi ishlaydi. Masalan, tokarlik stanogida ishlaydigan tokar,
tikuv mashinasida ishlayogan tikuvchi. Kollektiv ish o‘rnida bir ish o‘rnida
ishchilar kollektivi (brigada) faoliyati ko‘rsatadi. Masalan: yig‘uv konveyeridagi
slesarlar brigadasi. Ayrim hollarda ko‘p stanokli ish o‘rinlari ham tashkil etiladi.
Bunda bir ishchi birdaniga 2 yoki undan ortiq jihozlarni boshqaradi. Masalan:
to‘quvchi bir nechta to‘quv stanogiga xizmat ko‘rsatadi. Ish o‘rinlarining
maqsadga muvofiq birlashuvchi ishlab chiqarish uchastkalarini tashkil etadi, ya‘ni
ishlab chiqarish uchastkasi bir xil turdagi mahsulotni ishlab chiqarish borasida
texnologik jihatdan o‘xshash ishlarni bajariladigan territorial jihatdan ajratilgan ish
o‘rinlari majmuidir. Ishlab chiqarishda ishtirok etish xarakteriga bog‘liq holda
ishlab chiqarish uchastkalari asosiy va yordamchi bo‘lishi mumkin. Ishlab
chiqarish uchastkasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar shu korxonada qayta
ishlanishga mo‘ljallanadi.
Korxona ishlab chiqarish tizimida yetakchi o‘rinni sex egallaydi, chunki har
bir korxona sexlar majmuidir.Sex - korxonaning mahsulot yoki uning bir qismini
tayyorlash, ishlab chiqarishning ma‘lum bir bosqichi amalga oshiriladigan

administrativ jihatdan chegaralangan bo‘limi. Lekin kichik va ba‘zi bir o‘rta
korxonalar sexsiz struktura asosida tashkil etiladi. Bunda korxona bevosita ishlab
chiqarish uchastkalaridan tashkil topadi. Sex turi ishlab chiqarish xarakteridan
kelib chiqadi. Sex va ishlab chiqarish uchastkalarining quyidagi turlari ajratiladi.
1. Asosiy sex yoki uchastkalar. Bu bo‘linmalarda xom ashyo va materiallarni
tayyor mahsulotga aylantirishga qaratilgan jarayonlar amalga oshiriladi. Masalan:
mashinasozlik korxonalardagi quyish, mexanik, yig‘ish sexlari, tikuvchilik
fabrikalaridagi tayyorlov - bichuv, tikish sexlari.
2. Yordamchi sexlar - asosiy ishlab chiqarish bo‘linmalarining normal faoliyat
ko‘rsatishini ta‘minlashga xizmat qiladi, asbob- uskuna bilan ta‘minlash, energiya
bilan ta‘minlash, jihozlarni ta‘mirlash va h.k. Yodamchi sexlarga asbob-uskuna,
ta‘mirlash, energetika, transport sexlari.
3.Xizmat ko‘rsatuvchi sexlar va xo‘jaliklar ishlab chiqarishga ma‘lum turdagi
xizmatlarni ko‘rsatish bilan shug‘ullanadi. Ularning tarkibiga ombor, transport
xo‘jaliklari, sanitar-texnik moslamalar (suv ta‘minoti tarmog‘i, kanalizatsiyalar
nasos stansiyalari, tozalash inshootlari) kiradi.
4. Yordamchi sex va uchastkalar asosiy ishlab chiqarish chiqindilarini qayta
ishlash bilan shug‘ullanadi.
5.Tomorqa xo‘jaliklari esa qo‘shimcha daromad keltiruvchi faoliyat bilan
shug‘ullanadi. Masalan, idishlar ishlab chiqarish, g‗isht ishlab chiqarish,
yog‘ochlar ishlab chiqarish. Bulardan tashqari yirik korxonalarda tajriba
(eksperimental) sexlar va laboratoriyalar, nostandart jihozlar sexlari ham mavjud
bo‘lib, ular ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizasiyalashtirish va
avtomatlashtirish, tajriba o‘tkazish bilan shug‘ullanishadi.

2. Sanoat korxonalari ishlab chiqarish tuzilmasi shakllari.
Ishlab chiqarishning ixtisoslashuvchi xarakteriga ko‘ra korxona ishlab
chiqarish tuzilmasi 3 xil ko‘rinishda tashkil etiladi: - texnologik, - buyumli
(buyumli-yakunlangan), - aralash (buyumli-texnologik). Texnologik tuzilmaga
ko‘ra sexlarda texnologik jihatdan bir xil jarayonlar bajariladi. To‘qimachilik
korxonalarida to‘quv, bezak berish sexlari, mashinasozlik korxonalarida - quyish,
termik, mexanik, yig‘ish sexlari. Bunda ish o‘rinlarining ixtisoslashuvi
chuqurlashadi, ya‘ni har bir uchastkaga ma‘lum bir texnologik operatsiyalar
biriktiriladi. Natijada ishlab chiqarishga maxsus jihozlarni joriy etish imkoniyati
kengayadi. Afzalligi: - progressiv texnologiya jarayonlarni qo‘llash imkoniyatining
kengligi; - asosiy vositalar va materiallardan to‘liqroq foydalanish imkoniyatining
kengligi; - texnik rahbarlikning soddaligi.
Kamchiligi: - sexlar orasidagi kooperatsiya aloqalarining murakkablashuvi; -
ishlab chiqarish siklining uzunligi; - transport xarajatlarining ortishi. Ishlab
chiqarish tuzilmasining buyumli turi sexlarning alohida turdagi mahsulotlar,
mahsulot turlarini ishlab chiqarishga moslashuvi bilan xarakterlanadi. Bunda
mahsulotlarga to‘liq ishlov berish faqat bir sex doirasida amalga oshiriladi va
yakunlanadi. Masalan: mashinasozlik (avtomobilsozlik) korxonalarida shassi va
kuzov, motor ishlab chiqarish sexlari; tikuvchilik va poyafzal korxonalarida tikuv
sexlari va h.k. Afzalligi: - sexlar orasidagi kooperatsiya aloqalarini soddalashtiradi;
- mahsulot sifati yaxshilanadi; - ishlab chiqarish sikli qisqaradi; - rejalashtirish
soddalashadi. Kamchiligi: - mahsulot turini ko‘paytirish imkoniyati qisqaradi.
Aralash tuzilmada turli belgiga ko‘ra ixtisoslashgan sexlar o‘zaro birga tashkil
etiladi. Masalan: tayyorlov sexlari texnologik belgiga ko‘ra, ishlov beruvchi va
yig‘uvchi sexlar buyumli belgiga asosan tashkil etiladi. Aralash (buyumli-
texnologik) tuzilma mashinasozlik, tikuvchilik, mebelsozlikda keng tarqalgan.
Ichki bo‘linmalarning mamuriy xo‘jalik xususiyatiga ko‘ra ishlab chiqarish
tuzilmasi turli xilda bo‘lishi mumkin. Sanoatda ishlab chiqarish tizimining sexli,
sexsiz, kombinat va korpusli ko‘rinishlari qo‘llaniladi. Bular ichida sexli tuzilma
keng tarqalgan. Sexsiz tuzilmai kichik korxonalarda tashkil etilib, bunda sexlar

o‘rnida ustaxonalar, atelyelar yoki ishlab chiqarish uchastkalari tashkil etiladi.
Ushbu struktura boshqaruv apparatini soddalashtirishga, boshqaruvchi bilan
ishchining o‘zaro yaqinlashuviga olib keladi. Kombinatli tuzilma yirik qayta
ishlash korxonalarida qo‘llaniladi. Bunda ishlab chiqarish bo‘limlari qat‘iy
texnologik jarayon asosida tashkil etiladi. Korpusli tuzilmada asosiy, yordamchi va
xizmat ko‘rsatish sexlari bloklarga birlashtiriladi va har bir blok alohida binoga
(korpusga) joylashtiriladi. Bunda territoriyaga talab kamayadi, transport xarajatlari
qisqaradi. Shunday qilib korxonalarda turli ko‘rinishdagi ishlab chiqarish
tuzilmalari tashkil etiladi. Asosiy maqsad ishlab chiqarish xususiyatidan kelib
chiqqan holda samarali shaklni tanlash va shu orqali mavjud resurslardan unumli
foydalanishdan iboratdir.
Sanoat korxonasini ng joylashtirish va boshqarishni geografik tadqiq
etish.
Sanoat korxonalarini muayyan bir hududda joylashtirish juda murakkab
masalalardan biridir. Bu borada ko ’ plab tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni
hisobga olish zarur. Avvalo sanoat korxonasi qanday xom ashyo asosida ishlab ,
qanday tayyor mahsulot chiqarishni aniqlanadi. Atmosfera havosi va suv
havzalariga qanday chiqindilarni chiqarishni, bu chiqindilarning kimyoviy tarkibi,
zarar yetkazish darajasi e ’ tiborga olinadi. Korxonaga tegishli bu masalalar jiddioy
tahlil qilinganidan so ’ ng uni joylashtirish va uning muntazam faoliyat ko ’ rsatishi
uchun har jihatdan qulay bo ’ lishi lozim.
Dastlab korxona joylashtiriladigan hududning relyefi, uni tashkil qilgan
yotqiziqlar tarkibi, yer osti suvlarime ’ yori, iqlimi , yer usti suvlari xususiyatlari ,
tuproq va o ’ simlik qoplamlari, aholi yashash joylari o ’ rganiladi. Korxona zararli
chiqindilarni ko ’ plab chiqaradigan bo ’ lsa (ko ’ mir asosida ishlaydigan GRES, qora
va rangli metallurgiya korxonalari), ularni aholi yashaydigan manzilgohlardan
uzoqda, shamol yo ’ nalishiga teskari bo ’ lgan hududlarda joylashtirish lozim.
Buxoro viloyatidagi Qorovulbozor neftni qayta ishlaydigan Muborak va Sho ’ rtan
kimyo sanoati majmualari aholi manzilgohlaridan ancha uzoqda, cho ’ lda

joylashganligi sababli ulardan tabiat va inson ko ’ radigan zarar juda oz miqdorda.
Aholi zich yashaydigan vohalarda sanoat korxonalarini joylashtirish juda
murakkabdir. Oltiariq va Farg ’ ona neftni qayta ishlash korxonalari qurilishida
hududning ba ’ zi xususiyatlari e ’ tiborga olinmaganligi tufayli keyingi vaqtlarda
jiddiy ekalogik muammolar yuzaga kelmoqda. Chunonchi, Oltiariqdagi
korxonadan neft mahsulotlarining singib o ’ tishi tufayli yer osti suvlari
ifloslanmoqda, tuproq tarkibi buzilmoqda. Quvasoydagi sement ishlab
chiqaradigan korxona atrof – muhitni ko ’ pdan beri chang bilan ifloslab kelmoqda,
chunki u baland tog ’ yonbag ’ urlari bilan o ’ ralgan botiqda joylashgan.
Paxta tozalash korxonalari ham asosan vohalarda joylashgan. Ulardan atrof –
muhit ancha zarar ko ’ radi, ko ’ p miqdorda chang ajralib chiqishi sababli, havo
ifloslanadi. Binobarin, sanoat korxonalarini joylashtirishda albatta, mahalliy tabiiy
sharoit va aholi manzilgohlarining joylashuv xususyatlari hisobga olinib , qurilish
geografik tadqiqotlar orqali amalga oshirilishi kerak. Geograflar bu boradagi
tadqiqot ishlarini olib borishda dala izlanishlari natijalariga , statistic
ma ’ lumotlariga tayanadilar. Bunda ular kartografik, qiyosiy, statistic, matematik va
boshqa tadqiqot usullaridan foydalanadilar. Bu usullar nafaqat yirik hududiy
birliklarni o ’ rganishda, balki kichik bir ishlab chiqarish korxonasini iqtisodiy-
geografik baholashda xam qo ’ l keladi. Bunda eng muhimi korxona qurish uchun
aynan shu hudud tanlaganligining sababini aniqlash va uning iqtisodiy – geografik
o ’ rnini baholash, iqtisodiy rayon majmuasi, xo ’ jalik tarmog ’ I nuqtayi nazardan
iqtisodiy samaradorligini aniqlashdan iboratdir. Bundan tashqari korxonani
Iqtisodiy- geografik tahlil qilishda quyidagi ko ’ rsatgichlar e ’ tiborga olinadi; -
korxonaning hududiy tarkibi , ya ’ ni uning alohida bo ’ limlari (sexlari) ning, zavod
transport tuguning joylashishi ;
- korxonaning iqtisodiy aloqalari (mahsulot va qiymat birligida), qancha
mahsulot ishlab chiqariladi, qanday xom ashy ova yoqilg ’ I qancha miqdorda qabul
qilinadi;

- asosiy mahsulot turlarining tan narxi ( bunda xizmatchilarga to ’ lanadigan ish
haqi, o ’ zlashtirish va tabiiy muhitni muhofaza qilishga to ’ lanadigan mablag ’ ,
shuningdek transport xarajatlari alohida ko ’ rsatiladi) va korxonaning foydasi(yoki
zarari ) aniqlanadi. - xizmatchilarning soni , ularning doimiyligi, almashinuvi va
qayerdan ishga qatnashi; - korxonaning atrof- muhitga ta ’ siri. Korxonani tadqiq
etishda korxona ishchilari bilan suhbatlashish, korxonaning tarixi bilan tanishish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Texnik loyiha ma ’ lum muhandislik ma ’ lumotiga ega bo ’ lgan mutaxassislar
tomonidan ishlab chiqiladi. Lekin hozirgi zamon loyihalari tabiat bilan jamiyat
munosabatlarining ko ’ p jabhalarini o ’ z ichiga olganligi sababli yetarli darajada
murakkab hisoblanadi. Shu sababli , bu borada faqat loyihaning xususiyati va
tabiatga bo ’ ladigan funksional ta ’ sirini ham e ’ tiborga olish kerak bo ’ ladi. Bu
borada geografik izlanishlar va loyihaning uzoq muddat xizmat qilishi uchun uni
geografik jihatdan asoslash lozim bo ’ ladi.
Irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini asoslash. Yirik yer maydonlarini
sug ’ oriladigan dehqonchilik maqsadlarida o ’ zlashtirish gidromeliorativ tadbirlar
jumlasiga kiradi. Sug ’ orishni tashkil qilish uchun ajratilgan hudud geografik
nuqtayi nazardan chuqur o ’ rganilishi keyinchalik turli noxush hodisalar kelib
chiqishining oldini oladi. Avvalo, hudud qanday qanday landshaftlarini
egallaganligini aniqlanadi. Chunonchi, daryosi , soyning konus yoyilmasi ,
prolyuvial tekislik, daryo deltasi va boshq. Shundan so ’ ng atrofdagi tabiiy
geografik hududlarning xususyatlari, sug ’ oriladigan dehqonchilikda foydalanishi
yoki tabiiy yaylov ( lalmi dehqonchilik)da ishlatilishi aniqlandi. Tog ’ yonbag ’ ridda
joy;lashgan bolsa, sel, surilma, jar eroziyasi kabi halokatli hodisalar ta ’ sir iga
berilishi hisobga olinadi. Shuningdek , yangi yerlar o ’ zlashtirilshi tufayli quyida
joylashgan, ilgaridan foydalanib kelinayotgan yerlarga yetkazilgan zarar tahlil
qiulinadi.
Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi samaradorligini oshirish yo’llari.

Korxonalar rivojlanishining har bir bosqichiga korxona faoliyati
samaradorligini oshirishga ta‘sir etadigan ma‘lum bir ishlab chiqarish tuzilmasi
mos keladi. Sanoat rivojlanishining dastlabki bosqichida universal korxonalar
tashkil qilingan bo‘lib, ular murakkab ishlab chiqarish tizimiga ega bo‘lgan, chunki
unda tayyorlov, ishlov berish, yig‘ish sexlarida cho‘yan quyish, rangli metall
quyish, temirchilik, presslash, mexanika, slesarlik-yig‘ish va boshqa jarayonlar
amalga oshirilgan. Bunday ishlab chiqarish tuzilmasi har qanday ishlab chiqarish
doirasidagi buyurtmani bajarish imkonini bergan va korxonani yuqori
raqobatbardoshligini ta‘minlagan. Sanoat rivojlanishining bu bosqichida ishlab
chiqarish tizimining texnologik turi hukmron bo‘lib, u o‘z navbatida ayni texnika
taraqqiyoti darajasida dastgohlarni bir xil guruhi bo‘yicha joylashtirishga majbur
etgan. Ishlab chiqarish tuzilmasi texnologik turining hukmron bo‘lishiga sabab
korxonada donaviy va seriyali ishlab chiqarishni tashkil qilinganligi bilan bog‘liq
bo‘lgan. Ilmiy-texnik taraqqiyot turli xildagi ishlab chiqarish quvvatiga ega
bo‘lgan agregatlarni bitta tizimga (liniya) o‘rnatish imkonini beruvchi individual
uzatmalar yaratilishiga olib keldi. Buning natijasida buyumli ishlov beruvchi
sexlarga ega bo‘lgan zavodlar paydo bo‘la boshladi. Biroq, ishlab chiqarish
jarayonining tayyorlov bo‘limi har qanday korxonani hattoki, kichik va o‘rta
korxonalarning ajralmas qismi bo‘lib, tayyorlov sexlari texnologik jihatdan
ixtisoslashganligicha qoldi. Ishlab chiqarishning keyingi texnik-texnologik
taraqqiyoti tayyorlov va ishlov berish sexlarini birlashtiruvchi buyumli yopiq
sexlar va uchastkalarni yaratishga olib keldi. Bunday sex va uchastkalarning
samaradorligini oshirishga har bir detal, uzel, buyumga ishlov beruvchi
uchastkalarni birlashtirish hisobiga ularni sonini kamaytirish; uchastkada ishlov
berilayotgan buyumlar harakati (marshruti) sonini kamaytirish; dastgoh
moslamalarini qayta almashtirishga sarflanadigan vaqtni qisqartirish; detallarni
uchastkalar o‘rtasida va operatsiyalar o‘rtasida turib qolish vaqtini kamaytirish
natijasida erishiladi. Ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirishning muhim
yo‘li-asosiy ishlab chiqarish faoliyatiga salbiy tasir ko‘rsatmagan holda yordamchi,
xizmat ko‘rsatuvchi sexlar va xizmatlar hajmini kamaytirishdir. Bunga

ixtisoslashtirilgan taomirlovchi va asbobsozlik zavodlarini yaratish asosida xizmat
ko‘rsatuvchi korxonalarni kooperatsiyasini kengaytirish hisobiga erishish mumkin.
Dastgohlarni kapital, qisman va mayda taomirlashni, asboblar tayyorlashni
ixtisoslashgan zavodlarga berish bir qator yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi
bo‘limlar va undagi ishlovchilar sonini kamaytirish imkonini beradi. Hozirgi kunda
detallar tayyorlash uchun zarur bo‘lgan yarim tayyor mahsulotlar
takomillashmagan usullarda ishlab chiqariladi. Natijada yarim tayyor mahsulotlar
buyumning tayyor detallaridan o‘lchami va shakli bilan farq qiladi. Qayta ishlash
uchun beriladigan qo‘shimchalar juda katta bo‘lishi, korxonalarda yarim tayyor
mahsulotlarga kesish usuli bilan qayta ishlov beradigan yuqori quvvatli mexanika
sexlarini tashkil qilinishiga zarurat tug‘diradi. Yarim tayyor maHsulotlarga bunday
mexanik ishlov berish kam unumligi va mexanika sexi korxona ishlab chiqarish
tizimida katta hajmni egallashi ishlab chiqarish jarayonini yarim tayyor maHsulot
tayyorlash bosqichida texnika va texnologiyani rivojlanishdan orqada qolishiga
olib keladi. Masalan, korxona ishlab chiqarish tuzilmasidagi mexanika sexlarini
hajmini yarim tayyor mahsulot (aniq quyma, svarka, qolip) ni ishlab chiqarishga
ilg‘or texnologiya va usullarni tadbiq etish hisobiga qisqartirish, yarim tayyor
mahsulotlarga ishlov berishga sarflangan vaqt miqdorini qisqartirish, har bir
detalni tayyorlash uchun material va xom ashyo sarfini kamaytirish yuqori
iqtisodiy samaradorlikni taominlovchi omillardir. Korxonalarda tayyorlov bosqichi
ishlab chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Hozirgi kunda ishlab
chiqarish tizimida tayyorlov sexlari nafaqat o‘rta va yirik hajmda, balki kichik
korxonalar bo‘lishi mumkin. Kichik korxonalardagi tayyorlov sexlaridagi
dastgohlarning yuklanish koeffitsienti past bo‘lib, tayyorlov sexlari esa, katta
ishlab chiqarish maydonini egallaydi. Yarim tayyor mahsulotlarni ishlab
chiqarishni ixtisoslashtirilgan zavodlarga berish natijasida seriyali va ommaviy
ishlab chiqarishga sharoit yaratiladi, bu esa har bir korxonaga ishlab chiqarish
tuzilmasida presslash, payvandlash, quyish uchastkalarini qisqartirishga imkon
beradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirish yo‘llarini tahlil
qilish shuni ko‘rsatadiki, kelgusida korxonalar tayyorlov va asbobsozlik sexlari

bo‘lmagan hamda mexanika va tamirlash sexlari qisqargan ishlab chiqarish
tizimiga o‘tishlari lozim. Bu esa ishlab chiqarishning yordamchi va xizmat
ko‘rsatish jarayonlarida, ishlab chiqarish jarayonini tayyorlov va ishlov berish
bosqichlarida ishlovchilar sonini kamaytirishga imkon beradi. Bu o‘z navbatida
mahsulot tannarxini pasaytiradi, ishlab chiqarish rentabelligini va foydani oshiradi.

3. Sanoatda ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning shakllari va
ularning o‘zaro bog‘liqligi.
Mamlakat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga ularni umumlashtirish
va ijtimoiy mehnat taqsimoti jarayonlari sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Sanoatni
konsentratsiyalashtirish va kombinatsiyalashtirish ijtimoiy mehnatni yirik
korxonalarda mujassamlashtirishni ifodalasa, ixtisoslashtirish hamda
kooperativlashtirish esa sanoat tarmoqlari tarkibida mehnat taqsimoti va ularning
hamkorligini ifodalaydi.Mehnat taqsimotining rivojlanish darajasi va uni
umumlashtirish jamiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda munosabatlarining
takomillashishida o‘z aksini topadi.
Ishlab chiqarishni tashkil etishning bu shakllari mustaqillik tufayli va milliy
iqtisodiyotni erkinlashtirish munosabati bilan o‘z mohiyati va mazmunini, maqsad
va vazifalarini anchagina o‘zgartirdi. Ayniqsa ishlab chiqarishni
konsentratsiyalashtirish, kichik va o‘rta korxonalarning paydo bo‘lishi munosabati
bilan ular o‘rtasida uyg‘unlashuv yuzaga keldi.Sanoatda ishlab chiqarishni ijtimoiy
tashkil etishning shakllariga quyidagilar kiradi:
•konsentratsiyalashtirish;
•ixtisoslashtirish;
•kooperativlashtirish;
•kombinatsiyalashtirish;
Konsentratsiyalashtirish - bu bir xil, o‘xshash mahsulot ishlab chiqaruvchi
korxonalarni yiriklashtirishdir.Ixtisoslashtirish esa - bu alohida ishlab chiqarish
sexlari, korxonalar, tarmoqlarni konstruktiv va texnologik jihatdan o‘xshash
bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga yoki jarayonlarni bajarishga
mujassamlashtirishdir.
Kooperativlashtirish – muayyan turdagi mahsulotni hamkor-likda tayyorlash
bo‘yicha korxona (firma)larning birgalikda faoliyat ko‘rsatishidir.
Kombinatsiyalashtirish - turli tarmoqlarga mansub bo‘lgan mahsulot ishlab
chiqarishni yoki jarayonlarni bir korxona miqyosida mujassamlashtirishdir.

Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar va Vazirlar Mahkamasining
qarorlarida, Prezident asarlarida ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etish
masalalariga alohida e’tibor berilgan. Natijada ular oqilona ravishda, sanoat
siyosatining barcha talablariga javob beradigan yo‘sinda rivojlanib bormoqda. Bu
jarayonlarning zarurligi va ularni takomillashtirish masalalari milliy iqtisodiyot
taraqqiyotining keyingi bosqichlarida ham alohida ahamiyat kasb etadi.
Konsentratsiyalashtirish, uning shakllari va ko‘rsatkichlari .
Ishlab chiqarishni konsentratsiyalashtirish – bu mahsulot tayyorlash, ish
bajarish yoki xizmat ko‘rsatishni eng yirik korxonalarda to‘plash jarayonidir.
Uning bir necha turlari mavjud. Ular agregat, texnologik, tashkiliy xo‘jalik va
korxona (firma)larni yiriklashtirish shakllarida ifodalanadi.Sanoatni
konsentratsiyalashtirish agregat, texnologik, tashkiliy-xo‘jalik va zavodlarni
yiriklashtirish shakllarida ifodalanadi.Agregat shaklida ishlab chiqarishni
konsentratsiyalashtirish - dastgohlarning quvvatini oshirishdir, ya’ni agregatlarning
unumdorligini yuqori darajaga hamda muayyan turdagi mahsulotlarni ishlab
chiqarishning umumiy quvvatida yuqori unumdor agregatlar salmog‘ini
ko‘paytirishdir. Bu jarayon sanoatning yetakchi, ayniqsa, elektroenergetika,
metallurgiya, kimyo, yoqilg‘i va qurilish materiallari tarmoqlarida
sezilarli.Konsentratsiyalashtirishga texnologik jihatdan o‘xshash ishlab
chiqarishlarning quvvatini oshirish orqali erishish mumkin. Masalan,
metallurgiyada - cho‘yan, po‘lat eritish, prokat ishlab chiqarish, to‘qimachilikda –
yigirish, to‘qish, bo‘yash, mashinasozlikda - quyuv, mexanik ishlov berish, yig‘uv
jarayonlarining mujassamlashishi.yiriklashtirish ishlab chiqariladigan
mahsulotning yillik hajmini ko‘paytiradi, mahsulot sifatini yaxshilaydi, mehnat
unumdorligini oshiradi. Bunga yirik korxonalarni qurish, ishlab turgan
korxonalarni qayta qurollantirish, kengaytirish, birlashmalarni tuzish yo‘li bilan
erishiladi. Iqtisodiy rayonlarning industrial rivojlanish darajasi, ularning
tarkibidagi yirik, o‘rta hamda kichik sanoat korxonalarning salmog‘i bo‘yicha
ifodalanadi.

Sanoatni konsentratsiyalash masalalarini ma’lum mahsulotlarga ehtiyoj,
ularni ishlab chiqarish imkoniyatlarini hamda erishiladigan iqtisodi natijalarni
e’tiborga olgan holda hal etish tavsiya etiladi.Korxonalar ishlab chiqarishning
hajmiga binoan yirik, o‘rta va kichik turlarga bo‘linadi. Ular bir-biridan ishlab
chiqariladigan mahsulot (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)ning hajmi, asosiy
fondlarning qiymati, xodimlarning soni bilan farqlanadi.Yirik, o‘rta va kichik
korxonalarni qurish zarurati O‘zbekiston Respublikasining moddiy-texnika
bazasini yaratishda vaqt omilining ahamiyati nihoyatda yuqoriligi bilan
aniqlanadi.Har bir sanoat korxonasi o‘z afzalliklari va kamchiliklari bo‘yicha bir
biridan farqlanadi. Yirik korxonalarning afzalliklariga quyidagilar kiradi:
-yuqori unumli texnika va ilg‘or texnologiyani qo‘llash va undan
foydalanish imkoniyatlarining ko‘pligi;
-ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish;
-xodimlar mehnat unumdorligining yuqoriligi;
-sanoatga ishlab chiqarish samaradorligini oshiradigan eng yangi fantexnika
yutuqlarini, o‘zlashtirishga ta’sir ko‘rsatadigan quvvatli konstruktorlik, texnologik
va ilmiy-tadqiqot laboratoriyalari, byurolarini tashkil etish imkoniyatlari;
-shartli-doimiy xarajatlarning kamligi;
-mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan asosiy va yordamchi xizmat ko‘rsatish
xarajatlarining pastligi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida kichik korxonalarning o‘rni va roli
juda katta ahamiyatga ega. Shu sababli mustaqillik yillarida o‘rta va kichik
korxonalarning rivojlanishiga alohida e’tibor berildi. Natijada ularning yalpi ichki
mahsulotdagi ulushi 50 foizdan oshmoqda.Yirik, o‘rtacha va kichik korxonalar
oqilona rivojlantirilgandagina ijtimoiy ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga
erishish mumkin. Bu vazifani hal etish ishlab chiqarishni konsentrsiyalashtirishga
bevosita bog‘liqdir. Buning uchun korxonalarning optimal yirikligini aniqlash
kerak bo‘ladi. Optimal yiriklikdagi korxonalar deb, texnika taraqqiyotining
hozirgidavrida mahsulot ishlab chiqarilishi va uni iste’molchilarga yetkazilishining
minimal darajadagi ijtimoiy mehnat xarajatlari evaziga ta’minlaydigan

korxonalarga aytiladi. Optimal yiriklikdagi korxonalar o‘zaro bog‘langan yirik,
o‘rtacha va kichik ishlab chiqarishlarni o‘z ichiga olib, agar ularning har biri
oqilona ixtisoslashgan bo‘lsa, yirik korxonalarning barcha afzalliklarini o‘zida
saqlab qoladi. Demak, kelajakda O‘zbekistonda madaniy-lashgan, to‘laqonli, bozor
iqtisodiyotini yaratish, iqtisodiyotning barcha sohalarida xususiy mulk
miqyoslarini kengaytirish jarayoni yirik va o‘rta korxonalarni oqilona
uyg‘unlashtirishni taqozo etadi.
Ixtisoslashtirish, uning shakllari va ko‘rsatkichlari .
Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda uni ratsional tashkil
etish, jumladan, ixtisoslashtirish muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarishni
ixtisoslashtirish (frans. – specialisatian, lotincha specialis – ayrim, maxsus) –
ijtimoiy mehnat taqsimotining shakli. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish xilma-xil
mahsulotlarni, ularni ishlab chiqarishning turli bosqichlarini bir biridan ajralib
chiqishi tufayli yangidan yangi ko‘pgina ishlab chiqarish sohalarining vujudga
kelish jarayonidir.Tarixiy taraqqiyot jarayonida qishloq xo‘jaligi, sanoat, qurilish
va boshqa har xil ishlab chiqarishlar mustaqil soha bo‘lib ajralib chiqqan. Bu
sohalarning o‘z ichida ham ajralib chiqish sodir bo‘lishi natijasida biron alomatiga
ko‘ra bir-biriga yaqin korxonalarni birlashtiruvchi ixtisoslashgan tarmoq vujudga
kelgan.
Alohida ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar bir xil yoki turli mahsulot
ishlab chiqarishni yo‘lga quyishga erishganlar hamda maxsus, o‘ziga xos
texnologiya jarayoni va ixtisoslashgan kadrlar bilan ajralib turgan va turishi
mumkin.Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishning eng birinchi va elementar shakli
sanoatning boshlang‘ich shakli bo‘lmish hunarmandchilik bilan birga vujudga
keldi. Mehnat taqsimoti asosida rivojlanayotgan tovar xo‘jaligi natural xo‘jaligi,
ishlab chiqarishning universalizmini yemirib tashladi. Korxonalarning
ixtisoslashuvi - ularda mukammalroq texnika va texnologiya, mehnatni tashkil
etishning ilg‘or usullarini qo‘llashni yengillashtiruvchi turdosh mahsulot ishlab
chiqarishni mujassamlashtirish jarayonidir.Ixtisoslashtirish jarayonining

taraqqiyoti ijtimoiy ishlab chiqarishning o‘sishi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanishi bilan belgilanadi. Ixtisoslashtirish, o‘z navbatida, ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish vositalari va ish
kuchining juda keng miqyosda birlashtirilishi hozir iqtisodiy zarurat bo‘lib qoldi.
Hozirgi zamon texnika taraqqiyotining muhim omillari–
elektronizatsiyalash, kompleks avtomatlashtirish, yangi materiallarni yaratish va
joriy etish, ilg‘or texnologiyalarni, jumladan, biotexnolo-giyalarni vujudga
keltirish ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish bilan bevosita bog‘likdir. Ishlab
chiqarishni ixtisoslashtirish sanoat korxonalarining ishini eng ratsional, oqilona
tashkil etish hisoblanib, binolardan, jihoz va asbobukunalardan, materiallardan
bekami-ko‘st foydalanishda, fan va texnikaning eng oxirgi yutuqlarini joriy
etishda, takomillashgan maxsus mashina va asboblarni qo‘llashda, mehnat
unumdorigini oshirishda, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish xarajatlarini
tejashda katta samara keltiradi. Korxona bo‘limlarining ixtisoslashuvi - ayrim
sexlar, uchastkalar, ish joylarining ayrim mahsulotlar ishlab chiqarishga va
jarayonlarni bajarishga ixtisoslashuvida ifodalanadi.
Sanoatda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish jarayonining quyidagi shakllari
keng tus olgan:
-birinchi, eng oddiy va keng tarqalgan shakli buyumlar bo‘yicha
ixtisoslashtirish. Uning bunday shakli korxonalarni texnologik jihatdan birbiriga
o‘xshash bo‘lgan va cheklangan miqdordagi mahsulot turlarini ishlab chiqarishga
moslashtirishdan iborat;
-ikkinchi, detalli ixtisoslashtirish, ya’ni buyum yoki mahsulotning bir
qismini, uzel detalini (masalan, motor, reduktor, karbyurator, porshen, gilza,
kuzov, bunker va h.k.larni) ishlab chiqarish;
-uchinchi, texnologik ixtisoslashtiriish. Bu ixtisoslashtirishning eng oliy
shakli bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasining ma’lum operatsiyalarini
bajarishni o‘zida mujassamlashtiradi. Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot
turlarining kengayishi ixtisosla-shishning doimo rivojlanishi va
mukammallashuvining zarurligini ifodalaydi. Masalan, mashinasozlikda buyumlar

bo‘yicha ixtisoslashish - ma’lum ishlab chiqarish tarmoqlari yoki ish turlari (paxta
terish, yo‘l qurilishi) uchun mashinalar ishlab chiqarishning mujassamlashuvi
yo‘nalishida rivojlanmoqda. Bunday ixtisoslashish konstruktorlarga ayrim
tarmoqlarda mashinalarning ishlash sharoitlarini chuqurroq o‘rganish hamda
mukammalroq texnika yaratish imkonini kengaytiradi. Bir korxona miqyosida
tugallangan holatda mahsulot ishlab chiqarishning tashkil etilishi unga doimo
xizmat qilib, zarur qismlarni yetkazib beruvchi ixtisoslashgan korxonalar tashkil
etilishini taqozo etadi. Chunki barcha turdagi mahsulot ishlab chiqarishni bir
korxonaga to‘plash mumkin emas. Shu tufayli qismlar yoki mahsulotning
bo‘laklarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan zamonaviy korxonalar tashkil
etilgan. Bu xil qismlar bo‘yicha ixtisoslashgan korxonalar ko‘proq
mashinasozlikda ko‘rinadi.
Qismlar yoki mahsulot bo‘laklarini ishlab chiqarish bo‘yicha ixtisoslashgan
korxona va tarmoqlarga sharikopodshipniklar, porshen ishlab chiqaruvchi
zavodlar, karbyurator zavodi, reduktor, asbob-anjomlar, quyma, ehtiyot qismlar,
televizor transformatorlari, televizorga futlyarlar, kondensatorlar, yuqori bosimli
nasoslar, divan-krovatlar uchun oyoqlar va boshqalarni ishlab chiqarish misol bo‘la
oladi.
Masalan, sharikopodshipniklar, porshenlar, reduktorlar, motorlar va
boshqalar tayyorlaydigan turli jarayonlarga tashkiliy jihatdan bo‘linishi
mumkin.Korxonalarning texnologik ixtisoslashuviga mashinasozlik zavodlari
uchun tayyor qismlar ishlab chiqaruvchi, quyuvchi va temirchi-presslovchi
zavodlar, to‘qimachilik fabrikalari uchun ip-yigiruv fabrikalari misol bo‘la
oladi.Ixtisoslash darajasining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat:
-ixtisoslashgan korxonalar ishlab chiqargan mahsulotining shu mahsulot
turining umumiy hajmidagi salmog‘i;
-ishlab chiqarilgan,texnologik jihatdan o‘xshash bo‘lgan assortimentdagi
buyumlarning guruhlari, turlari. Korxona tarkibidagi ixtisoslashuvni ta’riflash
uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:

-dastgohlar ilg‘or turlarining ushbu korxona yoki sex dastgoh-larining
umumiy miqdoridagi salmog‘i;
-potok liniyalarda o‘rnatilgan dastgohlarning salmog‘i. Masalan, potok
usulida ishlab chiqarishda band bo‘lgan metall qirquvchi dastgohlarning hamma
asbob-uskunalar qiymatiga nisbati (foiz hisobida);

4.Ishlab chiqarish jarayoni va uni tashkil etish asoslari
Ishlab chiqarish jarayoni va uning asosiy elementlari.
Har qanday korxona faoliyatining asosini ishlab chiqarish jarayoni tashkil
etadi. Shu sababdan korxona muvaffaqiyati ana shu jarayonni qanday tashkil
etilishiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarish jarayonini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uning
samaradorligini oshiradi, moddiy xarajatlarni kamaytiradi, mehnat sarfini
qisqartirib, tannarxni pasaytiradi. Shu o‘rinda ishlab chiqarish jarayoni haqida
ma‘lumot berish maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarish jarayoni - mahsulot ishlab
chiqarish uchun mazkur korxonalar va mehnat qurollari harakatlarining majmuidir
yoki boshqacha qilib ta‘rif berilsa, ishlab chiqarish jarayoni insonning mehnat
qurollari yordamida mehnat buyumlariga maqsadga muvofiq ta‘siri. Ishlab
chiqarish jarayoni texnologik jarayonlar va yordamchi jarayonlardan tashkil topadi.
Texnologik jarayon buyumlar holatini o‘zgartirishga qaratilgan ishlab chiqarish
jarayoning bir qismidir. Texnologik jarayon texnologik operatsiyalar yig‘indisidan
iborat. Texnologik operatsiya ish o‘rnining, ishlov berilayotgan mahsulotning va
ishchining o‘zgarmasligi bilan xarakterlanadi , ya‘ni texnologik operatsiya bir ish
o‘rnida , bir ishchi tomonidan bir buyum ustida bajariladigan jarayondir. Ana shu
elementlardan birortasining o‘zgarishi bir operatsiya tugab ikkinchisi
boshlanganligidan dalolat beradi. Qo‘llaniladigan jihozlarga ko‘ra texnologik
operatsiyalarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1. Qo‘l operatsiyalari
(mashina yordamisiz qo‘lda bajariladi). 2. Mashina qo‘l operatsiyalari (ishchi va
mashinalar yordamida bajariladi. Masalan: tikuv mashinalarida bajariladigan
operatsiyalar). 3. Mashina operatsiyalari (jarayon ishchining ishtirokisiz bajariladi,
ishchining funksiyasi jihozni ishga tayyorlashdan iboratdir. Masalan: tokorlik
stanoklarida bajariladigan operatsiyalar). 4. Avtomatlashgan operatsiyalar
(ishchining ishtirokisiz amalga oshiriladi). Ishlab chiqarish jarayoni turli xil
ko‘rinish va xarakterga ega bo‘lgan qismiy jarayonlardan tashkil topadi. Barcha
qismiy jarayonlar asosiy va yordamchi jarayonlarga bo‘linadi. Xom ashyoning
shakli va holatini bevosita o‘zgartirib, yangi mahsulot yaratadigan jarayon asosiy
ishlab chiqarish jarayonidir (kiyimlarni bichish, tikish, dazmol bosish; avtomobil

qismlarini yig‘ish va boshqalar). O‘z navbatida asosiy jarayonlar mehnat va tabiiy
jarayonlarga bo‘linadi. Ishlov berilayotgan buyumlarning shakli, o‘lcham,
fizikaviy - kimyoviy xususiyatlarining o‘zgarishi bevosita insonning maqsadga
muvofiq ta‘sirida ro‘y bersa ushbu jarayon mehnat jarayoni hisoblanadi. Tabiiy
kuchlar ta‘sirida amalga oshiriladigan jarayonlar tabiiy jarayonlardir. Masalan,
tabiiy qurish, ko‘pish. Asosiy jarayonlar bilan bir qatorda ishlab chiqarish
jarayonida yordamchi jarayonlar ham mavjud. Yordamchi jarayonlar asosiy
jarayonlarning uzluksizligini ta‘minlash uchun zaruriy sharoitlarni yaratishga
xizmat qiladi. Yordamchi jarayonlarga texnologik asbob-uskunalar tayyorlash,
jihozlarni ta‘mirlash, mahsulot sifatini nazorat qilish, transpartirovka, moddiy
boyliklarni saqlash jarayonlarini misol qilish mumkin. Shuni esda tutish kerakki,
ishlab chiqarish xarakteri bilan korxona tashkiliy tuzilmasi orasida chiziqli
bog‘lanish yo‘q. Chunki asosiy sexlarda nafaqat asosiy jarayonlar, balki yordamchi
jarayonlar ham bajariladi.
Xarakteriga ko‘ra ishlab chiqarish jarayoni sintetik, analitik, chiziqli jarayonlarga
bo‘linadi.
1. Sintetik jarayonlarda turli xil xom ashyo va materiallardan bir turdagi mahsulot
ishlab chiqiladi (kostyum tikish, asosiy mato, astarlik mato, ip, tugma va
boshqalar).
2. Analitik jarayonlarda bir turdagi materiallardan turli xildagi mahsulot ishlab
chiqariladi (paxtadan - paxta ip, chigit, neftdan - turli xil yonilg‘i mahsulotlari). 3.
Chiziqli jarayonlarda bir xil xom ashyodan bir xil mahsulot ishlab chiqariladi
(g‘o‘ladan doskalar tayyorlash)
Ishlab chiqarish jarayonlarini samarali tashkil etish tamoyillari .
Korxona faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan ishlab chiqarish jarayonining
qanday tashkil etilishiga bog‘liq. Ishlab chiqarishni tashkil etishga quyidagi
talablar qo‘yiladi.
 xususiy jarayonlar o‘rtasida uzluksizlikni ta‘minlash;
 ishlab chiqarish quvvatlarida zaruriy proportsionallikni ta‘minlash;
 mehnat buyumlarining samarali harakatini yo‘lga qo‘yish;

 mahsulot ishlab chiqarish muddatini qisqartirish;
 ishlab chiqarish vositalaridan va ishchi kuchidan samarali foydalanib bir
maromda mahsulot ishlab chiqarishni ta‘minlashga erishish;
 ishlab chiqarish jarayonida xarajatlar iqtisodiga erishish.
Ana shu talablarni bajarishda ishlab chiqarishni samarali tashkil etishning
tamoyillariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tamoyillar
quyidagilardan iborat:
1. Proporsionallik tamoili ishlab chiqarish jarayonidagi ish o‘rinlarining bir xil
o‘tkazuvchanligini ta‘minlashni ko‘zda tutadi.
2. Uzluksizlik tamoyili –jarayonlarning uzluksiz amalga oshirilishini ko‘zda
tutadi. Bunga tasodifan yuzaga keladigan tanaffuslarni bartaraf etish orqali
erishiladi .
3. Paralellik - barcha operatsiyalarning bir vaqtda bajarilishini taminlash.
4. Aniqlilik tamoyili detal (bo‘g‘in, axborot)larning ish o‘rinlari bo‘yicha
qisqa, aniq harakatni ta‘minlashni ko‘zda tutadi.
5. Maromiylik ma‘lum bir vaqt oralig‘ida bir xil hajimdagi ishni bajarishni
ko‘zda tutadi
Ishlab chiqarish sikli va uning davomiyligini qisqartirishning iqtisodiy
ahamiyati. Ishlab chiqarish jarayoni murakkab jarayon hisoblanib, ma‘lum bir
muhitda, maydonda va vaqtda amal qiladi. Ishlab chiqarish jarayonini vaqtda
tashkil etishning muhim vazifalaridan biri ishlab chiqarish davomiyligini
minimallashtirish hisoblanadi. Ishlab chiqarish sikli deganda hom-ashyoni
jarayonga kiritilgan vaqtdan boshlab tayyor mahsulotga aylanib omborga qabul
qilingunga qadar sarflangan vaqt tushuniladi. Ishlab chiqarish sikli davomiyligini
ishlab chiqarishni tashkil etish darajasini ifodalovchi muhim harakteristikalaridan
hisoblanadi. Buyumlar partiyasini tayyorlash sikli materiallarni ishlab chiqarishga
kelib tushgan vaqtdan detallarni ishlab chiqarishni tugatishgacha bo‘lgan kalendar
vaqtdir. Ishlab chiqarish sikli ko‘rsatkichi ichki rejalashda xususan korxona, sex,
uchastka ishlab chiqarish dasturini asoslashda, mehnat buyumlarini ishlab
chiqarish jarayonidagi harakati kalendar grafigini tuzishda, tugallanmagan ishlab

chiqarish va aylanma vositalar miqdorini aniqlashda keng qo‘llaniladi. Ishlab
chiqarish sikli tarkibi quyidagi vaqtlardan tashkil topadi: 5 Фатхутдинов Р . А .
― Производственный менежмент .-‖ М .:- ЮНИТИ ,2002-447 1. Buyumni ‖
tayyorlash bilan bog‘liq texnologik operatsiyalarni bajarishga sarflangan
vaqt(texnologik sikl) 2. Yordamvhi operatsiyalarni bajarishga sarflangan vaqt,
ya‘ni detal va bo‘g‘inlarni transpartirovka qilishga sarflangan vaqt, mahsulotlarni
hisobga olish va taxlashga sarflanga vaqt, mahsulot sifati ustidan nazorat uchun
sarflangan vaqt va hakazo. 3. Tabiiy jarayonlar vaqti ya‘ni mahsulot xususiyatini
mehnat ishtirokisiz o‘zgartirish vaqti. Masalan, shaklga solinayotgan detallarni
quritish, bo‘yalgan detallarni quritish vaqtlari. 4. Ishlab chiqarish jarayoni
davomida yuzaga keladigan tanaffuslar vaqti. Bunda mehnat ta‘siri kuzatilmaydi,
lekin ishlab chiqarish jarayonlari tugallanmagan. Tanaffuslar reglamentlashtirilgan
ya‘ni korxona ish tartibi bilan bog‘langan ushbu korxonada ishlab chiqarishni
tashkil etish xususiyatlari bilan bog‘langan tashkiliy texnik tanaffuslar ajratiladi.
Ishlab chiqarish siklining dastlabki 3 ta tashkil etuvchilari ishlab chiqarish
siklining ishchi davri deyiladi.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, huquqiy shaxs huquqiga ega bo‘lgan,
mulkchilik huquqi yoki xo‘jalikni to‘la yuritish huquqi bo‘yicha o‘ziga qarashli
mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki
ayirboshlaydigan, ishlarni bajaradigan, xizmat ko‘rsatadigan, bellashuv hamda
mulkchilikning barcha shakllari teng huquqliligi asosida amaldagi qonunlarga
muvofiq o‘z faoliyatini ro‘yobga chiqaradigan mustaqil xo‘jalik yurituvchi
sub‘yekt korxona hisoblanadi. Korxonaning ishlab chiqarish bo‘g‘inlari
shuningdek boshqaruv va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘linmalar, ularning
soni, ishlovchi xodimlar soni umumiy strukturani tashkil etadi. Ishlab chiqarish
tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish shaklini ifodalaydi va korxona
o‘lchamlaridan, sexlar soni, tarkibi, salmog‘i, planirovkasi, ishlab chiqarish
uchastkalari, ish o‘rinlarining tarkibida o‘z aksini topadi. Ishlab chiqarishning
ixtisoslashuvchi xarakteriga ko‘ra korxona ishlab chiqarish tuzilmasi texnologik, -
buyumli (buyumli-yakunlangan), aralash (buyumli-texnologik) ko‘rinishda tashkil
etiladi. Ichki bo‘linmalarning ma‘muriy xo‘jalik xususiyatiga ko‘ra ishlab
chiqarish tuzilmasining sexli, sexsiz, kombinat va korpusli ko‘rinishlari ajratiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo`nalishlari. -T.:
«O`zbekiston». 1996. Tom 2, 3-36 betlar.
2. Karimov I. A. O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. – T.: «O`zbekiston».
2000.352 bet.
3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma`ruzasi. 2005 yil
28 yanvar. «Xalq so`zi», 2005 yil, 31 yanvar.
4. A. Ortiqov. «Sanoat iqtisodiyoti» (darslik). – T.: TDIU. 2004.
5. E. Maxmudov. «Korxona iqtisodiyoti» (o`quv qo`llanma) – T.: TDIU. 2004.
208-bet.
6. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 8-9-jildlar.- T.: Davlat ilmiy nashriyoti.
2002-2005.
7. Promqshlennostg Respubliki Uzbekistan 2001-2004 gg. Statisticheskie
sborniki.
8. Мищкевиц А.А. Сборник заданий по экономике. В.3-х книгах. Кн.
1.Задачник по микроэкономике с решениями. - М.: Вита-Пресс, 2001.
9. Bekmurodov A., Boltaboev M., G’oyibnazarov B., Amonboev M.,
Toshxo’jaev M. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 1-qism.
Makroiqtisodiy siyosat va iqtisodiy islohotlar. T.: TDIU, 2005. – 60 b.
10. Bekmurodov A., Hakimov R., Safarov B., Zaxidov G. O’zbekiston
iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 2-qism. Qishloq xo’jaligida islohotlar
va fermerlik harakati. T.: TDIU, 2005. – 58 b.
11. Bekmurodov A., Sattorov S., To’raev J., Soliev Q., Ro’ziev S. O’zbekiston
iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 3-qism. Kichik biznes va tadbirkorlik
rivoji – davr talabi. T.: TDIU, 2005. – 67 b.

12. Bekmurodov A., Tojiev R., Qurbonov X., Alimardonov M. O’zbekiston
iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi
islohotlar samarasi. T.: TDIU, 2005. – 63 b.
13. Bekmurodov A., Toirov Sh., Maxmudov E., Isakov M., To’raev N.
O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 5-qism. Tashqi iqtisodiy
siyosat: savdo va investistiyalar oqimlari. T.: TDIU, 2005. – 62 b.
14. Hamroev O.H. Iqtisodiy muvozanat va uni ta’minlash mexanizmlari. –
T.:TDIU, 2004.
Internet saytlari:
1. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasiningrasmiy
sayti.
2. www.uza.uz – O’zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy
sayti.
3. www.ceep.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
5. www.buxdu.uz

Sanoat iqtisodiyoti fanidan

Sotib olish