Sanoat korxonalarida vakolatlar, ularning taqsimoti va boshqarish samaradorligiga ta’siri - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	76.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Asadbek Mamarizayev

Ro'yxatga olish sanasi 09 Aprel 2024

141 Sotish

Sanoat korxonalarida vakolatlar, ularning taqsimoti va boshqarish samaradorligiga ta’siri

Sotib olish

Oʻ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJ ON MASHINASOZLIK INSTITUTI
« IQTISODIY OT»
k afedrasi
« Sanoat iqt isodiy ot i» fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Sanoat korxonalarida vakolatlar, ularning taqsimoti va
boshqarish samaradorligiga ta’siri
Bajardi:
Talabasi: ___________________________________
Tek shirdi: __________________________________
Rey t ing bali _________________________________
1

Andijon – 2024
Mavzu: Sanoat korxonalarida vakolatlar, ularning taqsimoti va
boshqarish samaradorligiga ta’siri.
Reja:
Kirish
Asosiy qism
1. Sanoat korxonalari vakolatlari taqsimoti samaradorligini oshirishning nazariy
jihatlari.
2. Sanoat korxonasining samaradorligini belgilovchi intensifikatsiya ko'rsatkichlari
tizimi.
3. Sanoatda Boshqaruv tahlili uchun asboblar to'plami ishlab chiqarish samaradorligini
baholash mexanizmi sifatida.
4. "Bravo" YoAJ QKda vazifalar, vakolatlar va majburiyatlarning taqsimlanishini tahlil
qilish .
Xulosa va takliflar.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlar ro’yxati.
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi .Iqtisodiyotni rivojlantirishning zamonaviy
sharoitlari sanoat korxonalari faoliyatining barcha sohalari samaradorligini oshirish,
yangi texnologiyalarni o'zlashtirish, xarajatlarni kamaytirish va bajarilgan ishlarning
sifatini ta'minlash uchun zaxiralarni izlashni taqozo etmoqda. Shu munosabat bilan
korxonaning ishbilarmonlik faolligi darajasiga qo'yiladigan talablar ortib
bormoqda. Markazsizlashtirish qarorlar qabul qilish huquqini quyi operatsion va
iqtisodiy darajaga - iqtisodiy mustaqillikka ega bo'lgan ishlab chiqarish
bo'linmalariga o'tkazishni anglatadi. Boshqaruvning markazlashmagan shakli
kompaniya ichida to'liq iqtisodiy mustaqillikka ega bo'lgan ishlab chiqarish
bo'limlarini yaratishni o'z ichiga oladi, ya'ni. ishlab chiqarish sohasida ham, sotish
sohasida ham keng vakolatlarga ega va foyda olish uchun javobgardir.
Kompaniyaning yuqori ma'muriyati bo'limlarning operatsion faoliyatini monitoring
qilish, ularning ishini muvofiqlashtirish va kompaniya faoliyatining samaradorligi va
rentabelligini ta'minlash, shuningdek, uzoq muddatli rejalashtirishni amalga
oshirishning asosiy yo'nalishlarini belgilash funktsiyalarini saqlab qoladi. Odatda
ishlab chiqarish bo'limlari ishlab chiqarish va sotish faoliyatini tashkil etish uchun
to'liq javobgarlikni o'z zimmalariga oladilar. Biroq, ishlab chiqarish bo'limlarini
yaratish haqiqati kompaniyani markazsizlashtirish asosida boshqaradi degani emas.
Boshqaruvni markazsizlashtirish darajasi filial rahbarlariga mustaqil qarorlar
qabul qilish vakolatlari yoki huquqlarini berish darajasi bilan belgilanadi, ya'ni
vakolatlarni topshirish amalga oshiriladi .
Kurs ishining maqsadi. Bu muammoni xo'jalik yuritish nazariyasi va
amaliyotini rivojlantirishning eng muhim yo'nalishlaridan biri bo'lgan tadbirkorlikni
har tomonlama intensivlashtirish orqali hal qilish mumkin; uni amalga oshirish
iqtisodiy vaziyatni o'z vaqtida o'zlashtirish va belgilangan maqsadlarga erishish
uchun boshqaruv ta'sirining yo'nalishi va hajmini aniqlash imkonini beradi.
3

Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: S anoat korxonalarini
boshqarishga intensifikatsiya ko'rsatkichlari tizimi sifatida bunday vositani joriy etish
ularni mavjud resursning har bir birligidan yanada samaraliroq foydalanishga, ishlab
chiqarishning asosan intensiv turi sharoitida ishlashi va rivojlanishiga, shuning uchun
raqobatbardoshligiga e'tiborni qaratadi.
Kurs ishining predmeti Hozirgi vaqtda mahalliy sanoatda tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun yangi shart-sharoitlar paydo bo'ldi va aynan intensifikatsiyaning
ishlab chiqarish samaradorligiga ta'siri korxonalarning barcha mavjud salohiyatini
ijtimoiy takror ishlab chiqarishga jalb qilishni va uni yanada samaraliroq qilish uchun
shart-sharoitlarni yaratishni ta'minlaydi. foydalanish.
Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism ya’ni 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

Asosiy qism
1. Sanoat korxonalari vakolatlari taqsimoti samaradorligini oshirishning
nazariy jihatlari .
Samaradorligini oshirish bozor sharoitida faoliyat yuritayotgan har qanday
xo‘jalik yurituvchi subyekt boshqaruvining asosiy vazifasi hisoblanadi. Ushbu
muammoni hal qilish bevosita tashkilotni rivojlantirish bo'yicha qabul qilingan
strategik rejalarning bajarilishini ta'minlash bilan bog'liq. Shu munosabat bilan,
biznes samaradorligini boshqarish maqsadlarida ikkita komponentning
kombinatsiyasi sifatida belgilanishi mumkin bo'lgan "biznes samaradorligi" atamasini
qo'llash taklif etiladi: tijorat samaradorligi va iqtisodiy samaradorlik. Birinchi
komponent xo'jalik yurituvchi sub'ektning rivojlanish maqsadlariga erishishdagi
boshqaruv natijasini, ikkinchisi - tadbirkorlik sub'ektlarining (ushbu biznesga
investitsiya kiritishdan iqtisodiy foyda olishdan manfaatdor bo'lgan shaxslar)
iqtisodiy manfaatlarining qanoatlantirilish darajasini tavsiflaydi.
Tijorat samaradorligi boshqaruv ob'ektlari bo'lgan faoliyatning joriy, moliyaviy
va investitsiya sohalarida boshqaruv qarorlarining kutilayotgan va erishilgan
samaradorligi nisbati sifatida ifodalanishi mumkin. Ko'rsatkichlar deganda biz
xo'jalik yurituvchi sub'ekt muvaffaqiyatining murakkab tavsifini tushunamiz, uning
mazmuni turli natijalar va ushbu natijalarga mos keladigan xarajatlar nisbati.
Ushbu yondashuv tijorat samaradorligini baholash uchun quyidagi ko'rsatkichlar
tizimini taklif qilish imkonini beradi:
Hosildorlik tovar mahsuloti hajmining uning ishlab chiqarish tannarxiga, shu
jumladan ma'muriy xarajatlarga nisbati sifatida;
Sotishdan olingan foyda va sotish tannarxining nisbati sifatida joriy faoliyatning
rentabelligi (rentabelligi);
Daromadlilik - bu turli xil faoliyat turlari va umuman korxona uchun pul
mablag'larining kirib kelishi va chiqishi nisbati.
5

Hosildorlik ishlab chiqarish faoliyatining yakuniy ko'rsatkichi bo'lib, u birlamchi
ko'rsatkichlar (omillar) yig'indisi sifatida shakllanadi:
Mahsulot ishlab chiqarish (ishlarni bajarish, xizmatlar ko'rsatish) bo'yicha
rejalashtirilgan ko'rsatkichlarni bajarish darajasi;
Ishlab chiqarish resurslarini iste'mol qilish me'yorlariga rioya qilish;
Mahsulotlarning (ishlarning, xizmatlarning) tegishli sifatiga qo'yiladigan
talablarga rioya qilish.
Hosildorlikni shartnoma narxlarida ishlab chiqarilgan tovar mahsulotining ushbu
mahsulot tannarxiga kiritilgan umumiy xarajatlarga nisbati sifatida hisoblash kerak.
Biz Kpr umumiy ishlash koeffitsientini hisoblash uchun formulani taklif
qilamiz:
Kpr = From / St (15) bu erda C ^ t - shartnoma narxlarida tijorat
mahsulotlarining hajmi,
St - sotish xarajatlari bundan mustasno, sotiladigan mahsulotlarning qiymati.
Hosildorlikning xususiy ko'rsatkichlari sifatida biz ko'rsatkichlardan farqli
o'laroq, moddiy samaradorlik, ish haqi va amortizatsiya qilingan kapitalning
unumdorligi ko'rsatkichlaridan (koeffitsientlaridan) foydalanishni taklif qilamiz.
92 intensivlik ko'rsatkichlari bo'lgan mehnat unumdorligi va kapital
unumdorligi.
Joriy faoliyatning rentabelligini baholash uchun rentabellik ko'rsatkichlari
orasida yagona ko'rsatkichdan foydalanish mumkin - asosiy faoliyatning rentabelligi,
bu sotishdan olingan foydaning sotishning umumiy qiymatiga nisbati; rentabellikning
boshqa ko'rsatkichlari - turli xil resurslardan foydalanish intensivligining
xususiyatlari va korxonaning moliyaviy holatini baholash.
Joriy faoliyat samaradorligining ko'rsatkichi sifatida rentabellik korxonaning
moliyaviy farovonligi va tadbirkorlik faoliyati samaradorligini ta'minlovchi asosiy
6

bozor ko'rsatkichidir. Biz Kpt rentabellik koeffitsientidan joriy faoliyatning
rentabelligi o'lchovi sifatida foydalanish mumkinligiga ishonamiz.
Joriy faoliyat samaradorligini baholash uchun rentabellik tushunchasi bilan bir
qatorda rentabellik tushunchasini qo'llash kerak. Joriy faoliyat rentabellik
koeffitsienti Kdt yordamida tanlangan iqtisodiy strategiya sharoitida joriy faoliyatdan
olingan daromadlar va xarajatlar nisbatining berilgan darajasini nazorat qilish
mumkin. U joriy faoliyatdan kelib tushgan pul mablag'lari va chiqimlarining nisbati
sifatida belgilanishi kerak. Joriy faoliyatda boshqaruv ob'ektlari unumdorlik
(hosildorlik), rentabellik va rentabellik bo'lganligi sababli ularning ishlab chiqarish va
iqtisodiy sohadagi tadbirkorlik faolligi ko'rsatkichlari bilan bog'liqligini baholash
kerak.
Hosildorlikning o'sishi ishlab chiqarish sohasida ishbilarmonlik faolligining
o'sishining tabiiy natijasidir, chunki boshqa barcha narsalar teng bo'lganda, u
mahsulot birligiga xarajatlarning kamayishini ta'minlaydi. Ya'ni, soatlik mehnat
unumdorligining o'sishi mehnat unumdorligiga (ish haqiga) ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Moddiy samaradorlikka omillarning ta'sirini baholash uchun, bizning
fikrimizcha, ichki va tashqi omillar ta'sirining kombinatsiyasi bo'lgan ishlab
chiqarishda materiallardan foydalanishning oqilonaligini tekshirish kerak.
Ratsionallik ishlab chiqarishda materiallarni tejash choralari, shuningdek, moddiy
resurslardan foydalanishning bozor sharoitlari orqali ta'minlanadi. Bu mahsulot ishlab
chiqarish (ishlarni bajarish, xizmatlar ko'rsatish) uchun materiallarning assortimenti,
miqdori va sifatiga nisbatan xaridorlar va xaridorlarning talablari kabi ekologik
omillarga tegishli. Bizning fikrimizcha, menejment tomonidan ushbu omillarga ta'sir
qilish darajasi kichik. Binobarin, moddiy samaradorlikni oshirishga qaratilgan sa'y-
harakatlar, birinchi navbatda, ishlab chiqarish jarayonida resurslarning ayrim turlarini
tejash bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratilishi mumkin.
7

Korxonaning rentabelligi va rentabelligi, o'z navbatida, tashkilotning rentabelligi
va moliyaviy farovonligi kabi muvaffaqiyatning xususiyatlariga bog'liq. Foyda
ko'rsatkichlari birinchi navbatda turli rentabellik ko'rsatkichlarini hisoblash uchun
asos bo'lganligi sababli, tijorat ko'rsatkichlarini tahlil qilish va monitoring qilish
uchun ko'rsatkichlar sifatida rentabellik ko'rsatkichlaridan foydalanish kerak.
Hosildorlikni boshqarish, bizning fikrimizcha, strategik va operativ
rejalashtirishni amalga oshirish va unumdorlikni oshiradigan chora-tadbirlarning
amalga oshirilishini doimiy nazorat qilish, shuningdek, ushbu chora-tadbirlarning
ta'sirini o'lchash va baholashni ta'minlaydigan tarzda tashkil etilishi kerak. Ya'ni,
bizning fikrimizcha, quyidagilarni amalga oshirish kerak: mehnat predmeti bo'lgan
materiallarning assortimenti va sifati bo'yicha xaridorlar (buyurtmachilar) oldidagi
shartnoma majburiyatlarining bajarilishini monitoring qilish, shuningdek, normalarga
rioya etilishini nazorat qilish. ishlab chiqarishda materiallar sarfi;
Mavjud texnologik asbob-uskunalar parkidan foydalanishni miqdori, quvvati,
smenasi, unumdorligi bo'yicha nazorat qilish;
Innovatsion va investitsiya rejasining bajarilishini monitoring qilish;
Xodimlarni malakasini oshirish va moddiy rag'batlantirish tizimlarini ishlab
chiqish.
Iqtisodiy faoliyatni tavsiflovchi rentabellik va rentabellik koeffitsientlarining
hisob-kitoblari tarmoqqa xos emas, chunki ular shakllanishi fuqarolik qonunchiligi
normalari bilan bog'liq bo'lgan ko'rsatkichlarga asoslanadi. Ushbu koeffitsientlarni
bitta algoritm yordamida hisoblash kerak. Bunday holda, turli xil xo'jalik
shartnomalari normalarini to'g'ri qo'llashda muammolar paydo bo'lishi mumkin, ular
mahsulotga egalik huquqini o'tkazish va sotishdan tushgan tushumni shakllantirish
momentini va natijada sotishdan olingan foydani hisoblashda ishtirok etadilar.
rentabellik koeffitsienti. Savdo turlarining xilma-xilligi savdo shartnomalari, agentlik
8

va komissiya asosida olingan daromadlar tezligiga ta'sir qiladi, vaqt o'tishi bilan mulk
huquqini etkazib beruvchidan xaridorga o'tkazish jarayonini uzaytiradi.
Shunday qilib, iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi sanoat korxonalarining pul
oqimlari va foydalari turli qoidalar bo'yicha shakllanadi, bu rentabellik va rentabellik
ko'rsatkichlarining qiymatlariga ta'sir qiladi. Bizning fikrimizcha, bunday sharoitlarda
ushbu sub'ektlarning faoliyati va samaradorligiga boshqaruv ta'siri mahsulot
sotishdan tushgan mablag'larning bir xilligi va to'liqligini ta'minlash choralarini o'z
ichiga olishi kerak.
Bu erda rentabellik bo'yicha samaradorlik mezonlari asosiy faoliyatning
rentabelligining rejalashtirilgan ko'rsatkichlari bo'lishi mumkin, ular bo'lishi mumkin.
95 har bir buyurtma uchun uni tayyorlash va korxonada ishlab chiqarishga
kirishdan oldin hisoblash. Daromadlilik nuqtai nazaridan samaradorlik mezoni joriy
faoliyat uchun va umuman tashkilot uchun naqd pul oqimi miqdorining chiqib ketish
miqdoridan oshib ketishini tavsiflovchi hisoblangan koeffitsient bo'lishi mumkin,
uning qiymati qabul qilingan biznesni rivojlantirish strategiyasiga bog'liq
( tajovuzkorlik darajasi).
E'tibor bering, yuqoridagi ilmiy matnlar ma'lumot uchun joylashtirilgan va
dissertatsiyalarning asl matnlarini (OCR) tanib olish yo'li bilan olingan. Shu
munosabat bilan, ular tan olish algoritmlarining nomukammalligi bilan bog'liq
xatolarni o'z ichiga olishi mumkin. Biz taqdim etayotgan dissertatsiyalar va
tezislarning PDF-fayllarida bunday xatolar yo'q.
9

2. Sanoat korxonasining samaradorligini belgilovchi intensifikatsiya
ko'rsatkichlari tizimi .
Boshqarishning hozirgi bosqichida iqtisodiy siyosatning asosi shy o ishlab
chiqarishining barcha bo’g’inlari ishining samaradorligi va sifatini oshirishdan iborat.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi barcha mulk shaklidagi korxonalarning ishlab
chiqarish-xo‘jalik faoliyati samaradorligini ta’minlash bo‘yicha boshqaruv qarorlarini
ishlab chiqishda mas’uliyati va mustaqilligini oshiradi. Ushbu qarorlarning
samaradorligi nafaqat bir-biri bilan, balki ishlab chiqarishning yakuniy natijalari bilan
ham turli darajadagi o’zaro ta’sirda bo’lgan turli xil omillarga bog’liq.
Bozor iqtisodiyoti va boshqaruvning yangi shakllari shy o korxonasining
iqtisodiy samaradorligi nazariyasi, metodologiyasi va usullarini yanada
takomillashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini shakllantirishning sababiy
mexanizmini, uning mezonlari va baholarini ochib berish uchun bir qator muhim
muammolarni qo’ymoqda. Hozirgi bosqichda iqtisodiy samaradorlikni shakllantirish
qonuniyatlarini o’lchash va tahlil qilish tamoyillari tizimli yondashuv nuqtai
nazaridan ko’rib chiqilishi kerak. Shu bilan birga, iqtisodiy ko’rsatkichlarni statistik
modellashtirishning amaliy jihatlarini qo’llashda ushbu qonuniyatlarni tahlil
qilishning sifat va miqdoriy usullari eng yaxshi birlashtiriladi.
Hozirgi vaqtda amaliyot bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish va
xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirishning alohida ilmiy-nazariy va amaliy
muammolarini o’rganishning o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq masalalarning
butun majmuasini ishlab chiqishni talab qilmoqda. Korxona iqtisodiyoti sohasidagi
tadqiqotlarni mintaqaviy jihatlarga yo’naltirishni zarur deb hisoblagan
mutaxassislarning nuqtai nazari e’tiborga loyiqdir.
Ushbu mavzuning dolzarbligi hozirgi vaqtda bir qator etakchi rus
iqtisodchilarining ishlari bilan tasdiqlangan, ular korxonaning ishlab chiqarish va
xo’jalik faoliyatining yuqori samaradorligini, birinchi navbatda, samarali texnik-
10

iqtisodiy asoslash tizimini qo’yadilar. Moddiy oqimlarning harakatini
optimallashtirish, moliyaviy, moddiy va mehnat resurslarining yo’qotilishini
kamaytirish, keraksiz va samarasiz xodimlar sonini kamaytirishga imkon beradi va
natijada korxonaga rentabellik va samaradorlikni oshirish uchun zarur harakatni
beradi, shuningdek, imkon beradi. Ishlab chiqarish, iqtisodiy, moliyaviy va
investitsiya faoliyatining barcha jabhalarida tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish.
Muayyan xo’jalik yurituvchi sub’ekt uchun ushbu muammolarni hal qilishning
dolzarbligi ham so’zsizdir, chunki ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyati
samaradorligini oshirish xo’jalik yurituvchi sub’ektga sifatni yaxshilash va eng kam
xarajat evaziga shy o manfaatlari uchun maksimal natijalarga erishish nuqtai
nazaridan qo’shimcha raqobatdosh ustunliklarni beradi. , shuningdek, yuqori sifatli
va to’liq iste’molchiga o’z mahsulotining barcha assortimentini minimal xarajatlar
bilan va maqbul muddatlarda yakuniy darajaga etkazishga erishish. Bundan tashqari,
korxonaning rentabelligi korxona boshqaruvining barcha bo’limlari ishini
optimallashtirish orqali ham, ishlab chiqarish jarayonining tuzilishiga muvofiq shy -
moddiy zaxiralarni taqsimlashni yanada moslashuvchan boshqarish orqali ortadi.
Kurs ishining maqsadi nazariy qoidalarni o’rganish va ishlab chiqarish va
iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirishning uslubiy yondashuvlarini ishlab
chiqishdan iborat.
Har qanday shy o korxonasi faoliyatining maqsadi ma’lum hajm va sifatdagi
ma’lum mahsulotlarni (ishlarni bajarish, xizmatlarni ko’rsatish) ma’lum muddatda
chiqarishdir. Ammo ishlab chiqarish ko’lamini belgilashda nafaqat ma’lum bir
mahsulotga bo’lgan milliy iqtisodiy va individual ehtiyojlardan, balki uning
samaradorligining maksimal darajasiga erishishni ham hisobga olish kerak. Shuning
uchun shy o korxonasi ishining sifati, birinchi navbatda, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotning iqtisodiy samaradorligini aniqlash orqali baholanishi kerak.
11

Yuqori ishlab chiqarish samaradorligi tizimli kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish uchun zarur va hal qiluvchi shartdir.
Ishlab chiqarish samaradorligi bozor iqtisodiyotining asosiy kategoriyalaridan
biri bo‘lib, u butun ishlab chiqarishni va har bir korxonani alohida rivojlantirishning
pirovard maqsadiga erishish bilan bevosita bog‘liqdir.
Iqtisodiy nazariya samaradorlik kategoriyasini ishlab chiqarish jarayoni, ishlab
chiqarish tizimi yoki boshqaruvning muayyan shaklining samaradorligi sifatida
belgilaydi. Eng umumiy shaklda ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ikki
miqdorning miqdoriy nisbati – iqtisodiy faoliyat natijalari va sarflangan xarajatlar
(har qanday nisbatda). Tarixan, mulkchilik shaklidan qat’i nazar, barcha ishlab
chiqarish usullari uchun ishlab chiqaruvchi xarajatlar va uning faoliyati natijalari
o’rtasidagi munosabatlardan manfaatdor.
Samaradorlik (hosildorlik) =
Ishlab chiqarish samaradorligi, uning samaradorligini aniqlashda eng muhim shy
ova sifatida, bir ma’noda talqin qilinmasligi kerak. Quyidagilarni ajratib ko’rsatish
kerak:
Ishlab chiqarish jarayonining yakuniy natijasi;
Iqtisodiyotning asosiy avtonom bo’g’ini sifatida korxona yoki boshqa
integratsiya tuzilmasi faoliyatining yakuniy milliy iqtisodiy natijasi.
Birinchisi ishlab chiqarish jarayonining moddiylashtirilgan natijasini aks
ettiradi, bu mahsulot ishlab chiqarish hajmi bilan jismoniy va qiymat ko’rinishida
o’lchanadi;
Ikkinchisiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorigina emas, balki ularning
iste’mol qiymati ham kiradi. Ishlab chiqarish jarayonining (korxonaning ishlab
chiqarish va xo’jalik faoliyati) ma’lum vaqtdagi yakuniy natijasi sof ishlab chiqarish,
12

ya’ni yangidan yaratilgan qiymat, tijorat faoliyatining moliyaviy natijasi esa foyda
(rentabellik) hisoblanadi.
Moddiylashtirilgan va tirik mehnat xarajatlarisiz mahsulot ishlab chiqarish
mumkin emas. Har doim va hamma joyda, iqtisodiyotning istalgan sohasida,
mahsulot ishlab chiqarish uchun ham bir martalik, ham joriy xarajatlar talab qilinadi.
Bunday holda, xarajatlar miqdori ko’p holatlar va omillarga bog’liq. Har bir turdagi
mahsulot hajmi, shy ov, tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladigan, mehnat va
ishlab chiqarishni tashkil etishning turli shakllariga ega bo’lgan korxonalarda har xil
turdagi xom shy ova materiallardan, turli xil texnik vositalardan foydalangan holda
ishlab chiqarilishi mumkin.
Shubhasiz, milliy va individual zarur mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojni qondirish
yo’llari va vositalarini tanlashda uni ishlab chiqarish uchun ijtimoiy mehnatning eng
kam xarajatlaridan kelib chiqish kerak, ya’ni. Bu xarajatlar eng katta iqtisodiy
samaradorlik bilan amalga oshirilishini ta’minlashga intiling.
Har qanday iqtisodiy vaziyatda tashkilotning xarajatlari va natijalari o’rtasidagi
munosabatlar alohida qiziqish uyg’otadi. Ijtimoiy mehnatning har tomonlama
iqtisodining ob’ektiv zarurati ko’p jihatdan har bir ma’lum davrda ijtimoiy
ehtiyojlarning jamiyat ixtiyoridagi resurslardan – moddiy, mehnat, moliyaviy
resurslardan oshib ketishi bilan belgilanadi. Bundan iqtisodiy samaradorlikning
mohiyati kelib chiqadi, bu esa ushbu resurslarga bo’lgan ehtiyojni, ularni har qanday
tejash yo’li bilan eng ortib borayotgan ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlashdan iborat.
Ushbu muammoni hal qilish iqtisodiy tahlil usulining to’g’ri taqsimlanmaganligi
bilan cheklanadi, bu ilmiy-texnika taraqqiyotining ishlab chiqarish samaradorligiga
ta’sirini, shuningdek, ishlab chiqarishning ko’p qirrali o’zgarishlarini to’liq va to’g’ri
o’rganish imkonini beradi. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi
ko’rsatkichlarini umumlashtirish bo’yicha mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan
foydalanish samaradorligi.
13

Ishlab chiqarish samaradorligi muammosining alohida ahamiyati ishlab
chiqarishning barcha vositalari va elementlari samaradorligi darajasi va ko’lamini
to’g’ri hisobga olish va tahlil qilish zarurligini oldindan belgilab beradi.
Samaradorlikni aniqlash miqdoriy tahlil va o’lchash usullaridan foydalanishni talab
qiladi, bu esa iqtisodiy samaradorlik mezonini belgilashni nazarda tutadi.
Mezon asosiy farqlovchi xususiyat va ishlab chiqarish (faoliyat)
samaradorligining mohiyati to’g’risidagi bilim ishonchliligining ma’lum o’lchovidir,
unga ko’ra ushbu samaradorlik darajasini miqdoriy baholash amalga oshiriladi:
to’g’ri tuzilgan mezon eng to’liq tavsiflanishi mumkin. Iqtisodiy kategoriya sifatida
samaradorlikning mohiyati va ijtimoiy ishlab chiqarish yoki iqtisodiy faoliyatning
barcha bo’g’inlari uchun yagona bo’lishi …
Ishlab chiqarish (faoliyat) samaradorligini oshirish muammosining mohiyati
resurslarning (xarajatlarning) har bir birligi – mehnat, moddiy va moliyaviy xarajatlar
uchun ishlab chiqarish (daromad, foyda) hajmini maksimal darajada oshirishga
erishishdan iborat. Bundan kelib chiqib, ishlab chiqarish (faoliyat) samaradorligining
yagona makroiqtisodiy mezoni ijtimoiy (jonli va moddiylashtirilgan) mehnat
unumdorligining o’sishi hisoblanadi. Mezonning miqdoriy aniqligi va mazmuni
xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish, xo’jalik va boshqa faoliyati
samaradorligining aniq ko’rsatkichlarida o’z ifodasini topadi. Tadbirkorlik sub’ektlari
faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari tizimini shakllantirishda ma’lum tamoyillarga
rioya qilish tavsiya etiladi, xususan:
Mezon va aniq samaradorlik ko’rsatkichlari tizimining uzviy bog’liqligini
ta’minlash;
Foydalanilgan resurslarning barcha turlaridan foydalanish samaradorligini
ko’rsatish;
Korxonada (tashkilotdagi faoliyat) turli ishlab chiqarish bo’g’inlarini
boshqarishda samaradorlik ko’rsatkichlaridan foydalanish imkoniyatlari;
14

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun mavjud zaxiralardan foydalanish
jarayonida yetakchi ko‘rsatkichlar bo‘yicha rag‘batlantirish funksiyasini amalga
oshirish.
15

3.Sanoatda Boshqaruv tahlili uchun asboblar to’plami ishlab chiqarish
samaradorligini baholash mexanizmi sifatida .
Sanoat siyosatining barbod bo‘lishi sabablari
Bu nega sodir bo‘ldi? Nega ulkan sanoatning alohida sohasi va korxonalarini
rivojlantirish uchun tashlangan resurslar natija bermadi, to‘g‘rirog‘i, teskari, aslida
barbod bo‘lgan natijani berdi?
 1996 yildan so‘ng biz o‘tkazgan giperfaol sanoat siyosati:
 bozor islohotlarining oyog‘ini osmondan qilib yubordi (va hozir biz sobiq SSSRning
boshqa davlatlari 1990-yillarda amalga oshirgan islohotlarni o‘tkazmoqdamiz);
 bozor mexanizmlari, eng avvalo sog‘lom raqobat ishlab ketishiga yo‘l qo‘ymadi
(aynan raqobat innovatsiyalar va iqtisodiy rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuch
hisoblanadi);
 aksilbozor, iqtisodiyotni ma'muriy boshqarish usuli va yuqori soliq yuki tufayli erkin
xususiy tadbirkorlikning rivojlanishini bo‘g‘di;
 aholi daromadlari o‘sishini chekladi (binobarin, sanoat mahsulotlariga bo‘lgan talabni
ham);
 korrupsiya rivojlanishiga, kapital olib chiqib ketilishiga, monopolizm va iqtisodiyotni
zaiflashtirishning boshqa shakllariga xizmat qilgan.
Aql bovar qilmaydigan hajmdagi va o‘ylanmagan imtiyozlar tezda rentali
(asbob-uskunalar o‘rniga bir uyum metallolom olib kirish evaziga) foyda olish va pul
kapitalini olib chiqib ketishga rag‘bat uyg‘otgan. Kapitalning sun'iy arzonlashtirilishi
(asbob-uskunalar uchun rasmiy kursda konvertatsiya, arzon kreditlar va soliqlardan
ozod qilish taqdim etilgan) va qimmat mehnat (mehnatga soliqlarning yuqorilishi,
soliqqa tortishning soddalashtirilgan va umumiy rejimlari o‘rtasidagi soliq yukidagi
ulkan farq), ko‘p mehnat talab qiladigan ishlab chiqarishlar o‘rniga ko‘p mablag‘
talab qiladiganidan foydalanishga olib keldi va buning natijasida rasmiy sektorda
bandlik darajasi juda past bo‘lib qoldi.
16

Yaqinda o‘tkazilgan ijtimoiy tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, bugungi kunda rasmiy
sektorda 5,4 million odam ish bilan band. Bu mamlakat mehnat resurslarining (19
million kishiga yaqin) 28,6 foizini tashkil etadi, xolos. Bularning ham yarmi budjet
sohasida (ta'lim, sog‘liqni saqlash, davlat xizmati) mehnat qiladi, ya'ni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri soliqlardan moliyalashtiriladi.
Shunday qilib, 1996 yildan keyin amalga oshirilgan sanoat siyosati iqtisodiyot
samaradorligining tanazzuli bilan birga, bandlik darajasining potensial mumkin
bo‘lganidan ham pastroq darajaga qisqarishiga ham olib kelgan.
Bundan tashqari, «sanoatlashtirish» yillarida biz samarasiz ishlab chiqaruvchi
monopolistlar va mansabdor korrupsionerlar sonini ko‘paytirdik. Ular islohotlarga
tish-tirnog‘i bilan qarshilik qilib kelishmoqda.
Biroq raqobatbardosh iqtisodiyotni biz baribir qura olmadik. Bunday usullar
bilan qura olmasdik ham.
Bizga qanday sanoat siyosati kerak?
Bizga sanoat siyosati kerakmi? Ha, kerak. Lekin u biz shu paytgacha o‘tkazgan
va ma'lum bir darajada hozir ham o‘tkazishda davom etayotganimiz — raqobatni
cheklash uchun bojxona to‘lovlarini oshirish, import oldiga tarifga xos bo‘lmagan
to‘siqlar qo‘yish, sohalar hamda hattoki ayrim korxonalar yoki korxonalar guruhiga
imtiyozlar taqdim etilishi kabi siyosatdan tubdan farq qilishi kerak.
Bularning barchasi seleksion sanoat siyosati, ya'ni mansabdorlar tomonidan
«g‘oliblarni tanlash» siyosati, deb ataladi. Bozor yoki raqobat emas, aynan
mansabdorlar bunday yondashuvda qaysi soha rivojlanishi-yu, qaysi korxona bozorda
qolishini hal qiladi. Aynan mana shu siyosat iqtisodiyotimizni boshi berk ko‘chaga
boshlab kelgan.
Bizning samarasiz boshqaruv, o‘ta yuqori darajadagi korrupsiya, raqobatning
rivojlanganlik darajasi o‘ta past bo‘lgan sharoitimizda har qanday holatda
mansabdorlarga g‘oliblarni tanlash jarayonini ishonib topshirmaslik kerak. Sanoat
17

siyosati eksport, innovatsiyalar, inson kapitaliga sarmoyalar va sohaga
taalluqliligidan qat'i nazar (ayrim istisnolar bo‘lishi mumkin), biznes yuritish
xarajatlarini kamaytirishni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Sanoat siyosati va ma'muriy islohot
Davlat samarali sanoat siyosatini yuritishi uchun davlatning o‘zini qayta qurish
kerak: uni samarali, shaffof va ixcham qilish kerak. Davlat bozor iqtisodiyoti
sharoitida davlatga xos bo‘lmagan funksiyalarni bajarishni bas qilishi, boshqaruvning
ma'muriy usullaridan foydalanishdan voz kechishi kerak. Biroq, buning uchun
tub ma'muriy islohot o‘tkazilishi lozim.
Mening nazarimda, ma'muriy islohotlar o‘zida nimalarni jamlagan bo‘lishi
lozim?
1. Davlat boshqaruvining markaziy apparati islohoti
Hukumatda idoralar va rahbarlar o‘rtasidagi vazifalar va vakolatlar o‘rtasida
aniq farq yo‘q, masalan, bosh vazir o‘rinbosarlari va vazirlar o‘rtasida. Yevropa
hukumatlarida, masalan, bosh vazir o‘rinbosarlari yo‘q. Bosh vazirning faqat bir
nafar o‘rinbosari bo‘lishi mumkin, u ham moliya vaziri bo‘ladi. Siyosiy jihatdan
mas'ul vazirlar bo‘lib, ularga ma'lum bir sohalar topshirilgan. Har bir vazir ma'lum bir
dasturga moslab jamoa yig‘adi. Biz hukumatni qaytadan qurib, har bir idora
bajaradigan vazifalarni aniq belgilab olishimiz kerak: vazirlik siyosatni belgilaydi,
agentlik litsenziya va ruxsatnomalar beradi, inspeksiyalar nazorat bilan shug‘ullanadi
va hokazo. Buning uchun funksional tahlil o‘tkazilib, bizning vazirliklarimiz va
idoralarimiz o‘zi nima bilan shug‘ullanishini tushunib olishimiz kerak, so‘ngra
ularning vazifalari, funksiyalari va vakolatlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish va qayta
taqsimlash kerak, shuningdek, rahbarlariga siyosiy mas'uliyat yuklanmog‘i lozim.
Bosh vazifa — davlatning iqtisodiyotdagi vazifalarni kamaytirish va
maqbullashtirish.
18

2. Markazning hududlar bilan, hududlarning tumanlar bilan o‘zaro
munosabatini isloh qilish
O‘zbekistonda qaror qabul qilishning ulkan markazlashuvi bor, hududlar deyarli
hech qanday vakolatga ega emas. Ularning budjeti tepadan aniqlashtiriladi, ular unga
hech qanday o‘zgartirish kirita olishmaydi. Agar hududlar nimadir ishlab topishsa,
kelgusi yilda budjet taqsimlanayotganda bu pul ulardan olib qo‘yiladi. Binobarin,
mahalliy hokimiyatlarda pul ishlab topish va mahalliy hududlarning iqtisodiy
rivojlanishini chog‘lantirish uchun rag‘bat bo‘lmaydi.
Hududlarga ko‘proq vakolat va resurslar berish kerak, tabiiyki, buning uchun
hisobdorlikni oshirgan holda. Hokimning budjetida xalqaro telefon qo‘ng‘iroqlari
uchun xarajatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa va u o‘z kuchi bilan bunday budjetni qayta
taqsimlay olmasa unga qarata «xorijiy investorlarni jalb qilinglar, yo‘qsa boshlaring
ketadi», deb aytish mumkin emas axir.
3. Sohalarni boshqarish darajasidagi ma'muriy islohot
Bugun sovet davridagi yengil, oziq-ovqat, elektrotexnika sanoati va shu
kabi ko‘plab sobiq vazirliklar assotsiatsiyalar, konsernlar, aksiyadorlik
jamiyatlariga o‘zgartirilgan . Bu tashkilotlar ko‘plab biri biriga muvofiq bo‘lmagan
funksiyalarni bajaradi. Ular haligacha o‘zlarini vazirlik sanashadi va chindan ham
qandaydir darajada ularning funksiyasini bajarishadi — u yoki bu sohada siyosatni
belgilashadi, kamida ularsiz bu siyosat aniqlashtirib olinmaydi. Ular agentlik
funksiyalarini bajarishmoqda va ruxsatnomalar berishi mumkin. Ular soha
korxonalarining manfaatlarini namoyon qilishadi (ya'ni, biznes-assotsiatsiyalar
funksiyasini bajarishadi) va ko‘pincha tijorat faoliyati bilan shug‘ullanishadi. Xullas,
uzluksiz manfaatlar to‘qnashuvi. Bu ko‘pgina sohalarda hamon saqlanmoqda va bu
yerlarda tub islohotlar zarur.
4. Davlat sektori va tabiiy monopoliyalar islohoti
19

Eng yirik korxonalar hamon davlatga tegishli. Bu juda yomon, chunki davlat —
eng yomon menejyer. Mulkning muayyan egasi bo‘lsa va u birinchidan foydani
maksimallashtirishdan, demak, xarajatlarni kamaytirishdan manfaatdor. Ikkinchidan,
u o‘g‘irlik sodir bo‘lmasligini nazorat qiladi. Yuzlab davlat korxonalarini kim
kuzatadi? O‘sha amaldorlarning o‘zi. Bu yerda korrupsiya va xo‘jasizlik uchun ulkan
kenglik bor. Shu sabablik strategik jihatdan xususiylashtirish uchun yo‘nalish olish
kerak. Agar korxona yoki tashkilot davlat funksiyalarini bajarish (bunday korxonalar
— barmoq bilan sanarli) uchun kerak bo‘lmasa, ular xususiy mulk egaligida bo‘lishi
kerak.
Biroq, bundan oldin bu mulkni tartibga keltirish kerak, chunki bu holatda uni
miriga sotishga majbur bo‘lamiz, bu esa yaxshi emas. Ikkinchidan, bunday
korxonalar ishlayotgan sohalarda davlat tomonidan tartibga solishning bozor
prinsiplari ni joriy etish muhim. Davlat organlari, assotsiatsiyalar va xususiy
kompaniyalar funksiyalarini ajratish hamda halol va shaffof raqobat uchun shart-
sharoitlar hozirlash kerak. Aks holda, davlat monopoliyasi xususiy monopoliyaga
almashadi va bundan hech kim yutmaydi. Bu tabiiy monopoliyalar deb ataluvchi,
masalan, energetika, temiryo‘l transporti kabilarga ham taalluqli. Elektr uzatish
tarmog‘i, masalan, davlatga yoki davlat nazorati ostidagi xususiy kompaniyaga
tegishli bo‘lishi kerak, elektr stansiyalarining o‘zi va elektr energiyasining chakana
savdo tizimi tijorat korxonalari bo‘lishi mumkin. Ular iste'molchi uchun kurashadi,
xarajatlarni kamaytiradi, zamonaviy uskunalar o‘rnatadi. Biz bu holda arzon elektr
energiyasiga ega bo‘lamiz. Bunday yondashuv Margaret Tetcher va Ronald Reygan
boshqaruvi chog‘ida o‘ylab topilgan. Shundan buyon tabiiy monopoliyaga bunday
munosabat juda keng tarqalgan va o‘zining samarali mevalarini berib kelmoqda.
5. Davlat xizmatlari islohoti
Amaldorlar tanlov asosida tanlab olinishi kerak. Tanlab olish, rag‘batlantirish va
jazolar, davlat xizmatchisining xizmat pillapoyasidan ko‘tarilishining aniq tartibi
20

bo‘lishi kerak. Albatta, vazifalarning mas'uliyati va murakkabligiga yarasha maoshlar
ham bo‘lishi kerak.
6. Davlat xizmatlarining biznes va aholi uchun taqdim etilishini
takomillashtirish
Bu yerda ham qilinadigan ishlar juda ko‘p, biroq allaqachon xizmatlarni
maqbullashtirishga urinish, ularni elektron formatga o‘tkazish boshlab yuborilgan. Bu
yerda eng asosiysi elektronlashtirish emas, turli taqiqlar, ruxsatnomalarni maksimal
darajada yo‘q qilish va qisqartirish, ma'muriy amaliyotlarni soddalashtirish,
byurokratiya va korrupsiya uchun imkoniyatlarni bartaraf etishdan iborat.
7. Siyosiy-huquqiy islohotlar.
Bugun mulk huquqini himoya qilish, amaldorlarning hokimiyatini cheklash, turli
lobbistlik loyihalarining oldini olish juda muhim masala bo‘lib turibdi. Tub sud
islohotisiz, parlamentarizm va fuqarolik jamiyatini qamrab olgan tiyib turish va
qarama-qarshi turish kabi ta'sirchan choralarsiz bu masalalarni amalda yechishning
iloji yo‘q.
Shunday qilib, davlatimizning iqtisodiy siyosat sohasidagi bosh vazifasi —
ijobiy biznes-iqlim yaratishdir. Buning uchun davlatning o‘zini qayta qurish kerak.
O‘zbekistonning keyingi o‘n yilliklardagi iqtisodiy rivojlanish istiqbollari mana shu
ishni amalga oshira olishimiz yoki olmasligimizga bog‘liq.
4."Bravo" YoAJ QKda vazifalar, vakolatlar va majburiyatlarning
taqsimlanishini tahlil qilish .
"Bravo" QK YoAJ Ustav asosida o'z direktori sifatida ish yuritadi. Korxona
ta’sischilarning kapitalini xo‘jalik yuritish asosida boshqaradi. Korxona xodimlari
o'rtasidagi munosabatlar jamoa shartnomasi bilan tartibga solinadi. Xodimlarning
mehnat majburiyatlari lavozim tavsiflarida belgilanadi. Bajarilgan vazifalari va
egallab turgan lavozimining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, direktor,
21

texnik direktor, transport bo'limi boshlig'i, ishlab chiqarish bo'limi boshlig'i, bosh
buxgalter, buxgalter-kassir shaxsiy moliyaviy javobgarlikka ega bo'lgan shaxslar
hisoblanadi.
Keling, ushbu korxonaning har bir ma'muriy xodimi uchun standart ish tavsiflari
asosida "BRAVO" OAJda vazifalar, vakolatlar va majburiyatlarning taqsimlanishini
tahlil qilaylik .
Direktor korxonani boshqaradi, buyruq va ko'rsatmalar beradi, mijozlar bilan
muzokaralar olib boradi, shtat jadvalini o'zgartirish to'g'risida qaror qabul qiladi,
boshqa jismoniy va yuridik shaxslar oldida kompaniya manfaatlarini ifodalaydi.
Korxonani malakali kadrlar bilan ta'minlash choralarini ko'rish bo'yicha direktorning
vakolatlarini topshirish kadrlar inspektori vazifalarini bajaruvchi advokatga amalga
oshirildi. Shu bilan birga, har bir yangi xodimning ish haqi to'g'ridan-to'g'ri
ta'sischilar bilan, keyin esa direktor bilan kelishiladi, bu esa buxgalterning ushbu
funktsiyalarni mavjud ish haqi shkalasi va shunga mos ravishda martaba tizimi bilan
bajarish qobiliyatini kechiktirishga olib keladi. Korxonaning mulkiy manfaatlarini
sudda, hakamlik sudida, davlat va ma'muriy organlarda himoya qilish advokat
tomonidan direktor bilan ham, uning ishtirokisiz ham amalga oshiriladi.
Texnik direktor ishlab chiqarishni, ustaxonalar ishini boshqaradi va
mahsulotlarni jo'natish va etkazib berish, xom ashyo va materiallarni sotib olish
uchun javobgardir.
Direktorning iqtisod va moliya bo'yicha o'rinbosari korxonaning moliyaviy-
iqtisodiy holatini tahlil qiladi, kredit olish uchun hujjatlarni tayyorlaydi, mahsulot
narxlarini asoslaydi. Bunda unga ish haqi bilan shug'ullanuvchi iqtisodchi yordam
beradi.
Transport bo'limi boshlig'i mahsulotni jo'natish va tashish va korxona
transportini boshqarish uchun javobgardir. 2 haydovchi unga xabar beradi.
22

Ishlab chiqarish bo'limi boshlig'i asosiy ishlab chiqarishni boshqaradi. U
materiallar va xom ashyolarni sotib olish uchun ishlab chiqarish ehtiyojini aniqlaydi,
usta-nazoratchi va ustalar orqali ishchi xodimlarni boshqaradi. Mahsulotlarni
jo'natish uchun javobgar shaxs.
Bosh buxgalter korxonada buxgalteriya hisobini yuritish uchun mas'ul shaxs
bo'lib, schyot-fakturalarni yozadi va ma'muriy xodimlar uchun inventar sotib olish
zarurligini belgilaydi. Bosh buxgalterga bo'ysunuvchi buxgalter kasaba uyushma
tashkilotchisi sifatida ham yarim kunlik ish bilan shug'ullanadi.
Yuridik maslahatchi sudda korxona manfaatlarini himoya qiladi, da'volar, da'volarga
javoblar, shartnomalar tuzadi, shuningdek, kadrlar hisobini yuritadi.
Vakolatlarning taqsimlanishini tahlil qilish natijasida direktor vakolatlarining
qisman bo'ysunuvchi rahbarlarga berilishi aniqlandi. Biroq, bu funktsiyalar ularning
kasbiy majburiyatlari doirasida yotadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, Bravo direktori
doimiy ravishda joriy ish bilan (buyruqlar, ko'rsatmalar bilan ishlash, yuqori kadrlar
almashinuvi bilan bog'liq muammolarni hal qilish, mijozlar bilan muloqot qilish,
korxonani kreditlash bilan bog'liq muammolar) ortiqcha yuklanadi.
Vakolatlarni topshirish usuliga o'tayotganda, menejer nafaqat ishning
muddatlari, sifati va hajmini, balki yakuniy natijalarni ham belgilaydi, xodimlarga
boshqaruv qarorlarini to'liq bajarish uchun mas'uliyat yuklaydi. Ular natijalarni
qanday shakllantirish va taqdim etish va bu natijalar qanday mukofotlanishi haqida
kelishib olishadi. Xodimga tavakkal qilish huquqi beriladi va shuning uchun xato
qilish huquqi, ya'ni. natijalarga erishishning eng yaxshi usulini tanlash huquqi.
1-jadval. Vakolat berish usulining afzalliklari
Menejerning tor tashkiliy doirasi Rahbarning keng tashkiliy doirasi
1. Xodimlarning majburiyatlari
doirasida topshiriqlar berish 1. Kengaytirilgan majburiyatlar
doirasida topshiriqlar berish
23

2. Ko'rsatmalarning kundan-kunga
uzatilishi 2. Ko'rsatmalarni bir martalik uzatish
3. Yo'lda kichik boshqaruv
qarorlarini qabul qilish 3. Ishchilarning erkin faoliyat
yuritish huquqi
4. Qo'shimcha tushuntirishlar berish 4. Xodimlar bilan doimiy "teskari
aloqa" ni o'rnatish
5. Qabul qilingan qarorlarga yangi
qarorlarni qo'shish 5. Ishchilarning joyida qaror qabul
qilish huquqi.
6. Amalga oshirishni to'xtatgan
qarorlarni taqiqlash 6. Boshqaruv qarorlarining o'z-
o'zidan yangi bo'g'inlarga bog'lanishi
7. Kotib, boshqaruvchi, "haydovchi",
nazoratchi rollarini o'z zimmasiga
olish 7. Maslahatchi, maslahatchi,
hakamlik qiluvchi, kuzatuvchi
rollarini o'z zimmasiga olish
8. Tashkiliy muhit sifatsiz qarorlar
bilan to'ldirilgan va boshqaruv
sikllari bilan ortiqcha yuklangan. 8. Tashkiliy muhit boshqaruv
davrlarini o'z-o'zini amalga oshirish
uchun ishlaydigan qarorlar bilan
to'ldiriladi.
9. Rahbar ijodiy imkoniyatlarning
namoyon bo'lishiga putur
etkazadigan "toshlarni aylantiradi" 9. Rahbar o'zining ijodiy
imkoniyatlari maydonini
kengaytiradigan donlarni "tarqatadi"
10. Rahbarning shaxsiy resursi
“poyabzal” qilinadi 10. Rahbarning shaxsiy resursi ortadi
24

Mulkchilik munosabatlari menejerning vakolati va vakolatiga, shuningdek,
korxonani boshqarish tizimiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Har bir korxona o'z mulki,
xo'jalik boshqaruvi yoki operativ boshqaruvida korxonaning moddiy-texnikaviy
imkoniyatlarini ta'minlaydigan alohida mulkka ega. Xo'jalik yuritish huquqi
korxonaning qonun hujjatlarida yoki boshqa qonun hujjatlarida belgilangan doirada
mulkdorning mol-mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish
huquqidir. Operatsion boshqaruv huquqi - korxonaning o'z faoliyati maqsadlariga,
mulkdorning vazifalariga va mulkning maqsadiga muvofiq qonun hujjatlarida
belgilangan doirada o'ziga biriktirilgan mulkka egalik qilish, undan foydalanish va
uni tasarruf etish huquqidir. Xo'jalik yuritish sub'ektlari faoliyatining tabiati va tezkor
boshqaruv huquqlari, shuningdek, ularning egalari o'zlariga biriktirilgan mulk
bo'yicha mulkdordan oladigan vakolatlarning mazmuni va "hajmi"dagi farqlarni ham
oldindan belgilaydi. Tijorat tashkiloti sifatida korxonaga tegishli bo'lgan xo'jalik
yuritish huquqi, shuning uchun ham notijorat tashkilotlarga yoki davlat korxonalariga
tegishli bo'lishi mumkin bo'lgan operativ boshqaruv huquqidan kengroqdir. Ushbu
huquqlarning ob'ektlari tegishli yuridik shaxslarning balansida qayd etilgan mulkiy
majmualar (va ularning muassislarining qolgan mulkiy huquqlari ob'ektlari)
hisoblanadi. Qonunda alohida belgilab qo‘yilganki, xo‘jalik yurituvchi yoki operativ
boshqaruvdagi mol-mulkdan xo‘jalik yuritish natijasida hosil, mahsulot va daromad
shaklida, shu jumladan unitar korxona yoki muassasa tomonidan shartnomalar yoki
boshqa asoslar bo‘yicha sotib olingan mol-mulk xo‘jalik yuritish yoki operativ
boshqaruv, mos ravishda.korxonalar yoki muassasalar.
Mahsulot ishlab chiqarish sikli
Yillik ishlab chiqarish hajmlari 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval. Mahsulot ishlab chiqarish m 3
.da, yiliga
Davr Hajmi, kub m. quvvatlardan foydalanish % Daromad dollar
25

1 yil 1200 16,67% 9 807 432
2 yil 2 400 33,33% 19 614 864
3 yil 4 200 58,33% 34 326 012
4 yil 5 400 75,00% 44 133 444
5 yil 7 200 100,00% 58 844 592
“BRAVO” QK YoAJ XUSUSIYATLARI "Bravo" YoAJ QK o'z faoliyatini
2008 yilda boshlagan. Korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli yopiq aktsiyadorlik
jamiyati bo'lib, uning aktsiyalari faqat uning ta'sischilari yoki oldindan belgilangan
boshqa shaxslar doirasi o'rtasida taqsimlanadi. Bunday jamiyat o'zi chiqargan
aktsiyalarga ochiq obuna o'tkazishga haqli emas. Kompaniya ikki ta'sischi tomonidan
tashkil etilgan: "Zabudova" OAJ va "Jamshidov" MChJ. Unda Polsha kapitali
mavjudligi sababli, Bravo qo'shma korxonasi Zabudova OAJ hisoblanadi. Hozirda
Norin tumani Chust qishlog‘ida joylashgan ma’muriy bino, ikkita ishlab chiqarish
sexi, omborxona mavjud. Jami korxonada 39 kishi, 27 kishi bevosita ishlab
chiqarishda ishlaydi.Asosiy ishlab chiqarish ikkita ustaxonadan iborat: yulka plitalari
ustaxonasi va ikki oynali oyna ustaxonasi. Yo'l-yo'lak plitalari sexi rentabelsiz bo'lib,
ko'pincha ishlamasdan turib turibdi, chunki ushbu turdagi ishlab chiqarish uchun
yagona sement yetkazib beruvchi "Zabudova" OAJ bo'lib, etkazib berish vaqti-vaqti
bilan amalga oshiriladi. Ayni paytda ikki oynali oyna ishlab chiqarish sexida mazkur
sexning ikki qolipchi mehnat qilmoqda.Ayni paytda "Bravo" standart o'lchamdagi
oddiy (bitta) ikki oynali oynalarni ishlab chiqaradi, mijozlar eskizlariga ko'ra, quruq
muzdan foydalangan holda ikki oynali oynalar ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgan,
mahsulotlar ham sayqallangan, ham muzlagandan tayyorlanishi mumkin ( rangli)
shisha; Kompaniya shuningdek kullet (shisha kesish chiqindilari) sotadi.
26

Mahsulot ishlab chiqarish dasturi ishlab chiqarishni ko'paytirish jadvalini hisobga
olgan holda o'zgartirildi (3-jadval).
27

3-jadval. Yildan-yilga ishlab chiqarishni oshirish jadvali
Davr 2019 yil 2020
yil 2021 yil 2022
yil 2023 yil
Kompyuter
. kub
metr Kompyuter. kub
metr Kompyuter. kub
metr
Blok bo'limlari
soni 2 1200 4 2 400 7 4 200
4-jadval. Yillar bo'yicha mahsulot turlarini ishlab chiqarish hajmlari, dona.
Mahsulot nomi 2019 yil /
dona 2020 yil /
dona 2021 yil /
dona 2022 yil /
dona 2023 yil /
dona
O'tkazgichlar 287 575 1007 1 295 1726
Diafragmaning
qattiqligi 254 509 892 1 147 1529
Ustunlar 103 206 361 465 620
jami 644 1290 2260 2907 3875
O’zbekiston Respublikasining "Iqtisodiy faoliyat turlari" milliy klassifikatorida
tegishli ravishda "Bravo" korxonasining tadbirkorlik faoliyati turi (ko'p qatlamli
izolyatsion shisha buyumlar: yopishtirilgan ikki oynali oynalar va beton buyumlar:
trotuarlar va yo'l bo'yidagi toshlar) tegishli ravishda ko'rsatilgan. 261 "Shisha va
shisha buyumlar ishlab chiqarish" va 26611 "Tsement va beton buyumlar ishlab
chiqarish" kodiga.Korxonaning tashkiliy tuzilishi rasmda ko'rsatilgan , bu boshqaruv
sxemasi uchun ratsionallik, mas'uliyat va ierarxiya xosdir. Binobarin, Bravo
28

boshqaruv tashkilotining byurokratik turi bilan ajralib turadi. Tashkiliy tuzilmaning
chiziqli turi korxonaning kichik hajmi (uni yirik korxonaning ustaxonasi yoki
uchastkasi bilan bog'lash mumkin) va ilmiy va loyihalash tashkilotlarining yo'qligi va
etkazib beruvchilar va iste'molchilar bilan munosabatlarning keng tizimi bilan
belgilanadi.Kompaniya O’zbekiston mijozlari uchun mahsulotlar ishlab chiqaradi.
Bravo savdo bozori - bu ikki oynali oynalardan foydalangan holda derazalar va
ularning hosilalari ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan turli o'lchamdagi
kompaniyalar doirasi. Kompaniyaning mijozlari asosan yuridik shaxslardir. Eng yirik
mijozlar - "Zabudova" OAJ (1000 m2 ikki oynali oynalar faqat 2016 yil aprel oyida
etkazib berilgan), "Belwood" UE. Buyurtmalar kamdan-kam hollarda ikki oynali
oynalar 100 m2 dan kam."Bravo" YoAJ QKning O’zbekiston Respublikasidagi
asosiy raqobatchilari quyidagilardir: Rossiyaning Bial-Group kompaniyasining filiali,
"VeskoBel" MChJ QK, "Unitra" QK, "Steklostroy" MChJ, "Unitra" QK, "Izobud"
kompaniyalari, "Orbita", "Brest", "Grodnoinvest" erkin iqtisodiy korxonalari
zonalari.Korxona mahsulotlari raqobatbardosh, sifat nazorati, qadoqlash va tashish
yuqori darajada. Sifat va narxlar mijozlarni qoniqtiradi.
Korxonaning umuman atrof-muhitga mumkin bo'lgan ta'siri sezilarli emas.
Atrof muhitga ifloslantiruvchi moddalar chiqindilari va chiqindilari manbalari 5-
jadvalda keltirilgan.
5-jadval. Ishlab chiqarish joyi va mumkin bo'lgan faoliyatni ko'rsatuvchi korxona
chiqindilari va chiqindilari
Yo'q. Chiqindilarning
turi Ta'lim joyi Voqealar
1. Tsement changi
(SiO
2 ) Bunker vagonlaridan
tushirishda va beton
aralashtirish zavodiga Aspiratsiya moslamasi
(tsiklonlar-chang yig'uvchilar)
o'rnatildi.
29

yuklashda hosil bo'ladi.
2. Chiqindilarni
beton aralashmasi Kalıp ishlab chiqarish. Yo'llarni qurish orqali qayta
ishlash.
3. Bug
'kameralaridan
kondensat Kalıp ishlab chiqarish. Selenginskiy sellyuloza-qog'oz
zavodi OAJning tozalash
inshootlariga
markazlashtirilgan holda
yuboriladi.
4. Metall
chiqindilari Ikkilamchi qora metall sifatida
ishlatiladi.
Kompaniya to'liq quvvat bilan ishlaydi, ko'pincha dam olish kunlari (shanba)
ishlashga ehtiyoj bor - naqd pul to'lash uchun. Keling, asosiy raqobatdosh
ustunliklarni sanab o'tamiz:
Narx - Belorussiyaning ikki oynali oyna bozoridagi Bravo mahsulotlari ko'plab
mahalliy ishlab chiqaruvchilarga qaraganda arzonroq, shuningdek, buyurtma hajmi
va ikki oynali oynalarning o'lchamiga qarab farqlangan chegirma tizimi taqdim
etiladi.
Mahsulotni farqlash - kompaniya mijozlarning loyihalari bo'yicha (kichik
paketlarni o'z ichiga olgan holda - 0,5 m 2
gacha) ikki oynali oynalarni ishlab
chiqarish uchun buyurtmalarni qabul qiladi, kemerli ikki oynali oynalar uchun;
Shishalararo bo'shliqni turli xil inert gazlar bilan to'ldirish mumkin, bu esa
derazalarning energiya tejash va shovqinni kamaytirish xususiyatlarini yaxshilaydi.
30

Xulosa
Har qanday milliy iqtisodiyotning rivojlanishi uning hududlarini
muvozanatliva barqaror rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Mintaqalar va ularning
hududlarinibarqaror rivojlanishida esa sanoat tarmoqlarining ahamiyati yuqoridir.
Chunkisanoat tarmoqlari iqtisodiy o‘sish sur’atini ta’minlash bilan bir qatorda,
ishlabchiqarishni diversifikatsiyalash va mahalliylashtirilishini rag‘batlantirish
orqaliiqtisodiyotning raqobatbardoshligini o‘sishiga zamin yaratadi. Sanoat
sohasidaqazib olingan, ishlab chiqarishda yaratilgan barcha xomashyolarni qayta
ishlash,ulardan turli xil mahsulotlar ishlab chiqarish hisobiga
diversifikatsiyalashuvjarayonlari takomillashadi. Dunyo tajribasida rivojlangan va
yuqori o‘sishsur’atlariga ega bo‘lgan mamlakatlar amaliyoti ko‘rsatishicha, ular
muvaffaqiyatlariasosan sanoat tarmoqlarida, xususan qayta ishlovchi sanoat
korxonalaridagituzilmaviy o‘zgarishlar natijasida yuzaga kelgan.
Sanoatning boshqa tarmoqlardan farqli jihati - yuqori darajadagi
qo‘shimchaqiymat yaratishidadir. Qo‘shimcha qiymat – bu aniq turdagi mahsulotni
yaratish,qayta ishlash, marketing faoliyatini olib borish va pirovard iste’molga
chiqarilgungaqadar ishlab chiqarish jarayonining ketma-ketligidir Korxonalar
innovatsionfaoliyatining shakllanishi va rivojlanishi yoki darajasi o‘zgarishi ma’lum
bir omillarta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Korxona innovatsion faoliyatini
boshqarishniobyektiv va har tomonlama tadqiq etish davomida, unga ta’sir
o‘tkazuvchi omillarnianiqlash va tizimlashtirish muammosi dolzarb va yetarlicha
ishlab chiqilmaganbo‘ladi.
Innovatsion faoliyat omili deganda, korxona innovatsion o‘sishining jadalligiva
tavsifiga ta’sir o‘tkazuvchi shartlar, sabab va ko‘rsatkichlarni tushunamiz.
Bundainnovatsion jarayon, ko‘plab omillarning o‘zaro ta’siri natijasi sifatida
maydongachiqadi.Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, innovatsion faoliyatga
ta’siro‘tkazuvchi omillarning tasnifi ayni vaqtda ishlab chiqilmagan. Ko‘plab
31

mualliflarkorxonaning innovatsion faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi omillarga o‘z
e’tiboriniqaratishgan. T.G. Filosofova o‘z asarida, sanoat korxonalarida
innovatsiyalargato‘sqinlik etuvchi quyidagi omillarni qayd etib o‘tgan:
-iqtisodiy - moliyaviy resurslar bilan kam ta’minlanganlik, davlat tomonidankam
moliyalashtirilish, innovatsiyalarni targ‘ib qilishga yuqori sarf-harajatlar,
iqtisodiy xavfning yuqori darajasi, innovatsiyalar qaytimlarining uzoq muddati;
-ishlab chiqarish - malakali kadrlar yetishmasligi, yangi texnologiyalar, sotish
bozorlari to‘g‘risida zarur ma’lumotlarning yo‘qligi,
tashkilotninginnovatsiyalarnitezda qabul qila olmasligi, boshqa tashkilotlar,
korxonalar va ilmiy tashkilotlar bilanhamkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi yoki
yo‘qligi;
-boshqa omillar - innovatsion mahsulotga iste’molchilar tomonidan past
narxdagi talab, innovatsion faoliyatda yetarlicha qonuniy va meyoriy-huquqiy
asoslarning, tartibga solishning yo‘qligi, davlat tomonidan innovatsion faoliyatni
yetarlicha rag‘batlantirilmasligi, sust rivojlangan innovatsion infratuzilma,
texnologiya bozorida rivojlanishning yo‘qligi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 16 sentyabrdagi “Yengil
sanoatni yanada rivojlantirish va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-4453 sonli Qarori.
2. Uzbekiston Prezidentining 2017 yil 14 dekabr-dagi «Tukimachilik va tikuv-
trikotaj sanoatini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari tug‘risida» gi PF-5285-son
farmoni.
3. Boltaboyev M.R. To‘qimachilik sanoatida marketing strategiyasi.
Monografiya. – T.: Fan, 2018. - 224 b.
4. Grigoryev A. Marketing: yoki zarur qadamlar. // Korxonani boshqarish. –
T.: 2019. - №3. -21-22-betlar.
5. “O‘zto‘qimachiliksanoat” uyushmasi va uning tizimidagi korxonalarning
2018- 2020 yillar uchun statistik ma’lumotlari. Shog`iyosov T. Komrleks iqtisodiy
tahlil. Darslik. –T.: Fan va texnolo–giya, 2017. – 280b.
6. YusupovS.Sh. Kuchli raqobat sharoitida to‘qimachilik korxonalari
rivojlantirish strategiyasining asosiy yo‘nalishlari: Monografiya. – T.: Fan va
texnologiya, 2019. – 274 b.
33

Internet saytlari
1.http://www.press-service.uz (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti portali).
2.www.gov.uz (O‘zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti). 3.www.gki.uz
(O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi).
4.www.rmm.uz (―Respublika mulk markazi YoAJning sayti).
5.www.sion.uz (Ko‘chmas mulk agentligi)
6.www.wikipedia.ru (Ma‘lumotlar qidiruv portali)
34

Sotib olish