Sanoat siyosatini boshqarish tamoyillari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	349.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

252 Продаж

Sanoat siyosatini boshqarish tamoyillari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Sanoat siyosatini boshqarish tamoyillari
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 3
I bob. Sanoat - milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘i. .............................................................................. 5
1.1.Sanoatning milliy iqtisodiyot rivojidagi roli va o‘rni. .............................................................................. 5
1.2.Sanoat korxonalarini ta’sis etish va davlat tomonidan ro‘yxatga olinishi ............................................ 12
Tadbirkorlik sub’ektlari - yuridik shaxslar ustav fondining eng kam miqdoriga qo‘yiladigan talablar ........ 16
Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, qayta ro‘yxatdan o‘tkazish uchun belgilangan
muddatlar .................................................................................................................................................. 17
1.3. Sanoat korxonalarini tugatish va qayta tashkil qilish .......................................................................... 19
II Bob. Sanoat siyosatida zamonaviy boshqaruv tizimi ............................................................................... 23
2.1. Boshqarishning asosiy tamoyillari va usullari ...................................................................................... 23
2 -rasm. Boshqaruv tushunchasi ................................................................................................................ 25
3-rasm. Boshqaruvga klassiklar ta’riflari .................................................................................................... 25
2.2.Sanoat korxonalarida innovatsion boshqaruv usullari ......................................................................... 27
2.3.O‘zbekiston respublikasida sanoat siyosati: ishlab chiqarishni mahalliylashtirish importni kamaytirish
omili sifatida .............................................................................................................................................. 29
Xulosa ........................................................................................................................................................ 35
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 37
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Sanoatning rivojlanish strategiyasini ishlab
chiqish jarayonida asosiy e’tibor tarkibiy o‘zgarishlarga qaratilgan bo‘lib, ular
sanoat tarmoqlaridagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va tarkibiy siljishlar bilan
birgalikda bashorat qilinadi. Sanoatning tarmoq tarkibini 2030 yilga qadar
takomillashtirish YaIMda sanoat ulushini rivojlangan davlatlarda YaIM tarkibidagi
xarakterlarga xos bo‘lgani kabi 2017 yildagi 33,5 foizdan 2030 yilda 40 foiz
oshirish bilan asoslanadi. Bu maqsadga erishi uchun, shuni aytish kerakki, bugungi
kunda mamlakatimizda bu boradagi ishlar boshlab yuborilgan. Ayni vaqtda bu
ishlar har bir turdagi istiqbolli xomashyo va yarim fabrikat bo‘yicha chuqur qayta
ishlashning 2020, 2025, 2030 yillarga mo‘ljallangan aniq dasturiga ega bo‘lish
uchun mutlaqo yangi dasturiy kompleks yondashuvni talab etadi.
Bundan tashqari, davlatimiz rahbariyati tomonidan tanlab olingan taraqqiyot
strategiyasi raqobatdosh, eksportbop hamda import o‘rnini bosuvchi, yuqori
qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan bo‘lib, u
sanoatning barqaror va mutanosib ravishda o‘sishi hamda ishlab chiqarish
quvvatlarini modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilash asosida uning
yetakchi tarmoqlarini rivojlantirishni ko‘zda tutadi.
Buni yurtimizda amalga oshirilayotgan ochiq iqtisodiyot, sog‘lom raqobat,
ishbilarmonlik va investitsiya muhitini tubdan yaxshilash uchun zarur sharoitlarni
yaratilayotganligi, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy sektorni
jadal rivojlantirish orqali yangi ish o‘rinlarini ko‘paytirishga alohida e’tiborni
kuchayayotganligi, iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, mehnat
unumdorligini oshirish orqali yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga erishish
borasidagi olib borilayotgan islohotlardan, «yashirin» iqtisodiyotga qarshi
kurashish, uning hajmini keskin qisqartirish borasidagi, valyutani erkinlashtirish
siyosatini izchil davom ettirish, barqaror monetar siyosatni amalga oshirish,
iqtisodiyotni rivojlantirishga doir strategik vazifalarni ro‘yobga chiqarishga qodir
malakali kadrlarni tayyorlashga qaratilgan yo‘nalishlarning samarali amalga
oshirilayotganligidan va mamlakat iqtisodiyotda tizimli o‘zgarishlar amalga
3

oshirilib, iqtisodiyotini barqaror rivojlanishiga erishishda yalpi ichki mahsulot
tarkibida sanoatning ulushi oshirishga qaratilayotganligidan ko‘rish mumkin.
Iqtisodiyotning yengil sanoati va boshqa tarmoqlarida raqobatbardosh va
eksportga yo‘naltirilgan tovarlar ishlab chiqarish davlat sanoat-innovatsiya
siyosatida asosiy ahamiyatga ega. Biroq oxirgi yillarda mamlakatda iqtisodiy
o‘sishning yuqori sur’atlari asosan resurslarni ishlab chiqarish va eksport
qilishning jadal rivojlanishi hisobiga erishildi va bu milliy iqtisodiyotning ishlab
chiqarish inqirozini bartaraf qilishiga imkon berdi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Sanoat siyosatini boshqarish tamoyillari
haqidagi malumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Sanoatning milliy
iqtisodiyot rivojidagi roli va o‘rni.Sanoat korxonalarini ta’sis etish va davlat
tomonidan ro‘yxatga olinishi. Sanoat siyosatida zamonaviy boshqaruv tizimi ni
o’rganish va tahlil qilish.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Sanoat siyosatini boshqarish tamoyillari .
Boshqarishning asosiy tamoyillari va usullari.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.

4

I bob. Sanoat - milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘i.
1.1.Sanoatning milliy iqtisodiyot rivojidagi roli va o‘rni.
Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning eng yirik, yetakchi tarmog‘idir. Unda
mehnat qurollari (vositalari), mehnat buyumlari va xalq iste’mol tovarlarining
ko‘pchilik qismi yaratiladi; mashina va mexanizmlarning barcha turlari, bino va
inshootlarning konstruktiv elementlari ishlab chiqariladi; yer osti boyliklari qazib
olish amalga oshiriladi; mineral, o‘simlik va hayvon xom ashyosiga ishlov beriladi,
keng iste’mol mollari tayyorlanadi va h.k.lar.
Sanoat iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini ishlab chiqarish vositalari,
mehnat qurollari bilan ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyot, fan, maorif, madaniyat,
sog‘liqni saqlash, sport, turizm va boshqa sohalar rivoji sanoatning taraqqiyot
darajasiga bog‘liq.
Ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlari taraqqiyotida sanoatning
tarixiy roli beqiyosdir. Shu sababli uning rivoji va samaradorligi qanchalik yuqori
bo‘lsa, davlatning mavqei shunchalik kuchli bo‘ladi va aholi turmush darajasi
yanada yaxshilanib boradi.
Sanoat jamiyatning yetakchi kuchi bo‘lgan ishchilar sinfini o‘zida
birlashtiradi. Sanoat rivoji tufayli unda band bo‘lgan xodimlarning soni ko‘payadi,
ularning bilimi va ilmi, mahorati ortadi, kadrlar salohiyati yuqori darajaga
ko‘tariladi.
Sanoat sohasida mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi bo‘lgan
konsentratsiyaning yuqori darajasi va shu asosda ijtimoiy ishlab chiqarishni
uyushtirshning ilg‘or usullari - mahalliylashtirish, ixtisoslashtirish va
diversifikatsiyalash, kooperativlashtirish va kombinatlashtirish sohasida ustunlik
qiladi. 1

Faqat yirik mashina industriyasigina fan va texnika hamda innovatsiyaning
barcha yutuqlarini mujassamlashtirib, mehnatni texnika bilan qurollantirishi va
unumdorligini yuqori darajaga ko‘tara oladi.
1
Baykov, N. Ishlab chiqarishni boshqarishni tashkil etish va samaradorligi / N. Baikov, F. Rusinov. - M .: Moskva
ishchisi, 1973 yil.
5

Sanoat va ayniqsa, uning eng muhim sohasi bo‘lgan og‘ir sanoat
mamlakatda kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning asosi hisoblanadi. U
moddiy-texnika vositalarini o‘zi va boshqa tarmoqlar uchun takror ishlab chiqarish
bilan bir vaqtda jamiyat a’zolari o‘rtasidagi ijtimoiy-ishlab chiqarish
munosabatlarini takomillashtirib ham boradi.
Sanoat qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini qayta qurishning negizi
hisoblanadi. Uni yangi texnika bilan ta’minlash orqali fermer, shirkat, dehqon
xo‘jaliklarini va boshqa shakllarda faoliyat ko‘rsatayotgan sub’ektlarni iqtisodiy va
madaniy jihatdan yuqori darajaga ko‘tarishga, shahar bilan qishloq o‘rtasidagi
muhim tafovutlarni yo‘qotishga, dehqon mehnatini industrial mehnatga
aylantirishga yordam beradi.
Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatining moddiy manbai, dunyoda
tinchlikni saqlashning muhim omili, mamlakatlar mustaqilligini va birdamligini
ta’minlovchi muhim sohadir. Chunonchi, mamlakatimiz mudofa qobiliyatini
mustahkamlashda sanoatning roli va ahamiyati beqiyosdir.
Barcha mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy intilishlari, xo‘jalik
jihatidan hamkorligi sanoat sohasida ham o‘z ifodasini topadi. Tabiiy va mehnat
resurslaridan, fan va texnika yutuqlaridan foydalanish imkoniyatlari kengayishida
sanoatning ahamiyati kattadir.
Sanoat uchun fan-texnikaning uzluksiz taraqqiyoti va ishlab chiqarishning
yutuqlari bilan qurollanishi darajasining o‘sishi xarakterlidir. Unda elektrlashtirish
va elektronizatsiyalash, kompyuterlashtirish va kimyolashtirish, ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta qurish sohasidagi ilg‘or
yutuqlardan keng foydalaniladi. Ularni faqat tinchlik maqsadlarida qo‘llaydi.
Sanoat moddiy ishlab chiqarishning bosh tarmog‘i, iqtisodiyotning poydevoridir.
Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qayta qurishga qodir bo‘lgan yirik
mashinalashgan sanoatgina mustaqillikning birdan - bir moddiy negizi bo‘lishi
mumkin.
Mamlakat aholisining ish bilan bandligini oshirishda sanoatning roli
beqiyosdir.
6

O‘zbekistonda mehnatga layoqatli aholining 13 foizi sanoat ishlab
chiqarishida band. Bu o‘rinda ta’kidlash kerakki, respublika sanoatining jadal
sur’atlar bilan ta’minlanishi yanada yaxshilanib, mehnatga layoqatli aholining
ijtimoiy foydali mehnat bilan mashg‘ul bo‘lishi, ya’ni bandlik darajasi anchagina
yuksaladi. Tarmoqning yanada jadal rivoji sanoat kadrlari soni va ularning
jamiyatdagi mavqei yanada oshishiga olib keladi.
Mamlakatimiz sanoatining taraqqiyoti yuqori malakali ishchi kadrlar,
muhandis va texnik xodimlar safini kengaytirdi. Hozirgi paytda O‘zbekiston
sanoatida 1,6 millionga yaqin xodim ishlamoqda. Ulardan 650 ming nafari oliy,
950 ming nafardan ortig‘i o‘rta va o‘rta maxsus ma’lumotli xodimlardir.
Taraqqiyot qonunlari xodimlarning madaniy texnik saviyasi o‘sishini, ishlab
chiqarish malakasi va tajribasi tinmay oshib borishini ta’minlaydi. Bu O‘zbekiston
sanoatida ham namoyon bo‘lmoqda 2
.
Ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyot jadallashuvini ta’minlovchi kuch raqobat ham
avvalo, respublika sanoatida vujudga keldi va rivojlana boshladi. Tadbirkorlar,
ishbilarmonlar bellashuvning asosiy faol qismi bo‘lib maydonga chiqdi.
Respublika sanoatida ham raqobat o‘zining oddiy bosqichidan eng yuqori
bosqichiga ko‘tarilib, chinakam umumiy dastakka aylanmoqda.
Mustaqillikning afzalliklari davlat iqtisodiy siyosatining yetakchilik rolini
yanada oshirmoqda. Oliy Majlis Senatining qonunlari, Prezident farmonlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari, eng avvalo, sanoat sohasida amalga
oshirilmoqda va sezilarli samara bermoqda.
Sanoat tabiatda uchraydigan moddiy boyliklarni qazib chiqarish va tayyorlashni,
ularni va qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan mahsulotlarni qayta ishlashni o‘z ichiga
qamrab oladi.
Sanoat barcha iqtisodiyot tarmoqlari uchun ishlab chiqarish kuchlarining asosiy
elementlaridan biri hisoblangan jamiyatning tabiat ustidan hukmronligini
birmuncha orttiradigan, texnika taraqqiyotini belgilaydigan, inson mehnatining
2
Ortiqov A. Sanoat iqtisodiyoti. Darslik.- T.:”Sano-standart”, 2014.-304 b.
7

unumdorligini oshirishga imkon beradigan mehnat va ishlab chiqarish qurollarini
yaratadigan sohadir.
Sanoat taraqqiyoti ishlab chiqarish kuchlarining bir tomonlama
rivojlanishiga xotima beradi, mamlakat va uning ajralmas qismi bo‘lmish
viloyatlarda tabiiy boyliklardan, xom ashyo va mehnat resurslaridan kengroq va
har tomonlama foydalanish imkoniyatini yaratadi.
Bizga ma’lumki, sanoat ishlab chiqarishining milliy iqtisodiyotdagi roli
yildanyilga oshib bormoqda.
Agar XX asrning oxirgi yillarida mamlakat yalpi ichki mahsulotida
uning ulushi 14 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2018 yilda u 26,3 foizga teng bo‘ldi.
Asosiy kapitalga investitsiyalarning 2018 yilning yanvar-dekabr oylarida
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirish uchun jami
moliyalashtirish manbalari hisobidan 107333,0 mlrd. so‘m, (dollar ekvivalentida
13,3 mlrd. AQSh doll.) yoki 2017 yilga nisbatan 118,1 % asosiy kapitalga
investitsiyalar o‘zlashtirildi.
Asosiy kapitalga investitsiyalar yillar bo‘yicha dinamikasini kuzatadigan
bo‘lsak, 2005 yilda – 2,0 trln. so‘m yoki 12,0 % o‘sishni, 2010 yilda – 10,8 trln.
so‘m yoki 9,0 % o‘sishni, 2015 yilda – 28,5 trln. so‘m yoki 8,1 % o‘sishni tashkil
etgan bo‘lib, joriy yilda eng yuqori ko‘rsatkich 18,1 % qayd etilganini ta’kidlash
lozim.
Joriy yilda asosiy kapitalga investitsiyalarning yuqori o‘sish sur’atlariga
erishilishiga katta hissa qo‘shgan Davlat rivojlanish dasturiga kiritilgan yirik
investitsiya loyihalari quyidagilar:
Tozalangan metan asosida sintetik suyuq yoqilg‘i ishlab chiqarishga
mo‘ljallangan Sho‘rtan gaz-kimyo kompleksi qurilishi;
Buxoro viloyatida: Kandim konlar guruhini ishlab chiqarishga tayyorlash
va gazni qayta ishlovchi zavodning qurilishi, Xauzak va Shadi konlarini ishlab
chiqarishga tayyorlash, shuningdek Quvachi-Olot konlarini kengaytirish;
8

Qashqadaryo viloyatida: Xisor investitsiya bloki va Ustyurt hududida
mahsulotni taqsimlash bo‘yicha bitim asosida konlar bilan ishlash va uglevodorod
qazib chiqarishni tashkil etish;
Namangan viloyatida: To‘raqo‘rg‘on tumanida quvvati 450 MVt dan
bo‘lgan ikki bug‘-gaz qurilmasidan tarkib topgan jami quvvati 900 MVt bo‘lgan
yangi issiqlik elektr stansiyasi qurilishi;
Taxiatosh issiqlik elektr stansiyasida 230-280 MVt quvvatli ikkita bug‘-gaz
qurilmasi qurilishi;
Navoiy issiqlik elektr stansiyasida 450 MVt quvvatli 2 bug‘-gaz qurilmasini
kengaytirish bo‘yicha qurilish ishlari;
Polivinilxlorid (PVX), kaustik soda va metanol ishlab chiqarish
kompleksining qurilishi
Bu ma’lumotlardan ko‘rish mumkinki, mamlakatimizda sanoat ishlab
chiqarishi tarmoqlarda sezilarli tarzdi o‘zgarmoqda.
2018 yilning yanvar-dekabr oylarida ishlab chiqaradigan sanoat
korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi 175,4 trln. so‘mni
yoki jami ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmining 76,6 % ni tashkil etdi.
Ishlab chiqaradigan sanoat tarkibida yuqori texnologiyali tarmog‘ning ulushi 1,6 %
ni (2017 yil yanvar-dekabr oylarida – 1,9 %), o‘rta-yuqori texnologiyalini – 29,7 %
(21,7 %), o‘rta-quyi texnologiyalini – 29,8 % (27,0 %) va quyi texnologiyalini –
38,9 % (49,4 %) tashkil etdi.

9

1-rasm. Ishlab chiqarishning texnologik tarkibi bo'yicha ishlab
chiqaradigan sanoat tarkibi 3
Respublika bo‘yicha ishlab chiqaradigan sanoat mahsulotining o‘sishiga
o‘rtayuqori texnologiyali ishlab chiqarish sezilarli hissa qo‘shgan holda 9,6 %
ko‘rsatkich bilan 2017 yilning mos davriga nisbatan 2018 yilning yanvar-dekabr
oylarida o‘sish sur’ati 138,8 % ni tashkil yetdi. Qishloq xo‘jaligiga yetkazib
berilayotgan qishloq xo‘jaligi texnikalari ishlab chiqarishni mahalliylashtirish
bo‘yicha amalga oshirilayotgan kompleks chora-tadbirlar ham respublika bo‘yicha
o‘rta va yuqori texnologiyali ishlab chiqarish mahsulotlarining oshishiga imkon
berdi. 2017 yil yanvar-dekabrga nisbatan 2018 yilning yanvar-dekabr oylarida
yirik korxonalar tomonidan ishlab chiqarish hajmlari: pluglar 64,5 martaga,
traktorlar 3,4 martaga, g‘alla o‘rish kombaynlari 19,4 % ga oshirildi. Texnologik
jihozlarni kapital ta’mirlash ishlari kimyo korxonalari ishlab chiqarish
quvvatlaridan foydalanish hajmini oshirish imkonini berib, kaliy xlorid (2017 yil
yanvar-dekabrga nisbatan 108,6 %), ammoniy sulfat (108,6 %), ammoniy nitrat
(111,1 %), boshqa azotli o‘g‘itlar va ularning aralashmalari (114,2 %), formaldegid
3
M а nb а : O`zbekiston Respublik а sining st а tistik а ko`mit а si. stat.uz
10

(118,3 %), akril asosli bo‘yoq va laklar (134,5 %), superfosfatlar (1,8 m.), azot,
fosfor va kaliyli mineral o‘g‘itlar (2,1 m.) o‘tgan yilning shu davriga nisbatan
ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari oshishi ta’minlandi. Ishlab chiqaradigan sanoatda
yirik sanoat korxonalari tomonidan natura ko‘rinishida ayrim turdagi sanoat
mahsulotlarini ishlab chiqarish (2018 yil yanvar-dekabr oylari uchun)
Mamlakat iqtisodiyotida sanoat korxonalari tomonidan ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar ulushi oishb bormoqda. Bunda hududiy sanoat ishlab
chiqarishning ham alohida o‘rni bor.
Hududlarning sanoat salohiyatini oshirish bo‘yicha amalga oshirib
kelinayotgan izchil choralar natijasida Andijon (2017 yilning yanvar-dekabr
oylariga nisbatan 155,8 % ga), Xorazm (117,3 % ga), Surxondaryo (115,7 % ga),
Toshkent (115,6 % ga), Namangan (111,9 % ga) viloyatlarida sezilarli darajada
ishlab chiqarish hajmining o‘sishi ta’minlandi.
2-rasm. Hududlar bo‘yicha sanoat ishlab chiqarish hajmining o‘sish
sur’atlari (2018 yil yanvar-dekabr oylari uchun) (o‘tgan yilning tegishli
davriga nisbatan, % da)
Bizga ma’lumki, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash va qo‘shimcha
qiymat yaratuvchi sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan iqtisodiy
strategiya respublikaga yaxshi natijalar keltirmoqda.
11

O‘zbekiston o‘zining oltini, misi, paxta tolasi va ipagi, nefti va gazi,
avtomobillari, shisha va qorametallar hamda ulardan tayyorlangan buyumlari,
kimyo mahsulotlari, vino va konservalari hamda bir qator boshqa sanoat
mahsulotlari bilan dunyoga mashhur.
O‘zbekiston Respublikasining industrial qiyofasini energetika, kon-ruda,
oltin qazib oluvchi, avtomobilsozlik sanoatlari, elektrotexnika va elektronika, ko‘p
tarmoqli mashinasozlik va qurilish materiallari sanoatlari belgilab bermoqda.
1.2.Sanoat korxonalarini ta’sis etish va davlat tomonidan ro‘yxatga olinishi
Korxona qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibda maxsus davlat
organlarida ro‘yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi va
huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘ladi.
Korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarida ikki xil ta’sis
hujjatlari belgilab berilgan:
Korxona ustavi uning huquqiy maqomini, huquq va majburiyatilarini
belgilab beradi.
Ta’sis shartnomasi korxonaning tashkil qilinishi va yakka tarzda yoki
hamkorlikdagi faoliyatning boshlanishini tavsiflovchi hujjatdir. U shuningdek,
tashkil etilayotgan korxonaning ustavini to‘ldiruvchi hujjat ham hisoblanadi.
Amaliyotda korxona faqat Nizom yoki faqat ta’sis shartnomasi asosida,
shuningdek, bir vaqtning o‘zida Nizom va ta’sis shartnomasiga asosan faoliyat
yuritish hollari mavjud.
Shuni qayd qilib o‘tish kerakki, korxonaning (huquqiy shaxsning) ta’sis
shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, Nizom esa muassis (muassislar) tomonidan
tasdiqlanadi. 4

Xususiy korxonaning ta’sis hujjati sifatida uning ustavi qabul qilinadi.
Xususiy korxonaning ustavida quyidagilar ko‘rsatilishi kerak:
• korxonaning firma nomi;
• uning joylashgan yeri va pochta manzili to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
4
Ortiqov A. Sanoat iqtisodiyoti. Darslik.- T.:”Sano-standart”, 2014.-304 b.
12

• asosiy faoliyat turlarining ro‘yxati;
• mulkdorning familiyasi, ismi, otasining ismi va yashash joyi;
• ustav fondining miqdori.
Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar ta’sis
hujjatlari sifatida jamiyatning ta’sis shartnomasi va ustavi qabul qilinadi.
Agar jamiyat bir shaxs tomonidan ta’sis etilsa, shu shaxs tasdiqlagan ustav
jamiyatning ta’sis hujjati hisoblanadi. Jamiyat ishtirokchilarining soni ikki va
undan ortiq kishiga ko‘paysa, ular o‘rtasida ta’sis shartnomasi tuzilishi kerak.
Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlarning ta’sis
shartnomasida jamiyatning muassislari jamiyatni tuzish majburiyatini oladilar va
uni tuzish yuzasidan birgalikdagi faoliyat tartibini belgilaydilar. Ta’sis
shartnomasida quyidagilar ham belgilanadi:
• jamiyat muassislarining (ishtirokchilarining) tarkibi;
• jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori va jamiyat har bir
muassisi (ishtirokchisi) ulushining miqdori;
• jamiyat ta’sis etilayotganda uning ustav fondiga (ustav kapitaliga)
hissalarni qo‘shish tartibi, miqdori, usullari va muddatlari;
• hissalarni qo‘shish bo‘yicha majburiyatlarini buzganlik uchun jamiyat
muassislarining (ishtirokchilarining) javobgarligi;
• jamiyatning muassislari (ishtirokchilari) o‘rtasida foyda va zararlarni
taqsimlash shartlari va tartibi;
• jamiyat organlarining tarkibi va jamiyat ishtirokchilarining jamiyatdan
chiqish tartibi.
Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlarning
ustavida quyidagilar ko‘rsatilishi kerak:
• jamiyatning to‘liq va qisqartirilgan firma nomi;
• jamiyat faoliyatining predmeti;
• jamiyatning pochta manzili to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
• jamiyat organlarining tarkibi va vakolatlari to‘g‘risidagi, shu jumladan
jamiyat ishtirokchilari umumiy yig‘ilishining mutlaq vakolatiga kiruvchi masalalar
13

to‘g‘risidagi, jamiyat organlari tomonidan qarorlar qabul qilish tartibi to‘g‘risidagi,
shu jumladan qarorlar bir ovozdan yoki kvalifikatsion ko‘pchilik ovoz bilan qabul
qilinadigan masalalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
• jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori to‘g‘risidagi
ma’lumotlar;
• jamiyat har bir ishtirokchisi ulushining miqdori va nominal qiymati
to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
• jamiyat ishtirokchilarining huquqlari va majburiyatlari;
• jamiyat ishtirokchisining jamiyatdan chiqish tartibi va uning oqibatlari
to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
• jamiyat ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushning boshqa shaxsga
o‘tishi tartibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
• jamiyatning hujjatlarini saqlash tartibi hamda jamiyat tomonidan jamiyat
ishtirokchilariga va boshqa shaxslarga axborot taqdim etish tartibi to‘g‘risidagi
ma’lumotlar;
• jamiyatning vakolatxonalari va filiallari to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
• qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa ma’lumotlar.
Aksiyadorlik jamiyatining ta’sis hujjati sifatida ta’sis yig‘ilishi (muassis)
tasdiqlagan ustav qabul qilinadi. Davlat korxonasi aksiyadorlik jamiyatiga
aylantirilayotganda davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli organ tasdiqlaydigan
emissiya ma’lumotnomasi ham ta’sis hujjati hisoblanadi.
Ustav jamiyatning ta’sis hujjati bo‘lib, unda quyidagi ma’lumotlar bo‘lishi kerak:
• jamiyatning to‘liq (agar bo‘lsa qisqartirilgan) firma nomi, joylashgan yeri
(pochta manzili) va elektron pochta manzili;
• faoliyatining sohasi (asosiy yo‘nalishlari) va maqsadi;
• ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori;
• jamiyat aksiyalarining soni, nominal qiymati, turlari (oddiy, imtiyozli);
• jamiyat boshqaruvining tuzilmasi, jamiyat kuzatuv kengashining, taftish
komissiyasining va ijroiya organining a’zolari soni, bu organlarni shakllantirish
tartibi, ularning vakolatlari.
14

• Jamiyat ustavida jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) bitta
aksiyadorga tegishli bo‘lgan ulushning eng ko‘p miqdoriga cheklovlar belgilanishi
mumkin.
• Davlat tomonidan jamiyatni boshqarishda ishtirok etishga bo‘lgan maxsus
huquq («oltin aksiya») joriy etilayotgan jamiyat ustavida davlatning mazkur
maxsus huquqdan foydalanishi to‘g‘risidagi qoidalar ko‘rsatilishi kerak.
Xo‘jalik shirkatining ta’sis etish hujjati bo‘lib, uning ta’sis shartnomasi
hisoblanadi.
Ta’sis shartnomasida quyidagi ma’lumotlar bo‘ladi:
• ta’sis etilayotgan xo‘jalik shirkatining turi, uning faoliyat sohasi, maqsadlari
va muddatlari;
• muassislarning (ishtirokchilarning) tarkibi;
• ta’sis etilayotgan xo‘jalik shirkatining firma nomi va pochta manzili;
• ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori va uni hosil qilish tartibi;
• xo‘jalik shirkati har bir ishtirokchisi ulushining miqdori va nominal qiymati;
• xo‘jalik shirkati ishtirokchilari hissalarining tarkibi, ularni kiritish
muddatlari va tartibi;
• xo‘jalik shirkatining ustav fondini (ustav kapitalini) ko‘paytirish va
kamaytirish tartibi;
• xo‘jalik shirkatining faoliyatini boshqarish tartibi;
• foydani taqsimlash va zararni qoplash tartibi;
• xo‘jalik shirkatini qayta tashkil etish va tugatish tartibi;
• qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa shartlar.
Xo‘jalik shirkatining ta’sis shartnomasida, shuningdek uning vakolatxonalari
va filiallari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lishi kerak.
3-jadval
15

Tadbirkorlik sub’ektlari - yuridik shaxslar ustav fondining eng kam
miqdoriga qo‘yiladigan talablar 5
T/r Tadbirkorlik sub’ektlarining - yuridik shaxslarning
tashkiliy- h u q u q iy shakli Ustav fondining eng kam
mi q dori
1. Aksiyadorlik jamiyati 1 600 mln. so‘m
2. Mas’uliyati cheklangan jamiyat Eng kam oylik ish haqining 40
baravari miqdorida ***
3. Qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat Eng kam oylik ish haqining 40
baravari miqdorida
4. To‘liq shirkat Eng kam oylik ish haqining 50
baravari miqdorida
5. Kommandit shirkat Eng kam oylik ish haqining 50
baravari miqdorida
6. Unitar korxona -
7. Davlat unitar korxonasi -
8. Xususiy korxona -
9 Oilaviy korxona Eng kam oylik ish haqining 10
baravari miqdorida
10. Fermer xo‘jaligi -
11. Ishlab chiqarish kooperativi -
12. Yuridik shaxs tashkil etgan dehqon xo‘jaligi -
13. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxona 600 mln. so‘m

Har qanday shakldagi korxona joylashgan manzilgohi bo ‘ yicha davlat
organlarida ro ‘ yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan hisoblanadi .
Tadbirkorlik sub ’ ektlarini davlat ro ‘ yxatidan o ‘ tkazish va qayta ro ‘ yxatdan
o ‘ tkazish O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 28 oktyabrdagi PQ –
2486- sonli qarorini amalga oshirish chora tadbirlari to ‘ g ‘ risidagi 2017 yil 9
fevraldagi 66- sonli Hukumat qaroriga muvofiq Davlat xizmatlari markazlari
tomonidan amalga oshiriladi 6
.
Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish quyidagi usullardan biri bilan amalga oshiriladi:
5
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va
hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida" 2016 yil 28 oktyabrdagi PQ-2646-son qarorini amalga
oshirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 9 fevraldagi 66-son Qarori.
6
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va
hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida" 2016 yil 28 oktyabrdagi PQ-2646-son qarorini amalga
oshirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 9 fevraldagi 66-son Qarori.

16

1. Internet jahon axborot tarmog‘i orqali tadbirkorlik sub’ektlarini davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish va hisobga qo‘yishning avtomatlashtirilgan tizimi vositasida
Yagona portalda;
2. Ariza beruvchilar davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, qayta ro‘yxatdan
o‘tkazish uchun tegishli (pochta manziliga muvofiq joylashgan joydagi - yuridik
shaxslar uchun yoki doimiy ro‘yxatda turgan joyidagi yoxud doimiy yashash
joyidagi - jismoniy shaxslar uchun) ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organga o‘zlari kelib
murojaat qilgan holda.
Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va qayta ro‘yxatdan o‘tkazish “Tadbirkorlik
sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi Nizom”da nazarda
tutilgan muddatlarda amalga oshiriladi (4-jadval).
4-jadval
Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, qayta ro‘yxatdan
o‘tkazish uchun belgilangan muddatlar 7
T/r Tadbirkorlik faoliyati shakllarining nomi Davlat ro‘yxatidan
o‘tkazishning belgilangan
muddatlari
I. Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
1. Yakka tartibdagi tadbirkor, shu jumladan dehqon xo‘jaligi,
oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik faoliyati
sub’ektlari real vaqt rejimida, lekin 30
minutdan oshmagan vaqtda
2. Tadbirkorlik faoliyatining boshqa shakllari real vaqt rejimida, lekin 30
minutdan oshmagan vaqtda
II. Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan q ayta o‘tkazish
3. Dehqon xo‘jaligi, oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik
faoliyati sub’ektlari boshlig‘i o‘zgarganda real vaqt rejimida, lekin 30
minutdan oshmagan vaqtda
4. Ta’sis hujjatlariga ustav fondi miqdorining oshirilishi,
ulushning (hissaning) boshqa shaxsga o‘tishi bilan bog‘liq
bo‘lgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilganda 16 ish soatidan oshmagan
vaqtda
5. Ro‘yxatdan o‘tkazish ma’lumotlariga (ta’sis hujjatlariga)
kiritilayotgan boshqa o‘zgartirishlar va (yoki)
qo‘shimchalar kiritilganda real vaqt rejimida, lekin 30
minutdan oshmagan vaqtda
7
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va
hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida" 2016 yil 28 oktyabrdagi PQ-2646-son qarorini amalga
oshirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 9 fevraldagi 66-son Qarori.
17

Yuridik shaxsni (tijorat tashkilotini) ro‘yxatdan o‘tkazishda taqdim
etilayotgan hujjatlar soni 6 tadan 2 tagacha qisqartirilgan, ya’ni faqatgina ariza va
ta’sisi hujjatlari talab etiladi , yakka tartibdagi tadbirkorlar (YaTT) uchun zarur
bo‘lgan hujjatlar soni 7 tadan 1 tagacha qisqartirilgan, ya’ni faqatgina ariza taqdim
etish talab etiladi.
Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, qayta ro‘yxatdan
o‘tkazish, Tadbirkorlik sub’ektlari yagona davlat reyestridan ma’lumotlar berish
uchun tegishlicha stavkalar bo‘yicha davlat bojlari va yig‘imlar to‘lanadi.
5 - jadval
Tadbirkorlik sub’ektlarini ro‘yxatdan o‘tkazish, qayta ro‘yxatdan o‘tkazish
uchun davlat bojlari stavkalari 8
Tadbirkorlik sub’ektlari Davlat bojlari stavkalari
xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
korxonalarni davlat ro‘yxatidan
o‘tkazganlik uchun hozir bo‘lish tartibida murojaat
etilganda eng kam oylik ish haqining
32 barovari,
Internet butunjahon tarmog‘i orqali
davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganda esa
- eng kam oylik ish haqining 16
barovari miqdorida;
sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlari,
auditorlik tashkilotlari, soliq
maslahatchilari tashkilotlari, birjalar,
lombardlar, investitsiya fondlarini,
"O‘zbekoziqovqatzaxira" meva-sabzavot
mahsulotlarini tayyorlash va g‘amlash
korxonalari uyushmasi tarkibiga kiruvchi
korxonalarni, hozir bo‘lish tartibida murojaat
etilganda
eng kam oylik ish haqining to‘rt
baravari,
Internet butunjahon tarmog‘i orqali
davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganda esa
- hozir
bo‘lish tartibida murojaat etganlik
8
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va
hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida" 2016 yil 28 oktyabrdagi PQ-2646-son qarorini amalga
oshirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 9 fevraldagi 66-son Qarori.
18

bozorlarni, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi
Hukumatining
tegishli qarorlari bilan aksiyadorlik
jamiyatlari
(shu jumladan xolding) shaklida tashkil
etilayotgan xo‘jalik boshqaruvi organlarini
ro‘yxatidan o‘tkazganlik uchun uchun belgilangan stavkaning 50
foizi
miqdorida";
yuridik shaxslarni - tadbirkorlik
sub’ektlarini, yuridik shaxs bo‘lmagan
yakka tartibdagi
tadbirkorlarni hamda yuridik shaxs
bo‘lmagan
oilaviy tadbirkorlik sub’ektlarini
ro‘yxatdan
o‘tkazganlik uchun hozir bo‘lish tartibida murojaat
etilganda eng kam oylik ish haqining
bir baravari,
Internet butunjahon tarmog‘i orqali
davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganda esa
- hozir
bo‘lish tartibida murojaat etganlik
uchun belgilangan stavkaning 50
foizi
miqdorida";
Biznes yuritishni boshlash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha rasmiyatchiliklarni
inobatga olgan holda korxonani ochish jarayoni (ushbu vaqtga firma nomini
zaxiraga olib qo‘yish, ro‘yxatdan o‘tkazish uchun davlat bojini to‘lash, davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi guvohnoma va ro‘yxatdan o‘tkazilgan
ta’sis hujjatlarini olish, muhrni tayyorlash, soliq organlarida, statistika
organlarida hamda Xalq bankida hisobga qo‘yish, shuningdek bankda hisob
raqamini ochish kiradi) bir kundan kam vaqtni talab qiladi.
1.3. Sanoat korxonalarini tugatish va qayta tashkil qilish
Korxona faoliyatini to‘xtatish uni tugatish yoki qayta tashkil qilish shaklida
amalga oshirilishi mumkin. Ishlab chiqarishning barqaror emasligi, moliyaviy
qiyinchiliklar, surunkali zarar ko‘rish va to‘lov qobiliyatining yo‘qolishini
19

korxonalarni tugatish yoki qayta tashkil qilishga asosiy sabab qilib ko‘rsatish
mumkin.
Korxonani qayta tashkil qilish – bu, uning birlashib ketishi, qo‘shilishi,
bo‘linishi, ajralib chiqish va shaklini o‘zgartirishi degani. Korxonani qayta tashkil
qilish ta’sischi (ta’sischilar) qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Qayta tashkil
qilish korxonaning ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, moliyaviy va iqtisodiy
ko‘rsatkichlari avvalgiga nisbatan yaxshilanishiga xizmat qilishi lozim.
Korxonani tugatish huquqiy xatti-harakat bo‘lib, ishlab chiqarish va xo‘jalik
yuritish faoliyatining to‘xtatilishini anglatadi. Korxonani tugatish uning
ta’sischilari tomonidan qabul qilinadigan qaror asosida ixtiyoriy tugatish shaklida
yoki xo‘jalik sudi qarori asosida amalga oshiriladi. 9

Korxona tugatilganda u davlat ro‘yxatidan chiqariladi, uning bankdagi hisob
raqami yopiladi hamda muhr, shtamp va boshqa rekvizitlari haqiqiy emas deb
hisoblanadi.
Korxonani tugatishga quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin:
 ishlab chiqarilayotgan mahsulot(ish, xizmat)ga bo‘lgan talabning pasayib
ketishi yoki umuman yo‘qolishi;
 ishlab chiqarishning zarar keltirishi;
 ishlab chiqarishninng atrof-muhit hamda aholi hayotiga xavf tug‘dirishi;
 korxonaning bino va inshootlari, asbob-uskunalari va boshqa vositalaridan
iqtisodiy jihatdan unumliroq, yanada sifatli va iste’molchilar talabiga javob
beruvchi mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalanish imkoniyatining yuzaga
kelishi.
Korxonani ixtiyoriy tugatish 2007 yil 27 aprelda qabul qilingan
«Tadbirkorlik sub’ektlarini ixtiyoriy tugatish va ularning faoliyatini to‘xtatish
tartibini takomillashtirish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Qarori va unga ilova tarzida berilgan “Tadbirkorlik sub’ektlarini ixtiyoriy tugatish
va ularning faoliyatini to‘xtatish tartibi to‘g‘risida Nizom” asosida amalga
oshiriladi.
9
Petrova, A.S. Sanoat ishlab chiqarishini boshqarishni tashkil etish asoslari / A.S. Petrova. - M.: Iqtisodiyot, 1969
yil.
20

Ushbu xujjatlarda belgilangan tartibga ko‘ra korxonani ixtiyoriy tugatish
to‘g‘risidagi qarorda quyidagilar ko‘rsatiladi:
tugatuvchi - tugatish komissiyasi (uning a’zolari tarkibi) yoki jismoniy shaxs
(pasporti ma’lumotlari); mo‘ljallanayotgan tugatish muddati.
Korxonani ixtiyoriy tugatish quyidagi ikki hil holat bo‘yicha alohida tartibda
amalga oshiriladi :
 Moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalarni ixtiyoriy tugatish.
 Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan vaqtdan boshlab moliya-xo‘jalik faoliyatini
yuritmayotgan korxonalarni ixtiyoriy tugatish.
Moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalarni ixtiyoriy
tugatishda Tugatuvchi korxonani davlat reyestridan chiqarish uchun ro‘yxatdan
o‘tkazgan organga quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:
bir yoki bir necha davriy bosma nashrlarda chiqqan korxonaning ixtiyoriy
tugatilganligi to‘g‘risidagi e’lonni;
davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganlik to‘g‘risidagi guvohnomani; korxonaning
barcha hisob raqamlari yopilganligi to‘g‘risida xizmat ko‘rsatuvchi vakolatli
organning, agar mavjud bo‘lsa, chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarini bekor qilish
to‘g‘risidagi ma’lumotnomasini;
davlat soliq xizmati organining soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar
bo‘yicha qarz yo‘qligi to‘g‘risidagi xulosasini;
tugatilayotgan korxona qarzdor sifatida ishtirok etgan va ijro etilmagan ijro
hujjati Byuro organlari ish yurituvida mavjud emasligi haqidagi Byuro hududiy
boshqarmasining yozma javobini;
korxona hujjatlarining davlat arxiviga topshirilganligini tasdiqlovchi
ma’lumotnomani.
Ro‘yxatdan o‘tkazgan organ hujjatlar olingandan keyin ikki ish kuni
mobaynida davlat reyestriga korxona tugatilganligi to‘g‘risidagi yozuvlarni
kiritadi.
Ro‘yxatdan o‘tkazgan organning qarori u qabul qilingan kundan keyin bir
ish kuni mobaynida tugatuvchiga beriladi yoki unga pochta orqali jo‘natiladi.
21

Korxonani ixtiyoriy tugatishning umumiy muddati ro‘yxatdan o‘tkazgan
organ ixtiyoriy tugatish to‘g‘risida qabul qilingan qaror haqida xabardor qilingan
kundan boshlab to‘qqiz oydan oshmasligi kerak.
Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan vaqtdan boshlab moliya-xo‘jalik faoliyatini
yuritmayotgan korxonalarni ixtiyoriy tugatishda Tugatuvchi korxonani davlat
reyestridan chiqarish uchun ro‘yxatdan o‘tkazgan organga ixtiyoriy tugatish
to‘g‘risidagi e’lon chiqqan sanadan keyin bir oydan erta bo‘lmagan muddatda
quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:
• korxonaning ixtiyoriy tugatilganligi to‘g‘risida bir yoki bir necha davriy
bosma nashrlarda chiqqan e’lonni;
• davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganlik to‘g‘risidagi guvohnomani;
• banklarda hisob raqamlari ochilmaganligi to‘g‘risidagi xat yoki, agar mavjud
bo‘lsa, asosiy hisob raqami yopilgani to‘g‘risidagi bank ma’lumotnomasini;
• tugatilayotgan korxona qarzdor sifatida ishtirok etgan va ijro etilmagan ijro
hujjati Byuro organlari ish yurituvida mavjud emasligi haqidagi Byuro hududiy
boshqarmasining yozma javobi;
• muassislar (qatnashchilar)ning ular o‘rtasida mol-mulk taqsimlanganligi
to‘g‘risidagi qarorini;
• mavjud bo‘lsa, korxonaning muhr va shtamplari;
• korxona hujjatlari davlat arxiviga topshirilganligini tasdiqlovchi
ma’lumotnomani
Ro‘yxatdan o‘tkazgan organning qarori qabul qilingan kunidan keyin bir ish
kuni mobaynida tugatuvchiga beriladi yoki unga pochta orqali jo‘natiladi.
Moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirmayotgan va qonunchilikda
belgilangan muddatlarda o‘zlarining ustav jamgarmalarini shakllantirmagan
korxonalar faoliyatini tugatish tartibi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 iyuldagi
Qarori bilan tasdiqlangan “Moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirmayotgan va
qonunchilikda belgilangan muddatlarda o‘zlarining ustav jamg‘armalarini
shakllantirmagan korxonalarni tugatish tartibi to‘g‘risida Nizom” ososida amalga
oshiriladi.
22

Bankrotlik alomatlari bo‘lgan korxonalarni tugatish tartibi. «Bankrot»
atamasi qadimgi italyanchada «banca» – kursi, o‘rindiq va «rota» – singan, ya’ni
singan kursi degan ma’noni anglatadi. Shimoliy Italiyaning savdo shaharlari –
Genuya va Venetsiyada barcha bitimlar maxsus binolarda amalga oshirilgan. Har
qaysi urug‘, oila savdo uylarida yog‘ochdan yasalgan kursiga ega bo‘lib, urug‘
boshlig‘i yoki uning vakili o‘sha kursida o‘tirib bitimlar tuzgan. Agar urug‘
boshlig‘i o‘zining moliyaviy majburiyatlarini bajara olmasa va nochor bo‘lib qolsa,
uning kursisi odamlar ko‘z oldida sindirilgan.
Mamlakatimizda kreditorlar da’volarini qondirish maqsadida xo‘jalik
yuritish sub’ektlari bo‘lmish yuridik va jismoniy shaxslarni bankrot bo‘lgan deb
e’tirof etish shartlari va tartibi “Bankrotlik to‘g‘risida”gi Qonunda belgilab
berilgan, lekin u o‘z faoliyatini davlat budjeti mablag‘lari hisobidan amalga
oshiradigan korxona-tashkilotlarga nisbatan tatbiq etilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to‘g‘risida”gi qonuniga ko‘ra
qarzdorning pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlar talablarini qondirishga va
majburiy to‘lovlar bo‘yicha o‘z majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar
tegishli majburiyatlar va to‘lovlar majburiyati yuzaga kelgan kundan e’tiboran uch
oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo‘lsa, uning bankrotlik alomatlari
deb e’tirof etiladi 10
.
II Bob. Sanoat siyosatida zamonaviy boshqaruv tizimi
2.1. Boshqarishning asosiy tamoyillari va usullari
Har qanday ishlab chiqarish boshqaruvning muayyan tizimisiz oqilona
harakat qila olmaydi va rivojlanmaydi. Shu tufayli ijtimoiy mehnat taqsimoti
asosida jamiyat o‘ziga xos va mos boshqaruv tizimini yaratadi.
«Boshqaruv» tushunchasi uzoq va chuqur tarixiy tarakqiyotga ega. Uning
yuzaga kelishi esa insoniyat taraqqiyotining eng muhim jarayonlaridan biri
hisoblanadi. Boshqaruv faoliyatining dastlabki davrida insonlar o‘z bilim va
tajribasiga asoslangan holda ishlab chiqarishni boshqargan bo‘lsalar, asta-sekinlik
bilan texnika-texnologiyaning rivojlanishi, ishlab chiqarish sur’atlarining o‘sishi va
10
O‘zbekiston Respublikasining 2015 yil 24 apreldagi “Bankrotlik to‘g‘risida”gi Qonuni(yangi tahriri). //lex.uz
23

har xil tashkiliy sharoitlar yuzaga kelishi natijasida faoliyatning mazkur turi ancha
murakkablashib bordi. Bunday holatni anglash, chuqurroq o‘rganish va bilish
«Boshqaruv fani»ning vujudga kelishiga olib keldi.
Boshqaruv faoliyatining dastlabki davrida insonlar o‘z bilim va tajribasiga
asoslangan holda ishlab chiqarishni boshqargan bo‘lsalar, asta-sekinlik bilan
texnika-texnologiyaning rivojlanishi, ishlab chiqarish sur’atlarining o‘sishi va har
xil tashkiliy sharoitlar yuzaga kelishi natijasida faoliyatning mazkur turi ancha
murakkablashib bordi.
Boshqaruvning bir qator nazariy va amaliy vazifalari F.U. Teylor
tomonidan asoslab berilgan. U boshqarishga «Nima qilish kerakligini, uni eng
yaxshi va qulay usulda amalga oshirishni aniq bilish san’ati», - deb ta’rif bergan.
Boshqaruvning ma’nosi va mohiyati, ahamiyati va mazmuni, tamoyillari va
usullari to‘g‘risida buyuk olimlar, mutafakkirlar, mutaxassislar juda ko‘p fikr
aytishgan va yozib qoldirishgan.
Har qanday boshqaruv o‘z maqsadi va vazifalariga ega. Maqsad — bu, inson
faoliyatining avvaldan fikran o‘ylangan natijasidir. Shunga binoan, boshqaruvning
maqsadi deganda, boshqaruv sub’ektining oldindan o‘ylangan, mo‘ljallangan,
erishish zarur bo‘lgan natijasi tushuniladi. Sanoatda esa, maqsad — ko‘p va sifatli,
raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish va uni o‘z vaqtida sotish hamda
mo‘ljallangan foydani olishdir.
24

2 -rasm. Boshqaruv tushunchasi

3 - rasm. Boshqaruvga klassiklar ta’riflari
Ko‘rinib turibdiki, u holatda ham, bu holatda ham insonlarni boshqarish
ularning o‘zi tomonidan amalga oshiriladi. Faqat kishilar, ularning faoliyati,
jumladan, mahsulot ishlab chiqarish, xo‘jalik va boshqa jarayonlar bilan bog‘liq
bo‘lgan faoliyatlari boshqaruvning predmeti, ya’ni hozirgi zamon menejmentining
asosi hisoblanadi. Boshqaruvning sub’ekti va ob’ektisiz menejment fan va xo‘jalik
tajribasi sifatida o‘z mazmun va mohiyatini yo‘qotadi.
25

Albatta, minglab kishilar ishlaydigan sanoat ham bu tushuncha va
mulohazalardan xoli emas. Ayniqsa sanoat ishlab chiqarishida «sub’ekt» va
«ob’ekt» tushunchalari boshqa tarmoqlarga nisbatan xiyla ravshanroq ko‘rinadi.
Bunda vazirlik, kompaniya va aksiyadorlik jamiyatlaridagi boshqaruvchilar
korxonadagi boshqaruvchilarga, korxonadagi boshqaruvchilar esa sex, uchastka
boshqaruvchilariga rahbarlik qiladilar.
4-rasm. Sanoat ishlab chiqarishida boshqaruvning vazifalari1
Boshqaruv funksiyalari ob’ektiv jihatdan zarur va albatta qaytariluvchi
xattiharakatlar majmuasi bo‘lib, mazmuni va yo‘nalish maqsadlarining bir xilligi
tufayli birlashib turadi. Boshqaruv funksiyalari butun boshqaruv jarayoni
davomida uzluksiz tarzda amalga oshiriladi hamda boshqaruv qarorlarini qabul
qilish va bajarishning turli bosqichlarida turli xil salmoqqa ega bo‘ladi.
26

2.2.Sanoat korxonalarida innovatsion boshqaruv usullari
Innovatsiyalarni boshqarish tizimi korxonaning raqobatdosh ustunligini
belgilovchi iqtisodiy, huquqiy va boshqa omillarning asosiy birikmasidir.
Korxonaning raqobatbardoshligi uning bozordagi o'rnini belgilaydi.
Raqobatbardosh korxona, birinchidan, strategik salohiyat elementlarining to‘g‘ri
ishlab chiqilganligi; Ikkinchidan, korxona o'zining raqobatbardoshligini saqlab
qolish va uni yuqori darajada ushlab turish uchun atrof-muhitdan qanday qilib
yaxshiroq foydalanish kerakligi haqidagi bir qator savollarga javob berishi kerak.
Shu sababli, bugungi kunda qayta ishlash korxonalarida boshqaruv tizimi qanday
bo'lishi kerakligi haqida yetarli ma'lumot yo'q. Biroq, islohotlar yillarida
agrosanoat majmuasining barcha tarmoqlarida chuqur inqiroz yuzaga kelishining
sabablaridan biri boshqaruv tuzilmasini o‘zgartirdi.
Shu bois, qayta ishlash sanoatini boshqarish tuzilmasining tarmoq prinsipi
zamonaviy talablarga javob bermasligi ma’lum bo‘ladi.
Birinchidan, tarmoq jihati kengroq bo‘linmalarning rivojlanishi va
shakllanishi bo‘lib, tor ixtisoslashtirilgan faoliyatda mehnat xarajatlari ilmiy
asoslangan ishlab chiqarishni kafolatlamaydi. Xodimlarning ishchi kuchi, ammo
kombinatsiyalangan funksiyalar faqat korxona darajasida amalga oshiriladi.
Ikkinchidan, turli sanoat tarmoqlarining har bir tarmog'i uchun kadrlar bilan
ta'minlashni chuqurroq tayyorlash kerak. Biroq, aksariyat hollarda xodimlarning
bilim darajasi belgilangan talablarga javob bermaydi; sanoat birligi shaklida qayta
ishlash sanoatini boshqarish bo'yicha davlat organlarining monitoring faoliyatini
aniqlaydigan boshqaruv darajasining pasayishiga olib keladigan; Uchinchidan,
boshqaruvning haddan tashqari ierarxik darajalari, hokimiyatni taqsimlash,
boshqaruv qarorlarini bajarish va buyruqlarni qabul qilish guruhlar sonining
asossiz ko'payishiga olib keladi; To'rtinchidan, bo'limlarning nomutanosibligi har
bir tarmoq kabi bir xil funksiyalarning takrorlanishiga olib keladi, bu esa ishchi
kuchining umumiy funksionalligini sezilarli darajada oshirishga olib keladi,
texnologik, tashkiliy, iqtisodiy va boshqa tadbirlarda ishtirok etadi, shuningdek,
27

boshqaruv xarajatlarining oshishiga olib keladi va boshqaruv samaradorligining
pasayishi.
Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish faoliyatini
amalga oshiruvchi har qanday kompaniyalar kompleks funksiyalarga, jumladan,
bozorni har tomonlama o'rganish, sotishni tashkil etish, bojxona-huquqiy ish,
reklama, tadqiqot va prognozlash, moliyaviy ta'minlash, moliyaviy va tijorat
faoliyatini tashkil etish bilan birlashtirilgan bo'lishi kerak. hisob-kitoblar, pul
muomalasini tashkil etish va nazorat qilish, kreditlash, soliqqa tortish, hisob-
kitoblar va to‘lovlarni tashkil etish, boshqa byudjetdan tashqari fondlarni
rivojlantirish, yangi kompyuter texnologiyalarini samarali joriy etish zarur. Bunday
funksiyalarni birlashtirish orqali ma'lum bir qism mintaqaviy darajada ob'ektiv
ravishda amalga oshirilishi kerak.
Bundan tashqari, korxonalar innovatsion jarayonlarni boshqarishni
takomillashtirish mexanizmini yaratishi mumkin bo'lgan tegishli tadbirlarni amalga
oshirish uchun aniq javobgar bo'lgan tuzilma, muddatlar, resurslar bilan ta'minlash,
harakat rejalari tizimiga ega bo'lishi kerak. Korxona tomonidan chiqarilgan
me'yoriy hujjatlar tashkiliy tuzilmaning turli darajalarida, shuningdek, boshqaruv
tuzilmasida, moliyalashtirishda aniq belgilanishi kerak. Korxonada innovatsion
jarayonni tashkil etish va boshqarish bir qator omillarga, jumladan korxonada
innovatsion salohiyatning rivojlanish darajasiga bog'liq. Korxonaning innovatsion
potentsialining rivojlanish darajasi, unda ishchi savodxonlik, tadqiqot, vaziyatda
ishlanmalar (barcha bo'limlarda innovatsiyalarni rag'batlantirishning kompleks
funksiyasida tadqiqot va ishlanmalar), tizim barqarorligi, yangi mahsulotni joriy
etish bo'yicha. innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun yetarli mablag' bilan
tavsiflanadi. 11

Innovatsion salohiyatni rivojlantirish jarayonida innovatsion rivojlanish
bo‘limi muhim rol o‘ynashi kerak. Ushbu bo'linma o'ziga xos tashkiliy tuzilmaga
va maxsus maqomga ega bo'lgan maxsus tayyorlangan xodimlarga ega bo'lishi
kerak. Innovatsion bo'linmaning boshqaruv tuzilmasida tashkiliy rejani yangi
11
Ortiqov A. Sanoat iqtisodiyoti. Darslik.- T.:”Sano-standart”, 2014.-304 b.
28

imkoniyat sifatida qabul qilish imkonini beradigan maxsus tashkiliy bo'linmani
yaratish kerak. Bo‘limning innovatsion faoliyati innovatsiyalar haqidagi
ma’lumotlarni tahlil qilish, strategik dasturlar va istiqbolli yechimlarni ishlab
chiqish, yangi innovatsiyalarni rejalashtirish, ishlab chiqarish jarayonini yangi
qoidalarga moslashtirishni o‘z ichiga oladi.
Bundan tashqari, tashkilotdagi yuqori malakali ilmiy xodimlar tijorat
sirlarini saqlashga, yakuniy foydalanuvchilarning ehtiyojlariga va ilmiy tadqiqotlar
uchun dastlabki ishlab chiqarish imkoniyatlariga e'tibor qaratishga ishonch hosil
qilishlari kerak. Chunki malakali kadrlarning ilmiy izlanishlarga yo‘naltirilgan
faoliyati ishlab chiqarish usullarini muttasil takomillashtirish va modernizatsiya
qilishga xizmat qiladi.
Shu sababli, qayta ishlash sanoatining tashkiliy tuzilmasida innovatsion
rivojlanish bo'linmasini joriy etish korxona innovatsion faoliyatini yanada
rivojlantirish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Innovatsion rivojlanish bo'limi
tuzilmasi innovatsion rivojlanish bo'limi boshlig'i bilan innovatsion rivojlanish
bo'yicha menejerning vazifalarini bajaradigan va maxsus tayyorgarlikning asosiy
vazifalarini aniq belgilab beradigan mutaxassislarni o'z ichiga olishi kerak.
2.3. O‘zbekiston respublikasida sanoat siyosati: ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish importni kamaytirish omili sifatida
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investisiyalar va savdo
vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va
raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahri
hokimliklari hamda boshqa manfaatdor davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari
bilan birgalikda ishlab chiqilgan 2017 — 2019 yillarda tayyor mahsulot turlari,
butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish Dasturi
(keyingi o‘rinlarda — mahalliylashtirish Dasturi) tasdiqlandi.
So‘nggi yillarda respublikada faol investisiya siyosatining olib borilayotgani,
tashqi savdo hamda valyuta operatsiyalarining liberiallashtirilishi natijasida
sog‘lom raqobatga asoslangan haqiqiy bozor iqtisodiyoti rivojlanmoqda.
29

Iqtisodiyotning muhim tarmog‘i hisoblangan sanoatini xalqaro standartlar
darajasida rivojlantirish, jahon bozorida mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirish
va turini kengaytirish dolzarb muammolardan biridir.
Sanoat kooperatsiyasi asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va
materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish darajasini oshirish iqtisodiyotning
barqaror va izchil rivojlanishi, uning tashqi omillarga tobeligini kamaytirish, ishlab
chiqarish jarayonlariga yangi samarali texnologiyalarning tatbiq etilishini
jadallashtirish bu yo‘nalishdagi muhim jihatlardan biridir.
Import o‘rnini bosadigan eksportbop va ichki bozor uchun mahsulotlar ishlab
chiqarish, yuqori qo‘shilgan qiymat yaratishga yo‘naltirilgan sanoat siyosatini
yuritishishga mamlakatimizda alohida ustivorlik berilmoqda. Mavjud xomashyo va
imkoniyatlardan samarali foydalangan holda, mahalliylashtirish darajasini
chuqurlashtirish va ko‘lamini keskin kengaytirish ushbu sanoat siyosatining negizi
ekaligi davlat rahbari tomonidan ham e’tirof etilmoqda
So‘nggi yillarda ishlab chiqarishni mahalliylashtirilishi natijasida qurilish
jihozlari, sendvich panellar, sun’iy sintetik gazonlar, shisha bankalar, butilkalar,
shaxta vagonetkalari, vakuum nasoslar, ko‘tarma kranlar, har xil turdagi o‘tga va
kislotaga chidamli materiallar,kraxmal, non mahsulotlari uchun achitqilar singari
yuz turdan ortiq tovarlarning mamlakatimizga import qilinishiga chek qo‘yilgan.
Mamlakatda ishlab chiqarilishi imkoniyati mavjud bo‘lgan bir necha turdagi
mahsulotlarning chetdan kirib kelishi ikki baravarga qisqargan. Avtomobillar
uchun zarur bo‘lgan filtr va radiatorlar, po‘lat quvurlar, keramik plitalar, tibbiyot
ampulalari, poligrafik bo‘yoqlar, bolalar o‘yinchoqlari, sport anjomlari, oilalar
uchun zarur bo‘ladigan maishiy elektrotexnika mahsulotlari kabi 350 dan ortiq
turdagi mahsulotlar shular jumlasidandir 12
..
Iqtisodiyot vazirligi tomonidan tarmoq korxonalarining imkoniyatlarini
batafsil o‘rganish natijasida, 2017 yilda mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan
ishlab chiqarilgan mahsulotlar va import o‘rnini bosuvchi yangi mahsulot turlarini
12
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.//Xalq so‘zi, 23 dekabr,
2017 yil
30

ishlab chiqarishni tashkil qilishga yo‘naltirish hisobiga 1,1 mlrd. dollardan
ortiqroqqa yoki importni 23 foizga kamaytirish imkoniyati aniqlandi.
Biroq, import o‘rnini bosadigan mahalliylashtirilgan mahsulotlar ishlab
chiqarishni kengaytirish chora-tadbirlari amalga oshirilayotganiga qaramasdan,
mamlakatimizda import hajmining asossiz oshib ketishiga yo‘l qo‘ymoqda.
Bu,davlatimiz iqtisodiyoti uchun ishlab chiqarish hajmini yanada kengaytirish va
yangi ish o‘rinlari yaratish bo‘yicha muhim loyihalarni amalga oshirishga
yo‘naltirilishi mumkin bo‘lgan valyuta mablag‘laridan samarasiz
foydalanishgaolibkelmoqda.
Milliy iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tarkibini takomillashtirish,
mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlash, milliy korxonalar
raqobatbardoshligini oshirish, iqtisodiy xavfsizlikka erishish kabi muhim ijtimoiy-
iqtisodiy vazifalarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan Sanoat kooperatsiyasi asosida
tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish darajasini oshirishga bog‘liqdir. Chunki buning natijasida:
 iqtisodiyotning barqaror va izchil rivojlanishiga, uning tashqi
omillarga tobeligini kamaytirishga;
 ishlab chiqarish jarayonlariga yangi samarali texnologiyalarning tatbiq
etilishini jadallashtirishga;
 tashqi iqtisodiy faoliyatni ijobiy rivojlantirishga;
 yuqori qo‘shilgan qiymat yaratishga yo‘naltirilgan sanoat siyosatini
yuritish orqali eksport salohiyatini kengaytirish;
 import tarkibini kamaytirish kabi natijalarga erishish mumkin.
Shu sababli eksport tarkibini diversifikatsiyalash hamda import tarkibini
takomillashtirish orqali jahon xo‘jalik tizimiga integratsiyalashish, milliy
iqtisodiyotni barqarorlashtirish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining asosiy
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan izchil islohotlar natijasida sanoat
mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish va turlarini kengaytirish, aholining
31

iste’mol tovarlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda.
Biroq, respublikada sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish bo‘yicha yagona tizimning mavjud emasligi ishlab chiqarish
quvvatlaridan to‘liq foydalanilmayotganligiga hamda mahalliy xom ashyoni
chuqur qayta ishlash orqali qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish darajasining
pasayishiga sabab bo‘lmoqda.
Mamlakat va uning hududlari tashqi savdosining hozirgi holati tovar va
xizmatlar eksportidan barqaror valyuta tushumlari olish imkoniyatini bermaydi.
Eksport tarkibida xom ashyo tovarlarining ustivorligi, eksport qilinayotgan tovarlar
assortimentining torligi mamlakat va undagi hududiy iqtisodiyotini jahon
bozorlaridagi kon’yunkturaviy o‘zgarishlarga qaram qilib qo‘ymoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tashabbusi bilan ishlab
chiqilgan 2017-2021-yillarda O‘zbekistonni yanada rivojlantirish bo‘yicha
harakatlar strategiyasida “ ishlab chiqarish mahalliylashtirishni rag‘batlantirish
siyosatini davom etish hamda eng avvalo iste’mol tovarlar va butlovchi buyumlar
importining o‘rnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish ” ga
alohida e’tibor qaratilgan. «O‘zavtosanoat» AJ, «O‘zto‘qimachiliksanoat»
uyushmasi, «O‘zmetkombinat»AJ, «O‘zeltexsanoat» uyushmasi,
«O‘zcharmsanoat» uyushmasi korxonalari hamda Buxoro, Namangan, Sirdaryo,
Farg‘ona viloyatlari va Toshkent shahridagi korxonalarda asosan respublikada
ishlab chiqarilayotgan tovarlarga o‘xshash bo‘lgan tovarlarni chetdan import
qilinadi 13
.
Mamlakatda sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish hamda
turlarini kengaytirish, aholining iste’mol tovarlariga bo‘lgan talabini
qanoatlantirish borasida keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu
bois, o‘zimizda ishlab chiqariladigan mahsulotlarni ko‘paytirish orqali importni
qisqartirish masalasi milliy iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi.
13
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.//Xalq so‘zi, 23 dekabr,
2017 yil
32

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 24 avgustdagi “Davlat
va xo‘jalik boshqaruvi hamda mahalliy ijroiya hokimiyati organlarining ishlab
chiqarishni mahalliylashtirish va sanoat tarmoqlarida ooperatsiya aloqalarini
jadallashtirishning yangi tizimini joriy etish bo‘yicha mas’uliyatini yanada oshirish
to‘g‘risida”gi qarori qabul qilingan edi. Ushbu qaror asosida ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish, kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, import hajmini
kamaytirish borasidagi ishlar boshlab yuborildi. Shuningdek, mazkur masalalar
bo‘yicha yordamchi lavozimi joriy etilganligi, mahalliylashtirish hamda sanoatda
kooperatsiya aloqalarini kengaytirish masalalari bo‘yicha muntazam ravishda
faoliyat yurituvchi ishchi guruh tashkil etilganligi, importni qisqatirish bo‘yicha
idoralararo monitoring yurgizish mexanizmlarining ishlab chiqilganligi keng
imkoniyatlarni yaratib bermoqda.
Bugungi kunda 2019-2021 yillarga mo‘ljallangan mahalliylashtirish
dasturiga kiritish maqsadida jami 21 ta loyiha ishlab chiqildi, uning umumiy
bahosi 541,5 milliard so‘mni tashkil etadi. Mazkur loyihalar to‘liq
quvvatgatushirilsa, yiliga 488 million dollarlik import o‘rnini bosuvchi mahsulot
ishlab chiqarilishi mumkin.
Shuningdek, respublikamizning o‘tgan yilgi yanvar-avgust oylaridagi tashqi
savdo aylanmasi jami 487,8 million dollarni tashkil etib, 101,8 million dollarlik
ijobiy saldoga erishildi.
Prezident farmoni asosida Nukus shahrida 165 gektar yer maydonida
“Nukus erkin iqtisodiy zonasi” tashkil etildi. Ushbu hududda xorijiy investorlar
tomonidan 22 million dollarlik loyihalarni amalga oshirish ishlari boshlab
yuborildi. Loyihaning ishga tushirilishi natijasida yaqin yillarda import o‘rnini
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish ko‘lami yanada ortadi.
Mahalliylashtirish hamda sanoatda kooperatsiya aloqalarini kengaytirish
masalalari bo‘yicha respublikada tuzilgan ishchi guruh a’zolari shahar va
tumanlarda bo‘lib, bu borada olib borilayotgan ishlar bilan yaqindan tanishdi
hamda o‘zlarining amaliy yordamlarini ko‘rsatmoqda. Ular tomonidan bildirilgan
takliflardan tegishli xulosa chiqargan holda ishlab chiqarishni mahalliylashtirish,
33

importni optimallashtirish hamda kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, joriy yilga
mo‘ljallangan eksport prognozining ijrosini ta’minlash bo‘yicha vazifalar
belgilandi
Prezidenti boshchiligida 2019 yil 17 sentabr kuni bo‘lib o‘tgan
videoselektor yig‘ilishi ham aynan sanoatni jadal rivojlantirish, mahalliylashtirish
darajasini oshirish va ko‘lamini kengaytirish masalalariga bag‘ishlandi, taalluqli
topshiriqlarning ijrosi tahlil qilinib, tarmoqlar va yirik korxonalarda ishlab
chiqarishni mahalliylashtirish hamda sanoat kooperatsiyasini kengaytirish bo‘yicha
olib borilayotgan ishlar qoniqarsizligi e’tirof etilgan edi.
Tayyor yer maydonlari, binolar va infratuzilmaga ega bo‘lgan kichik
sanoat zonalari bu borada katta imkoniyatga ega bo‘lsa-da, faoliyat yuritayotgan
156 nafar kichik sanoat zonalardagi loyihalarning atigi 13 foizi
mahalliylashtirilgan mahsulot ishlab chiqarishga qaratilganligi, 80 ta shahar va
tumanda esa birorta ham mazkur turdagi hudud tashkil qilinmaganligi prezident
tomonidan tanqid qilingan.
Respublikada import qilinayotgan texnologik uskunalardan samarasiz foydalanish
holatlari mavjud, bunga esa yer ajratish, qurilishga ruxsat berish, kommunikatsiya
tarmoqlariga ulanish kabi masalalar to‘siq bo‘lmoqda.
Ishlab chiqarishni mahalliylashtirish orqali importni kamaytirish natijasida
iqtisodiy samaradorlikka erishish imkoniyatlari mavjud ekan, buning uchun:
 Respublikada sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish bo‘yicha yagona tizim yaratish;
 tarmoq va hududlarda ishlab chiqarishni mahalliylashtirish
jarayonlarini yanada jadallashtirish;
 mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘liq va samarali foydalanish
orqali butlovchi buyumlar, ehtiyot qismlar va materiallarni ishlab chiqarishni
o‘zlashtirish;
 sanoatda kooperatsiya aloqalarini kengaytirish va import hajmini
optimallashtirishga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.
34

Xulosa
2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasi sanoat-innovatsion
rivojlanish strategiyasida ko‘zda tutilganidek, faol davlat siyosatining
ishbilarmonlik hamkorligini rivojlantirish bo‘yicha tashabbuslar quyidagi
yo‘nalishlar bo‘yicha bevosita tadbirkorlar bilan ishbilarmonlik aloqalarini
mustahkamlashga yo‘naltirilishi mumkin: xaridorlarning ixtisoslashgan toifalari
yangi bozor “nisha”larini shakllantiradi va mahsulot standarti bo‘yicha axborot
manbasi hisoblanadi; asbob-uskunalar ta’minotchilari u bilan birga ishlab chiqarish
tajribasini ham uzatadilar; resurslar ta’minotchisi ishlab chiqarishning yangi usul
va g‘oyalarining paydo bo‘lishiga xizmat qiladi, raqobatchilar esa yangi
g‘oyalarning boy manbasini taqdim etadilar. Bunda davlat rivojlanish institutlari
orqali texnologik va iqtisodiy qo‘shilgan qiymat zanjirini ketma-ketlikda
rivojlantirgan holda raqobatbardosh mahsulot yaratuvchi to‘laqonli ishlab
chiqarish tizimini yaratishga yo‘naltirilgan loyihalarda ishtirok etishi lozim. Bu
raqobatbardosh mahsulotning barcha ko‘rsatkichlariga javob beruvchi yakuniy
mahsulotga ishlaydigan ko‘p tarmoqli korxonalar yaratishga imkon beradi.
Mamlakatning innovatsion siyosati va infratuzilmasi 2017-2021 yillarda
O‘zbekiston Respublikasi milliy innovatsion tizimini shakllantirish va
rivojlantirish dasturi asosida takomillashtirilmoqda. Milliy innovatsion
tizimning rivojlanishi ikkita asosiy yo‘nalishni ko‘zda tutadi -innovatsion
infratuzilmani yaratish va rivojlantirish hamda innovatsion faoliyat sub’ektlari
o‘rtasida samarali munosabatlar tizimini yaratish.
Mamlakatda sanoat-innovatsion siyosatni amalga oshirish uchun potensial
raqobatbardosh, jumladan, eksportga yo‘naltirilgan, qo‘shilgan qiymat iqtisodiy
zanjirini yaratuvchi ishlab chiqarish turlarini aniqlash maqsadida jahon
bozorlarining rivojlanish tendensiyalari va tadbirkorlarning tashabbuslarini hisobga
olgan holda vaqti-vaqti bilan iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanish zarur.
35

Shu bilan bir paytda Respublikada tarmoq qo‘shilgan qiymat markazlarida
o‘z o‘rnini topishni nazarda tutgan holda jahon bozori va mintaqaviy bozorlarni
tadqiq etishni kuchaytirish zarur.
Jahon tajribalarining ko‘rsatishicha, yangi ishlab chiqarish- texnologik
tizimni shakllantirishda asos solishga ulgurgan mamlakatlar kapital qo‘llashning
an’anaviy sohalaridan chiqib ketayotgan kapitalni tortish markazlariga aylanadi.
Bu qatorga hozirgi kunda iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlar (AQSH,
Angliya, G‘arbiy yevropa mamlakatlari, YAponiya va boshqa ayrim mamlakatlar)
kiradi.
Shu sababli maqsadli investitsion va ilmiy-texnik dasturlarni amalga oshirish,
investitsion faollikni tartibga solish va innovatsion faollikni rag‘batlantirish
O‘zbekiston Respublikasi sanoat-innovatsion rivojlanish strategiyasining eng
muhim vazifalaridan biriga aylanadi. Bu esa, o‘z navbatida, sanoat-innovatsion
rivojlanishning amaldagi davlat boshqaruv tizimini qayta ko‘rib chiqish va ma’lum
ma’noda qayta qurishni talab qiladi. Ushbu vazifani hal etishning samarali bo‘lishi
uchun amaldagi davlat rivojlanish institutlarining yangi tuzilmalari, xususan
O‘zbekiston investitsion fondi, O‘zbekiston rivojlanish Banki, innovatsion fondni
tashkil qilish lozim. Bu rivojlanish institutlari barqaror faoliyat ko‘rsatishi
detsentralizatsiyalash, ixtisoslashuv va raqobat tamoyillariga asoslangan yagona
tizimni shakllantirishi lozim.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida» gi №PF-4947 sonli
Farmoni. //Xalq so’zi. 2017 yil 8 fevral.
2. Sh. M.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak . Tashkent :
O‘zbekiston, 2017 y.,104 b.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi.//Xalq so‘zi, 23 dekabr, 2017 yil
4. Tirole, Jean (Tir) The Theory of Industrial Organization. MIT Press, 1992.
5. Church J., and R.Ware. (CW) Industrial Organization. A Strategic Approach.
Irwin. 2000.
6. Ortiqov A. Sanoat iqtisodiyoti. Darslik.- T.:”Sano-standart”, 2014.-304 b.
7. Baykov, N. Ishlab chiqarishni boshqarishni tashkil etish va samaradorligi / N.
Baikov, F. Rusinov. - M .: Moskva ishchisi, 1973 yil.
8. Berg, A.I. Kibernetika - optimal boshqarish fani / A.I.Berg. - M.: Energiya, 1964.
9. Bobrov, O.M. Ijtimoiy ishlab chiqarishni boshqarish funktsiyalari tasniflarini
takomillashtirishning ayrim masalalari / Ishlab chiqarish samaradorligining
iqtisodiy muammolari. - Kiev: KINH, 1975. - No 12.
10. Glazyev, S.Yu. Texnik taraqqiyotning iqtisodiy nazariyasi S.Yu.Glaziev.- M.:
Nauka, 1990 y.
11. Kamenitser, S.E. Sanoat ishlab chiqarishini boshqarish asoslari / SE Kamenitser. -
M.: Fikr, 1971 yil.
12. Rossiya Federatsiyasining 2001-2005 yillardagi davlat siyosati kontseptsiyasi //
Innovatsiyalar. 2000.- № 3-4.
13. Ober - Krie, J. Korxonani boshqarish / Per. frantsuz tilidan Moskva: taraqqiyot,
14. Petrova, A.S. Sanoat ishlab chiqarishini boshqarishni tashkil etish asoslari / A.S.
Petrova. - M.: Iqtisodiyot, 1969 yil.
37

Sanoat siyosatini boshqarish tamoyillari

Kirish. 2

I bob. Sanoat - milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘i. 4

1.1.Sanoatning milliy iqtisodiyot rivojidagi roli va o‘rni. 4

1.2.Sanoat korxonalarini ta’sis etish va davlat tomonidan ro‘yxatga olinishi 10

1.3. Sanoat korxonalarini tugatish va qayta tashkil qilish. 18

II Bob. Sanoat siyosatida zamonaviy boshqaruv tizimi 22

2.1. Boshqarishning asosiy tamoyillari va usullari 22

2.2.Sanoat korxonalarida innovatsion boshqaruv usullari 25

2.3.O‘zbekiston respublikasida sanoat siyosati: ishlab chiqarishni mahalliylashtirish importni kamaytirish omili sifatida. 27

Foydalanilgan adabiyotlar 35

Купить