Sanoatda reniy ishlab chiqarishga bo‘lgan talab va mahsulotga qo ‘yiladigan talablar - Metallurgiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	100000UZS
Hajmi	3.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Iyul 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Metallurgiya

Sotuvchi

Javohirbek igamberdiyev

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2024

13 Sotish

Sanoatda reniy ishlab chiqarishga bo‘lgan talab va mahsulotga qo ‘yiladigan talablar

Sotib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI
KIMYOVIY TEXNOLOGIYASI FAKULTETI
«SILIKAT MATERIALLAR VA NODIR VA KAMYOB METALLAR
TEXNOLOGIYASI» kafedrasi
HISOB –IZOH YOZUVI
Bitiruv ishi mavzusi:
Kafedra mudiri _______________________
Rahbar __________________
Maslahatchilar:
Texnologik qism __________________
Iqtisodiyot bо‘limi __________________
Avtomatlashtirish __________________
Xayot faoliyati xavfsizligi __________________
Atrof-muxit muxofazasi __________________
Bitiruv ishini bajaruvchi __________________

Toshkent – 2024 YIL
1

О ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMYO- TEXNOLOGIYA INSTITUTI
«SILIKAT MATERIALLAR , VA NODIR KAMYOB METALLAR
TEXNOLOGIYASI » kafedrasi
«TASDIQLAYMAN»
Kafedramudiri
MALAKAVIY BITIRUV ISHI BО‘YICHA TOPSHIRIQ
Talaba _________________________________________________________
Bitiruv ishining mavzusi:
______________________yilda kafedraning – sonli majlisida ma’qullangan.
Bitiruv ishini topshirish muddati ________________________________________
Bitiruv ishini bajarishga doir boshlang‘ich
ma’lumotlar ____________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________
Xisoblash – tushuntirish yozuvlarining tarkibi (ishlab chiqiladigan masalalar
rо‘yxati) 1. Kirish. 2. Loyixani texnik – iqtisodiy asoslash. ___________________
2.____________________________________________________________
3.____________________________________________________________
4.____________________________________________________________
5.____________________________________________________________
6.____________________________________________________________
7.____________________________________________________________
8.____________________________________________________________
9.____________________________________________________________
10.____________________________________________________________
11.____________________________________________________________
12.____________________________________________________________
13.____________________________________________________________
Chizma ishlar rо‘yxati (chizmalar nomini aniq kо‘rsatiladi)___________________
___________________________________________________________
2

Bitiruv ishi bo‘yicha maslaxatchilar
№
Bо‘limlar nomi Maslaxatchi
(F.I.O.) Topshiriq
berildi
(imzo sana) Topshiriq
bajarildi
(imzo sana)
1. Texnologik qism
2. Iq tisodiy qism
3. Avtomatlashtirish
4. Xayot faoliyati
xavfsizligi
5. Atrof-muxit
muxofazasi
Bitiruv ishini bajarish rejasi
№
Bitiruv ishi bos q ichlarining nomi Bajarish
muddati
(sana) Tekshiruvdan о‘ tganlik
belgisi
1-2 Kirish.Loyihani texnik – iqtisodiy asoslash.
3 Ishlab chiqarilayotgan maxsulotga qо‘yiladigan
texnik talablar.
4 Ishlab chiqarishdagi fizik-kimyoviy
jarayonlarnining nazariy asoslari.
5-6 Xom ashyo materiallar ta’rifi va ularga
qо‘yiladigan talablar. Moddiy balans h isobi.
7-8 Ishlab chiqarish usulini tanlash. Ishlab
chiqarishning texnologik tizimini tanlash va
uning bayoni.
9 Texnologik jixozlarni tanlash, ularning texnik
ta’rifi va h isobi.
10 Xayot faoliyati xavfsizligi
11 Atrof-muxit muxofazasi
12 Avtomatlashtirish qismi.
13 Iqtisodiy qism.
14 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.
Bitiruv ishi ra h bari ___________________________ ____ ____ __
(famil i yasi, ismi, sharifi) (sana)
Topshiriqni bajarishga oldim ________ ___________ ___ __________
( famil i yasi, ismi, sharifi) (sana)
Topshiriq berilgan sana ____ ____________ yil .
3

MUNDARIJA
Kirish. Loyihаni texnik – iqtisodiy аsoslаsh .........................................................5
1.BOB- Sanoatda reniy ishlab chiqarishga bo‘lgan talab va mahsulotga
qo ‘yiladigan talablar
1.1 Ishlаb chi qаrilаyotgаn mаxsulotgа qо ‘ yilаdigаn texnik tаlаblаr ..............11
1.1.1 Reniy metаllini ichki vа jаhon bozoridаgi iste’moli tаhlili...........................14
1.1.2. Ishlаb chiqаrishdа tаyyor mаxsulotgа qo‘yilаdigаn tаlаblаr.........................16
1.2 Ishlаb chiqаrishdаgi fizik-kimyoviy jаrаyonlаrnining nаzаriy аsoslаri ....17
1.2.1 Reniy i shlаb chiqаrishdа sodir bo‘ lаdigаn fizik - kimyoviy jаrаyonlаri .......18
2.BOB – Reniy ishlаb chiqаrish usulini tаnlаsh vа tаhlil qilish
2.1 Xom аshyo mаteriаllаr tа’rifi vа ulаrgа qо’yilаdigаn tаlаblаr. Moddiy
bаlаns hisobi ...........................................................................................................18
2.1.1 Reniy ishlаb chiqаrish uchun xomаshyoning xususiyаtlаri............................20
2.1.2 Moddiy bаlаns hisobi.....................................................................................22
2.2 Ishlаb chiqаrish usulini tаnlаsh. Ishlаb chi qаrishning texnologik
bаyoni………………………………………………………………………… … . 26
2.2.1 Reniy ishlаb chi qаrishning texnologik tizimini tаnlаsh ...............................28
2.2.2 Ishlаb chiqаrishning texnologik tаsnifi..........................................................29
3.BOB –Reniy ishlаb chiqаrish uchun аsosi y uskunаlаrni hisoblаsh
3.1 Texnologik jixozlаrni tаnlаsh, ulаrning texnik tа’rifi vа hisobi .................39
3.1. 1 Sorbsionniy kalonna ning texnik tа’rifi .........................................................39
3.1.2 Vodorod pechining texnik tа’rifi ...................................................................42
4. Atrof –muhit muhofazasi..................................................................................48
5. Hаyot fаoliyаt xаfsizligi.....................................................................................55
6. Аvtomаtlаshtirish qism.....................................................................................69
7. Iqtisodiy qism.....................................................................................................80
Xulosа....................................................................................................................93
Foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаti.......................................................................94
4

Kirish. Loyihаni texnik – iqtisodiy аsoslаsh
Mamlakatimizning iqtisodiy salohiyati ishlab chiqarish unumdorligining
rivojlanishi, bugungi demokratik davlatimizda kelajak avlodlar uchun ko‘pgina
hollarda mineral xomashyolarni qazib olish va ularni qayta ishlash
ko‘rsatkichlariga bog‘liq. Foydali qazilmalar, asosan, organik va noorganik tabiiy
minerallar bo‘lib, hozirgi rivojlangan texnologiyalar yordamida tabiiy va qayta
ishlangan holda xalq xo‘jaligida yuqori samara bilan foydalanish mumkin bo‘lgan
mahsulotga aylandi.Foydali qazilmalar manbasi konlardir, ya’ni yerning geologik
ta’siri natijasida foydali qazilmalarning bir joyga to‘planishi hisoblanadi. Foydali
qazilmalar qattiq, suyuq va gazsimon holda bo‘ladi. Foydali qazilmalarning
turlariga qarab ularni quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin:
1. Metalli foydali qazilmalar – qora va rangli metallar olish uchun
xomashyo.
2. Nometall foydali qazilmalar – qurilish, keramika va boshqa mahsulot
olish uchun xomashyo.
3. Tabiiy yoki qayta ishlangan holdagi yoqilg‘i yoki kimyoviy sanoat uchun
xomashyo hisoblangan yoqilg‘i qazilmalari.
Foydali qazilmalar xalq xo‘jaligining asosi hisoblanadi, biror bir tarmoq
yo‘qki, foydali qazilmalar yoki ularning qayta ishlangan mahsulotlari ishlatilmasa.
O‘zbekiston konlarining foydali qazilmalarga nihoyatda boyligi, bir necha o‘n
million tonna qazib oladigan va qayta ishlaydigan yuqori texnik iqtisodiy
ko‘rsatkichli yirik mexanizatsiyalashtirilgan boyitish va metallurgiya korxonalari
qurish imkonini beradi. Konchilik sanoati hozirgi zamon texnika darajasida metall
yoki mineral mahsulot olish imkonini beradigan qattiq xomashyoni beradi va qayta
ishlaydi. Foydali qazilma konlarini qayta ishlashda yer ostidan qazib olishni
ko‘paytirish va ulardan kompleks foydalanish asosiy shartlardan biri hisoblanadi.
Yangi konlarini izlab topish va sanoat miqiyosida o‘zlashtirish uchun ko‘p mablag‘
va mehnat sarflanishi – xalq xo‘jaligi tarmoqlarida ruda tarkibiga kirgan deyarli
barcha mineral komponentlariga bo‘lgan talabning oshishi, chiqindisiz qayta
ishlash texnologiyasini yaratish va ishlab chiqarish chiqindilari bilan atrof-muhitni
ifloslantirmaslik. Shu sabablarga ko‘ra, konlardan sanoat miqiyosida foydalanish
5

imkoni nafaqat uning qiymati va foydali qazilma miqdori, uning zaxirasi,
geografik joylashishi, qazib olish va transportirovka qilish shartlari, boshqa
iqtisodiy va siyosiy omillarga, balki qazib olinayotgan rudani yuqori samara bilan
qayta ishlash texnologiyasi mavjudligiga ham bog‘liq. Rudalar – metall va uning
birikmalaridan tashkil topgan mineral bo‘lib, tabiiy kimyoviy birikmalar
hisoblanadi. Ruda tarkibidagi minerallar, qimmatbaho komponentlar va puch tog‘
jinslaridan iborat bo‘ladi. Bunday minerallarga misli (xalkozin, xalkopirit), ruxli
(sfalerit, smitsonit), qo‘rg‘oshinli (galenit, serussit) va hokazolar kiradi. Puch tog‘
jinslariga tarkibida ajratib olinadigan va qimmatli metall bo‘lmagan jinslar kiradi.
Bunday minerallarga kvars, karbonatlar, silikatlar va hokazolar kiradi. Bu yerda
foydali mineral, zararli yoki foydali qo‘shimcha, puch tog‘ jinslari
tushunchalarining nisbiyligini ta’kidlab o‘tish lozim.
Bitiruv malakaviy ishini dolzarbligi . Xozirgi kunda Ammoniy perenat
(yarim tayyor maxsuloy) jaxon bozorida xaridori ko‘p bo‘lganligi sababli va qayta
ishlash texnologiyasi sodda va kam sarf bo‘lganligi sababli Ammoniy perenat xom
ashyosi ishlab chiqarish butun jaxonda dolzarb masala xisoblanadi. Sababi
ammoniy perenat ishlab chiqarish reniy texnologiyasidan ko‘ra kam sarf
xarajatdan tashqari tarkibida 69 % reniy bo‘lgan ammoniy perenat ishlab
chiqarishda Molibden shlaklarini qayta ishlash uchun kuydirish va sorbsiya
texnologiyasi bilan olingan molibdenni sorbsiyadan so‘ng eritmalardan ammoniy
perrenat ishlab chiqarish bo‘yicha. “Olmaliq KMK“ AJ mis eritish zavodining
nodir metallar ishlab chiqarish sexi laboratoriyasida olib boriladi.Asosiy apparat
sxemasining bosqichma-bosqich tavsifi berilgan. texnologik jarayonning rejim
parametrlari va moddiy balans hisoblanadi. Taklif etilayotgan yangi pyrolit A-170
sorbentida sulfat kislota eritmalaridan ammoniy perenat sorbsiyalash
operatsiyasini o‘z ichiga oladi. ammiak eritmasi bilan desorbsiya, ammoniy
perrenatning bug‘lanishi, so‘ngra yuqori tozalikdagi ammoniy perenatni vadarod
yordamida qaytarib reniy ishlab chiqarish.
Bitiruv malakaviy ishini maqsad va vazif asi. Bizdadgi mavjud dalillar
tahliliga ko ra, mis-molibden ishlab chiqarish eritmalari tarkibidan reniy ajratibʼ
olishda bir qancha muammolari bor, shu sababli biz kimyoviy usulda reniy ishlab
6

chiqarishni takomillashtirish bo yicha, hamda yangi, yuqori samarali kimyoviyʼ
usullarni qo llab yangi texnologiya yaratish, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish
ʼ
maqsadga muvofik, deb hisobladik. Molibden-mis ajratib olish sexida xosil
bo lgan texnologik eritma chiqindilaridan reniy ajratib olishning texnik loyixasini
ʼ
yaratish, hamda qurilmalar bilan jixozlash sof xolida reniy tozalash diplom
ishining asosiy maqsadi hisoblanadi. Bunday tadqiqotlar quyidagi vazifalarni
amalga oshirishga qaratilgan:
- Mis-molibden ishlab chiqarishdan chiqqan qoldiq eritmalari tarkibidan
reniy ajratib olish bilan uning tan narxini pasaytirish;
- Kimyoviy reaktivlar sarfini kamaytirish, ularning me yoriy miqdorini
ʼ
ishlab chiqish hamda reaktorlar ishlashi va metallni kimyoviy usulda ishlab
chiqarishni jadallashtirish.
Shu paytgacha mis-molibden ishlab chiqarish texnologiyasida oltin va
kumush ajratib olishda xosil bo lgan eritmalar tarkibidagi ammoniy perenat
ʼ
chiqindi tarkibida suyuq eritma orqali tashlanib yuborilayotgan bo lib, ularning
ʼ
tarkibidan Reniy ajratib olish usullarini tadqiq qilish, xususan kimyoviy usulda sof
xolida yiliga 100 kg reniy ajratib olish texnologiyasini yaratishdan iboratdir.
Mavzuning dolzarbligi . Zaxiralarning kamayishi, xom ashyo sifatining
pasayishi, nodir metallarga bo‘lgan talab va takliflarning nomutanosib kelishi
natijasida, sanoatga ishlab chiqarishni samarali usullarini joriy qilish,
texnologiyani unumli usullarini tanlash choralarini o‘rtaga qo‘ymoqda.
Reniy metalliga sanoat talabi yildan yilga oshib bormoqda texnologik
yechimini topgan ishlab chiqarish loyihalari bu talabni qondira olishi va kam vaqt
va moddiy mablag‘ sarflagan holda ko‘zlangan maqsadga erishish imkonini yaratib
beradi. Reniy metallini molibden-mis ikkilamchi xomashyolaridan ajratib olish
sehini loyihalash bizga molibden ajratib olish jarayonidagi chiqindi hisoblanadigan
kek tarkibidan reniyni ajratib olishga qaratilgan. Buning dolzarbligi shundaki
1 tonna kek tarkibida 3 kg atrofida reniy metalli boladi bu bziga tonnasiga
37 mln. 600 ming mahsulot ishlab chiqarishga imkon beradi.
Loyiha bizga reniy ishlab chiqarish texnologiyasiga yangiliklar kiritish
takomillashtirish imkonini beradi.
7

Muammoni bilish darajasi.
Ishning maqsadlari:
1) Sorbsiya usulida chiqindilardan sanoatga foydali bo‘lgan reniy metallini
ajratash
2) Sorbsiya jarayoni xarakteristikasini o‘rganish;
3) Molibden-mis keklari tarkibini o’rganish va tahlil qilish
4) Qayta ishlashning asosiy texnologik sxemasini ishlab chiqish
o‘rganilayotgan texnologiya: potentsial xavfli va zararli omillar qachon ta’sir
o‘tkazishini aniqlash
6) Tahlil qilish
Mineralogik va fazoviy tahlilni bilish, metallurgik qayta ishlaganda
xomashyo tarkibidagi barcha komponentlarining qandayligini oldindan aytish
to‘g‘ri ratsional texnologiyani tanlash va boyitish jarayonlaridagi amallarni to‘g‘ri
bajarish imkonini beradi.
Rangli metallurgiya — metallurgiya sanoatining yetakchi tarmogi. Ruda
konlarini qazish, rudalarni boyitish, rangli, nodir va qimmatbaho metallarni hamda
qayta ishlash, ularning qotishmalarini tayyorlash bilan shug ullanadi. Rangliʻ
metallurgiyada prokat, presslangan buyumlar, qattiq qotishmalar, metalli kukunlar,
rangli, nodir va qimmatbaho metallarning turli xil tuz hamda birikmalari,
shuningdek, kimyoviy o g itlar, qurilish materiallari kabi yo ldosh mahsulotlar
ʻ ʻ ʻ
tayyorlanadi. Pirometallurgik mahsulotlar mahsulotlari xalq xo jaligining hamma
ʻ
sohalarida qo llaniladi. Boshqa foydali qazilmalarga Karaganda rudalarda rangli va
ʻ
nodir metallar miqdori juda kam bo ladi. 1 t rangli metall olish uchun 100 t dan to
ʻ
o n minglab t gacha ruda qazib olinadi va kayta ishlanadi. Rudalarning 65% dan
ʻ
ko prog i ancha tejamkor usul — ochiq usulda qazib olinadi. Ruda xom ashyosida
ʻ ʻ
asosiy elementlar — alyuminiy, mis, qo rg oshin, rux, nikel, qalay, volfram,
ʻ ʻ
molibden bilan birga yo ldosh elementlar — oltin, kumush, platina metallari,
ʻ
kobalt, mishyak, reniy, indiy, rubidiy, galliy, selen, tellur va b., ba zan qimmati
ʼ
jihatdan «asosiy» metallardan ustunroq bo lgan metallar xam uchraydi. Boyitish
ʻ
fkalarida jami rudalarning 90% dan ko prog i samarali flotoreagentlarni qo llagan
ʻ ʻ ʻ
holda flotatsiya usulida boyitiladi.
8

O zbekistonda mahalliy mineral xom ashyo resurelari negizida yigirmanchiʻ
asrning ning 30-yillaridan rivojlandi. Respublikada rangli, nodir va qimmatbaho
metallar (oltin, mis, qo rg oshin, rux, volfram, molibden, simob va b.) konlari,
ʻ ʻ
Qoramozor misqo rg oshinrux koni, Obirahmat, Burchmulla, Oqtuz, Takob,
ʻ ʻ
Ingichka, Qo ytosh, Langar rangli metallar, Chodak, Zarmitan, Marjonbuloq,
ʻ
Kauldi, Ko kpatos, Qizilolmalisoy oltin, Qo rg oshinkon, Oltintopgan
ʻ ʻ ʻ
qo rg oshinrux, Qalmoqqir mis konlari va b. topilib, ular sanoat miqiyosida
ʻ ʻ
o zlashtirilishi bilan respublikada Rangli metallurgiya shakllandi. Respublika rang
ʻ
metallar i. ch. bo yicha jahonda yetakchi o rinlarga chiqdi. O zbekiston jahon
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlari orasida oltin zaxiralari bo yicha 5, oltin qazib olish bo yicha
ʻ ʻ
7 o rinda turadi (Oltin sanoati). Mis, qo rg oshin — rux cho‘yan asosan,
ʻ ʻ ʻ
Ohangaron — Olmaliq konsanoat hududida Qo rg oshin kon Oltintopgan
ʻ ʻ
polimetall konlari, Qalmoqqir mis konlari negizida shakllandi. Tarmoqning
yetakchi korxonasi tugal metallurgiya sikliga ega bo lgan Olmaliq konmetallurgiya
ʻ
kombinatidir. Volfram va molibden metallurgiyasining yirik korxonasi Chirchiq
shahridagi O zbekiston qattiq qotishmalar va o tga chidamli metallar kombinati
ʻ ʻ
bo lib, kombinat Ingichka volfram (1943-yil Samarqand viloyati) va Qo ytosh
ʻ ʻ
volframmolibden (1937-yil Jizzax viloyati) konlari rudalari hamda mis rudalaridan
ajratib olinadigan molibden negizida ishlaydi. Kimyoviy texnologiyada birinchi
molibden quymasi 1956-yilda olingan, 1957-yildan qattiq qotishmalar ishlab
chiqarila boshladi. Kimyoviy texnologiya mahsulotlari (100 turdan ortiq)
elektrotexnika, po lat eritish, kon burg ilash sohalarida keng qo llaniladi. 1996-
ʻ ʻ ʻ
yillardan respublika ehtiyojlarini tula qoplaydigan elektr lampochkalari quvvatlari
ishga tushirildi.
60-yillardan rangli metallarning ikkilamchi quymalarini olish uchun qurilgan
quvvatlar Toshkent sh. da ishlamoqda. Korxonada alyuminiy parchalari qaytadan
eritilib, xalq xo jaligiga yetkazib beriladi. 1990-yillardan O zbekiston
ʻ ʻ
metallurgiyasida kamyob yer elementlari metallurgiyasi shakllanmoqda.
Kamyober metallarining alyuminiy va magniy bilan qotishmalari — yengil
qotishmalar, magniy bilan qotishmalari — o tga chidamli qotishmalar turli sanoat
ʻ
9

tarmoklarida keng qo llaniladi. Respublikada zamonaviy ilgor texnologiyani joriyʻ
etilishi natijasida kukunlar metallurgiyasi ham rivojlanmokda.
Metallurgiya va foydali qazilmalarni qazib olish hamda qayta ishlash sanoati
uchun malakali mutaxassislar Toshkent texnika universtetida, 1995-yillarda tashkil
etilgan Navoiy konchilik institutida hamda Toshkent kimyo texnologiya institutida
tayyorlanadi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlarda Rangli
metallurgiya monopollashgan sanoat tarmog i hisoblanadi. Rangli metallar
ʻ
bo yicha AQSH va Yaponiya oldingi o rinlarni egallaydi (Metallurgiya, «Olmaliq
ʻ ʻ
konmetallurgiya kombinati» aksiyadorlik jamiyati, Navoiy konmetallurgiya
kombinati).
Reniy o‘zining noyob xususiyatlari tufayli keng qo‘llanilgan zamonaviy fan
va texnikaning turli sohalarida strategik metallar. Hozirgi kunda reniyning asosiy
iste'molchilari vaqt bor aerokosmik, neftni qayta ishlash, va shuningdek, aniq
asbobsozlik. Shu bilan birga, reniy eng kamlardan biridir yer qobig‘ida keng
tarqalgan elementlar va bundan tashqari, u hosil bo‘lmaydi o‘z konlari. Qayta
ishlash jarayonida uni bir vaqtning o‘zida chiqarib oling ruda xom ashyosining
ayrim turlari. Eng boy xom ashyo manbai reniyalar bor molibdenitlar. Qayta
ishlashning an'anaviy usuli molibdenit kontsentratlari ularning oksidlovchi
yonishiga asoslangan
Loyihalashni texnik-iqtisodiy asoslash
Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgartirishlarni davom ettirish, sanoatni
modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, rangli va nodir metallarning g‘oyat boy
mineral-xomashyo resurslarini yanada chuqur qayta ishlash, shu maqsadda xorijiy
investitsiyalarni keng jalb etish asosida tashqi bozorlarda talab qilinadigan yuqori
qo‘shilgan qiymatli tayyormahsulotlar ishlab chiqarish va eksport qilish hajmlari
hamda turlarini kengaytirish maqsadida.
Yurtimizda xozirda rangli metallurgiya sohasiga aloxida e’tibor berilmoqda.
Bu esa o‘z navbatida reniy metaliga bo‘lgan talab o‘sishini taminlamoqda.
O‘zimizda yetarli darajada xom ashyo bazasi mavjud. Yurtimizda reniy metalini
olish bo‘yicha bir qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
10

Mineral xom ashyoning sifatiga qarab rudalar boy (yuqori navli), oddiy
(o‘rtacha sifatli) va kambag‘al (past navli) rudalarga bo‘linadi.
Texnik-iqtisodiy asoslashda quyidagi masalalar ko‘rib chiqiladi:
- Loyihalanayotgan sexning ishlab chiqarish unumdorligini tanlashni
asoslash;
- Loyihalanayotgan sexning boshqa sanoat tarmoqlariga ta‘siri;
- Kapital mablag‘lar hajmi va mahsulot tannarxi haqida mulohazalar;
- Kutilayotgan texnik-iqtisodiy ko‘rsatgichlarni mamlakatimiz va chet el
fabrikalari ko‘rsatgichlari bilan taqqoslash va boshqalar ko‘rib chiqiladi.
1.BOB- Sanoatda reniy ishlab chiqarishga bo‘lgan talab va mahsulotga
qo ‘yiladigan talablar
1.1.1 Reniy metаllini ichki vа jаhon bozoridаgi iste’moli tаhlili
Hozirgi vaqtda reniy texnologiyaning ko‘plab sohalarida keng qo‘llaniladi,
reniyning yuqori narxi tufayli uni ishlatish biroz cheklangan. U asosan katalizator
sifatida va boshqa o‘tga chidamli metallar bilan qotishmalar shaklida qo‘llaniladi.
Katalizatorlar. Kimyo va neft sanoatida katalizatorlarning asosiy qismi
sifatida reniy va boshqa metallar ishlatilgan. Gaz pardasiga reniy qo‘shilsa, u mis,
kobalt, nikel, molibden va vapadne katalizatorlarining oksidlanish ta'sirini
kuchaytiradi. Reniy neftni krekinglash jarayonida katalizator tarkibiga kiradi,
platina o‘rnini bosadi, bu esa zavodning unumdorligini oshirish va katalizator
xarajatlarini kamaytirish bilan birga ancha yuqori oktanli benzin ishlab chiqarish
imkonini beradi, chunki reniydan foydalanganda vaqt xizmat muddatini oshiradi.
katalizatorni 5-6 marta oshiradi. Reniy koks va gazlar bilan reaksiyaga
kirishmasligi sababli yuqori haroratda gidrokreking reaksiyasi natijasida hosil
bo lgan katalizatorning ishlash muddati reniy bilan ortadi, platina katalizatori esaʻ
tezda ishdan chiqadi (kokslar). Platina reniy katalizatorlarida platina miqdori 0,3%
ga oshmaydi. Issiqlikka chidamli qotishmalar. Reniyning eng muhim
qo‘llanilishidan biri issiqlikka chidamli qotishmalarni ishlab chiqarishdir.
Aviatsiya va reaktiv texnikada so‘nggi paytlarda reniyning o‘tga chidamli nodir
metallar bilan qotishmasiga ayniqsa katta amaliy qiziqish paydo bo‘ldi. Shunday
qilib, konstruktiv materiallarning maxsus jismoniy xususiyatlariga ega W-Re va
11

Mo-Re qotishmalari qo‘llaniladi: Re-47% li quyma molibden-reniy qotishmasidan
choksiz sim va yupqa devorli qo‘pol sim va Re dan folga olish texnologiyasi ishlab
chiqilgan. Volfram va Re bilan molibden bilan qotishmalar 20 mkm. Kichik reniy
qo‘shilgan qotishmalar katta qiziqish uyg‘otadi: masalan, 1,5% Re bo‘lgan volfram
asosidagi qotishma elektr vakuum sanoatida keng qo‘llaniladi; 8% Vt va 2,5% Re
bilan tantal asosidagi qotishma - kosmik kemalarda, raketa nozullarida va
hokazolarda issiqlik qalqonlari uchun qotishma 25% Vt. 3% Cr, 2% Re, 1% Ti 1%
Zr va 0,4% C - uchun elektr stansiyalari uchun ehtiyot qismlar ishlab chiqarish
kosmik kemalar.
Reniy аsosidаgi qotishmаlаr yuqori isitish elementlаri, ekstruziyа аsboblаri,
shishа erituvchi pech elektrodlаri, purkаgich qoplаmаlаri, metаll ishlаydigаn
аsboblаr, kosmik kemаlаr qismlаri vа boshqаlаr uchun ishlаtilаdi. Ulаrning yаxshi
kuchi, mexаnik bаrqаrorligi vа yuqori egiluvchаnligi tufаyli.
Ushbu qаttiq moylаsh vositаsi odаtdа vаkuum vа hаr xil ultrа pаst hаrorаt vа
yuqori hаrorаtlаrdа ishlаtilishi mumkin, shuning uchun u gаz turbinаsi, tishli,
qolip, аerokosmik, аtom sаnoаti vа boshqа sohаlаrdа keng qo‘llаnilаdi.
Kаtаlizаtor. Reniy birikmаlаri eng ko‘p ishlаtilаdigаn kаtаlizаtorlаrdаn biri
bo‘lib, kimyo, neft, plаstmаssа, to‘qimаchilik vа boshqа sohаlаrdа keng
qo‘llаnilаdi.
Elektrovakuum qurilmalari uchun qotishmalar. Reniy yoki volfram va
molibdenning reniy bilan qotishmalari elektrovakuum qurilmalarining bir qator
muhim qismlarida qo‘llaniladi. Reniy volframga nisbatan yaxshiroq mustahkamlik
xususiyatlariga ega, qayta kristallangan holatda plastiklikni saqlaydi: namlik izlari
mavjud bo‘lganda, bug‘lanishga kamroq moyil bo‘ladi (vodorod-suv aylanishiga
qarshilik); reniy juda yuqori elektr qarshiligiga ega. Reniyning bu afzalliklari
lampalar va elektron qurilmalarning chidamliligi talab qilinganda, ayniqsa dinamik
yuklash sharoitida, masalan, aviatsiyada radar qurilmalari uchun vakuum quvurlari
uchun ishlatiladi. temir yo‘l transporti uchun, mikroto‘lqinli pechlar diapazoni va
boshqalar uchun cho‘g‘lanma filamentlari, radio trubkalari panjaralari, isitgichlar,
katollarning yadrolari 30% gacha reniy qo‘shilishi bilan volfram plitalaridan
tayyorlanadi.Ishlatilgan qotishmalar: VAR-5 (5% Re). BP-20 (20% Re):
12

shuningdek, murakkabroq tarkibdagi qotishmalar (40% Ni, 10% Re, 50% Fe) va
47% Re (MP47-VP) bilan molibden. Reniy, shuningdek, tushirish quvurlarida ham
qo‘llaniladi. Termojuftlarning elektrokontaktlari uchun qotishmalar. Va B elektr
kontaktlari sifatida atmosfera va tropik korroziya sharoitida ham ishlaydigan
volfram bilan reniyning moddiy qotishmasi sifatida muvaffaqiyatli qo‘llaniladi.
Qabul qilingan reniy kontaktlari ish sharoitida kontakt o‘tkazuvchanligining
doimiyligi (aniqroq yuqori harorat va aloqa yoylari) bilan farqlanadi. Hatto kema
magnitlarida ham reniy kontaktlaridan foydalanish to‘g‘risida juda samarali
ma'lumotlar mavjud.Yuqori haroratni (2600°Cgacha) o‘lchash uchun Mo va W
bilan Re qotishmalaridan tayyorlangan termojuftlar qo‘llaniladi.Hatto vakuumda
ham bu termojuftlar neytral yoki qaytaruvchi atmosferada, hatto yuqori nurlanish
sharoitida ham ishlay oladi. W-5% Re (BP-5) va W-20% Re (BP-20)
qotishmalaridan tayyorlangan termojuftlar hatto Rossiyada ham keng qo‘llaniladi.
Elektronlarning katta ish funktsiyasiga va yuqori erish nuqtasiga ega. Mass-
spektrometriyada termion va termion mitteronlar uchun material sifatida yuqori
tozalikdagi reniy (99,99%) ishlatiladi va asosiy nopoklik kaliydir (1x10%).
O‘lchovlarning aniqligini oshirish uchun foydalaniladi. Eng toza reniy metali,
chunki zararli fon bundan mustasno. Material sifatida Re va uning
qotishmalarining bardoshliligi va yuqori qattiqligi tufayli ular tarozilar uchun
ishlatiladi.
1.1.2. Ishlаb chiqаrishdа tаyyor mаxsulotgа qo‘yilаdigаn tаlаblаr
Tayyor mahsulotlarning xarakteristikalari
Molibden o‘rta shlakli o‘rta mahsulot bo‘lib, molibden mahsulotlarini (changlar,
qattiq qotishmalar, sirlangan boncuklar) olish uchun nodir metallar va qattiq
qotishmalar ishlab chiqarish uchun NPOga yuboriladi. 1.2 Ammoniy perrenat
GOST 31411 AP-00 markasi talablariga muvofiq ishlab chiqariladi. AP-0, AP-1
qoplarga qadoqlangan oq kristall kukun shaklida.
Reniy tutgan tayyor mahsulot kimyoviy tarkibi
1-jadval
Brend Re, Al, Fe, K, Ca, Si, Mg, Mn, Cu, Mo, Na, Ni, S,
13

% % % % % % % % % % % % %
AP-
00 69,3 0,0005 0,0005 0,001 0,001 0,0010
0,0002 0,0001 0,00005 0,0005 0,0005 0,0002 0,002
AP-0 69,1 0,0005 0,0005 0,005 0,001 0,001
0,0002 0,001 0,0001 0,0005 0,001 0,0002 0,002
AP-1 69,0 0,002 0,001 0,01 0,003 0,002
0,002 0,002 0,001 0,01 0,002 0,002 0,005
1.2.1 Reniy i shlаb chiqаrishdа sodir bo‘ lаdigаn fizik - kimyoviy jаrаyonlаri ,
reniyning fizik-kimyoviy xossalari
Reniyning mashhurligi uning eksperimental jismoniyligi bilan bog‘liq
xarakteristikalar, ular orasida issiqlikka chidamlilik, mustahkamlik, refrakterlik,
korroziyaga chidamlilik, payvandlash qobiliyati yuqori sur'atlar bilan ajralib turadi.
oksidlanishga qarshilik, plastisiya. Reniy tashqi ko‘rinishida po‘latga o‘xshaydi,
metall chidamli ko‘pgina kislotalarga, xususan gidroflorik va xloridlarga ta'sir
qilish. ammo u azotda eriydi. Reniy eng og‘ir elementlardan biri hisoblanadi va
paramagnitdir. Metall zichligi 21,03 s/sm 2
platina guruhidagi metallar uchun ushbu
parametrning qiymatlariga mos keladi. Metall refrakterligi bo‘yicha volframdan
keyin ikkinchi, zichligi bo‘yicha Os, Ir dan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. va Pt.
Feniy beshinchi-yettinchi guruhlarning o‘tga chidamli metallaridan yagona bo‘lib,
u kuchini yo‘qotmasdan isitish va sovutishning fazoviy ko‘p davrlaridan iborat olti
burchakli yopiq panjaraga ega.
Erish nuqtasi 3180°C, qaynash nuqtasi 5600°C dan yuqori.
- Oddiy haroratlarda reniy havoda barqaror: 300°C dan yuqori haroratda
Re
х O
у - hosil bo‘lishi bilan oksidlanish reaktsiyasi boshlanadi. kamida 600°C,
reaktsiya intensiv ravishda davom etadi.
- Havoda saqlanganda nozik reniy kukunlari namlanadi, bu esa gigroskopik
hosil bo‘lishi bilan izohlanadi reniy yarim oksidi.
- Reniy erish nuqtasiga qadar vodorod bilan reaksiyaga kirishmaydi ammo
kukunli reniy vodorodni yaxshiroq so‘radi.
- Azot bilan bevosita ta'sir o‘tkazmaydi.
- Reniy karbid hosil qilmaydi va bu uning boshqa o‘tga chidamli nodir
metallardan farqidir. qizdirilganda uglerod metallga tarqaladi va uning mexanik
xususiyatlarini yomonlashtiradi. - Reniy faqat qizdirilganda ftor va xlor bilan
reaksiyaga kirishadi, lekin amalda bor va yod bilan o‘zaro ta'sir qilmaydi.
14

- Oddiy haroratda ham reniy oltingugurt bilan yaxshi reaksiyaga kirishadi.
- xlorid va gidroflorik kislotalar reniy bilan o‘zaro ta'sir qilmaydi:
- Issiqlik o‘zaro ta'sir qilganda ham reniy sulfat kislota va reniy nitrat
kislota bilan yaxshi eriydi. gacha oksidlanadi
Kuchsiz reniy kislotasi HReO
4 , shuningdek vodorod peroksidda:
3Re + 7HNO
3 =3 HReO
4 + 7NO+2H
2 O
2Re + 7H O₂ ₂ = 2HReO
4 + 6H O ₂
- Reniy elementi eritilgan qalay, rux ta'siriga chidamli.

Jahon zahiralari
Amaliy nuqtai nazardan, sanoat miqyosida birlamchi reniy ishlab chiqarish
uchun eng muhim xom ashyo molibden va mis sulfid qotishmalaridan. Jahon
sanoatida keng miqyosida ishlab chiqarishning umumiy balansida birlamchi reniy
ishlab chiqarish taxminan 80% ni tashkil qiladi. Qolganlari ikkilamchi xom
ashyoga to‘g‘ri keladi.
R
eniy yer qobig‘ida eng kam tarqalgan elementlardan biridir, 7·10 -8
% ga teng.
Bundan tashqari, u hosil bo‘lmaydi o‘z konlarini qayta ishlash jarayonida bir
vaqtning o‘zida qazib olingan asosiy tarkibiy qismlar uchun ruda xom ashyosining
ayrim turlarida mavjud bo‘ladi. Asosiy reniyning xomashyo manbai mis-molibden
rudalari hisoblanadi. Ba'zi polimetalllar ham ma'lum ahamiyatga ega uran rudalari,
15

mis-nikel rudalari, neft slanetslari, shuningdek ikkilamchi xom ashyo manbalari
reniy o‘z ichiga olgan qotishmalarning chiqindilari va chiqindilardir katalizatorlar
shular jumlasidan. Mis-molibden rudalarini boyitishda sulfidlar ajratiladi mis va
molibden konsentratlari reniy bo‘yicha eng boy molibdenit kontsentratlari. Uning
tarkibi molibdenitlarda konsentratlar foizning o‘ndan bir qismiga yetishi mumkin .
Shunga qaramay, mis massasi konsentratlar molibden kontsentratlariga qaraganda
ancha ko‘p mis konsentratlari mis-molibden tarkibidagi reniyning muhim qismi
kiradi
Ishlab chiqarishi
Reniy ishlab chiqarishning jahon amaliyoti u bilan bog‘liq ravishda
molibden yoki mis kontsentratlarini olishga asoslangan. Molibden, mis-molibden
va mis rudalarini flotatsiya bilan boyitish jarayonida rudalar tarkibidagi
perenatning 40 dan 80% gacha flotatsion kontsentratlarga o‘tadi. Ammoniy perenat
mis konsentratlaridan elektr eritish (yoki boshqa har qanday eritish) va mat
konversiyalash jarayonida sublimatlar shaklida olinadi. Molibden oksidlari va
elektrostatik cho‘ktirgichlar changida va ho‘l eritmalarda to‘plangan sulfat kislota
ishlab chiqarishni gaz bilan tozalash usulida olingan eritmalardan perenat ham
olinishi mumkin. Ikkilamchi reniy o‘z ichiga olgan xom ashyoni qayta ishlash
jarayonida olingan reniyning ulushi (ishlatilgan neftni qayta ishlash katalizatorlari)
va issiqlikka chidamli qotishmalar). Eng yirik reniy ishlab chiqaruvchi mamlakat
Chili bo‘lib, u dunyodagi reniy ishlab chiqarishning 53% ni ta'minlaydi. Mashhur
ishlab chiqaruvchilar AQSh -16%. Polsha 16%. O‘zbekiston Rossiyada reniy
ishlab chiqarish 1% 10% gacha.
2.BOB – Reniy ishlаb chiqаrish usulini tаnlаsh vа tаhlil qilish
Reniy ishlab chiqarish usuilini tanlash va tahlil qilish
Reniy gidrometallurgiyasi eritmalardan suyuqlik olish va sorbsiyalash
usullariga asoslanadi. Reniy (VII) ni olish uchun ilgari keng tarqalgan bo‘lgan
yomon eriydigan birikmalar, KReO
4 yoki Re
2 S
7 shaklida cho‘ktirish usullari
hozirda asosan yordamchi ahamiyatga ega va reniyni gidrometallurgik qayta
ishlashning yakuniy bosqichlarida qo‘llaniladi. reniy o‘z ichiga olgan reekstrakt
yoki desorbatlarni qayta ishlashda. Shu bilan birga, bu usullardan reniy (VII) ni
16

ikkilamchi xom ashyoning ayrim turlarini qayta ishlash jarayonida olingan, unga
boy bo‘lgan eritmalardan ajratib olishda asosiy usullar sifatida foydalanish
mumkin.
Eritmalardan cho‘ktirish usuli
O‘tmishda reniyni (VII) eritmalardan ajratib olishning eng keng tarqalgan
usuli uni kaliy perrenat shaklida cho‘ktirish edi. Ko‘pgina bog‘langan elementlar,
shu jumladan molibden, kaliy ionlari bilan yomon eriydigan birikmalar hosil
qilmasligi sababli, bu usuldan foydalanish reniyni (VII) aralashmalardan yaxshi
tozalashga olib keladi. KReO
4 ning eruvchanligi ancha yuqori lekin eritmalarga
ortiqcha kaliy tuzlari qo‘shganda uni 0,4-0,5 g/l gacha kamaytirish mumkin. Qayta
ishlash jarayonida olingan sanoat echimlari
mis yoki molibden konsentratlari konsentratsiyalarda reniy (VII) o‘z ichiga oladi,
eng yaxshi holatda, g/l ning o‘ndan bir qismigacha. Shuning uchun KReO
4
cho‘ktirish usuli faqat reniy (VII) ni boshqa usullar, xususan, ekstraktsiya va ion
almashish usullari yoki reniy o‘z ichiga olgan qotishmalarni qayta ishlash
natijasida olingan boy eritmalar bilan kontsentratsiyasi natijasida olingan
eritmalardan ajratish uchun ishlatilishi mumkin. Shuni ham hisobga olish kerakki,
KReO
4 reniy metallini ishlab chiqarish uchun yaroqsiz mahsulotdir, buning
natijasida uni ekstraksiyalash, ion almashinuvi yoki elektrodializ yordamida
NH
4 ReO
4 ga aylantirish kerak.
Reniyni (VII) cho‘ktirish uchun turli xil organik reagentlardan foydalanish
mumkin: nitron, tiazin sinfidagi moddalar (metilen ko‘k), trifenilmetan (kristal
binafsha) bo‘yoqlari va boshqalar. Biroq, bu aralashmalar qimmat va kam
qo‘llaniladi.
Sorbsiyalash usuli
Ekstraksiya usullariga nisbatan sorbsiya usullarining asosiy afzalligi - qayta
ishlangan eritmalarning zaharli organik moddalar bilan qo‘shimcha
ifloslanishining yo‘qligi, shuningdek, yong‘in va portlash xavfsizligining asosiy
kamchiligi - muvozanatning nisbatan pastligi tufayli unumdorlikning pastligi;
Dastlab, faollashtirilgan uglerodlar sorbentlar sifatida eritmalardan reniy
(VII) ni ajratib olish va uni molibdendan (VI) ajratish uchun ishlatilgan.
17

Keyinchalik faollashgan uglerodlar asosan ion almashinadigan qatronlar bilan
almashtirilgan bo‘lsa-da, ular o‘z ahamiyatini to‘liq yo‘qotmagan va reniy
gidrometallurgiyada qo‘llaniladi.
Reniy (VII) uchun faol uglerodlarning sig‘imi pH 2-3 da maksimal
qiymatlarga etadi, ammo ular sulfat kislotada konsentrlangan eritmalardan reniyni
(VII) ancha samarali so‘rib olishga qodir. Eritmalarda sulfat va xlorid ionlarining
mavjudligi. nitrat va tiosulfat ionlari ishtirokida faol uglerodlarning reniy (VII)
uchun sig‘imiga sezilarli ta'sir ko‘rsatmaydi, reniy (VII) ning sorbsiyasi sezilarli
darajada kamayadi . bundan tashqari, faollashtirilgan uglerodlar nitrat ioni bo‘lgan
zaif kislotali eritmalar bilan ham aloqa qilganda, ularning oksidlanishi kuzatiladi,
shuning uchun bu turdagi sorbentlar nitrat-sulfat eritmalari kabi ob'ektdan reniy
(VII) ni olish uchun mos kelmaydi. molibdenit kontsentratlarining nitrat kislota
parchalanishi mahsuloti bo‘lib, ularda reniy konsentrlangan. Reniyning (VII) faol
uglerodlardan desorbsiyasi odatda ammiak, soda va kaustik ishqorlarning issiq
suvli eritmalari ta'sirida amalga oshiriladi ishiga ko‘ra, reniyning (VII) natriy
gidroksid eritmasi bilan desorbsiyasi ammiak eritmasiga qaraganda samarasizroq.
2.1.1 Xom аshyo mаteriаllаr tа’rifi vа ulаrgа qо’yilаdigаn tаlаblаr.
Moddiy bаlаns hisobi
Hozirgi vaqtda turli chiqindilardan olingan ikkilamchi reniyning ulushi
uning umumiy iste'mol hajmining atigi 15-20% ni tashkil qiladi. Bu ko‘rsatkich,
shubhasiz, boshqa nodir metallarni qayta ishlashning tegishli foizidan sezilarli
darajada yuqori (masalan, volfram uchun, qayta ishlash darajasi atigi 4,1% ni
tashkil qiladi, ammo reniy uchun, uning xom ashyo etishmasligini hisobga olgan
holda, u mutlaqo etarli emas. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, AQSh da
har yili ikkilamchi xom ashyodan 2300 kg gacha, Rossiyada esa 1000 kg dan ko‘p
bo‘lmagan reniy qayta tiklanadi.
Qalmoqqir konining porfir mis rudalarida asosiy reniy kontsentratori
molibdenit bo‘lib, tarkibida chegaralangan reniy 0,00001 dan 0,1% gacha. Mis-
molibdendagi reniyning shakllari Qalmoqqir koni asosan metastabil faza
hisoblanadi (Re, Mo)S
2 va reniy minerali ReS
2 .
18

Bu sohadagi vaziyatni reniy iste'molining muhim yo‘nalishlaridan biri -
alyuminiy-platina-reniy katalizatorlarini ishlab chiqarish aniq ko‘rsatib turibdi.
Shunday qilib, 1970-1980 yillarda ushbu katalizatorlarda ishlatiladigan birlamchi
reniyning ulushi uning global iste'molining ~ 65% ni tashkil etdi. Hammasi bo‘lib,
olingan reniyning 75% gacha bu turdagi katalizatorlar ishlab chiqarishga
sarflangan. Shunday qilib, reniyning ~10% gacha ikkilamchi metall ko‘rinishida
chiqindilarni qayta tiklash natijasida katalizatorlar ishlab chiqarishga qaytarildi.
Ikkilamchi reniy saqlovchi xom ashyo va chiqindilarni uch guruhga bo`lish
mumkin.
1.Alyuminiy-platina-reniy asosidagi ishlatilgan neft reforming
katalizatorlari.
2. Volfram-reniy va molibden-renium qotishmalariga asoslangan elektron
sanoat chiqindilari, shu jumladan reniy metall chiqindilari.
3. Aviatsiya sanoati chiqindilari, oksidlangan qoldiq shaklida nikel-reniy
asosidagi issiqlikka chidamli quyma qotishma,keramika, chang va boshqalar bilan
bo‘laklar.
Reniy chiqindilarini, shuningdek, birlamchi ruda xomashyosini qayta ishlash
xomashyo turiga qarab pirometallurgiya (qovurish, sinterlash, oksidlanish) va
gidrometallurgik (silliqlash, suyuq ekstraksiya, sorbsiya) usullarini birlashtirgan
ko‘p bosqichli jarayondir. , yog‘ingarchilik) usullari. Reniyni chiqindilardan va
ikkilamchi mahsulotlardan ajratib olishning asosiy texnologik sxemalari quyida
qisqacha tavsiflangan.
Reniyning muhim resurslari ko‘k rangli slanetslarning bo‘r qumtoshlari
turiga mansub ba'zi sayoz konlarda to‘plangan. Yuqori tarkibli reniy rudalariga
ko‘proq boy.
Bornit minerali Cu
3 FeS
4 .
Janubi-g‘arbiy Afrikadagi mis-asosli metall konlari rudalarida topilgan reniy
katta qiziqish uyg‘otadi. Rudalar Belgiyaga eksport qilinadi, u erda reniy ishlab
chiqarish yo‘lga qo‘yilgan.
So‘nggi yillarda Chili tarkibida reniy bo‘lgan xom ashyo yetkazib
beruvchiga aylandi. Zambiya, Chilida mis rudalaridan reniy ishlab chiqarish 1970-
19

yilda boshlangan: Ishlab chiqarish quvvati 2010-yilda 3 tonnaga yetdi. Kapitalistik
mamlakatlarda reniyning aniqlangan resurslari -1000 tonna ni tashkil etadi. Reniy
Qozog iston, Rossiya (Sibir)dagi qator konlarda uchraydi. Armaniston.ʻ
O‘zbekiston. Eng yuqori Re miqdori mis-molibden konlariga xosdir.
Flotatsiya jarayonida molibden, mis-molibdenni boyitish yoki mis rudalari,
konsentratlar olinadi, tarkibidagi reniy kichik - 0,002 dan 0,05-0,08% gacha.
Shuning uchun bu konsentratlarni mis yoki molibden ishlab chiqarishda qayta
ishlashda reniy ishlatiladi.
O zbekiston Respublikasida reniy zahirasi bor-yo g i 4255,1 mln.t. rudani
ʻ ʻ ʻ
tashkil etadi. Shu jumladan konlar bo yicha: Qalmoqqir 1329,2 mln. ruda,
ʻ
reniyning o‘rtacha miqdori 0,17 g/t, metall uchun 230,9 t. Sari-Chuku - 498 million
tonna. ruda, reniyning o‘rtacha miqdori - 0,31 g/t..15,5 tonna - metall uchun,
reniyning o‘rtacha miqdori -0,07g/t, 197,1t. - metall uchun Qizat -60,4 mln.tonna
qoidaga ko‘ra, reniyning o‘rtacha miqdori 0,29 g/t ni tashkil qiladi texnologik
sharoitlarga va pechlar turiga qarab, reniy material va chiqindi gazlar o‘rtasida turli
nisbatlarda taqsimlanadi. Agregatlardagi oksidlovchi atmosfera qanchalik baland
bo‘lsa, reniyning ulushi shunchalik ko‘p oksidli shaklga o‘tadi va sublimatlar
shaklida gaz fazasiga o‘tadi. Asosan, eritish jarayonida 65-75% Re gaz fazasiga
15-25% shlakli fazaga o‘tadi. Koks zaryadi tarkibining oshishi va havo oqishining
kamayishi (kamroq oksidlovchi muhit yaratish) reniyning gaz fazasiga o‘tishini
sezilarli darajada kamaytiradi.
Xomashyo mahsulotlariga qo‘yiladigan talablar
Standartning vazifasi me'yorlarni joriy qilish, standart mahsulot ishlab
chiqaruvchi va iste'mol qiluvchi orasida bog‘liqlikni hosil qiladi. Standart
moddiy balansni va xalq xo‘jaligida proporstiyalikni ta'minlaydi.
Standartlashtirish bu biron sohaning faoliyatini tartibga solish uchun biron
qoida yoki qonunni o‘rnatish va joriy qilish. Standartlash fan va texnika
rivojlanishiga, hamda ilg‘or omilkorlikka asoslanadi. Standartlash faqat
hozirgi rivojlanishini emas, balki kelgusi rivojlanishni ham belgilaydi. Bu
rivojlanish fan va texnika progressi bilan uzluksiz bog‘lanishi kerak.
Standartlarni uchta darajasini ajratadilar:
20

Xom ashyo va asosiy texnologik materiallarning xarakteristikalari
Tsh 64 23283880-02 PPM-1, PPM-2 markalari talablariga javob beradigan
molibden o‘rta mahsuloti (PPM) molibden va ammoniy perrenatning oraliq
mahsuloti shlakini olish uchun xom ashyo hisoblanadi.Kimyoviy tarkibi (massa
ulushi) PPMning %) 2-jadvalda keltirilgan:
Nomlanishi Tarkib
Mo,% Cu,% SiO
2 % P,% WO
3,
% As,% Au, g/t Ag, g/t Re,%
PPM-1 >40,0 <3,0 <11,0 <0,05 <0,8 <0,07 Standartlash-
tirilmagan,
lekin
aniqlangan Standartlash
-
tirilmagan,
lekin
aniqlangan Standartlash
tirilmagan,
lekin
aniqlangan
PPM-2 >25,0 <5,0 Standartlash
tirilmagan,
lekin
aniqlangan <0,05 1,2 0,05 Standartlash-
tirilmagan,
lekin
aniqlangan Standartlash
-
tirilmagan,
lekin
aniqlangan Standartlash-
tirilmagan,
lekin
aniqlangan
2-jadval
Mis eritish zavodining suv ta'minoti tizimidan texnologik suv sublimatsiya
tizimini oziqlantirish uchun ishlatiladi.
Texnologik materiallarning o‘ziga xos iste'mol normalari 3-jadvalda keltirilgan:
3 - jadval
Xomashyo nomlari Tasdiqlangan
maxsus norma
Pishirish jarayoni:
O‘tga chidamli loy(kaolin AKF-78) t/t 0,095
Konteyner sumkasi <<Big-back>> sht/t 0,5
Asbot mato AT-4 m 2
/t 0,12
Chuchuk suv m 3
/t 50,0
Elektr kVth/t 2647,0
Kislorod m 3
/t 1190,0
Reniy olishni qayta bo‘linishi:
Sulfat kislota kg/kg 0,18
Ammiakli suv 25% oddiy t/t 30,0
<<OSCH>> Ammiakli suv 25% t/t 0,04
Filtr matosi KS-34-110 (Xlorin) pm/kg 1,5
21

Filtr qog‘ozi FS kg/kg 0,40
Gidroksid <<XCH>> (quruq) kg/kg 0,001
Etil spirti I/kg 0,23
Universal indicator qog‘ozi pH-10 sht/kg 5,0
ASB(ammiak sulfit- bisulfit) kg/kg 15,0
Kaliy marganes kislotasi ChDA kg/kg 5,3
Natriy gidroksidi XCh (kons.eritma) kg/kg 0,3
Vodorod periks 25-27% kg/kg 2,0
Sorbent markasi Sim-202(yangi) I/kg 0,81
Sorbent markasi pyrolit A-170
(regeneratsiyadan keyin) I/kg 0,83
Azot kislotasi ChDA kg/kg 0,05
Ammoniy kg/kg 0,002
Toza suv m 3
/kg 70,0
Elektr energiya kVth/kg 175,0
Par Gkal/kg 0,080
Eslatma: Ushbu maxsus standartlar yo‘riqnoma tasdiqlangan yilda amal qiladi va
har yili qayta ko‘rib chiqilishi kerak.
2.1.2 Moddiy balans hisobi
Moddiy balansni loyiha qilinayotgan ishlab chiqarish oraliq va oxirigi
mahsulotlari tarkibi va moddiy oqimlari o‘rnatish uchun tuziladi.
Bunday balanslarni ishlab chiqarishning asosiy qonuniyatlari shu bilan
xulosa qilinadiki apparatga kelib tushayotgan mahsulotlar va alohida
kompaniyalarning miqdorida teng bo‘lishi kerak. Moddiy balanslarning
texnologik jarayon parametrlarini aniqlash. Qurilmani tanlash va hisoblash
uchun zarur.
Moddiy balanslar ikki hil ko‘rinishda bo‘ladi.
To‘liq –jarayonga kirayotgan va undan chiqayotgan barcha
maxsulotlarning tarkibi va miqdorini aniqlash bilan.
Ishlab chiqarish muammosi bo‘lgan ajratilayotgan asosiy komponent
bo‘yicha, bunday holatda maxsulot to‘liq tarkibi emas balki ulardan faqat
asosiy komponentlar tarkibi ko‘rsatiladi.
Reniy tutgan birikmalarni ratsional tarkibi
Eritmaga o‘tkazish jarayonida xosil bo‘lgan keklar va sorbsiya jarayonidan keyingi
suyuq fazadagi reniyni miqdori.
22

1-Molibdinni eritmaga o‘tkazish uchun dastlabki bajarilgan jarayondagi
eritmaga o‘tkazish qurilmasida chiqarilgan suyuq va qattiq fazalar yana filtr
pressda qolgan kek tarkibi.
4 -jadval
№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Element Mg Al Si S K Ca Ti Cr Mn Fe Co Ni Cu
miqdori
% 1.78 4.42 9.30 6.08 0.253 0.525 0.123 0.0253 0.0143 18.8 0.0555 0.0073 5.81
№ 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
Element
Zn Ge As Se Sr Y Zr Mo Ag Sb Re Pb Po U
miqdori
% 0.213 0.003 0.028 0.007 0.007 0.006 0.22
26.0 0.0163 0.053 0.022 0.72 0.0068 0.001
9
2- Molibdinni eritmaga o‘tkazish uchun birinchi jarayon kekini ikkinchi
marotaba eritmaga o‘tgazish qurilmasida chiqarilgan suyuq va qattiq fazalar yana
feltr presda qolgan kek tarkibi.
5-jadval
№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Element
Mg Al Si S K Ca Ti Cr Mn Fe Co Ni Cu
miqdori
% 1.93 5.24 12.2 4.63 0.237 0.484 0.170 0.0451 (0.0049) 24.2 0.0659 0.0059 6.14
№ 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
Element Zn Ge As Se Sr Y Zr Mo Ag Sb Ba
miqdori% 0.218 0.0412 0.0081 0.0082 0.0068 0.231 20.8 0.0187 0.0891 0.0054 (0.0088)
3- molibdinni eritmaga o‘tkazish uchun ikkinchi marta bajarilgan jarayon
kekini eritmaga o‘ tkazish qurilmasida chiqarilgan suyuq va qattiq fazalar yana
feltr presda qolgan kek tarkibi
6-jadval.
№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
23

Element
Mg Al Si S K Ca Ti Cr Mn Fe Co Ni
miqdori
% 1. 97 5.46 12.08 4.91 0.209 0.602 0.180 0.0522 (0.0077) 25.3 0.0697 0.0078
№ 13 14 15 16 17 18 19 20
Element
Cu Zn As Se Sr Y Zr Mo
miqdori
% 6.47 0.227 0.0411 0.0066 0.0082 0.0061 0.234 19.7

№ 21 22 23 24 25 26
Element
Ag Sb Re Au P b Po
miqdori% 0.0196 0.0856 0.0234 (0.0038) 0.868 0.0065
Texnologik xomashyo qalmoqqir porfir mis rudalarida Re saqlagan
molibden kansentratlari
Yillik unumdorlik-100kg Re ning foiz miqdori 0.3%
Yillik nominal ish vaqti 215 kun
Reniyning kunlik unumdorligi -100/215=0.465 kg
Yillik xomashyo sarfi-1818.18 tonna
Kunlik sarf xomashyo -1818181.815kg /365=4981.32 kg
Maxsulotni eritmaga o‘tkazish jarayoni sulfat kislotada olib boriladi H
2 SO
4 .
Kislota sarfi 1:1 nisbatda olib boriladi ya’ni 4981.32 kg xomashyoga 4981.32 kg
sulfat kislota sarf bo‘ladi Eritmaga o‘tkazib olganimizdan so‘ng sorbsiya usulida
Reniyni ajratib olamiz.
Molibdenit konsentratlari qayta ishlangandan so‘ng nordon eritma qoladi va
uning tarkibida quyidagi moddalar bo‘ladi, g/l:
Re………………. 0.015-0.04
Mo……………….0.4-0.9
Cl -
………………. 27-30
SO
4 -2
……………15-35
ClO
3 ……………..0.7-1.3
Na……………….28-35
m(kg)=m
1 *m
umum /1000
m(kg)-konsentratdagi mahsulotning masassi kg
m
1 - 1kilogramdagi gramm miqdori g
24

m
umumiy -umumiy konsentrat masassi kg
m
umum =4981.32*2=9962.64 kg
Reniyning massasi
0.0275*9962.64 /1000=0.2739 kg
Molibdenning miqdori.
0.65*9962.64 /1000=6475.716 kg
Xlor ionining miqdori
28.5*9962.64 /1000=283.93 kg
Sulfat ionining miqdori
25*9962.64 /1000=249.066 kg
Xlorat ionining miqdori
1*9962.64 /1000=9.96264 kg
Natriy elementining miqdori
31.5*9962.64 /1000=313.82 kg
Sorbsiya qilinganidan so‘ng eritmada reniy HReO
4 holida bo‘ladi va uni ajratib
olish uchun ammiak gazi yuboramiz
HReO
4 + NH
3 → NH
4 ReO
4 + H
2 O
Keyin hosil bo‘lgan mahsulotni vodorod gazi yordamida qaytarib toza reniy
metalini olamiz
2NH
4 ReO
4 + 7H
2 → 2Re + 2NH
3 ↑ + 8H
2 O ↑;
NH
3 gazi sarfi:
186 gr/mol Re 17 gr/mol NH
3
0.2739 kg xkg NH
3
X=0.2739*17/186=0.025 kg NH
3 =25.03 gr
V=25.03*22.4/17=32.98 litr NH
3
H
2 gazi sarfi:
186*2 gr Re 14gr H
2
0.2739 kg Re xkg H
2
X=0.2739*14/372=0.0103 kg =10.3gr H
2
V=10.3*22.4/2=115.36 litr H
2 sarf bo‘ladi
25

2.2 Ishlаb chiqаrish usulini tаnlаsh. Ishlаb chi qаrishning texnologik
bаyoni
Reniy metali bo‘lgan chiqindilarni qayta tiklashning texnologik va iqtisodiy
nuqtai nazaridan eng oddiy jarayoni bu uni 700-1000°C haroratlarda reniy oksidini
distillash va keyinchalik sof ReO ishlab chiqarish oksidlanishi usuli bilan amalga
oshadi. Umuman olganda, oksidlovchi kuydirish-rektifikatsiya sxemasidan
foydalangan holda chiqindi molibden-reniy qotishmalaridan reniy olish ~92%,
volfram-reniy qotishmalaridan esa 94% ni tashkil qiladi .
700-900°C harorat oralig‘ida reniyning oksidlanish tezligi 43,2 dan
64,8 kg / sm 2
min gacha oshadi.
Harorat ko‘tarilgach, oksidlanish tezligi oksidlangan namuna yuzasiga yaqin
joylashgan reniy oksidining bug‘-gaz qobig‘ining ta'sirida sekinlashadi va ReO
2
molekulalarining metall yuzasidan gaz fazasi hajmiga tarqalishi bilan cheklanadi.
kislorodning namuna yuzasiga kirishini cheklash orqali.Sanoat sharoitida sirt
maydonini oshirish uchun oksidlanadigan bo‘lak chiqindilari eziladi va sim kichik
bo‘laklarga bo‘linadi. Oksidlanish kvarts trubkasi bo‘lgan gorizontal elektr
pechlarida amalga oshiriladi. Oksidlanish harorati 800-900°C. Reniy sublimatlar
kondensatorda yig‘iladi. Uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri kondensatga tushishi ~ 99% ni
tashkil qiladi. Reniy oksidi sublimatlarini keyingi tozalash rektifikatsiya yoki
gidrometallurgik usullar bilan amalga oshirilishi mumkin (yuvish, sorbsiya /
ekstraktsiya → kaliy yoki ammoniy perrenat kristallarini cho‘ktirish).
Volfram-reniy va molibden-reniy qotishmalarining oksidlanish darajasi sof
reniy metaliga nisbatan birmuncha past. Shuning uchun, bu qotishmalarning
chiqindilari 2 mm gacha bo‘lgan o‘lchamdagi bo‘laklarga bo‘linadi va 1000°C da
elektr pechida kislorod oqimida oksidlanadi. Ezilgan chiqindilarni alyuminiy
qayiqlarga yuklash mumkin. Reniy qotishmalarining oksidlanishi uchun kislorod
sarfi: 100 kPa bosimda 600 sm³/min ni tashkil qiladi.
Chiqindilarni molibden-reniy qotishmalarini qayta ishlashda molibden
oksidining uchuvchanligi oshishi sababli molibdenning bir qismi reniy bilan birga
sublimatsiya qilinadi. Shuning uchun kondensat 350-400°C haroratda qayta-qayta
26

sublimatsiya qilinadi, so‘ngra sublimatlarni gidrometallurgik qayta ishlash yoki
ularni rektifikatsiya qilish orqali tozalash.
Oksidlanish jarayonining ishlashi ko‘p jihatdan asl qotishma tarkibidagi
reniy tarkibiga bog‘liq.
Shunga ko‘ra, chiqindi volfram-reniy (molibden-reniy) qotishmalari selitra
bilan eritilganda va ezilgan eritmani suv bilan yuvishda, volframlar (molibdatlar)
va natriy perrenat eritmaga kiradi. Ushbu eritmalardan reniy chiqindilarni W-Re va
Mo-Re qotishmalarini oksidlanish yo‘li bilan qayta ishlash to‘g‘ridan-to‘g‘ri kaliy
perrenatning cho‘kishi (eritmaning dastlabki bug‘lanishi bilan) bilan ajratilishi
mumkin. Hosil bo‘lgan ona suyuqlikdan volfram (molibden) kaltsiy tuzlari
shaklida cho‘kadi yoki pH 2-3 da ekstraktsiya (sorbsiya) yo‘li bilan chiqariladi.
2.2.1 Reniy ishlаb chi qаrishning texnologik tizimini tаnlаsh
Ishlab chiqarishning texnologik sxemasi
27

2.2.2 Ishlаb chiqаrishning texnologik tаsnifi
Molibden konsentratlarini odsidlovchi kuydirish
28 NH
3 va H
2 O
Mis-molibden
xom.ashyosi
flotatsiya
Kuydirish(550 o
C-
650 o
C)
Kuyindi (MoO
3 ,
MoS
2 )Kuydirishga tayyorlash Uchirmalarni tutib
qolih Reniyni eritmaga
o’tkazish( 5%
H
2 SO
4 ) Sorbsiya
kalonnasi
NH4ReO
4
(Desorbsiya-
langan 4%
NH4OH) Re ni H
2 bilan
qaytarish
Kukunli
metallurgiyada
kompakt Re ni
ajratib olish
Olovbor
dosh
qotishm
alar Bosh-
qa
10%
Tanlab
eritish(ammiakli
suvda)
(NH
4 )
2 Mo
4
eritmasi Kek
(0.03% Re)
Mo ajratib
olishga
qoldiq
eritmatanlab
eritish
qurilmasi

Molibdenit kontsentratlarini qayta ishlashning an'anaviy usuli ularning
oksidlovchi kuydirishga asoslangan. Kuydirish qaynar qatlamli KS pechida, ba'zan
aylanadigan pechlarda, baraban pechlarida amalga oshiriladi. Bunday holda,
tarkibidagi reniyning asosiy miqdori konsentratlar, gaz fazasiga o‘tadi, uni nam
fazasiga o‘tkizib reniy eritmaga olinadi.
Bundan tashqari, odatdagidan farqli o‘laroq oksidlovchi o‘tishda reniy
kaltsiy perrenat shaklida olovda qoladi. 500ºC dan yuqori haroratlarda intensiv
oksidlanish sodir bo‘ladi. Avtoklavdan keyingi eritmalarda umumiy reniy miqdori
molibdenit kontsentratlarining parchalanishi 0,01–0,05 g/l dan oshmaydi molibden
miqdori 5-20 g/l, mis va temir bo‘lsa 3-5 g/l. Bundan tashqari, sulfat kislotadan
tashqari eritmalar tarkibiga quyidagilar kiradi nitrat kislota 5-15g/l
konsentratsiyalarda (sharoitga qarab parchalanish). Nitrat kislotaga asoslangan
usulning afzalliklari molibdenit kontsentratlarining odatdagi oksidlovchi moddalar
ustida parchalanishi o‘tishi past bo‘lgan kontsentratlarni qayta ishlash qobiliyatidir,
zararli gaz chiqindilarining yo‘qligi (oksidlarni ushlab turish sharti bilan
azot) kislotali yomg‘irni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, chiqindi azot-sulfat
eritmalari ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Mosa quyidagi ekzotermik reaksiya orqali:
MoS
2 + 3.50
2 = MoO
3 + 2SO
2
Bu reaksiya amalda qaytarilmas va o zboshimchalik bilan pastʻ
konsentratsiyada davom etadi.
Oksidlanish jarayonida molibden zarralari hosil bo‘lgan molibden
trioksidning qobig‘i bilan qoplanadi. Shuning uchun reaktsiya tezligi oksidlangan
qobiqning tuzilishi bilan belgilanadi, bu orqali kislorod va oltingugurt dioksidi
teskari yo‘nalishda tarqalishi kerak. 400ºC da zich oksidli qobiq hosil bo‘ladi va
oksidlanish tezligi qattiq qobiq orqali gazlarning tarqalish tezligi bilan belgilanadi.
550-600 o
C da oksid qobig‘i g‘ovak (bo‘sh) bo‘lib, oqimga to‘sqinlik qilmaydi.
Mineralning tezlashish jarayoni 600ºC da mineral oksidlanish tezligi taxminan
0,009 mm/min ni tashkil qiladi. Molibden oksidlanish reaktsiyasining yuqori
termal ta'siri buni amalga oshirishga imkon beradi molibdenit konsentratlarini
29

qovurish jarayoni uchun yetarli miqdorda havo bo‘lmaganda, molibden trioksid
quyidagi kimyoviy reaksiyaga ko‘ra molibdenit bilan o‘zaro ta'sir qiladi:
MoS +6MoO₂
3 =7MoO
2 + 2SO ↑ ₂
Molibden dioksidi ammiakli suvda amalda erimaydigan bo‘lganligi sababli,
MoO
2 ning MoO
3 ga to‘liq oksidlanishini ta'minlaydigan sharoitlarda kuydirish
kerak.
MoO
2 + 1/2O
2 =MoO
3
Xususan, materialni sintezlanishini oldini olish uchun pishirish harorati
650ºC dan oshmasligi kerak.
Boshqa sulfidli aralashmalarning oksidlanishi. Ma'lumki, mis, temir,
qo‘rg‘oshin, ruxning sulfidlari va boshqalar 500-600ºC haroratda kislorod bilan
reaksiyaga kirishib, sulfatlar va oksidlarni hosil qiladi:
MeS
2 +1,50
2 = MeO + SO
2 ↑
2SO
2 + O
2 ↔2SO
3 ↑
MeO + SO
3 ↔MeSO
4
Shuni hisobga olish kerakki, temir sulfatlar 450-500°C dan yuqori
haroratlarda, mis sulfatlar - 600-650°C dan yuqori va sink sulfatlar - 700°C dan
yuqori haroratlarda katta darajada dissotsiyalanadi.
Molibdatlarning shakllanishi. 500-600ºC haroratda molibden trioksidi
sulfatlar, karbonatlar va bir qator elementlarning oksidlari bilan reaksiyaga
kirishib, molibdatlar hosil qiladi:
CaCO
3 +MoO
3 = CaMoO
4 + CO
2 ↑;
CuO + MoO
3 = CuMoO
4 ;
CuSO
4 + MoO
3 CuMoO
4 + SO
3 ↑;
Fe O
₂
3 +3MoO
3 =Fe (MoO ₂
4 )
3 ;
Molibden o‘rtalarida doimo kremniy dioksidi mavjud. Biroq, u amalda
molibden oltioksid bilan o‘zaro ta'sir qilmaydi.
Molibdenni oksidlovchi kuydirishda reniyning harakati.
Molibden oraliqlarini qovurish jarayonida reniyning katta qismi reniy
geptoksidgacha oksidlanadi, sublimlanadi va gaz oqimi bilan olib tashlanadi:
30

2ReS
2 +7,5O
2 = Re
2 O
7 + 4SO
2 ↑.
Molibden disulfidining asosiy oksidlanish reaktsiyasining ekzotermikligi
tufayli kalsinlangan kontsentratning yuqori qatlamida haddan tashqari qizib ketish
sodir bo‘ladi. Pechlarning dizayni tufayli ekzotermik jarayonlarni nazorat qilish va
tartibga solish tasiri.
"Ho‘l" chang yig‘ishda reniy kislotali eritmada va qisman loyda bo‘ladi.
Yechimlar tarkibiga kiradi. g/l: 0,2-0,8 Re:2-5 Mo va 50-80 H
2 SO
4 . Skrubber va
elektrostatik cho‘ktiruvchi loydagi reniy miqdori 0,035 0,088% ni tashkil qiladi.
Kalsinda qolgan reniy ammiak bilan yuvilganda molibdat bilan birga eritmaga
o‘tadi va uning konsentratsiyasi past bo‘lgani uchun paramolibdat kristallangandan
keyin yana suyuqlikda qoladi.
Ba'zan odatda qo‘llaniladigan moliblenit kontsentratlarini qovurish o‘rniga
nitrat kislota bilan parchalanish qo‘llaniladi.Bu jarayonning afzalliklaridan biri
reniyni to‘liqroq ajratib olishdir. Terli kislota ta’sirida parchalanganda molibdenit
molibda kislotasi holida oksidlanadi, avval eritmaga o‘tadi, keyin esa loyga
chiqariladi. Reniy disulfidi ham oksidlanadi va sulfat nitrat eritmasida reniy
kislotasi to‘liq hosil bo‘ladi:
3ReS
2 + 19HNO
3 =31ReO
2 + 6H SO₂
4 +19NO + 2H O ₂
Molibdat kislota cho‘kmasini ajratgandan so‘ng, kislotali suyuqliklari quyidagi
komponentlarni o‘z ichiga oladi: 0,015-0,030 Re: 10-15 Mo: 2-5 Fe: 1-1,5 Cu:
100-200 HNO
3 va 100-150 H
2 SO
4 molibdenning bir qismini ajratib olinadi va temir
eritmasi pH-4 ga neytrallanadi.
Mosa quyidagi ekzotermik reaksiya orqali:
MoS
2 + 3,5O
2 = MoO
3 + 2SO
3
Bu reaksiya amalda qaytarilmas va o zboshimchalik bilan past
ʻ
konsentratsiyada davom etadi.
Oksidlanish jarayonida molibden zarralari hosil bo‘lgan molibden
trioksidning qobig‘i bilan qoplanadi. Shuning uchun reaktsiya tezligi oksidlangan
qobiqning tuzilishi bilan belgilanadi, bu orqali kislorod va oltingugurt dioksidi
teskari yo‘nalishda tarqalishi kerak. 400ºC da zich oksidli qobiq hosil bo‘ladi va
31

oksidlanish tezligi qattiq qobiq orqali gazlarning tarqalish tezligi bilan belgilanadi.
550-600 o
C da oksid qobig‘i g‘ovak (bo‘sh) bo‘lib, oqimga to‘sqinlik qilmaydi.
Mineralning tezlashish jarayoni 600ºC da mineral oksidlanish tezligi taxminan
0,009 mm/min ni tashkil qiladi. Molibden oksidlanish reaktsiyasining yuqori
termal ta'siri buni amalga oshirishga imkon beradi molibdenit konsentratlarini
qovurish jarayoni uchun yetarli miqdorda havo bo‘lmaganda, molibden trioksid
quyidagi kimyoviy reaksiyaga ko‘ra molibdenit bilan o‘zaro ta'sir qiladi:
MoS +6MoO3=7MoO2+ 2SO ↑₂ ₂
Molibden dioksidi ammiakli suvda amalda erimaydigan bo‘lganligi sababli,
MoO
2 ning MoO
3 ga to‘liq oksidlanishini ta'minlaydigan sharoitlarda kuydirish
kerak.
MoO
2 + 1/2O
2 =MoO
3
Ba'zan odatda qo‘llaniladigan molibdenit kontsentratlarini qovurish o‘rniga
nitrat kislota bilan parchalanish qo‘llaniladi.Bu jarayonning afzalliklaridan biri
reniyni to‘liqroq ajratib olishdir. Kislota ta’sirida parchalanganda molibdenit
molibda kislotasi holida oksidlanadi, avval eritmaga o‘tadi, keyin esa loyga
chiqariladi. Reniy disulfidi ham oksidlanadi va sulfat nitrat eritmasida reniy
kislotasi to‘liq hosil bo‘ladi
ReS
2 +19HNO
3 =HReO
4 + 6H SO
₂
4 +19NO
2 + 7H
2 O
Reniyni sulfat kislotasi bilan eritmaga o‘tkazish
Sulfat kislota eritmalaridan, reniy kislotasi HReO
4 ustiga faollashtirilgan
uglerod keng kislotalilikda pH-2-3 dan kislota konsentratsiyasi: 20-30%. Shuning
uchun sorbsiya turli xil kelib chiqadigan eritmalarni qayta ishlash uchun ishlatiladi.
Reniy navlarini sorbtsiya qilish uchun faollashtirilgan uglerodlardan foydalanish
yaxshidir: AG-N. AG-3, AG-5, KAD skt. Ko‘mirning quvvati past: reniy
konsentratsiyasida -1% 4-8 mg/l va 30-60 mg/l da 2-4%. Jarayonning afzalligi
reniyni sorbsiyalashning selektivligidir: reniy bilan birga faqat molibden
sorblanadi, shuning uchun birinchi navbatda Mo ni konsentratsiyaga olib tashlash
kerak. reniy tarkibidagi C bilan mutanosib. Uglerodda sorbitolni moliblenni ion
almashinish usuli bilan oldindan ajratish bilan birlashtirish eng qulaydir.
32

Ko mir yuzasidan desorbsiya tanlab olib boriladi: avval molibden 1% li sovuqʻ
soda eritmasi bilan, so ngra reniy 90°S gacha qizdirilgan 1-3% li soda eritmasi
ʻ
bilan desorbsiyalanadi. Ko‘mirning sorbent sifatidagi kamchiligi 4-6 sikl sorbtsiya-
desorbtsiyadan so‘ng faolligini yo‘qotishidir.
Desorbtsiyadan so‘ng olingan eritmalar 0,2-0,5 Re ni o‘z ichiga oladi.
Eritmalarning keyingi konsentratsiyasi bug‘lanish yoki ko‘mirda rezorbsiya yo‘li
bilan amalga oshiriladi. Ikkinchi operatsiyadan so‘ng kaliy perrenat to‘g‘ridan-
to‘g‘ri cho‘ktiriladi.
Reniyni sorbsiya yo‘li bilan ajratib olish
Sorbsiya reniyni turli eritmalardan ajratib olishning asosiy usullaridan
biridir. Reniyning suvli eritmalardagi holatini hisobga olgan holda bu yerda u
asosan perrenat ioni shaklida mavjud bo‘lsa, sorbsiya uchun asosan anion
almashinadigan qatronlar qo‘llaniladi, ular uni turli xil kislotalik va ishqoriylikda
samarali ajratib olish.
Reniyning sorbsiyasi bosimli rezervuarlardan eritmani A-100 (Mo)
sorbentidan (eritma: n molibden sorbtsiya qilingandan so‘ng, yorilishdan oldin A-
170 sorbentidan ketma-ket o‘tkaziladi) ustunlarga o‘tkazish yo‘li bilan amalga
oshiriladi. pastdan yuqoriga qarab eritmani sorbsiyadan o‘tkazib ketma-ket
ulanadi.
Reniyning faol sorbent tomonidan so‘rilishi molekulyar adsorbsiya
mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Bu, shubhasiz, kamroq faol sorbent markazlari
tomonidan qo‘shimcha so‘rilishi tufayli, boy eritmalardan reniyni sorbsiyalash
jarayonida sig‘imning oshishi bilan bog‘liq. Sulfat ionlari kamaymaydi, lekin
oksidlovchi moddalar (perxloratlar, nitratlar va boshqalar) oksidlanish tufayli ko‘p
sorbnet adsorbsion qobiliyatini kamaytiradi. Molibden miqdoriy jihatdan sorbent
bilan reniy bilan birga so‘riladi (pH=6 da).
Ko‘mir bilan reniyni sorbtsiyalashning kamchiliklari 4-6 sorbsion-
desorbsiya siklidan keyin ularning faolligining pasayishi, shuningdek, nisbatan
past quvvatni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun reniyni sorbsiyalash texnologiyasida
faol uglerodlar deyarli to‘liq selektivlik va sig‘imga ega bo‘lgan ion
almashinadigan smolalar bilan almashtirildi.
33

Sorbsion operatsiyadan keyin sorbent bug ' kondensati yoki kimyoviy
tozalangan o‘choq bilan yuviladi. Ustun jarayondan olinadi va ustunning chiqish
joyida pH=6-7 qiymatiga qadar yuviladi. Chang va sublimatlarda reniy asosan
suvda juda yaxshi eriydigan Re
2 O
7 tarkibida uchraydi. Shuning uchun ko‘p
hollarda reniyni eritmaga aylantirish uchun suvli yuvish etarli. Lekin changda
yomon eriydigan quyi reniy oksidlari bo‘lishi mumkinligi sababli, yuvish
jarayonida ba'zi oksidlovchi moddalar, xlor, natriy gipoxlorit, piroluzit va
boshqalar qo‘shiladi.Ko‘pikli havo oksidlovchi vosita sifatida ham xizmat qilishi
mumkin. Molibdenni kalsiy molibdatga bog‘lash uchun molibdenitni ohak bilan
kuydirish natijasida hosil bo‘lgan changni oldindan sinterlash tavsiya etiladi. Ba'zi
hollarda mis eritish changini qayta ishlashda soda yoki sulfat kislota bilan yuvish
tavsiya etiladi.Mis konsentratlarida reniy uch shaklda uchraydi: suvda eruvchan
(5-30%) - mineral donalar yuzasida adsorbsiyalangan reniy birikmalari;
ishqorlarda eriydi (40-60%) - ko‘rinishidan, reniumning o‘z minerallarining
mikroskopik birikmalari; "erimaydigan" (30-40%) -barqaror minerallarning kristall
panjarasida yoki o‘zining barqaror minerali shaklida. Shunga ko‘ra, masalan,
reniyni NaOH eritmasi (100 g/l) bilan qaynatish paytida havo puflash bilan yuvish
tavsiya etiladi. Ko‘proq reniy olish uchun pulpaga CuSO
4 eritmasi (50 g / l)
qo‘shiladi, bu sulfidlarni, xususan, jezkazganitni oksidlaydi .Yana bir mumkin
bo‘lgan usul - avtoklavlarda havo yoki kislorod bosimi ostida suv yoki kuchsiz
ishqoriy eritmalar bilan yuvishdir reniyning ko p qismini kuchsiz ishqoriyʻ
eritmalar (3%soda va 5%ohak) bilan 90°C da, intensiv aralashtirish va havoni
puflash (oksidlovchi vosita) bilan uzoq muddatli ishlov berish orqali olish
mumkin.

2Re + 7H
2 SO
4 → 2HReO
4 + 7SO
2 + 6H
2 O
34

Yuqoridagi usullardan biri bilan bog‘langan elementlardan tozalangan
eritmalardan (bu holda eritma ham konsentratsiyalanadi) reniy kam eriydigan
tuzlar shaklida ajratiladi. Eng kam eriydigan tuz kaliy perrenatdir, shuning uchun
KReO
4 eritmadan kristallanadi. Buning uchun reniyning konsentratsiyasi 15-20 g/l
gacha oshiriladi. eritmani bug‘lang, so‘ngra qizdirilgan kaliy xlorid eritmasiga
qo‘shing. Sovutgandan so‘ng kristall cho‘kma ajralib chiqadi, u bir necha marta
qayta kristallanadi.
Ushbu mahsulot GOST ga mos keladi va metall ishlab chiqarish uchun
xom ashyo hisoblanadi. Agar ammoniy perrenat ko‘rinishidagi reniy tozalangan
eritmada bo‘lsa (ion almashinish jarayonlaridan qayta ajratib oling yoki
elyuatlang). keyin bu tuz eritmani kerakli konsentratsiyaga bug‘langandan keyin
ajratiladi.
Saytlardan birida molibdenit kontsentrati ko‘p qavatli pechlarda yondiriladi; bu
holda Re ning 90% gaz fazasiga o‘tadi va nam chang yig‘uvchilar (masalan,
pufakchalar) tomonidan ushlanadi. Reniyni ushlash apparatining sxemasi
keltirilgan
35

Chang yig‘ish
mahsulotlari (eritma va loy) cho‘ktirish va filtrlashdan so‘ng eritma ion
almashinadigan kolonkalarga yuboriladi, ularda reniy sorblanadi, filtratda esa
molibden va SO
4 -2
ionlari qoladi. Ammoniy tiosiyanat bilan elutsiya qilingandan
so‘ng, eritma bug‘lanadi, sovutiladi va ammoniy perrenat kristallari ajratiladi.
Reniyning olinishi 98% ni tashkil qiladi. Shunga o‘xshash jarayon elektrostatik
cho‘ktirgichlarni yuvish kislotasiga qo‘llanilishida tasvirlangan. Ammoniy
perrenatning kristallanishidan so‘ng ona suyuqlikda reniy miqdori litriga
grammning o‘ndan bir qismini tashkil qiladi: bu eritmalar sorbsiyaga qaytariladi.
Ammoniy perrenatni keyingi tozalash usullari
Yuqori tozalikdagi reniy olish uchun. ammoniy perrenat. yuqorida
tavsiflangan har qanday usullar bilan olingan, iflosliklardan tozalanishi kerak.
Ammoniy perrenatni kaliydan tozalash usul bilan amalga oshiriladi
Fraksiyonal rekristal Ammoniy perrenatning yuqori darajada tozalanishiga
metol erishiladi. reniy trioksixlorid hosil bo‘lishiga asoslangan.
inert gaz atmosferasida ammoniy perrenat da parchalanadi
ReO
2 hosil bo‘lishi bilan 400°C dan yuqori qizdirish:
NH
4 ReO
4 =ReO
2 + 2H
2 0 + NH
3
Ustunning tezligi soatning ikkinchi qo‘li va o‘lchash qobiliyatidan
foydalangan holda vizual tarzda aniqlanadi. 4 ta ustun bir ipda ketma-ket ulanadi,
bitta u to‘yingandan keyin desorbsiya jarayonida bo‘ladi. Reniyning sorbsiyasi
sorbsiyadan so‘ng eritmadagi reniyning muvozanat konsentratsiyasi bilan nazorat
36

qilinadi, eritmadan namuna olish orqali ipning birinchi ustunini qoldiradi.
"Yurilish" ni aniqlashda (reniyning muvozanat konsentratsiyasi, kiruvchi va
chiquvchi eritma) birinchi ustunning to‘yinganligi belgilanadi, u saralash
jarayonidan chiqariladi va zaxira ustun ulanadi. Ustun. Yig‘ish tanklaridagi hosil
bo‘lgan ona suyuqligi reniy miqdori uchun tahlil qilinadi. Tarkibi 20 mg/dm 2
dan
kam bo‘lgan eritmalar bosimli idishga pompalanadi.
Sorbentdan reniyni desorbsiyalash usuli
Sorbentdan reniyni desorbsiyalash qarshi oqim rejimida 8-10% li ammiak
eritmasi bilan amalga oshiriladi. Desorbsion operatsiya vaqtida namuna olish usuli
elkat - mahsuldor eritmalardagi reniy konsentratsiyasini nazorat qiladi. Eluatlar
konteynerga yig‘iladi. Reniyning desorbsiya davri tugagandan so‘ng, ustun suvga
ulanadi va desorbsiyadan so‘ng maxsus ajratilgan idishga drenajlanadi.
Yuqori toza ammoniy perrenat olish.
Olingan desorbat, V 40 l miqdorida bug‘lanishga solinadi
90-95°C haroratda. 8 soatdan keyin bug‘lanish 92 gr ni xom ammoniy perrenat
olinadi. Yuqoridagi sxema bo‘yicha xom ammoniy perrenatni uch bosqichli
tozalashdan so‘ng 49 g og‘irlikdagi sof ammoniy perrenat olindi.

Ammoniy perrenatning tarkibi 7-jadval
element Re K Na Ai Mn Mg Si
Miqdor% 69.40 0.0078 0.0004 0.00025 <0.0003 0.002 0.0015
37

Ammoniy perrenatdan reniy olinishi
Ishqoriy metallar va ammoniy perranatlarni vodorod bilan qaytarih (sanoat
usuli), ammoniy perrenatidan yuqori tozalikdagi metall olinadi
2NH
4 ReO
4 +7H
2 =2Re+ 2NH
3 +8H
2 O
2. Renty oksidlari, oksigalogenidlari va sulfidlarini vodorod bilan qaytarib
olinadi
Re
2 O
7 +7H
2 =2Re+7H
2 O
ReS
2 + 2H
2 =Re+2H
2 S
3. Sulfat kislota ishtirokida kaliy perrenat eritmasini elektroliz qilib
4KReO
4 +2H
2 SO
4 =4Re+2K
2 SO
4 +7O
2 +2H
2 O
Reniyning asosiy manbalari sulfatli (yoki azot sulfatli) eritmalardir Ularni
molibdenatli konsentratlarini qayta ishlaganda va mis eritish korxonalarida sulfat
kislotali sexlaridagi elektro filtrlardagi yuvindi kislotalar olish jarayonida olinadi.
Bundan tashqari, kaltsiy molibdatni cho'ktirgandan keyingi filtrat eritmadan
(molibdenli sanoat mahsulotlarini qayta ishlashda) va ammoniy tetramolibdatni
cho'ktirgandan keyingi filtrat eritmalardan ham reniyni ajratib olinadi.
38

3.BOB –Reniy ishlаb chiqаrish uchun аsosi y uskunаlаrni hisoblаsh
3.1 Texnologik jixozlаrni tаnlаsh, ulаrning texnik tа’rifi vа hisobi
3.1. 1 Sorbsionniy kalonna ning texnik tа’rifi
Texnologik jarayonning texnologik xisobini amalga oshirishda 100 kg
maxsulotga nisbatan olinadi Texnologik hisoblar bo‘yicha quyidagi ma'lumotlar
olinadi
1. Tarkibi % 75,15 Re: 2.99 Mo;
0,66 Ti 0,02 Cu; 21,2% boshqa turli qo‘shimchalar.
2. Yutuvchi maxsulotga nisbatan chiqish C=0.96
3. Ajralib chiquvchi chiqindi miqdori 0,4%
Xisob uchun quyidagi boshlang‘ich ma'lumotlarni olamiz.
1. Tajriba ma'lumotlar bo‘yicha xom ashyoni qayta ishlash K=0,007 m/soat
2. Xom ashyoning umumiy og‘irligi tonna
3. Bir kunda adsorbsion kalonna ishlash vaqti ¥ = 23 soat
A
49=5% A
56=0.19%
Ishlab chiqarishga solinayotgan keklar miqdori quyidagicha:
A=0.0016 K*£ *¥ (A
SU+ASO )=0.0016*0.007*23(31*0.02)
A=0.0134 t/kun
Adsorbsionniy kalonna maydonini aniqlash:
Fn= =
Energiya sarfi miqdori
1. Chiqarib yuborilgan chiqindi miqdori A
s =6%
39

2. Energiya sifatida elektr xizmat qiladi = Kkal/kg.
Formula bo‘yicha gaz sarfi quyidagicha bo‘ladi
N= = =0.41kg
Kallona ichidagi moddalarning o‘rtacha harakati:
=1160 sek
Xom ashyo kattaligining 45 mmdan kam emasligi Wz= 7m/sek ekanligini hisobga
olib moddalarning haqiqiy tezligi
D=1.13 =1.13 =1.59 M
Kalonna diametri va ichki yuza kattaligi bo‘yicha hamda barcha qismida diametri
bir ekanligi inobatga olib quyidagini hisoblaymiz.
N= = =22 m
Maxsulotning harakat ko‘rsatkichlarini tanlash va hisoblash.
Ishlash ko‘rstkichlarini qabul qilamiz.
1. bir minutdagi silkinishlar soni n=0.6
2. qiyalik burchagi = 1.9° (yoki 2.6%)ẞ
3. maxsulotning kirish tezligini aniqlaymiz.
10
m =5.78*D*ß*N=5.78*1.6*1.5*0.6=8.3 m
Endi ishlash darajasini aniqlaymiz. Quyidagi formula bo‘yicha:
40

G= *10mՅ
Mazkur formulaga ta'luqli bir necha kattaliklarni aniqlaymiz.
A= =3.26 ton/soat
Bu kattalikni yuqoridagi formulaga qo‘ysak:
3.2=
Bu yerda kalonna unumini L ni topamiz:
N=
q
y =86 ming t.
q
kons =9 ming t.
q
n =31 ming t.
L ni topsak:
L= =6.1 M
Sorbsiya kalonnasi ustuni (SPC).
1 – korpus; 2 - filtrlar; 3 - havoda tashish; 4 - ion almashtirgichni yuklash
idishi.
41

3.1.2 Vodorod pechining texnik tа’rifi
Ammoniy perenatdan reniyning olinishi
Amonniy perenatdan reniyni sof holda ajratib olish uchun biz
qaytarish usulidan foydalanamiz. Qaytarishda vadarod gazi ishlatamiz bu jarayon
vadarod pechida amalga oshiriladi:
2NH
4 ReO
4 +7H
2 =8H
2 O+2Re+2NH
3
Statsionar o‘rnatilgan kvarts trubkasi bo‘ylab relslar bo‘ylab isitish
blokining harakati tufayli zaryadni tezlashtirilgan isitish va sovutish amalga
oshiriladi
Vodorod kvars naychasiga germetik muhrlar orqali beriladi
Pechda vodorod chiqindilarini yoqish tizimi, vodorod va azot bilan
ta'minlashni tartibga solish tizimlari o‘rnatilgan.
Ish kamerasining o‘lchamlari: diametri x uzunligi - 130 x 1900 mm;
Umumiy o‘lchamlari: kenglik x chuqurlik x balandlik - 900 x 1960 x 1280 mm
Isitish elementlari - sopol naychalarda Kh23Yu5T qotishmasidan fechral sim
O‘rnatilgan quvvat - 9,8 kVt
Pechdagi isitish jarayoni oksidlanmaydigan muhitda yoki kamerani oldingi
nasos yordamida tushirilgan bosimga chiqarib yuborish yoki gaz taqsimlash
tizimidan foydalangan holda gaz yoki gaz aralashmasi bilan puflash orqali amalga
oshirilishi mumkin.
42

Bu umumiy tekshirgich orqali boshqariladigan gaz oqimi regulyatorlariga
asoslangan ko‘p kanalli gaz ta'minoti tizimi bo‘lib, unda har qanday kanal yopiq
pnevmatik val yordamida o‘chirishga majbur bo‘ladi. Bularning barchasi turli xil
gazlar aralashmasidan (agressiv gazlardan foydalanish mumkin) ish muhitini
oldindan belgilangan nisbatlarda ishlash jarayonida ularni tartibga solish
imkoniyati bilan ta'minlashga imkon beradi.
Gaz taqsimlash tizimi oldingi nasos bilan birgalikda o‘choq kamerasi ichida
vakuum (10 Pa gacha) yoki ko‘tarilgan bosim (0,15 MPa gacha) bilan ishlashga
imkon beradi. Pechdan chiqadigan gazda laboratoriyadan tashqarida gaz chiqarish
tizimini ulash imkoniyati mavjud bo‘lgan gaz muhiti o‘rnatiladi. Pechning dizayni
suvni sovutadigan ulanishlarni olib tashlamasdan quvurni olib tashlash va
joylashtirishga imkon beradi, bu esa pechning issiq zonasining holatini kuzatishga,
isitish elementlarini oson almashtirishga va trubani tezda almashtirishga imkon
beradi. Shuningdek, TK.30.1500.1F pechkasi namunalarni tezroq sovutish uchun
o‘choq blokini quvur bo‘ylab harakatlantirish qobiliyatiga ega.
Pech pechka kamerasida ko‘p bosqichli haroratni boshqarish rejimini
o‘rnatishga imkon beradigan dasturlashtiriladigan tekshirgich tomonidan
boshqariladi (har xil tezlikda bosqichma-bosqich isitish, har qanday haroratda
javonlarni istalgan haroratda ushlab turish va pechni bosqichma-bosqich sovutish).
Quvurdagi maksimal harorat 1500°C (boshqa modifikatsiyalarda 1600°C gacha)
Pech blokini quvur bo‘ylab harakatlantirish qobiliyati Quvurni tez va oson
o‘zgartirish uchun olinadigan pechning boshi
Har bir kanal uchun oqim regulyatorlari va pnevmatik gazni o‘chirish
vannalariga ega ko‘p kanalli gaz ta'minoti tizimi
Kamerada vakuum 10 Pa gacha, kamerada ortiqcha bosim 0,15 MPa gacha
Oqimlarini majburiy sovutish, suv bilan sovutilgan vakuumli gardish
ulanishlari
Lantan xromitiga asoslangan isitish elementlari
Barcha tizimlarni masofadan turib boshqarish
Pech, korxonaning uch fazali to‘rt simli tarmog‘iga erga neytral bilan
ulanish orqali quvvatlanadi. Quvvati 220 / 380V.
43

Pechning har bir kamerasi silindrsimon tipda, ko‘tarma qopqog‘i bilan. Issiqlik
izolyatsiyasi metall, ekranli bo‘lib, korpus devorlariga va o‘choq tagiga o‘rnatiladi.
Metall isitgichlar ish joyining perimetri bo‘ylab o‘rnatiladi. Qopqoq ko‘tarilganda,
isitgichlar qopqoq bilan birga ko‘tariladi.
№
п/п Parametr nomlanishi O`lchamlar qiymati
1 Ish joyining ishlatilishi mumkin bo‘lgan hajmi
diametri, mm:
balandligi, mm:
300
700
2 Yuqori ishlash harorati , °С 1350
3 Yuklanadigan modda , кг 2850
4 Umumiy o‘lchamlar
uzunlik, mm:
balandligi, mm:
qopqoq ko‘tarish balandligi, max. mm:
2650
2500
770
5 Quvur liniyasidagi taxminiy gaz bosimi:
Vodorod, kgf / sm2:
0,25
6 Uch fazali tarmoqning iste'mol qilinadigan
elektr quvvati, kVt:
50
7 Ta'minot tarmog‘ining har bir bosqichida
maksimal o‘rtacha oqim , A:
80
8 Tarmoq manbai volt, B:
chiziqli:
bosqich:
380±10%
220±10%
9
Elektr ta'minotining chastotasi , Hz: 50±2,5%
44

№
п/п Parametr nomlanishi O`lchamlar qiymati
10
Isitish elementi materiallari Lantan
11
Issiqlik izolyatsiyalovchi qalqon materiali Zanglamas po`lat,
molibden
12
Qopqoq materiali, o‘choq bazasi Zanglamas po`lat
13
: Qafas asosidagi maksimal yuk, kg: 50
14 Ish joyidagi haroratni sozlash va saqlashning
aniqligi, max. ° S:
±5
15 Mavjud isitish va sovutish stavkalari, ° S /
min: 15…30
16 Har bir xonada isitish va tartibga solishning
ishchi zonalari soni, dona:
1
O‘rnatish xususiyatlari:
Qopqoqlarning soni - 2;
Qopqoqning ish maydoni: Ø = 300 mm, H = 700 mm;
25 ° S dan yuqori bo‘lmagan quruq vodorod
Maksimal vodorod sarfi 1000 l / soat;
Kaput, plastinka, qopqoq qopqog‘ini va oqim o‘tkazgichlarini sovutish - suvni
individual boshqarish bilan sovutish;
Pechdagi maksimal harorat 550 ° C;
Haroratni barqaror holatda ± 5 ° S saqlashning aniqligi;
Isitish usuli - qarshilik;
Pechning ishlash rejimlari: avtomatik va qo‘lda;
Pech agregatlari tashqi yuzalarining maksimal harorati + 40 ° S dan oshmaydi;
Haroratni boshqarish
45

Avtomatik rejim: mahsulotlarni yoqish bo‘yicha texnologik operatsiyalar
texnologik jarayonga muvofiq oldindan belgilangan dastur bo‘yicha amalga
oshiriladi; avtomatik tartibga solish doirasida quyidagilar amalga oshiriladi: ishchi
gazni dozalangan (oqim tezligi bilan boshqariladigan) etkazib berish, ma'lum bir
dasturga muvofiq ma'lum bir haroratga avtomatik ravishda chiqish, texnologik
jarayon tomonidan belgilangan vaqt davomida ma'lum bir haroratni ushlab turish ,
vodorod haroratni + 150 ° C gacha kamaytirish.
Qo‘lda ishlash tartibi: pechning turli bo‘linmalarini o‘rnatish va diagnostikasi
bo‘yicha operatsiyalar amalga oshiriladi.
Avtomatik boshqaruv dasturlash mumkin bo‘lgan mantiqiy tekshirgich asosida
joriy grafik parametrlarini boshqaruv paneli grafik panelining sensorli ekraniga
harorat grafigi ko‘rinishidagi vaqt va asosiy fizikaning diskret qiymatlari
ko‘rinishida amalga oshiriladi. jarayonning miqdori.
Kaputni ko‘tarish va tushirish boshqaruv panelidagi apparat (kalit) yordamida
qo‘lda boshqariladi.
Ammoniy perrenat reniy kukuni olish uchun rezina qoplamali maydalagichlarda
maydalangan, maydalangan ammoniy perrenat uzluksiz quvurli pechlarda
vodorod bilan qaytarilgan. Dastlab vodorod oqimida 300-350 ° C da quritilsdi,
keyin 2 soat davomida 900-950 ° C da qo‘yiladi Al, Fe, Cu, Mo - 5-10: Ca, Si, P.
Na-10¹: Mg. Ni, S-2 10: K-5-10: Mn-10¹: Cu-5-10-¹ miqdorda bo‘ladi.
46

4. ATROF MUHIT MUHOFAZASI
Atrof muhitni muhofaza qilish borasida O‘zbekiston Respublikasida
quyidagi qonunlar qabul qilingan:
Atmosfera havosini zaxarli gazlardan tozalash jarayoni asosan gazlarni
suyuqlik vaqattiq jism chegara sirtlarida boruvchi kimyoviy o‘zgarishlar xisobiga
olib boriladi. Zaharli gaz moddalarning fizik-kimyoviy xossalari, ularni ajratib
olinish sharoitlariga binoan ularni tozalash uchun aksariyat hollarda quyidagi
usullarqo‘llaniladi:
1. Adsorbsiya
2. Absorbsiya
3. Katalitik
4. Termik
Kimyo sanoatida suv-xom ashyo, erituvchi, reaksion muhit, ekstragent,
absorbent sifatida, moddalar, uskunalarni sovitish va isitishda, tayyor
maxsulotlarni va uskunalarni yuvishda ishlatiladi.
Texnologik jarayonlarda ishlatilgan suv turli xil moddalar bilan ifloslanadi.
Masalan, mineral o‘g`itlarni ishlab chiqarishdagi oqova suvlar kislota, ishqor va
tuzlar bilan ifloslanadi: neftni qayta ishlash kopxonalarning suvlarini neft
mahsulotlari, yog`, moy, fenol, sirt-aktiv moddalar bilan ifloslangandir; plastmassa
buyumlarini ishlab chiqarish kopxonalarining suvlari tarkibi damonomerlar,
yuqori- molekulyarbirikmalar, saqich vax.k. moddalar bor.
Oqova suvlarning ifloslik darajasi quyidagi ko‘rsatgichlar orqali aniqlanadi:
1) orgonaleptik ko‘rsatgichlar (rangi, xidi, mazasi,tiniqligi va x.k.)
2) fizik kimyoviy ko‘rsatgichlar (pH, tempuratura,
elektroo‘tkazuvchanlik, suvning qattiqligi, qovishqoqligi, zichligi, sirt tarangligi va
x.k.)
3) erigan organik va anorganik moddalarning miqdori, kislorodning
kimyoviy (XPK) va biokimyoviy (BPK) sarflanishi
4) kolloid, mayda va yirik dispersli zarrachalarning miqdori.
Oqova suvlarning bir necha sinflanishi mavjuddir.Iflossuvlarning bir necha
sinflanishi mavjuddir. Iflos suvlarning effektiv tozalash sxemasini tanlab olish
48

uchun eng qulay bo‘lgan sinflanish - bu L.A.Kulskiy sinflanishidir. Ushbu
sinflanishga binoan suvlar 4 guruhga bo`linadi:
1) guruh - suvda erimaydigan yirik dispersli zarrachalar bilan ifloslangan
suvlar, zarrachalar kattaligi l0 -3
-10 -7
m
2) guruh - suvda erimaydigan mayda dispersli va kolloid zarrachalar bilan
ifloslangan suvlar , zarrachalar kattaligi 10 -7
- 10 -9
m.
3) guruh - suvda erigan organik moddalar bilan suvlar
4) guruhsuvda erigan anorganik moddalar bilan ifloslangan suvlar (kislota,
ishqor, tuzlar).
Sanoat chiqindilari va oqova suvlarni zararsizlantirish katta xalq xo‘jalik
ahamiyatiga ega. Davlat ekologiyasi qo‘mitasi, sanitariya nazorati normalari SN-
137-61 ga asosan galvanika sehi oqava suvlari uchta alohida gruppaga bo‘linadi:
Sianli ruxlash-kadmiylash jarayonlaridan tashlanadigan sian tarkibli ishqorli
suvlar, ma'lumotlarga ko‘ra bunday sian tarkibli oqava suvlarda sianidlarning
kontsentratsiyasi 5-30 mg atrofida bo‘ladi, bu oqava suvlarning pH 1,5-9,0 ning
atrofida. Vannadagi ishlatilib bo‘lgan tashlab yuborilaѐqtgan oqava suvlarda
sianidlar kontsentratsiyasi 100 mg/l gacha bo‘ladi. Ishqorli oqavalar pH 10-10,5 ,
kislotali oqavalar pH 2-5 bo‘ladi.
Havoning asosiy ifloslanish manbalari energetika korxonalari (barcha
emissiyalarning 27%), gaz (24 %), metallurgiya (13 %) va kimyo (9 %) sanoati,
qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalari (11%) hisoblanadi.
Respublikaning aksariyat shaharlarida chang miqdori ruxsat etilgan
standartlardan o‘rtacha 4 marta ko‘pdir, bu esa korxonalarning emissiyasi, qumli
tuproq va chang bo‘ronlari (Xorazm viloyati, Qoraqalpog‘iston) bilan bog‘liq.
Toshkent viloyatida Piskent tumani Guliston shahri Olmaliq shahri
chiqindilaridan aziyat chekmoqda. Qishloq xo‘jaligi hududlarida oltingugurt,
azot,uglerod, vodorod xloridi oksidlarining miqdori sanoat shaharlarining
ifloslanish darajasiga teng. Bu holatning aybdorlari Olmaliq kon-metallurgiya
kombinati va kimyo zavodi.
Foydali qazilmalardan oqilona foydalanishga misol Angren ostida ko‘mir
qazib olish uchun ochiq maydon sifatida xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari,
49

ilgari ishlab chiqilgan rangli metallar konlarida Kuytash, Qalqamor, qo‘rg‘oshin
ruda qazib olish va boyitishda yo‘qotishlar 20-30% ga yetdi. Olmaliq kon-
metallurgiya kombinatida bir necha yil avval molibden, simob, qo‘rg‘oshin kabi
ishlov berilgan ruda to‘liqsiz eritildi. So‘nggi yillarda, mineral konlarini kompleks
rivojlantirish o‘tish tufayli, noishlab chiqarish zarar darajasi sezilarli darajada
kamaydi.
Xususan, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo va Denov tumanlarida
vodorod ftorid, ftorid, oltingugurt, azot, uglerod birikmalari havosida yuqori
miqdorda ftorli xomashyodan foydalanadigan tojik alyuminiy zavodining
emissiyasi aniqlangan atmosfera ifloslanishini alohida qayd etish lozim.
Natijada Sariosiyo tumanida so‘nggi yillarda yong‘oqzor, bog ' va tokzorlar
halok bo‘ldi, hududdan 75 oilaning boshqa tumanlariga uch yuzdan ziyod kishi
ko‘chib o‘tdi. Havoda ftorning yuqori miqdori aholi salomatligiga, paxta hosiliga
(2,5 km zavodning sanitariya-himoya zonasiga qaramasdan) ta'sir qiladi. Bu holat
1/4 tomonidan zavod kuchini kamaytirishga majbur bo‘ldi.
Navoiy viloyatida ham, Zarafshon, Uchquduq, Nurota sanoat markazlari
qishloq xo‘jaligi yerlariga (Navoiy tog‘ - kon kombinati, elektrokimyo zavodi)
chiqindilarni tashlab yuborayotgani noqulay ahvolda.
Ishlab chiqarish korxonalari doimo ozodalikni talab qiladi. Barcha
yo‘laklar,mashina yurish joylari asfaltlangan va toza bo‘lishi kerak. Uskunalarning
betartib turishi, yoyilib yotishi mumkin emas. Ular maxsus omborlarda saqlanishi
kerak. Chiqindilar uchun qutilar ishlab chiqarish va omborxonalardan 25 metr
uzoqlikda bo‘lishi darkor.Qopqoqlari yaxshi yopiladigan va xaftada 2 marotaba
xlor bilan tozalanishi kerak. Sexlardagi pollar toza va tekis bo‘ladi.
Ishga kirishdan oldin ishchi tibbiy ko‘rikdan o‘tishi, shundan so‘ng ishlab
chiqarishga qo‘yilishi mumkin. Barcha ishchilar har yarim yilda tibbiy ko‘rikdan
o‘tishlari kerak.
Ishchilarning maxsus kiyimlari toza bo‘lishi va o‘z vaqtida yangisiga,
tozasiga almashtirilib turishi kerak. Sochlar bosh kiyimining ichiga yig‘ishtirilgan
bo‘lishi kerak. Ishchilarning qo‘llari toza, yarasiz, xech qanday darzlarsiz,
tirnoqlari olingan va lak bilan bo‘yalmagan bo‘lishi kerak.
50

Texnologik jarayonlarni xavfsizligini ta’minlashda ishlab chiqarish turini
tanlash, xom ashyo va materiallarni agregat holati, jarayoni fizik kimyoviy
shartlari, jarayonni davri, uskunalarni yig‘ish va sozlash, isitish va sovutish turlari,
texnologik reglamentga rioya etish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish muhim
axamiyatga egadir.
O‘zbekiston Respublikasida ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish va ularni qayta tiklash sohasidagi davlat
boshqaruvi qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-
muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari
tomonidan amalga oshiriladi.
Respublika Konstitutsiyasing 50-moddasi: Barcha fuqarolar atrof-muhitni
himoya qilishga majburdirlar.
Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha ustuvor
vazifalarga muvofiq kadrlar tayyorlashning mazmunini tubdan qayta ko‘rib
chiqish, xalqaro standartlar darajasida oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlashga
zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2017 - yil 20 - apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi PQ-2909-son qarori qabul qilindi.
Mazkur qaror bilan oliy ta’lim darajasini sifat jihatidan oshirish va tubdan
takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash va modernizatsiya qilish, zamonaviy o‘quv-ilmiy laboratoriyalari,
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan jihozlash bo‘yicha Oliy ta’lim
tizimini 2017 — 2021 yillarda kompleks rivojlantirish dasturi tasdiqlandi.
Bugungi kunda atrof-muhitni saqlash va butun insoniyatning mavjudligi
bilan bog‘liq global muammolar barchani tashvishga solmoqda. Har kuni butun
dunyoda sanoat avariyalari sodir bo‘ladi, dunyo okean suvlariga neft quyiladi,
chiqindi quvurlari atmosferaga juda katta miqdordagi gazlarni chiqaradi.
Atrof-muhitni muhofaza qilish muammosining dolzarbligi
O‘zbekiston Respublikasida tabiatga ehtiyotkorlik bilan munosabatda
bo‘lish davlat qonunlari va qarorlari bilan mustahkamlangan bo‘lib, bu ushbu
51

muammoning dolzarbligi yuqori ekanligidan dalolat beradi. Ekologik xavfsizlik va
tabiiy resurslardan oqilona foydalanish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlari
bo‘lib, atrof-muhitga minimal ta’sir ko‘rsatadigan zamonaviy texnologiyalarni
ishlab chiqish va joriy etish zarurligini belgilaydi.
Asosiy mahsulotlar va chiqindilarni kamaytirish choralari Kimyo va oziq-
ovqat sanoati korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlari turli xil chiqindilar
- gazlar, chang, oqava suvlar va qattiq maishiy chiqindilar hosil bo‘lishi
bilan birga keladi. Shu munosabat bilan ishning muhim yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat:
- chiqindilarni tozalash, zararsizlantirish va qayta tiklashning samarali
usullarini yaratish. Zamonaviy filtrlar, skrubberlar va boshqa tozalash
inshootlaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi.
- chiqindisiz texnologiyalarga o‘tish. Zamonaviy ishlab chiqarish jarayonlari
innovatsion texnologiyalarni joriy etish va mavjud ishlab chiqarish sxemalarini
optimallashtirish orqali erishiladigan xom ashyolardan maksimal darajada
foydalanish va chiqindilarni minimallashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Muayyan korxonada atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari
Gaz va chang chiqindilari atmosfera havosining ifloslanish manbalari:
fenol-formaldegid smolai korxonasining asosiy emissiya manbalariga reaktsiya
ustunlari, xom ashyoni yetkazib berish va qayta ishlash birliklari va mahsulotlarni
saqlash va tashish joylari kiradi.
Hozirgi vaqtda korxona chiqindilarni tozalash uchun ko‘p qatlamli filtrlar va
skrubberlardan foydalanadi. Ushbu sxema zarrachalarni samarali ushlab turish va
zararli gazlarni zararsizlantirishni ta’minlaydi, ammo uni yanada yaxshilash
imkoniyatiga ega. Chiqindilarni kamaytirish bo‘yicha qo‘shimcha choralar:
uchuvchi organik birikmalarni kamaytirish uchun katalitik konvertorlarni joriy
etish, chang zarralarini yanada samarali ushlash uchun elektrostatik filtrlarni
o‘rnatish, mavjud shamollatish va havoni tozalash tizimlarini samaradorligini
oshirish uchun yangilash.
Atmosfera havosiga tashlanayotgan chiqindilar - yiliga tarkibida oltingugurt
IV oksidi, uglerod II, IV oksidlari bor bo‘lgan 2,5 mlrd tonna gaz chiqindilari turli
52

korxonalardan tashlanadi. Masalan, yiliga 150 mln. tonnagacha SO
2 ; 70 mln. tonna
chang qurilish korxonalari, qora va rangli metallurgiya va boshqa korxonalar
tomonidan tashlanadi. Atmosfera havosini eng ko‘p ifloslanishiga shuningdek,
avtotransport vositalaridan tashlanadigan gazlar sabab bo‘lmoqda. Ushbu ichki
yonuv dvigatellarida yoqilg‘ining to‘liq yonmasligi tufayli hosil bo‘layotgan gaz
200 turli o‘ta zaharli gazlar aralashmasidan iborat bo‘lib, ularga CO, CO
2 , parafin
va olefin qatori uglevodorodlari, aromatik birikmalar, aldegidlar, azot oksidlari,
qalay birikmalari kabilardir. Bu gazlar ichida kanserogenlik xususiyatiga ega
bo‘lmagan zaharli modda 3,4-benzopiren - 30 foizni tashkil qiladi. Ushbu gazlar
ko‘p hollarda tirik organizmlarga zararli bo‘lgan hodisa «smog»ning hosil
bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Atmosfera havosiga chang chiqindilarini ko‘plab tushishi
havoni tiniqligini yomonlashtirish bilan birga quyosh radiatsiyasini tezligini va
spektrini o‘zgarishiga olib keladi.
Atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning chegaraviy
mumkin bo‘lgan miqdorlarini hisoblash
1. f parametri quyidagi formula orqali hisoblanadi
f= 10 3
* =12,5
2. m koeffitsient i quy idagi formuladan ani qlanadi
m= =0,97
f ≤100 bo‘lganligi uchun chiqindi issiq hisoblanadi.
D - chiqindilar manbasining diametri, m.
w - gaz-havo aralashmasi manbadan chiqishining o‘rtacha tezligi, m/s
H - manbannng er sathidan balandligi, m
∆T- gaz-xavo aralashmasi temperaturasi T
g bilan atrof muhitdagi
xavo temperaturasi T
x lar farqi.
53

3. V
1 - gaz-xavo aralashmasining xajmi, m 3
/s, quyidagi formula bo‘yicha
hisoblanadi:
V
1 = * 10 = 1,96 m 3
/s
4. n- koeffitsient V
m parametriga bog‘liq bo‘lib, quyidagi formulalardan
aniqlanadi:
V
m ≥ 2 bo‘lganligi uchun n=1
5. V
m quyidagi formulaga binoan topiladi :
V
m =0,65 * = 1,29
6. Yakka manbadan tashlanayotgan zaxarli moddaning miqdorini CHMM
dan oshib ketmasligini ta’minlaydigan chegaraviy mumkin
bo‘lgan chiqindilar miqdori quyidagi formuladan aniklanadi :
CHMCH= = 0,033 g/s
1-jadval
Atmosfer
aga
tashlana
yotan
gaz yoki
chang
chiqindil
arining
manbalar
i Gaz-
chang
chi q indi -
larning
tarkibi CHiqindilarning
miqdori m 3
/soat Gaz-chang chiqindilarning
miqdori m 3
/soat
CHMCH Qo‘llanila-
yotgan
tozalash
usullari,
tozalagich
jihozlar Gaz-chang
chiqindilarni
ng
rekuperatsi
yasigazsimon C h ang Atmosfera
ga
tozalanma
sdan
tashlanayo
tgan Tozalashga
berila-
yotgan
1 2 3 4 5 6 7 8 9
SO
2
CO
2 chang va
CO
2 0,001 - - 0,001 0.033 Gaz filtir Jarayonga
qayta
beriladi
54

1-jadvalda Mis-molibden rudalaridan olingan MoS
2 ni oksidlash jarayonida
hosil bo‘lgan chang va SO
2 , CO
2 atrof muhitga chiqadigan miqdorini hisob
kitoblar bilan aniqladik.
Toza atmosfera havosining tarkibi quyid а gichadir:
2-jadval
MODDA FORMULА % XAJMI
Azot N
2 78,1
Kislorod O
2 20,93
Argon Ar 0,93
Uglerod (II) oksidi SO
2 0,03 – 0,04
Bodorod H
2 0,01
Geliy He 0,005
Neon Ne 0,00018
Kripton Kr 0,0001
Ksеnоn Xe 0,00001
Korxonaning suv bilan ta’minlanishi
3-jadval
Suv bilan
ta’minlash
manbasi Suvdan foydalanish me’yori
m 3
/soat Aylanma
harakatdagi suvning
hajmi m 3
/soat Toza suvni
tejash
Loyixa bo‘yicha Aslida
1 2 3 4 5
Suv ombori 3.2 3.5 1.2 1.0
Artezian
quduq 9 .2 1 0 .6 6.5 2. 5
5. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
O‘zbekistondа mehnаtni muhofаzа qilish borаsidа bir qаnchа qonuniyаtlаr
55

qаbul qilingаn. Bu qonunlаr fаqаt ishlаb chiqаrishdа mehnаt muhofаzаsi texnikа
xаvfsizligi qoidаlаrini nаzorаt qilib qolmаy, bаlki mehnаt muhofаzаsi qonunlаri
buzulmаsligi uchun jаvobgаrdir. Korxonа mа’muriyаti mehnаtni muhofаzа
qilishning zаmonаviy vositаlаrini joriy etishi vа kаsb kаsаlliklаrining oldini
olаdigаn sаnitаriyа-gigienа shаroitlаri tа’minlаnishi uchun mаs’ul hisoblаnib,
hodim sаlomаtligi yoki hаyotigа xаvf tug‘diruvchi vаziyаt pаydo bo‘lish hollаridа
jаvobgаr hisoblаnаdi.
Hаr bir korxonа o‘z imkoniyаtidаn kelib chiqqаn holdа mehnаtni muhofаzа
qilish bo‘limini yoki xаvfsizlik texnikаsi muhаndisi lаvozimidаgi shtаt birligini
tаshkil qilishi shаrt. Uning аsosiy vаzifаsi korxonаdа mehnаt qilаyotgаn
xodimlаrning mehnаtni muhofаzа qilish qoidаsi tаlаblаrini qаndаy
bаjаrаyotgаnliklаrini nаzorаt qilishdаn iborаt.
Qonundа ishlаb chiqаrishdаgi bаxtsiz hodisаlаr vа kаsb kаsаlligigа
chаlinishni tekshirish hаmdа hisobgа olish mаsаlаlаri аniq tаrtibgа solingаn.
Xususаn, qonunning 26-moddаsigа ko`rа, ishlаb chiqаrishdаgi bаxtsiz hodisаlаr vа
xodimlаrning o‘z mehnаt vаzifаlаrini bаjаrishi bilаn bog‘liq holdа sog‘ligining
boshqаchа tаrzdа shikаstlаnishi, shuningdek, kаsb kаsаlliklаri belgilаngаn tаrtibdа
tekshirilishi hаm hisobgа olinishi shаrt. Bu fuqаrolik-huquqiy shаrtnomаlаr
bo`yichа ishlаr bаjаruvchi (xizmаtlаr ko‘rsаtuvchi) shаxslаrgа nisbаtаn hаm
tааlluqli.Tаhlillаr shuni ko‘rsаtmoqdаki, korxonаlаrdа sodir bo‘lаyotgаn ishlаb
chiqаrish bilаn bog‘liq bаxtsiz hodisаlаrning kelib chiqish sаbаblаridаn biri
xodimlаrning mehnаtni muhofаzа qilish tаlаblаrigа vа xаvfsizlik texnikаsi
qoidаlаrigа rioyа etmаsligidir. Bа’zаn ish beruvchi tomonidаn xodimlаrning ish
vаqti vа dаm olish vаqtini belgilаshdа, ulаrni xizmаt sаfаrlаrigа yuborishdа
xаvfsizlik tаlаblаri buzilish holаtlаri hаm uchrаb turаdi.Ushbu holаtlаrni bаrtаrаf
etish mаqsаdidа qonundа ish beruvchilаr vа xodimlаr tomonidаn mehnаtni
muhofаzа qilish tаlаblаrigа rioyа etish bo‘yichа mаs’uliyаt oshirildi. Bu borаdа ish
beruvchilаr vа xodimlаrning huquq vа mаjburiyаtlаri belgilаndi. Xodim qulаy vа
xаvfsiz ish o‘rnigа egа bo‘lish huquqigа egа. Mehnаt shаroiti to‘g‘risidа, shu
jumlаdаn, kаsb kаsаlliklаri vа boshqа kаsаlliklаrgа chаlinish ehtimoli mаvjudligi,
shu munosаbаt bilаn o‘zigа berilishi lozim bo‘lgаn imtiyozlаr vа kompensаtsiyаlаr,
56

shаxsiy himoyа vositаlаri vа jаmoаviy himoyа vositаlаri hаqidаgi аxborotlаrni ish
beruvchidаn olishi zаrur. Bir so‘z bilаn аytgаndа, mаzkur qonun turli sohа
xodimlаri uchun munosib mehnаt shаroitlаri yаrаtilishigа, fuqаrolаrning huquq vа
mаnfааtlаri yuksаk dаrаjаdа himoyа qilinishi vа tа’minlаnishigа xizmаt qilаdi.
Inson mehnаtni muhofаzа qilishni yаxshilаsh – dаvlаtimizning аmаlgа
oshirаyotgаn аsosiy vа muhim ijtimoiy vаzifаlаridаn biridir. Ekologik xаvfsizlik
muаmmosi аllqаchonlаr milliy vа mintаqаviy doirаdаn chiqib, butun insoniyаtnig
umumiy muаmmosigа аylаngаn. Insoniyаt qаndаy xаvf qаrshisidа turgаnligini,
аtrof muqitgа inson fаoliyаti tufаyli etkаzilаyotgаn zаrаr qаndаy nаtijаlаrgа olib
kelgаnligini yаqqol xis etish qiyin emаs.
Turli kimyoviy vositаlаr, zаrаrli moddаlаr minerаl o‘qitlаrni sаnoаt vа
qurilish mаteriаllаrini sаqlаsh, tаshish vа ulаrdаn foydаlаnish qoidаlаrininig qo‘pol
rаvishdа buzilishi yer vа hаvoni ifloslаnishigа olib kelmoqdа.
Mehnаtni muhofаzа qilish qonuniyаtlаri O‘zbekiston Respublikаsi
Konstitutsiyаsi, O‘zbekiston Respublikаsi mehnаt qonunlаri Kodekslаri аsosidа ish
olib borilаdi. Mehnаtni muqofаzа qilishning qаtor mаsаlаlаri Konstitutsiyаdа аks
ettirilgаn. Mehnаtkаshlаrni xаvfsiz vа sog‘lom mehnаt shаroiti bilаn tа’minlаshni
Dаvlаt o‘zini аsosiy vаzifаsi deb hisoblаydi, buning uchun zаrur bo‘lgаn chorа-
tаdbirlаrni qonun аsosidа аmаlgа oshirаdi.
Mehnаt muhofаzаsini аmаliy fаoliyаti mehnаt shаroitlаrini yаxshilаsh, kаsb
kаsаlliklаrini vа shkаstlаnishni oldini olishdаn iborаt.
O‘zbekistondа mehnаtni muhofаzа qilish borаsidа bir qаnchа qonuniyаtlаr
qаbul qilingаn. Bu qonunlаr fаqаt ishlаb chiqаrishdа mehnаt muhofаzаsi texnikа
xаvfsizligi qoidаlаrini nаzorаt qilib qolmаy, bаlki mehnаt muhofаzаsi qonunlаri
buzulmаsligi uchun jаvobgаrdir.
Korxonа o‘tа xаvfli shаroitdа bаjаrilаdigаn kаsblаr vа ishlаr ro‘yxаtigа egа.
Ro‘yxаtdа, аniq texnologik jаrаyon, ishlаb chiqаrish uskunаsi, ishlаtilаdigаn xom
аshyo vа ishlаrni аmаlgа oshirish xususiyаtlаri bilаn bog‘liq xаvflаr hisobgа
olingаn.
57

Bаrchа xodimlаr o‘tа xаvfli ishlаrni bаjаrishdаn oldin, mehnаt muhofаzаsi
bo‘yichа yo‘l - yo‘riq olish vа ishlаrni xаvfsiz bаjаrish usullаrini o‘zlаshtirib
olgаnlаr.
Loyihаlаnаyotgаn korxonа chiqindi tаshlаsh bo‘yichа SN-245-71 gа аsosаn
1 - kаtegoriyаgа kirаdi. Sаnitаr himoyа zonаsi SNIP-2.01.03-96 gа аsosаn (1000) m
Mа’lum bir tаdbirlаr, ishlаb chiqаrish vа mehnаt intizomigа rioyа qilmаslik, xom
аshyo vа undаn olinаdigаn mаxsulotning ishchilаr sаlomаtligigа zаrаrli tа’sir
o‘tkаzishigа olib kelishi mumkin. Hаvo tаrkibidа neft mаhsulotlаri (gаz
kondensаti, neft, benzin, dizel yoqilg‘isi, kerosin) bug‘lаrining miqdori
chegаrаlаngаn ijozаt etilgаn kontsentrаtsiyаsidаn (ChIEK) oshgаnidа, ulаr bilаn
zаhаrlаnish mumkin.
Uglerod (II) oksidi - rаngsiz, xidsiz nixoyаtdа zаhаrli gаz. Ishlаb chiqаrish
binolаridа CO ning miqdori 11 mg ni, hаvodа 0,03 mg ni tаshkil etаdi. U
аvtomobildаn chiqаyotgаn tutun gаzlаridа hаyot uchun xаvfli miqdordа bo‘lаdi.
Shu sаbаbli korxonаdа ish vаqtidа xonаlаr yаxshi shаmollаtilgаn bo‘lishi kerаk.
Vodorod sulfid - nаfаs olishdа yuqori nаfаs orgаnlаrini zаrаrlаydi, yuqori
kontsentrlаngаn miqdori o‘limgа olib kelishi mumkin, zаhаrli gаz, pаlаg‘dа tuxum
hidigа egа.
Аzot (IV) oksidi - sаriq rаngli, spetsifik hidgа egа gаz, suv buqlаri bilаn
reаktsiyаgа kirishib аzot kislotаsi hosil qilаdi.
Korxonа shаmol yo‘nаlishi bo‘yichа SNIP 2.01.01.83 gа аsosаn joylаshgаn.
Bundа zаhаrli gаz vа chаnglаrni chiqishi hisobgа olinib korxonа аholi punktigа
teskаri qilib joylаshtirilgаn. Bu esа zаhаrli gаz vа chаnglаrni аholi punkitigа etib
kelmаsligini tа’minlаydi.
Texnologik jаrаyon uzluksiz tаrzdа dаvom etаdi. Ish ikki smenаdа olib
borilаdi. GOST 12-2.03.91 KMK-3-05-98 gа аsosаn “Texnologik jаrаyonlаrni
tаshkilаshtirish sаnitаriyа qoidаlаri vа ishlаb chiqаrish jihozlаrigа gigenik tаlаblаr”
gа muvofiq tаshkil qilingаn. Xom аshyo vа mаteriаllаrni qаytа ishlаsh texnologik
uskunаning pаsportidа belgilаngаn tаlаblаrgа muvofiq аmаlgа oshirilаdi.
Korxonаdа SАNPIN-0120-01, SАNPIN 122-01 gа аsosаn shovqin,
tebrаnishdаn himoyа chorаlаri ko‘rilgаn. Shovqin, tebrаnishdаn himoyаlаsh
58

mаqsаdidа, desorbtsiyа sexini ishlаb chiqаrish mаydonidаn tаshqаrigа
joylаshtirilgаn. Sex, bo‘limlаrni eshik, derаzаlаri mаxsus tovush o‘tkаzmаydigаn
mаteriаllаrdаn tаyyorlаngаn.
Korxonа bo‘limlаrini yoritish аsosаn tаbiiy vа sun’iy rаvishdа аmаlgа
oshirilаdi. Kunduz kuni аsosаn tаbiiy yoruqlikdаn foydаlаnilаdi. Tаbiiy yoritilish
SNIP 2-01-05.98 gа аsosаn qаbul qilingаn. Kechki smenаlаrdа esа, sun’iy
yoritishdаn foydаlаnilаdi, yoritilish uchun lyumenistsent lаmpаlаrdаn
foydаlаnilаdi.
Loyihаlаyotilgаn korxonа tsexlаrini hаvosi mo‘tаdillаshtirilib turilаdi.
Shаmollаtаsh qurilmаlаridаn foydаlаnilаdi. Isitish SаnPiN -0058-96 gа аsosаn
аmаlgа oshirilаdi. Shаmollаtish qurilmаlаridаn to‘g‘ri foydаlаnish, uni to‘liq
ishlаydigаn holаtdа bo‘lishi uchun jаvobgаrlik, mexаnik zimmаsigа, tsexdа esа
tsex boshliqi vа mexаnik zimmаsigа yuklаtilgаn.
Elektr uskunаlаrining nosozligi yoki ulаrning ishlаtish qoidа tаlаblаrigа
аmаl qilmаslik ishchi-xizmаtchilаrning shikаstlаnishigа olib kelаdi. Insonlаrni
elektr toki tа’siridа shikаstlаnishidаn himoyа qilish uchun ishlаb chiqаrish
shаroitlаridа xаvfsiz tok usti qoplаngаn simlаr, ergа ulаngаn vа neytrаllovchi
himoyа tizimlаrilаn foydаlаnilgаn. Shuningdek, elektr uskunаlаrni tаnlаsh,
o‘rnаtishdа mаvjud bo‘lgаn qonun-qoidаlаr normаlаrigа аmаl qilingаn. Stаtik
elektr zаryаdlаrining kelib chiqishi moddаlаrning deformаtsiyаsi, pаrchаlаnishi
(sаchrаtilishi) oqibаtidа, ikki muloqotdа bo‘lgаn tаnаlаr, suyuq yoki to‘kiluvchаn
mаteriаllаrning аrаlаshishi, moddаlаrning zo‘r berib аrаlаshuvi, kristаllаnishi,
bug‘lаnishi oqibаtidа sodir bo‘lаdi.

a) b)
59

8-rasm. Izolyаsiyаlovchi himoyа vositаlаri:
а-аsosiylаri; b-qo‘shimchаlаri
Stаtik elektr zаryаdlаridаn himoyаlаnish uchun erlаntirish konturi bilаn
bog‘lаngаn, «Kimyo, neft kimyosi vа neftni qаytа ishlаsh sаnoаti ishlаb
chiqаrishining stаtik elektrdаn himoyаlаsh qoidаlаri» gа muvofiq bаjаrilgаn,
bаrchа texnologik аppаrаtlаrni yerlаntirish ko‘zdа tutilgаn.
Ishchilаr vа xizmаtchilаrni shаxsiy himoyа vostаlаri bilаn tа’minlаsh.
Tа’sir etuvchi zаhаrli gаz vа chаng bilаn ishlovchi sexlаrdа, ishchi vа
xizmаtchilаr ob’ekt fuqoro muhofаzаsi bo‘limi (FM shtаb) xodimlаri tomonidаn
shаxsiy himoyа vositаlаri bilаn tа’minlаngаnlаr. Ulаr quyidаgilаr:
- nаfаs olish а’zolаri himoyаsi vositаlаri uglevodorodlаrdаn filtrlovchi А» vа
«BKF» rusumli protivogаzlаr, «PSh-1» vа «PSh-2» rusumli shlаngli protivogаzlаr,
chаngdаn sаqlovchi respirаtorlаr;
- mаxsus kiyim: pаxtа qog‘ozli bir yoqlаmа tugmаli kostyum;
- mаxsus oyoq kiyimi: rezinа poshnаli chаrm botinkаlаr;
- qo‘lni himoyаlovchi vositаlаr: pаxtа qog‘ozli qo‘lqoplаr, kislotа vа
ishqorlаrdаn rezinаli qo‘lqoplаr;
- boshni himoyаlovchi vositаlаr: himoyаlovchi kаskаlаr podshlemniklаri
bilаn;
- ko‘zni himoyаlovchi vositаlаr: himoyаlovchi ko‘zoynаklаr;
- sаqlovchi moslаmаlаr: sаqlovchi belbog‘lаr;
- eshitish а’zolаrini himoyаlovchi vositаlаr: shovqingа qаrshi quloqchinlаr
(kompressorlаr mаshinistlаri uchun).
Nаfаs olish orgаnlаrini muhofаzаlаsh mаqsаdidа shаxsiy himoyа
vositаlаridаn gаzniqoblаr nаzаrdа tutilgаn.
Gаzniqoblаr ikki turgа bo‘linаdi:
1.Filtirlovchi gаzniqoblаr ( GP 5, GP 7, GP 9, PDF 2Sh);
2.Аjrаtuvchi gаzniqoblаr (IP 46 IP 48).
Korxonа SNIP- 2.08.12.98 gа аsosаn ishchi-xizmаtchilаr uchun dаm olish,
ovqаtlаnish, uy vа ish kiyimlаrini sаqlаsh xonаsi, zаrаrsizlаntirish, yuvish-yuvinish
60

vа boshqа mаdаniy-sаnitаriyа xizmаtlаri uchun mo‘ljаllаngаn qo‘shimchа binolаr
qurilgаn.
Korxonаdа yong‘in vа portlаsh xаvfsizligi, ulаrni rejаlаshtirish,
tаshkillаshtirish vа olib borish SNIP-2.01.02-04 gа аsosаn, “Yong‘in xаvfsizligi”
umumiy tаlаblаrigа ONTP 24G`86 gа аsosаn “Portlаsh xаvfi” umumiy tаlаblаrigа
vа ushbu qoidаlаrgа muvofiq tа’minlаngаn. Ishlаb chiqаrishdа o‘rgаnilmаgаn
yonqin vа portlаsh xаvfi vа toksik xususiyаtlаrigа egа bo‘lgаn moddа vа
mаteriаllаr qo‘llаnilmаydi.
Korxonа binolаrining yong‘in xаvfsizligi ulаrning o‘tgа chilаmlilik dаrаjаsi
bilаn аniqlаngаn. SNIP 2.09.12-98 gа аsosаn qurilish mаteriаllаri bo‘yichа
yonmаydigаn, qiyin yonаdigаn xillаri mаvjud.
Yong‘in yoki аvаriyа sodir bo‘lishidа odаmlаrni xаvfsiz boshqа joygа
chiqish yo‘llаri binolаrni loyihаlаsh vа qurish vаqtidа hisobgа olingаn. Yonqin
xаvfsizligi normа qodаlаrigа аsosаn evаkuаtsiyа yo‘llаri o‘tgа chidаmli
mаteriаllаrdаn tаyyorlаngаn, hаrаkаt yo‘lidа qech qаndаy to‘siqlаr yo‘q.
Bаrchа ishlаb chiqаrish t sexlаridа, xom аshyo vа tаyyor mаxsulot
omborxonаlаri mа’muriy vа boshqа yordаmchi binolаr qаmdа inshootlаr dаstlаbki
yonqinni o‘chirish vositаlаri bilаn tа’minlаngаn.
Ventilyаtsiyа tizimi yonqindаn dаrаk beruvchi signаlizаtsiyа bilаn
birlаshtirilgаn vа (SNIP 2.04.02.84., GOST 12.2.2002.89, SNIP 2.04.09.07)
bo`yichа o‘rnаtilgаn.
Bino vа yonqin suv mа’nbаlаri yo‘lkаlаri qаmdа yonqin vositаlаri vа
uskunаlаrigа borаdigаn yo‘lkаlаr doimo bo‘sh bo‘lishi tа’minlаngаn, binolаr
orаliqidаgi yonqingа qаrshi mаsofа uzulmаlаridа mаteriаllаr, uskunаlаr, bo‘sh
idishlаr tаxlаshgа ruxsаt etilmаydi.
Loyihаlаyotilgаn korxonа yonqingа qаrshi suv tа’minoti SNIP-2.04.02.86 gа
аsosаn belgilаngаn. Kаttа miqdordа suv sаqlаydigаn suv hаvzаsi mаvjud.
O‘tni o‘chirish birlаmchi vositаlаridаn xаrаkаtlаnаdigаn, qo‘ldа ishlаtаligаn
o‘t o‘chirgichlаr, gilropulpаlаr, chelаk, suvli bochkа, belkurаk, qumli yаshik,
аsbest yopgich, nаmаt vа boshqа yonmаydigаn buyumlаri mаvjud.
61

- neft mаqsulotlаr o‘t olishining kаttа bo‘lmаgаn o‘choqlаrini OP-5 vа OXP-
10 ko‘pikli o‘t o‘chirgichlаri, qum, koshmа. buq bilаn o‘chirish mumkin;
- neft mаqsulotlаr o‘t olishining kаttа o‘choqlаrini suvning tizillаb
oqаyotgаn kompаkt oqimlаri bilаn mаxsus o‘t o‘chiruv yoki lаfetli tаnаlаri
yordаmidа bosim ostidа, suv buqi bilаn vа o‘t o‘chiruv mаshinаlаri bilаn
uzаtilаdigаn o‘t o‘chiruv ko‘piki bilаn o‘chirilаdi;
- pechlаr ichidаgi yonqinlаrni o‘chirish uchun stаtsionаr o‘rnаtilgаn
truboprovod bo‘yichа yonish kаmerаsigа uzаtilаdigаn o‘tkir buq qo‘llаnаdi;
- elektr dvigаtellаri o‘t olgаnidа elektr simlаri OU-2 vа OU-5 rusumli
kаrbonаt kislotаli o‘t o‘chirgichlаri bilаn o‘chirilаdi;
- o‘t o‘chiruvchilаr komаndаsi telefon yoki yonqin bildirgichi (izvehаtel)
orqаli chаqirilаdi.
9-rasm. Kimyoviy ko‘pik gѐnѐrаtori.
Yong‘in hаqidа tez xаbаr berish uchun yuqori xаvfli hisoblаngаn texnologik
uskunаlаrdа, ishlаb chiqаrish binolаridа, omborlаrdа dаrаkchi vositаlаri
SNIP-2.04.02-84, GOST 12.2.2002.89 gа аsosаn o‘rnаtilgаn. O‘t olish hodisаsidа
o‘t o‘chirish komаndаsini operаtiv surаtdа chаqirish uchun qurilmаning аlohidа
ob’ektlаridа vа ustunlаr yonidа PKIL tipidаgi bildirgichning o‘rnаtilishi ko‘zdа
tutilgаn.
O‘zbekiston Respublikаsi Prezidentining “Fаvquloddа vаziyаtlаrning oldini
olish vа bаrtаrаf etish tizimi sаmаrаdorligini tubdаn oshirish chorа-tаdbirlаri
to‘g‘risidа” 2017 yil 1 iyundаgi PF-5066-son Fаrmoni tаlаblаrini bаjаrish hаmdа
O‘zbekiston Respublikаsi Fаvquloddа vаziyаtlаr vаzirligining moddiy-texnikа
62

bаzаsini mustаhkаmlаsh, shuningdek, xodimlаrini moddiy rаg‘bаtlаntirish
mаqsаdidа Vаzirlаr Mаhkаmаsi qаrori qаbul qilindi:
O‘zbekiston Respublikаsidа Fuqаro muhofаzаsigа oid quyidаgi xuquqiy
me’yoriy hujjаtlаr vа Vаzirlаr mаhkаmаsining qаrorlаri kuchgа kiritilgаn.
O‘zbekiston Respublikаsi Prezidentining 2017-yil 2-iyundаgi“ Аholi vа hududlаrni
fаvquloddа vаziyаtlаrdаn muhofаzа qilish sohаsidа mutаxаssislаr tаyyorlаsh
tizimini yаnаdа tаkomillаshtirish chorа-tаdbirlаri to‘g‘risidа”gi PQ № 3030-son
qаrori ijrosini tа’minlаsh hаmdа аholi vа hududlаrni fаvquloddа vаziyаtlаrdаn
muhofаzа qilish vа fuqаro muhofаzаsi sohаsidаgi ilmiy-tаdqiqot ishlаrini yаnаdа
jаdаllаshtirish mаqsаdidа, O‘zbekiston Respublikаsi Fаvquloddа vаziyаtlаr
vаzirligi vа Fаn vа texnologiyаlаr аgentligi qаror qаbul qildi. O‘zbekiston
Respublikаsi Vаzirlаr mаhkаmаsining 143 - sonli “O‘zbekiston Respublikаsi
Fаvqulotdа Vаziyаtlаr Vаzirligini” tаshkil etish to‘g‘risidаgi qаrori
11 - аprel 1996 -yil .
O‘zbekiston Respublikаsi Konstituttsiyаsi “Аholi vа hududlаrning tаbiy
hаmdа texnogen xususiyаtli Fаvqulotdа vаziyаtlаrdаn muhofаzа qilish to‘g‘risidа”
qаrori 20-аvgust 1999yil.
Mehnаtni muhofаzа qilish qoidаlаri O‘zbekiston Respublikаsi 2009-yil
47-son 59-moddаsidа, O‘zbekiston Respublikаsi Аdliyа vаzirligi 2009-yil
16-noyаbrdа 2042-soni bilаn, O‘zbekiston Respublikаsi Vаzirlаr mаhkаmаsining
2000 - y il 267-sonli qаrori, O‘zbekiston Respublikаsi Hukumаtining qаrorlаr
to‘plаmi, 2000 - y il 7-son 39 - moddа bilаn tаsdiqlаngаn.
Fuqoro muhofаzаsigа oid xuquqiy vа me’yoriy hujаtlаr .
O‘zbekiston Respublikаsidа Fuqаro muhofаzаsigа oid quyidаgi xuquqiy
me’yoriy hujjаtlаr vа Vаzirlаr mаhkаmаsining qаrorlаri kuchgа kiritilgаn.
Shundаy ekаn fаvquloddа vаziyаtlаrni oldindаn аniqlаsh vа аholini bo‘lishi
mumkin bo‘lgаn xаvfdаn ogoxlаntirish borаsidа sаmаrаli tаdbirlаr o‘tkаzish,
fаvqulotdа vаziyаt yuz bergаndа tezkor xаrаkаt qilish, insonlаrning qurbon
bo‘lishigа yo‘l qo‘ymаslik, iqtisodiy zаrаrni kаm bo‘lishini, xаvfsizlikni o‘z
vаqtidа tа’minlаsh bulаr hаmmаsi аsosiy mаsаlаlаrdаn biridir.
63

Loyihаlаyotgаn korxonа Toshkent viloyаti Olmаliq shаhаridа, аholidаn
(3000) m uzoqlikdа joylаshgаn. Аholigа zаhаrli gаz, chаng yetmаsligi uchun yon
аtrofigа dаrаxtlаr ekilgаn.
Fаvqulotdа vаziyаtlаrning mаsshtаb vа keltirgаn zаrаri bo‘yichа turlаnishi
FV turi FV zonаlаrini
qo‘llаsh Yo‘qolishlаr vа moddiy zаrаr
jаrohаtlаngаn-lаr
(odаm) hаyot fаoliyаtini
buzilishi (odаm) moddiy zаrаr
(MROTdа)
Lokаl Ijtimoiy yoki ishlаb
chiqаrish ob’ekt
hududi 10 dаn yuqori emаs 100 tаdаn yuqori emаs 1000 dаn yuqori
emаs
Mаhаlliy Аholi punkti, tumаn,
shаhаr hududi 10 dаn yuqori 50
dаn kаm 100 dаn yuqori 500
dаn kаm 1 mingdаn yuqori
5 mingdаn kаm
Hududiy Viloyаt miqyosidа 50 dаn yuqori 500
dаn kаm 300 dаn yuqori 500
dаn kаm 5 mingdаn yuqori
0,5 mln dаn kаm
Regionаl Ikkitа viloyаt hudidа 50 dаn yuqori 500
dаn kаm 500 dаn yuqori 1000
dаn kаm 0,5 mln dаn
yuqori 5 mln dаn
kаm
Federаl Respublikаdа 500 dаn yuqori 1000 dаn yuqori 5 mln dаn yuqori
Trаsncheg
а-rаviy FVni tаlofаt keltiruvchi omillаri Respublikа chegаrаsidаn chiqаdi
Korxonаdа fuqаro muhofаzаsini tаshkil etish .
Fuqаro himoyаsining аsosiy vаzifаlаri:
1. Аholini umumqirg‘in qurollаrdаn sаqlаsh.
2. Xаlq xo‘jаligi korxonаlаrining urush shаroitidа ishlаsh turg‘unligini
oshirish.
3. Qutqаruv vа tiklovchi ishlаrini olib borish.
Korxonаdа fuqаro muhofаzаsi tаshkil etish sxemаsi 9-rasmda ko‘rsatilagan.
64

10-rasm. Korxona fuqarolar muhofazasi sxemasi.
Korxonаdа sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgаn fаvqulotdа tаbiiy vа texnogen
xаvfli hodisаlаrgа: zilzilа, yong‘in, portlаsh, kimyoviy zаhаrlаnishlаr kirаdi.
Ob’ektdа chаng vа zаhаrli gаzlаr mаvjudligi ulаrning miqdori, sаqlаnish
qoidаlаri degаndа, аsosаn аtrof muhitgа kuchli tа’sir qiluvchi vа odаmlаr hаyotigа
tа’sir ko‘rsаtuvchi omillаrni tushunilаdi.
Korxonаdа mаvjud kuchli tа’sir qiluvchi moddа. Uning miqdori sаqlаnish
tаrtibi quyidаgichа. Neftni qаytа ishlаsh jаrаyoni pаst bosim vа yuqori hаrorаtdа
borаdi. Bu esа endotermik jаrаyon hisoblаnаdi.
Korxonаdа аtmosferаni ifloslаntiruvchi mаnbаlаr mаvjud. Bu mаnbаlаrdаn
аtmosferа hаvosigа yil dаvomidа 2561,43 tonnа ifloslаntiruvchi gаzlаr chiqаrilаdi.
Bulаrdаn аsosiylаri SO
2 , NO
2 , H
2 S vа boshqаlаr.
65 Korxona raxbari
FM boshlig’i
Umumiy oziq-ovqat taminoti
Tartibni saqlash FM shtabboshlig’i
Xizmatlarni tashkil qilish
Yong’inga qarshiQidiruv
Aloqa Avariyaviy texnika
Tibbiy xizmat

Uglerod (II) oksidi - rаngsiz, xidsiz nihoyаtdа zаhаrli gаz. Ishlаb chiqаrish
binolаridа SO ning miqdori 11mg ni, hаvodа 0,03 mg ni tаshkil etаdi. U
аvtomobildаn chiqаyotgаn tutun gаzlаridаn ko‘proq hаyot uchun xаvfli miqdordа
bo‘lаdi. Shu sаbаbli korxonаdа ish vаqtidа xonаlаr yаxshi shаmollаtilgаn bo‘lishi
kerаk. Аzot (IV) oksidi- sаriq rаngli, spetsifik xidgа egа gаz, suv bug‘lаri bilаn
reаktsiyаgа kirishib аzot kislotаsi hosil qilаdi.Fаvqulotdа Vаziyаt yuz bergаndа
“Diqqаt hаmmаgа” ovozli signаl orqаli ishchi-xizmаtchilаrgа xаbаr qilinаdi.
Kuchli tа’sir etuvchi zаhаrli moddа vа chаng bilаn ishlovchi sexlаrdа ishchi
vа xizmаtchilаr ob’ekt fuqoro muhofаzаsi bo‘limi (FM shtаb) xodimlаri tomonidаn
shаxsiy himoyа vositаlаri bilаn tа’minlаngаn bo‘lishlаri kerаk.
Nаfаs olish orgаnlаrini muxofаzаlovchi shаxsiy ximoyа vositаlаri –
gаzniqoblаr, nаfаs olish orgаnlаrini turli kаsаlliklаrni keltirib chiqаruvchi
mikroblаrdаn vа toksinlаrdаn muhofаzа qilаdi.
№ Filtr quti
mаrkаsi Filtr quti
rаngi Himoyаlovchi zаhаrli moddаlаri
1.
А А Q F siz jigаr rаng Orgаnik birikmа bug‘lаri: benzin, kerosin, toluol,
ksilol, vodorodsulfid, fosfor vа xlororgаnik
birikmаlаrdаn
2.
А 1 АQF bilаn jigаr rаng vertikаl
oq chiziqli Yuqoridаgi moddаlаr bilаn birgа chаng, tutun vа
tumаndаn
3.
V А Q F siz sаriq rаng Kislotа bug‘lаri (xlor, xlorid kislotа, vodorod
sulfid, fosgen) fosfor vа xlororgаnik birikmаlаr
4.
G АQF siz vertikаl qorа sаriq
rаngli Simob bug‘lаri etilmerkurxlorid аsosidа
simoborgаnik birikmаlаr
5. E А Q F siz qorа Mishyаk vа fosforning vodorodli birikmаlаr
6. KD А Q F siz kul rаng Аmmiаk , vodorod sulfid vа uning birikmаlаri
7.
M А Q F siz qizil Uglerod oksidlаri orgаnik bug‘lаri bilаn аmmiаk,
mishyаk vа fosfor vа vodorodli birikmаlаr
8. SO А Q F siz oq rаngli Uglerod oksidi
9.
BKF АQF bilаn vertikаl yаshil oq
rаngli Orgаnik vа kislotа bug‘lаri mishyаk fosforli
vodorod vа turli аerozollаr chаng, tumаn, tutun.
Gаzniqoblаr ikki turgа bo‘linаdi :
66

1.Filtirlovchi gаzniqolаr (GP 5, GP 7, GP 9, PDF 2Sh);
2.Аjrаtuvchi gаzniqoblаr (IP 46 IP 48).
Nаfаs olish orgаnlаrning eng oddiy himoyа vositаlаri:
1.Respirаtor;
2.Chаnggа qаrshi mаtoli niqoblаr;
3.Pаxtа dokаli bog‘ich.
Teri vа nаfаs olish а’zolаrinig himoyа qilish vositаlаri.
Filtirlovchi himoyаlаnish niqoblаr.
Inson bir kun dаvomidа o‘rtаchа hisobidа 800 gr qаttiq mаxsulot, 2 l suv vа
40 m 3
hаvoni iste’mol qilаdi. Bаjаrilаyotgаn ishning og‘irligi vа intensivligigа
Bog‘liq holdа, bu ko‘rsаtgich keng ko‘lаmdа o‘zgаrаdi. Kаm kislorodli vа bir
nechtа zаhаrli moddаlаr sаqlаngаn hаvo, zаhаrlаngаn hisoblаnаdi.
Аvаriyа qutqаruv vа boshqа kechiktirib bo‘lmаydigаn ishlаrini rejаlаshtirish
vа аmаlgа oshirishdаn mаqsаd, аholini turli fаvqulotdа vаziyаtlаrdаn himoyаlаsh,
shoshilinch tibbiy xizmаt ko‘rsаtish, аvаriyа oqibаtlаrini qisqаrtirish hаmdа
vаyronаlаrdаn insonlаrni olib chiqishgа qаrаtilgаndir.
Аvаriyа qutqаruv ishlаri quydаgi vаzifаlаrni аmаlgа oshirish orqаli olib
borilаdi.
1. FV ro‘y bergаn xududlаridа rаzvedkа ishlаrini olib borish hаmdа
xаrаkаtlаnish yo‘nаlishlаrini rejаlаshtirish.
2. Bino qismlаri, vаyronа uyumlаri orаsidаn shuningdek yonаyotgаn binolаr
ichidаn insonlаrni qidirish vа olib chiqish.
3. Jаbrlаngаn insonlаrni, guruxlаrgа аjrаtgаn holdа birlаmchi tibbiy xizmаt
ko‘rsаtish hаmdа yаqin аmbulаtoriyаlаrgа yetkаzish.
Boshqа kechiktirib bo‘lmаydigаn ishlаrgа quydаgilаr kirаdi:
1. Insonlаrni ommoviy piyodа yoki trаnsportdа xаrаkаtlаnish yo‘llаrini
ochish hаmdа xаvfli jismlаrdаn tozаlаsh.
2. Gаz, elektr, suv quvur tizimlаri vа boshqа tizimlаrdа yuz bergаn
аvаriyаlаrni to‘xtаtish, qutqаruv ishlаrini o‘tkаzish.
Yong‘in xizmаt xodimlаri bilаn bir vаqtdа tibbiy tez yordаm ko‘rsаtish
xizmаti hаm yetib kelаdi. FV oqibаtlаri tugаtilishi bilаn qutqаruv ishlаri
67

boshlаnаdi. Tаrtibni sаqlаshgа e’tibor berilаdi. Yong‘in yoki аvаriyа sodir
bo‘lishidа odаmlrni xаvfsiz boshqа joygа chiqish yo‘llаri bo‘lishi binolаrni
loyihаlаsh vа qurish vаqtidа hisobgа olingаn. Yong‘in xаvfsizligi normа
qoidаlаrigа аsosаn evаkuаtsiyа yo‘llаri o‘tgа chidаmli mаteriаllаrdаn tаyyorlаngаn,
hаrаkаt yo‘lidа hech qаndаy to‘siqlаr yo‘q. Korxonаdа yong‘in sodir bo‘lgаndа
xаrаkаtlаnish quydаgi tаrtibdа аmаlgа oshirilаdi. Tsexdа germetiklik buzilib yoki
boshqа sаbаb bilаn yong‘in chiqqаndа OPD turidаgi signаlizаtor ishgа tushаdi. Bu
signаlizаtor ishgа tushishi bilаn sexdаgi nаvbаtchi korxonаning yong‘in xаvfsizligi
bo‘limigа xаbаr berilаdi vа ishchilаrning tаrtibli evаkuаtsiyаsini tа’minlаshni
nаzorаt qilinаdi. Yong‘in xаvfsizligi bo‘limi yetib kelgunchа ishchilаr o‘zlаri OU
2, OU9, OU8 birlаmchi o‘t o‘chirgichlаr yordаmidа yong‘inni boshqа ob’ektgа
o‘tib ketmаsligini nаzorаt qilаdi.

6. AVTOMATLASHTIRISH QISMI
68

Texnologik jarayonlarda odamning ishtirok etishiga ko‘ra
avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish mumkin: avtomatik nazorat, avtomatik
rostlash va avtomatik boshqarish.
Avtomatik nazorat - texnologik jarayon haqida operativ ma’lumotlarni
avtomatik ravishda qabul qilish va uni qayta ishlash uchun kerakli bo‘lgan
sharoitlarni ta’minlaydi.
Avtomatik rostlash - texnologik jarayonlarning tegishli parametrlarini
avtomatik rostlovchi asboblar yordamida talab qilingan sathda saqlanishini nazarda
tutadi. Bu holda odam faqat avtomatik rostlash tizimining (ART) turi ishlashini
nazorat qiladi.
Avtomatik boshqarish - texnologik operatsiyalarni belgilangan
muttasilligining avtomatik ravishda bajarilishini va boshqaruv obyektiga nisbatan
bo‘ladigan ta’sirlarning muayyan muttasilligini ishlab chiqishdan iborat.
Avtomatlashtirish - texnologik jarayonlarni odam ishtirokisiz
boshqaradigan texnik vositalarni joriy etish demakdir. Avtomatlashtirish - ishlab
chiqarish jarayonidagi odam ishtirok etmagan sanoatning yangi bosqichi bo‘lib,
bunda , texnologik va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish funksiyasini
avtomatik qurilmalar bajaradi.
Boshqaruv obyektini uzatish funksiyasini aniqlash
Mazkur jarayonni bajarishda asosiy obyekt ikki qatlamli reaktor tanlab
olindi. Olingan obyektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini
aniqlaymiz:
Boshqaruvchi ko‘rsatkich- Sanoat chiqindilaridan reniy metalini ajratib
olish ;
Boshqariluvchi ko‘rsatkich- Sorbsionniy kalonna harorat;
Jarayondagi o‘zgartiriladigan obyektning asosiy ko‘rsatkichi – harorat
bo‘lib, uning o‘zgarish chegarasi t
max = 370 o
C; t
min =350 o
C; t
o‘rt = 360 o
C;
o‘zgarish chegarasi  t = ±10 o
C. Ya’ni:
 t
max = t
max - t
o‘rt =370-360=10 0
С
 t
min = t
min - t
o‘rt = 370-360=- 10 0
С
 t=  10 0
С.
69

Qurilmadagi boshqaruv jarayonini 2 sig‘imli deb, qabul qilamiz. Bunday
ob y ekt inersion bo‘linma tenglamasi bilan ifodalanadi:
Obyekt koeffitsiyenlarini topish uchun kolonna ko‘satkichlariga e’tibor
beramiz.
Boshqariluvchi obyektning kuchaytirish koeffitsiyentini aniqlashda chiqish
parametrini kirish parametriga bo‘lamiz. Ya’ni:
= = 0.5
K
ob =0.5
Obyektning kuchaytirish koeffitsiyenti topilgach, bug‘ning o‘rtacha bo‘lish
vaqtini topamiz, buning uchun kolonnadagi hajmni kirayotgan bug‘ning
sarfiga bo‘lamiz:
=
T=17
Kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqtini topilgandan keyin obyektning
uzatish funksiyasi quyidagiga teng bo‘ladi:

70

AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINI SHAKLLANTIRISH
Tizimlarni bir necha xususiyatlari avvaldan ma’lum bo‘lgan kichkina
tizimchalarga bo‘lib fizika, mexanika, kimyo qonunlari asosida analitik
modellashtirishga asoslangan bo‘lib, bu tizimchalar modellarining yig‘indisi katta
tizim modelini ifoda etadi.
Ma’lumki, avtomatlashtirish elementlarini analitik usulda modellashtirishda
va rostlash tizimining optimal ko‘rsatkichlarini aniqlashda quyidagi bosqichlar
amalga oshiriladi:
1. Olingan o byekt yaxshilab o‘rganiladi;
2. Obyektning kirish va chiqish parametrlari aniqlanadi;
3. Obyekt parametrlaridan boshqaruvchi va boshqariluvchi parametrlar
aniqlanadi;
4. Obyektning matematik va kompyuter modellari topiladi. Buning
uchun obyekt ko‘p zonali (kvazi obyektli) deb qabul qilindi.
5. Avtomatlashtirilgan rostlash tizimining kompyuter modeli yaratiladi;
6. Tizim uchun eng optimal sharoit aniqlanadi.
Avtomatik rostlash tizimi ning funksional sxema lari
Rostlanadigan parametri bitta y(τ) bo‘lgan avtomatik rostlash tizimining
funksional struktura sxemasi quyidagi rasmda ko‘rsatilgan (4.1 -rasm).
4.1 -rasm. Avtomatik rostlash tizimining funksional sxemasi
Mazkur tizim boshqaruv obyekti (BO) hamda o‘lchov ma’lumot tizimi(O‘MT),
rostlagich va ijrochi qurilmanalni o‘z ichiga oluvchi rostlash tizimlaridan iboratlir.
71

Boshqaruv obyekti sifatida kimyo – texnologiyaning barcha jarayonlarini qarash
mumkin. Bunda jarayonning qaysidir parametri avvaldan berilgan ma’lum bir
qiymatda ushlab turilishi yoki belgilangan dastur bo‘yicha o‘zgartirilishi talab
etiladi. Masalan, boshqaruv obyekti sifatida kimyoviy jarayon boradigan reaktorni
keltirish mumkin. U xolda reaktorlagi modda konsentratsiyasi boshqariluvchi,
unga berilayotgan xarorat esa boshqaruvchi parametr bo‘lishi mumkin.
Boshqaruv qurilmasi tarkibiga kiruvchi element l arni batafsil ko‘rib
o‘tamiz.
Birlamchi o‘lchov o‘zgartirgichi (BO‘O‘ sezgir element, sensor)
rostlanadigan parametrni qabul qilish va qayta ishlashda qulay bo‘ladigan o‘lchov
ma’lumoti signaliga o‘zgartirish uchun mo‘ljallangan. Masalan, termoelektrik
signal o‘zgartirgich bir-biriga kavsharlangan ikkita turli o‘tkazgichlardan ibota
bo‘lib, xaroratni termoelektr yurituvchi kuchga aylantiradi(TEYUK).
Normallovchi o‘zgartirgichi (NO‘) - avtomatik rostlash tizimi tarkibiga
kiruvchi barcha elementlarni o‘zaro moslashtirishga xizmat qiladi. Birlamchi
o‘lchov o‘zgartigichidan chiqayotgan signalni unifikatsiyalangan signalga
aylantirish vazifasini bajaradi. Bunda o‘zgartirilayotgan signallar bir hil yoki
turlicha fizik tabiatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan termoelektrik signal
o‘zgartirgichdan chiqayotgan tokli signalni unifikatsiyalangan 0mA dan 5mA
gacha bo‘lgan tokli signalga yoki 20kPa dan 100kPa gacha bo‘lgan pnevmatik
signalga o‘zgartirishni amalga oshiradi. Normallavchi o‘zgartirgichdan
chiqayotgan signal nafaqat rostlagichga, balki, ma’lumotni qabul qiluvchi va uni
qayta ishlovchi bloklarga ham uzatilishi yoki avtomatlashtirishning yuqori
bosqichiga kirish parametri sifatida ham uzatilishi mumkin.
BO‘O‘ hamda NO‘ birgalikda o‘lchov ma’lumot tizisini tashkil etadi.
Rostlanadigan parametrning berilgan qiymatiga mos keladigan signal y
T ( τ )
topshiriq beruvchi qurilmada shakllantiriladi. Bu qurilma 5.1-rasmda
ko‘rsatilmagan bo‘lib, ko‘p xollarda rostlagich tarkibiga kirgan bo‘ladi. Topshiriq
ta’sirining qiymati o‘zgarmas yoki ma’lum qonuniyat asosida o‘zgaruvchan
bo‘lishi mumkin.
72

Rostlagich (R) taqqoslash elementi yordamida rostlanayotgan parametr
qiymatining berilgan qiymatdan qanchalik og‘ishini aniqlaydi va shunga ko‘ra
rostlash ta’sirini ishlab chiqadi. Rostlagichning signali har boim ham ijrochi
qurilmani ishga tushurishga etavermaydi. Bunday xollarda esa rostlagich quvvat
kuchaytirgich bilan jixozlanadi.
Rostlagichdan olingan signalga mutanosib ravishda texnologik jarayonga
ta’sir ko‘rsatuvchi avtomatik boshqarish tizimi qurilmasi ijrochi qurilma (IQ) deb
nomlanadi. Odatda uni ikkita tashkil etuvchi elementlarga ajratish mumkin:
rostlovchi organ hamda ijrochi mexanizm.
Ijrochi mexanizm (IM) rostlagichdan kelayotgan komanda signal quvvatini
quchaytirib, rostlovchi organga (RO) ta’sir ko‘rsatadi. Rostlovchi organ zatvorini
suruvchi ijrochi mexanizmlar ijrochi dvigatellar yoki servodvigatellar deb ham
nomlanadi.
Rostlash organi (RO ) boshqaruv obyektining rostlanadigan parametriga
ta’sir ko‘rsatadigan material yoki energiya oqimini o‘zgartiruvchi texnik vositadir.
Bu qurilma boshqaruv obyektiga bevosita ta’sir ko‘rsatib, rostlanadigan kattalik
qiymatini berilgan qiymatda ushlab turish yoki uni belgilangan qonuniyat bo‘yicha
o‘zgartirishni amalga oshiradi.
Kirish ta’siri kanali bo‘yicha rostlash tizimlarining dinamik xususiyatlarini tadqiq
qilishda avtomatik rostlash tizimini 4-rasmda keltirilgandek soddalashtirilgan
strukturada tasvirlash mumkin. Bunda kirish – topshiriq beruvchi ta’sir y
T (τ),
chiqish signali esa rostlanayotgan kattalik y(τ)ni ifodalaydi. G‘alayonlantiruvchi
ta’sir esa mavjud emas yoki o‘ zgarmas deb qaraladi.
4.2-rasm. Topshiriq beruvchi kanal ta’siri bo‘yicha ARTning struktura
sxemasi
Rostlash tizimining dinamik xususiyatlarini qo‘zg‘atuvchi ta’sir kanali
bo‘yicha tadqiq qilishda ART odatda 6.3-rasmda keltirilganidek soddalashtirilgan
73

struktura sxemasi ko‘rinishida tasvirlanadi. Bunda kirish parametri –
g‘alayonlantiruvchi ta’sir d(τ), chiqish kattaligi esa rostlanayotgan parametr u(τ),
topshiriq beruvchi ta’sir o‘ zgarmas deb qaraladi.
4.3-rasm. Qo‘zg‘atuvchi ta’sir kanali bo‘yicha ARTning struktura
sxemasi
Biz tanlagan ob’ekt bir sig‘imli ekanini hisobga olib,uning kompyuter
modelini kuyida keltirilgan “MATLAB” dasturi asosida hosil qilamiz.Buning
uchun dasturning kutubxonasidan kerakli bo‘linmalar olinadi. Natijada ekranda
quyidagicha kompyuter modeli yaratiladi: Optimal boshkarish tizimini sintez qilish
tartibi, rostlagichni tanlash, rostlagichning sozlash parametrlarining optimal
kiymatlari (K, T) quyida keltirilgan kompyuter modeli natijalari asosida
aniqlanadi:
Avtomatik rostlash tizimini hisoblash
Biz tanlagan obyekt bir sig‘imli ekanini hisobga olib,uning kompyuter
modelini quyida keltirilgan “MATLAB” dasturi asosida hosil qilamiz.
Rostlagichning Kr va To koffitsientlarini qiymatini aniqlash maqsadida
boshqaruv tizimining kompyutor modelini tuzamiz:
74

11
T ra nsfer Fcn2
17s+10.5
T ra nsfer Fcn1
118s+1
T ra nsfer Fcn Ste p
Sco pe
Pro duct
1s
Inte gra tor
0.0 300 0
Gai n 1
0.5
Gai n
F1
1
Con stan t1
36 0
Con stan tRoslgichning sozlash koeffitsientlari (To va Kr ) qiymatini aniqlash uchun
tizimning MATLAB dasturidagi modeli yordamida bir necha o‘tish chizmalarini
olamiz va ular orasidan eng muqobilini (optimalini) tanlayman (Rasm. 1 ) va
roslagich koeffitsientlarining qiymatlarini texnologik tizimda turadigan rostlagich
koffitsient kritaman Kr= 0. 5 . T = 0. 300 .
75

Kuchaytirish koeffitsienti K=2, integrallash koeffitsienti Ti=0.0 2500
Kuchaytirish koeffitsienti K=1 integrallash koeffitsienti Ti=0. 250
Kuchaytirish koeffitsienti K=0. 1 , integrallash koeffitsienti Ti=0.250
76

Kuchaytirish koeffitsienti K=0. 5 , integrallash koeffitsienti Ti=0.3000
Kuchaytirish koeffitsienti K=0. 5 , integrallash koeffitsienti Ti=0.300
bo‘lganda rostlanish vaqti yaxshi va tekis harakat orqali rostlanish yuzaga keladi.
Rostlagich mana shu qiymatlarda optimal boshqarishga erishar ekan.
Ikki qatlamli absorberning yuqori qismida haroratni avtomatik rostlash
funksional sxemasi
77

Funksional sxemaning bayoni
AVT reak t orning y uqori qismida harorat Pt100 (IEC) birlamchi
signal o‘zgart irgich TE (1-1) orqali o‘lchanib, SITRANS TR elektr
qarshilik termometri TT (1-2) or q ali shitga uzatiladi, Shitda Sitrans LUC 500
Elektr harorat rostlagich TIC (1-3) orqali nazorat qilinib rostlash ta’siri signali
isituvchi agent truba quvuridagi Revca rostlash klapaniga (1-4) uzatadi.
O‘lchash va boshqarish vositalarining buyurtmalar ro‘yxatiga yozib qo‘yildi.

78

Nazorat o‘lchov asboblari va avtomatika spesifikatsiyasi

№
poz O‘lchov
asbobining
nomi va
tavsifi O‘ rnatish joyi Turi Turi Soni
1-1
TE harorat
Joyida Elektr shkalasiz termometr
Pt50(IEC) sezgir elementli
O‘lchash diapozoni 0 0
С -
50 0 0
С
Sitrans F M
1
1 - 2
TT -//- Joyida SITRANS TR elektr
qarshilik termometri 4-
20мА,
Xatoligi + 0.5% SITRANS TR 1
1 - 3
TIC -//- Shitda Elektr shkalali harorat
rostlagich chiqish signali
4-20 mA , chastotasi γ=50
Gs , Sitrans LUC
500 1
1 - 4
-II- joyida Elektr ijrochi mexanizm REVCA 1

79

7. IQTISODIY QISM
Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi
a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy sifat
ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson
va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan
sarf- xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish va
sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning
samaradorligi oshadi.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning
puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini
belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi
amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba
xisoblanadi.
Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari
sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manb’asini
tashkil etadi.
b) sarf xarajatlarning kalkulyatsion moddalari va iqtisodiy elementlar
bo‘yicha guruxlanishi; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar
turini inobatga olgan sarflar tasnifi muximaxamiyatga ega va u kalkulyatsiya
moddalari xamda sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi.
Xarajatlarning kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu
xarajatlarni xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham
maxsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va
aniqlashda qo‘llaniladi. Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa
xarajatlar qayerda va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qat’iy nazar ishlab
chiqarishga ketgan sarflar smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona
ishlab chiqaradigan xammamaxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi.
80

ISHLAB CHIQARISH DASTURI - MAHSULOTNING YILLIK
ISHLAB CHIQARISH HAJMI (NATURAL VA QIYMAT IFODASIDA)
№
Mahsulot nomi O‘lcham Bir o‘lcham
narxi sum Natural
ifodasi Qiymat
ifodasi
m.so‘m.
1 2 3 4 5 6
1 Reniy kg
108000000 1100 118800000000
Jami
Ushbu jadvalda loyixa bo‘yicha ishlab chiqarishga rejalashtirilgan mahsulot
turi, uning o‘lchami, natural ifodadagi va qiymati bo‘yicha mahsulotning hajmi va
1 o‘lcham mahsulotning sotiladigan narxi qayd etiladi.
Hisob tartibi:
5 grafada loyixa bo‘yicha mahsulotning 1 yillik hajmi qayd etiladi.
6 grafa = 4 grafa x 5 grafaga.
Korxona i/ch sarflari va ularning guru h lanishi
Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (maxsulot, ishlar,
xizmatlar tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom
ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mexnat resurslari, xamda
ishlab chiqarish va maxsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning
qiymatlarni aks ettiradi.
Ushbu Yo‘riqnoma bo‘yicha xamma sarflar maxsulot ishlab chiqarish
tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular
davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar)
xarajatlarga bo‘linadilar:
- Bundan tashkari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda
yoki zarari xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar;
- Favqulotdagi zararlar (foyda yoki daromadini soliq to‘laguncha qadar
xisobida inobatga olingan) dan iborat.
Shunga ko‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bo‘ladi:
1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
2. Davr xarajatlari;
3. Moliya faoliyati xarajatlari;
4. Favqulotdagi zararlar.
81

Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi
a) ma h sulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy
sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma
nuqson va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga
ketgan sarf-xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish
va sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning
samaradorligi oshadi.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning
puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini
belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi
amalda uni narxini pasayishini ta minlaydi va foydani ko‘payishida manbaʼ
xisoblanadi.
Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari
sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manb asini
ʼ
tashkil etadi.
b) sarf xarajatlarning kulkulyasion moddalari va iqtisodiy elementlar
bo‘yicha guruxlanishi ; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar
turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkutsiya
moddalari xamda sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi.
Xarajatlarning kalkutsiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu
xarajatlarni xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham
maxsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va
aniqlashda qo‘llaniladi.
Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayerda
va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar
smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma
maxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi.
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar:
- ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlari (qayta ishlanadigan chiqindilar
qiymati ayrilgan xolda);
- ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar;
- ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar;
- asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlar i .
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan
bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat:
82

1. To‘g‘ri va yo ndosh moddiy xarajatlar;
2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh x arajatlar;
3. Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama
xarajatlar).
Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi:
1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , maxsulot tarkibi da asosini xosil
qiluvchi yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da
zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar .
1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal
xolatda o‘tishini ta minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmash uchun mo‘ljallangan,ʼ
yoki boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar
o‘tkazish, nazorat qilish, asosiy fondlarni ta mir va ekspluatatsiyasi uchun),
ʼ
ta mirlash uchun zarur bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalar
ʼ
yemirilishi, maxsus kiyim-boshning yemirilishi va shunga o‘xshash mexnat
vositalar (asosiy fondlar tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning
yemirilishi.
1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu
korxonada qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan).
1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi
sub ektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning
ʼ
asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan
ishlar va xizmatlar.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona,
xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan
ishlar (maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga
oshirish, xom ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk
tashish uchun transport xizmatlar va x.k.).
1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil
quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport
xizmat bilan ta minlash uchun mo‘ljallangan turli yoqilg‘ilar;
ʼ
1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa
xo‘jalik extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar.
1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan
ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay
tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida yo‘qotmalar.
1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan
ta minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash materiallari uchun sarf
ʼ
xarajatlari xam kiradi.
1.9. Xo‘jalik yurituvchi sub ektning transporti va xodimlari tomonidan
ʼ
moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarjatlar (yuklash va tushirish ishlari),
83

ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak bo‘lgan
(mehnatga haq to‘lash xarajatlari)
1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi –
maxsulot ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste mol sifatiniʼ
yo‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari.
2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada
qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar
asosida xaqiqatdan bajarilgan ish uchun xisoblangan ish haqlari. Bunga yana
mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo
korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi.
1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan
ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga xodimlar
mexnat haqlaridan foiz xisobida majburiy to‘lovlar.
1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish axamiyatiga ega bulgan
nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning
balans qiymati va belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga
mo‘ljallangan amortizatsiya ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan
fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi).
Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar,
sanoat va intellektual (akliy) mulq ob ektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan
ʼ
haqlar aks etadi.
Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali
xizmat davriga binoan xar oy maxsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat
davri aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga
belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart).
1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan
moddalarga kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga
to‘lanadigan ajratmalar, kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar,
chegarasida), komandirovkalar bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab
chiqarish jarayonini ta minlash bo‘yicha sarflar kiradi.
ʼ
Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2
guruxga bo‘linadi:
1. Bevosita (tug‘ri) xarajatlar.
2. Bilvosita (yondosh) xarajatlar .
Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyasiya ob ektining
ʼ
tannarxiga to‘g‘ridan-to‘gri, ya ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi.
ʼ
Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab
chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo.
84

Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq
(energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot
turlari o‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab
xarajatlar ikki guruhga bo‘linadi:
1. O‘zgaruvcha n .
2. Shartli - o‘zgarmaydigan.
Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga
qarab o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki xam kamayadi) xarajatlar
o‘zgaruvchan deyiladi. Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda
ishlatiladigan yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-
uskunalarni saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi.
Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta sir etmaydigan xarajatlar ʼ shartli -
o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umum iy ishlab chiqarish
xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi
yoki kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan
xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida
kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun
ular shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan.
Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan
o‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim
omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan
miqdori kamayadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil
turdagi (kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va
materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar
tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish
xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi.
Ishlab chikarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot i щ lab chikarish
kalkulyasiyasi va ishlab chikarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot i щ lab
chikarish kalkulyasiyasida sarflar moddalar buyicha guruxlanib bir ulcham yoki bir
tur maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab , kuyidagilardan iborat
bo‘ladi :
1. Tugri moddiy sarflar.
2. Mexnatga doir tugri sarflar:
a) i/ch ishchilarning ish haqi
b) ijtimoiy sugurta ajratmasi
3. Materiallarga doir yondosh sarflar.
4. Mexnatga doir yondosh sarflar.
5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
85

6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar.
Tugri moddiy sarflar kup xollarda kalkulyasiyadan keyin aloxida jadvalda
ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar – maxsulot tarkibiga kiradigan
komponentlar.
2. Yordamchi materiallar – maxsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni xosil
bulishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo).
3. Qayta ishlanadigan chikindi (ayriladi).
4. Yoqilgi va kuvvat sarflari.
Umum xujalik buyicha maxsulot ishlab chikarishga ketgan sarflar esa
iktisodiy elementlar buyicha guruxlanib kuyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar.
2. Yordamchi materiallar.
3. Yoqilg‘i.
4. Quvvat sarflari.
5. Xodimlarning ish haqlari.
6. Ijtimoiy sugurta ajratmasi.
7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
8. Boshqa sarflar.
Davr xarajatlari, moliya faoliyati buyicha sarflar va favqulotdagi
zararlar
Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga binoan
joriy etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i ko‘rsatkich.
Bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bo‘lmagan xarajatlar davr
xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga boshqaruv, tijorat xarajatlari,
umumxo‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning
mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagani, leqin mahsulot
(ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan bog‘liqligi uchun ular
operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma muriy xarajatlar deb xam ataladi.ʼ
Ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas,
aksincha, vaqg, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq bogliq.
Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan
chiqariladi.
Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi:
• mahsulotni sotish xarajatlari;
• boshqaruv xarajatlari;
• boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini
rivojlantirish xarajatlari;
86

• kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari.
Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi:
- Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki
belgilangan xisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va
ta minotchilar kreditlari uchun % to‘lovlari.ʼ
- u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar;
- u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ;
- chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar va salbiy
kurs (farq).
- qimmatli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar.
- moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
Favqulotdagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va
operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar.
To‘g‘ri moddiy sarflar
№
Sarf mod d alar O‘lch. Baxo 1 o‘lcham
maxsulot
uchun Yillik sarf
miq. so‘m miq.m.
so‘m
1 Xom ashyo va asosiy
materiallar
a) molibden kons
b) sulfat kislota
v) sorbsioniy kalonna
g) sorbent
d) tonna
1818.18
1832
-
- 13.18
13.32
2 Yerdamchi materiallar:
a) kaolin
b) vadarod pechi
v)
g)
d) tonna
3460 258
3 Ishlatiladigan chiqindi
(ayriladi) - - - -
- -
4 Yoqilg‘i(gaz, ko‘mir,
diz.yoqilg‘i). 0
87

mkvt 250.000 12000 4.8 120000
005 Quvvat sarflari (el.quvvati,
suv, bosim ostidagi xavo,
bug‘).
Jami: ∑ 146700
161370

88

ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLAR HISOBI
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining kalkulyatsiyasi
Yillik ishlab chiqarish xajmi- 100 kg
Mahsulotning kalkulyasion o‘ lchami- 1kg
№
Sarf moddalar Sarflar qiymati
1 o‘lcham maxsulot
uchun, so‘m Yillik xajmi,
min. so‘m.
1 2 3 4
1. To‘g‘ri moddiy sarflar 62598 6.259.800
2. Mexnatga doir to‘g‘ri sarflar, shu
jumladan: 3567 356.700
a) Ishlab chiqarish ishchilarining ish
xaqi 3894 389.400
b) Sug‘urta ajratmalari (yagona ijtimoiy
to‘lov -13%) 362 36.200
3. Materialga doir yondosh sarflar 1861 186.100
4. Mexnatga doir yondosh sarflar 1962 196.200
5. Asosiy fondlar amortizatsiyasi 5358 535.800
6. Boshqa (shu jumladan ustama)
sarflar 4356 435.600
7. Ishlab chiqarish tannarxi 80431 8.043.100
8. Davr xarajatlari 9652 965.200
9. Umumiy xarajatlar 90083 9.008.300
10. Foyda 16858 1.685.800
11. Maxsulot rentabelligi 23
Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi
Maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni;
Maxsulot tannarxi asosiy sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning
xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson va muvaffaqiyatlari ifodalanadi,
mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarf- xarajatlarining pul ifodadagi
yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarflar qanchalik kam
bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning
89

puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini
belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi
amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba
xisoblanadi.
Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari
sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manb’asini
tashkil etadi.
Sarf xarajatlarning kalkulyatsion moddalari va iqtisodiy elementlar
bo‘yicha guruxlanishi;
Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar turini inobatga
olgan sarflar tasnifi muximaxamiyatga ega va u kalkulyatsiya moddalari xamda
sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi.
Xarajatlarning kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu
xarajatlarni xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham
maxsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va
aniqlashda qo‘llaniladi.
Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayerda
va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qat’iy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar
smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma
maxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi.
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar:
Ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlari (qayta ishlanadigan chiqindilar
qiymati ayrilgan xolda);
Ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar;
Ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar;
Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; boshqa ishlab
chiqarish xarajatlari. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi
90

Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita
bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat:
To‘g‘ri va yondosh moddiy xarajatlar;
Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh xarajatlar;
Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama
xarajatlar).
Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi:
Chetdan keltirilgan (sotib olingan), maxsulot tarkibida asosini xosil qiluvchi
yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish) da zarur
tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar.
Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal xolatda
o‘tishini ta’minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmash uchun mo‘ljallangan, yoki
boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish,
nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun
zarur bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalar yemirilishi, maxsus
kiyim-boshning yemirilishi va shunga o‘xshash mexnat vositalar (asosiy fondlar
tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi.
Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada
qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan).
Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning
asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan
ishlar va xizmatlar.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona,
xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan
ishlar (maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga
oshirish, xom ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk
tashish uchun transport xizmatlar va x.k.). Chetdan sotib olingan yoqilg‘i –
texnologik jarayonlarda, turli xil quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish,
91

ishlab chiqarishni transport xizmat bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli
yoqilg‘ilar; Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa
xo‘jalik extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar. Moddiy resurslarning tabiiy
yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va
kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay tabiiy qurishi va sababli kamomad va
aynishi natijasida yo‘qotmalar. Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning
moddiy resurslar bilan ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash
materiallari uchun sarf xarajatlari xam kiradi. Ishlab chiqarish dasturi –
mahsulotlarning yillik ishlab chiqarish hajmi (natural va qiymat ifodasida).
Asosiy iqtisodiy ko`rsatgichlar hisobi
Ko‘rsatkichlar hisobi:
1. Yillik mahsulot hajmi Q
i/ch va Q
i/ch x E
b
1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi va umumiy sarflar hisobi:
I. To‘g‘ri moddiy sarflar;
II. Mehnatga doir to‘g‘ri sarflar;
III. Yondosh moddiy va mehnatga doir sarflar;
IV. Asosiy fondlar ammortizatsiyasi;
V. Boshqa qolgan, shu jumladan ustama xarajatlar.
Jami sarflarning yig‘indisi yoki ishlab chiqarish tannarxi
I – V
Umumiy sarflar ( to‘la tannarx) = i/ch t/n+davr xarajatlari
3. Mahsulotning erkin sotish bahosi:
E
b = U
bk + A+ QQS
U
bk – maxsulotning ulgurji baxosi:
A –aksiz soligi (ayrim maxsulotlarga belgilagan)
QQS –qo‘shimcha qiymat solig‘i (barcha sanoat mahsulotlarga belgilagan -20%)
4. Yillik foyda
F = ( U
bk – t/n ) x Qi/ch
5. Mahsulot rentabelligi (samaradorligi):
R
m = F / t/n x 100
6. O‘rtacha oylik ish haqi :- korxona ma lumoti ʼ
7. To‘g‘ri moddiy sarflarning i/ch t/n –dagi ulushi: To‘g‘ri moddiy sarf i/ch t/n
x 100
Xulosa qilib aytganda, diplom ishining iqtisodiy qismida loyahalanayotgan
korxonamizni iqtisodiy tomondan o‘rganib chiqildi.
92

XULOSA
Mening bitiruv mаlаkаviy ishim Reniy tutgan ikkilamchi xom ashyolardan
reniy metallini ajratib olish yiliga 100 kg. Molibden konsentratlari oksidlanib
tanlabb eritilib molibden metalli olingandan so‘ng, erimay qolgan molibdenni
900 o
C gacha oksidlashadi. Mening diplom ishimda nu muammoga maqbul yechim
qilingan, ya‘ni kek 900 o
C gacha qizdirilganda tarkibidagi reniy metalli ham uchib
ketadi, biz bu yerda oksidlamasdan tanlab eritib reniyni eritib olamiz bizga qilgan
analizlarizmizdan ma’lumki kek qayta oksidlangani sari uni tarkibidagi molibden
kamayib reniy miqdori o‘z navbatida ortadi va 1 tonna kek tarkibida 3 kg gacha
reniy saqlaydi. Biz uni yo‘qotib qo‘ymaslik uchun reniy uchun tanlab eritamiz
tanlab eritganimizda reniy eritmaga o’tib molibden qoldig‘i erimagan qismda
kekda qoladi biz erigan eritmani tanlab eritib eritmaga o‘tkazib olamiz va
sorbsionniy kalonnaga yuboramiz sorbsionniy kalonnada sorbentlar yordamida
reniy metalini ammiakli suv yordamida perenat ammoniy holatiga keltiramiz.
Ammoniy perenatni vodorod pechida vodorod oqimida toza reniy metallini olishga
erishamiz. 1 tonna kekdan 3 kg reniy olinsa 126 mlnlik mahsulot chiqadi.
Shu bilаn birgа reniy sаnoаt uchun tаlаbchаn metаl ekаnligini hаm ko‘rish
mumkin. Bu ishdа unumli va maqbul jihozlarni tanlash muhim аhаmiyаtgа egа
ekаnligini аytish zаrur, chunki loyihаning аsosoiy qismlаridаn bu sorbsiyalash,
oksidlаsh, qаytаrilish jаrаyonidаgi texnikаlаr hisoblаnаdi. Yаnа etibor qаrаtish
kerаk bo‘lgаn tаmonlаrdаn biri ekologiyа hisoblаnаdi. Hozirgi kundа ekologiyаgа
qаrаtilgаn etibor аnchаginа kuchli. Shuni hаm tа’kidlаsh joizki mening loyihаmdа
ekologiyаni ifloslаntirish kаm kuzаtilаdi, chunki аsosаn oksidlаsh uchun qаynаr
qаtlаmli pechlаr judа yаxshi gаz chiqindilаrni ushlаb qolish uchun filtirlаr
o‘rnаtilgаn.
93

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.Ismoilov P.N Kamyob ,tarqoq va Nodir Metallar Kimyoviy Texnologiyasi
2. Korovin, S.S. Noyob va tarqalgan elementlar. Kimyo va texnologiya. 3
kitobda. Kitob 2. Universitetlar uchun darslik / Korovin S.S., Drobot D.V.,
Fedorov P.I. - M.: MISIS, 1999. - 464 b.
3. Zelikman, A.N. O‘tga chidamli kamyob metallar metallurgiyasi.
Universitetlar uchun darslik / Zelikman A.N. - M.: Metallurgiya, 1986. - 440 b.
4. Kozyrev V.B., Kovalev N.V., Li O.V. Ferromolibden ishlab chiqarish
bo‘yicha texnologik ko‘rsatmalar. MChJ "Sorskiy FMZ", 2005. - 29 b.
5. Mixnev, A.D. O‘tga chidamli nodir metallar metallurgiyasidagi
texnologik jarayonlarni hisoblash: darslik.
6. Polkin, S.I. Rangli va nodir metallar rudalarini boyitish / Polkin S.I.,
Adamov E.V. – M. Nedra, 1975. - 461 b
7. Avdoxin V.M. Foydali qazilmalarni qayta ishlash asoslari. 2 jildda. 1.
Boyitish jarayonlari. Universitetlar uchun darslik.
8. Gordon G.M. Rangli metallurgiyada changni yig‘ish va gazni tozalash.
9. https://tpu.ru
10. Xiong Y., Wang H., Lou Z. et al. Selective adsorption of
molybdenum(VI) from Mo–Re bearing effluent by chemically modified astringent
persimmon // Journal of hazardous materials. 2011. V. 186,
№ 2–3. P. 1855–1861.
11. А.с. 1407009 СССР, МПК C08F226/06, C08J5/20.
Комплѐксообразующий
ионит для извл
ѐчѐния р ѐния и способ ѐго получ ѐния / А.Г. Маурина, Л.И.
Водолазов, А.Н. Баскаков и др. 1986.
12 . Пат
ѐнт 2184788 РФ, МПК С22В61/00, С22В3/24. Способ д ѐсорбции
р
ѐния / И.Д. Трошкина, Н.А. Якуш ѐнков, А.М. Ч ѐкмар ѐв. 2002.
94

Diplom ishi

Sotib olish