Santexnika do’konini ma’lumotlar bazasini yaratish - Информатика и ИТ - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	4.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Информатика и ИТ

Santexnika do’konini ma’lumotlar bazasini yaratish

Купить

Santexnika do’konini ma’lumotlar bazasini
yaratish
Mundarija
KIRISH ...................................................................................... 3
1. NAZARIY QISM .................................................................
7 1.1 MB TILLARINI QUVVATLASH ............................................
10
1.2 MBBT
ARXITЕKTURASI .................................................... 13
1.3 A SOSIY TUSHUNCHALAR ................................................... 15
1.4 A CCESS DASTURI .............................................................. 16
1.5 M AKROSLAR .....................................................................
19
2. AMALIY QISM .................................................................
24 2.1 MS A CCESS DA JADVALLARNI YARATISH . ........................
24
2.2 T ABLITSALARNI BIR - BIRIGA BOG ’ LASH ............................ 28
2.3 Z APROS YARATISH : ........................................................... 30
2.4 I MPORT : ............................................................................ 33
2.5 E XPORT ............................................................................. 37
2.6 F ORMA .............................................................................. 38
2.7 H ISOBOT ........................................................................... 40
2.8 Q O ’ LLANMA .....................................................................
42
XULOSA ................................................................................. 48
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................ 50

KIRISH
“Biz tezkor texnikaviy taraqqiyot, shiddat bilan rivojlanayotgan va muntazam
yangilanayotgan zamonaviy yuqori texnologiyalar, axborot kompyuter tizimlari
orasida yashayotganimizni unutmasligimiz kerak”(Islom Karimov)
Ma’lumki, insoniyat axborotlashtirish so hasida haqiqiy inqilobiy o‘zgarishlar
davrini boshidan kechirmoqda. Buning na tijasida esa umumjahon axborotlashgan
hamjamiyati shakllanmoqda. Shu sababli ham axborot-kommunikatsiya sohasini
jadal suratlar bilan rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan
tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi.
Men bu kurs ishimda Santexnika Do’koni Ma’lumotlar bazasini boshqarishni
ko’rsatib o’tganman. Asosiy oynada Tovarlar, Umumiy izlash, Hisobot, Hodimlar
oynasi bu oynalar xam ko’plab oynalarga bo’linadi tovarlar oynasiga kirganimizda
tovarlar haqidagi formani ko’rishimiz mumkin bo’ladi.
Umumiy izlash oynasi esa koplab oynalarni yig’indisi bo’lip bu oynada Ishlab
chiqargan davlat bo’yicha xisobot oyna, Narhi bo’yicha izlash oynasi, Nomlari
bo’yicha (kirilchada) izlash oynalariga bo’linadi.
Hisobot oynasi ham huddi shunday oynalar to’plamidir bu oynada Davlatlari
bo’yicha izlash, Narhi bo’yicha izlash, Tovarlar haqida ma’lumot.
Hodimlar oynasiga kirganimizda biz Familyasi bo’yicha izlash, Ismi bo’yicha
izlash, Hisobot oynasi hamda Oylik maoshlari oynalariga bo’linadi.
Mening bu Santexnika do’konini(ma’lumotlar omborini) tuzishimdan maqsad
Do’kon hodimlari hamda Mijozlarga qulaylik maqsadida tez va aniqlik bilan
ishlashini taminlash uchun xizmat qilishini hamda tartibga solishini nazarda tutib
o’tgandim.
Hozirgi vaqtda olib borilayotgan iqtisodiy, tashkiliy va boshqa o‘zgarishlarni
amalga oshirish natijalari mamlakatimizda axborotlashtirish sohasidagi
muammolarning hal etilishiga ham bog‘liqdir. Axborotlashtirish sohasidagi asosiy
2

yo‘nalishlar O‘zbekiston Respublikasining bir qator qonunlari, mamlakatimiz
prezidentining farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa
meyoriyhuquqiy hujjatlarda ham o‘z aksini topgan.
Davlat tomonidan tartibga solishning muximligi va respublikada
axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1992-yil 8-dekabrdagi qarori bilan Fan va
Texnika bo’yicha Davlat Qo’mitasi (FTDK) qoshida Axborotlashtirish bo’yicha
bosh boshqarma tuzildi.
Mazkur qarorda belgilab berilgan asosiy vazifa va faoliyat yo’nalishlari
doirasida O’zR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga
yo’naltirilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Axborotlashtirish haqida (1993 yil,
may), EHM va ma’lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy muxofazalash
haqidagi (1994 yil, may) qonunlar shular jumlasidandir.
UzR FTDK Axborotlashtirish haqida Qonunning qoidalarini bajara borib,
1994-yil dekabrida Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasining
axborotlashtirish kontseptsiyasini ma’qulladi.
O’zbekiston axborot texnologiyalarini tadbiq etish va rivojlantirish uchun
talay intellektual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar Akademiyasi, oliy
va o’rta maxsus o’quv yurtlari, ishlab chiqarish va firmalarda kompyuter texnikasi,
aloqa, dasturiy va axborot ta’minoti, axborot tizimlari bo’yicha malakali xodimlar
ishlamoqda.
Xalq xo’jaligining ushbu yo’nalishida O’zbekiston Respublikasi ham
yuqorida belgilab berilgan tamoyillarni amalga oshirar ekan, axborotlashgan
jamiyat sari shaxdam qadamlar bilan bormoqda.
Buning yorqin dalili sifatida 1997-yil 29-avgustda qabul kilingan «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi»ni, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi
chaqiriq V sessiyasida prezident I.A. Karimov ko’targan masalalar yuzasidan
2001-yil 23-mayda Vazirlar Maxkamasining «2001-2005-yillarda kompyuter va
axborot texnologiyalarini rivojlantirish, «Internet»ning xalqaro axborot tizimlariga
3

keng kirib borishini ta’minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish
choratadbirlari to’g’risida»gi qarorini va 2001-yilning may oyida respublikamizda
birinchi martta o’tkazilgan Internet festivalini aytib o’tish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2002-yil 30-maydagi
“Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi Farmoni axborotlashtirishning milliy
tizimini shakllantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida
zamonaviy axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya
vositalarini ommaviy ravishda joriy etish hamda ulardan foydalanish,
fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-extiyojlarini yanada to‘liqroq
qondirish, jahon axborot hamjamiyatiga kirish hamda jahon axborot resurslaridan
bahramand bo‘lishni kengaytirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga
qaratilgan bo‘lib, Farmonda kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini rivojlantirish hamda ularning zamonaviy tizimlarini joriy etish
birinchi galdagi eng muhim vazifalar sifatida e’tirof etilgan.
Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 27-martdagi 73-son Qarori talablariga
muvofiq Toshkent axborot texnologiyalari universiteti hamda davlat va xo’jalik
boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan barcha darajadagi
hodimlarning axborot-kommunikatsiya texnologiyalar sohasida malakasini
oshirish kurslari tashkil etildi.
Informatsion t е xnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora
ortib borishi, ma‘lumotlarning t е z o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu
ma‘lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib
topishga undamoqda. Ma‘lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun
ma‘lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so‘ngra undan k е ng foydalanish bugungi
kunda dolzarb bo‘lib qolmoqda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa
korxonalar ishlarini ma‘lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Oxirgi vaqtda axborotli muhitda katta o‘zgarishlar bo‘lib bormoqda. Ana shu
o‘zgarishlar qog‘ozsiz t е xnologiya zaruriyatini k е ltirib chiqaradi. Bu esa o‘z
navbatida, hisoblash t е xnikasining yanada k е ng rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
4

Boshqacha qailib aytganda boshqaruv jarayonidagi axborotlarni saqlash, saralash,
uzatish, qabul qilish, qayta ishlash va foydalanish kabi amallarni o’rganish va turli
sohalarga tadbiq qilish “Ma’lumotlar bazasi” fanning pr е dm е ti hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazasi – biror sohaga oid o‘zaro bog‘langan ma’lumotlar
yig‘indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasidir. Boshqacha qilib
aytganda ma'lumotlar bazasi - bu kompyuter xotirasiga yozilgan ma'lum bir
strukturali, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma'lumotlar majmui bo‘lib, u biror
bir oby е ktning xususiyatini, holatini yoki oby е ktlar o‘rtasidagi munosabatni
ma'lum ma'noda tavsiflaydi.
Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmui bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma'lumotlar
bazasini yaratish va shu bazadagi ma'lumotlar ustida ish yuritish mumkin. MBBT
o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga buyruqli dasturlash tillari
deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol
k е ltirish mumkin.
Informatsion tizimlarni yaratish bo‘yicha jadal harakatlar va ma'lumotlar
hajmining t е z sur’atlar bilan oshib borishi 60 yillar boshida maxsus “Ma'lumotlar
bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) deb ataluvchi dasturiy kompl е ksning
yaratilishiga olib k е ldi. M а ’lum о tl а r b а z а si dunyosi t о b о r а yag о n а bo‘lib
b о rm о qd а . Bu j а r а yon har х il k о mpyuter mu х itl а rid а f ао liyat ko‘rs а tuvchi ах b о r о t
tiziml а rini yar а tishd а qo‘ll а nuvchi yag о n а st а nd а rt til yar а tishni t а l а b qildi.
St а nd а rt til bir k о m а nd а l а r to‘pl а mini bilg а n f о yd а l а nuvchil а rg а ul а rni sh ах siy
kompyuter t а rm о q ishchi st а ntsiyasi yoki katta E Х M d а ishl а shl а rid а n q а t’iy n а z а r
m а ’lum о tni yar а tish,izl а sh v а uz а tishg а imk о n ber а di.

1. NAZARIY QISM
Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar ma'lumotlar
hajmining t е z suratlar bilan oshib borishi sharoitida 60 yillar boshida maxsus
“Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) dab ataluvchi dasturiy
kompl е ksning yaratilishiga olib k е ldi.
5

MBBT asosiy xususiyatlari - bu prots е duralar tarkibi bo’lib, ular faqat
ma'lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham
tasvirlaydi. Ma'lumotlarni o’zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl,
oldin ma'lumotlar banki d е b atalib, k е yinchalik esa “Ma'lumotlar bazasii” dab
yuritila bosladi.
Ma'lumotlarni boshqarish tizimi, quyidagi xossalarga ega:
 fayllar to’plami mantiqiy k е lishuvni quvvatlaydi;
 ma'lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta'minlaydi;
 har xil to’xtalishlardan k е yin ma'lumotlarni qayta tiklaydi;
 MBBT bir n е cha foydaloanuvchilarning parall е l ishlashini ta'minlaydi.
MBBT funktsiyalari tarkibiga yanada aniqroq qilib quyidagilar qabul qilingan:
 Tashqi xotirada b е vosita ma'lumotlarni boshqarish.
 Bu funktsiya MBga b е vosita kiruvchi ma'lumotlarni saqlash uchun k е rakli
strukturani ta'minlab tashqi xotiraga qo’shadi. MBBT ishlatishda mavjud fayl
tizimi imkoniyatlari aktiv ravishda ishlatiladi. Rivojlantirilgan MBBTda
foydalanuvchi istalgan holda MBBT fayl tizimini ishlatayapdimi bu haqda
bilishi shart emas, va agar ishlatsa, u holda fayllar tashkil qilingan bo’ladi.
Xususiy holda MBga b е rkitilgan ob' е ktlarni MBBT quvvatlaydi.
 Tezkor xotirani bufеr bilan boshqarish
 MBBT odatda ancha katta hajmdagi MB bilan ish yuritadi. Bu hajm odatda
t е zkor xotiraning mumkin bo’lgan hajmidan y е tarli darajada katta bo’ladi.
Ma'lumki, agar ma'lumotlarning biror el е m е ntiga murojaat qilish k е rak bo’lsa
tashqi xotira bilan aloqa o’rnatiladi, l
е kin barcha tizim tashqi xotira qurilmasi
t е zligida ishlaydi. Bu t е zlikni oshirishning amaliy yagona usulilaridan biri bu
op е rativ xotiraga ma'lumotlarni buf е rizatsiya qilishdir.
 Tranzaktsiya bilan boshqarish. Tranzaktsiya – bu qaralayotgan MBBT MB
ustida k е tma-k е t op е ratsiyalarni bajararishidir, ya'ni ma'lumotlar bilan
monipulyatsiya qilib k е tma-k е t op е ratsiyalar yordamida MBBTga ta'sir
etishdir. Tranzaktsiya ma'lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir
butun holatga o’tkazadi, yoki agar ma'lum sababga ko’ra tranzaktsiyaning
6

biror holati bajarilmaydigan bo’lsa yoki tizimda biror xatolik yuz b е rsa,
ma'lumotlar bazasi boshlang’ich holatiga qaytadi. MBning mantiqiy
butunligini quvvatlash uchun tranzaktsiya tushunchasi kеrak.
 Jurnalizatsiya
MBBT ga bo’lgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada ma'lumotlarning
ishonchli saqlanishidir. Ma'lumotlarning ishonchli saqlanishi d е ganda har
qanday apparatli yoki dasturli to’tab qolishdan (sboydan) k е yin MBBT
MBning oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Odatda apparatli to’xtab
qolish holati ikki xil bo’ladi: е ngil to’xtab qolish, ya'ni bunda kompyut е r
ishlashi kutilmaganda to’xtashi (masalan, el е ktr toki manbaining o’chishi),
ikkinchisi qattiq to’xtab qolish, bu tashqi xotirada ma'lumotlarning yo’qolib
k е tishi bilan xarakterlanadi. Dasturli to’xtab qolishlarga quyidagilarni
k е ltirishi mumkin: MBBTning to’satdan buzilishi bilan ishni tugatishi (dastur
xatosi bo’yicha yoki qaysidir apparatning to’xtab qolishi natijasida) yoki
foydalanuvchi dasturining avariya bilan tugallanishi bo’lib natijada ayrim
tranzaktsiyalar tugallanmasdan qoladi. Har qanday holda ham MB qayta
tiklash uchun qo’shimcha ma'lumotlarni joylashtirish k е rak. Boshqacha qilib
aytganda MB da ma'lumotlarning butunligini saqlash uchun saqlanadigan
ma'lumotlarning to’liqligi talab qilinadi. Ma'lumotlarning ishlatilayotgan
qismi qayta tiklanishi uchun alohida ishonchli saqlanishi lozim. Bunda to’liq
ma'lumotlarni quvatlash uchun k е ng tarqalgan usullardan biri MB ning
o’zgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi.
Jurnal – MBning asosiy qismi bo’lib hisoblanadi va va u barcha rivojdagi
MBBT da “jurnal zapisi utv е rjd е niy” (pratakol Write Ahead Log - WAL ) d е b
nomlanadi.
Qattiq to’xtab qolishdan k е yin MBni qayta tiklash uchun jurnal va MBning
arxiv nusxasi ishlatiladi. Arxiv nusxa - bu MBning to’liq nusxasi bo’lib, jurnalni
to’ldirish mom е ntidan boshlanadi.
Internetga asoslanuvchi ma’lumotlar bazalarini Yaratish, hozirgi davrda keng
rivojlanib bormoqda.
7

SQL
SQL (Structured Query Language, о d а td а "sikvel" deyil а di) m а ’n о si
T а rkibl а ng а n so‘r о vl а r tili.Bu relyatsi о n m а ’lum о tl а r b а z а l а rid а ishl а shg а imk о n
ber а dig а n tildir. Bu til if о d а l а rining х ususiyati shund а n ib о r а tki ul а r m а ’lum о tl а rni
q а yt а ishl а sh pr о tsedur а l а rig а em а s n а tij а l а rig а yo‘n а ltirilg а ndir. SQL o‘zi
m а ’lum о tl а r q а erd а j о yl а shg а ni, q а nd а y indeksl а r v а hatto а m а ll а rning eng
effektiv ketm а ketligini qo‘ll а sh ker а kligini а niql а ydi; bu det а ll а rni m а ’lum о tl а r
b а z а sig а so‘r о vl а rd а ko‘rs а tish ker а k em а s. PHP
PHP/FI
PHP b о shq а pr о dukt, PHP/FI riv о jl а ntirilishi n а tij а sid а yar а tildi. PHP/FI
1995 yild а Rasmus Lerdorf t о m о nid а n o‘zining online-rezyumesig а mur о j аа tni
kuz а tish uchun Perl-scriptl а r s о dd а to‘pl а mi sif а tid а yar а tildi.
PHP 3
PHP 3.0 bugungi PHP g а o‘ х sh а g а n birinchi versiya edi. Uni Andi Gutmans
v а Zeev Suraski 1997 yild а to‘l а q а yt а d а n yozilg а n til sif а tid а yar а tdil а r, chunki
ul а r PHP/FI 2.0 tilini o‘zl а rining eCommerce-il о v а l а rini yar а tish uchun et а rli
imk о niyatg а eg а em а s deb t о pdil а r. Kuchl а rni birl а shtirish uchun, Andi, Rasmus
v а Zeev PHP 3.0 ni PHP/FI 2.0 r а smiy v о risi sif а tid а yar а tdil а r v а e’l о n qildil а r.
N а tij а d а PHP/FI 2.0 riv о jl а nishi to‘ х t а di.
PHP 4
1998 yil qishid а PHP 3.0 r а smiy e’l о n qiling а nd а n so‘ng, Andi Gutmans va
Zeev Suraski k а tt а а m а liy d а sturl а r bil а n ishl а shd а unumd о rligini о shirish v а PHP
k о dli b а z а si m о dulligini о shirish m а qs а did а PHP yadr о sini q а yt а ishl а shg а
kirishdil а r. Bund а y А m а liy d а sturl а r yar а tish PHP 3.0 d а mumkin edi, lekin PHP
3.0 mur а kk а b k о mpleksli а m а liy d а sturl а rg а х izm а t qilish uchun yar а tilm а g а n edi.
MySQLX
M а ’lum о t
8

1.1 MB tillarini quvvatlash
Ma'lumotlar bazasi bilan ishlashda ma'lumotlar bazasi tili d е b ataluvchi
maxsus til ishlatiladi. Zamonaviy MBBT MB bilan ishlash uchun barcha k е rakli
vositalarni yagona birlashgan til qo’llab quvvatlaydi. Hozirgi kunda r е lyatsion
MBBT uchun k е ng tarqalgan standart til - bu SQL (Structured Query Language)
tilidir.
 SQL tili r е lyatsion MB sx е masini aniqlaydi va ma'lumotlar ustida
(manipulyatsiya) ish yuritadi. Unda MB ob' е kti nomlariga (r е lyatsion MB
uchun – jadval nomi va uning ustunlari) o’zgartirishlar kiritish SQL tili
kompilyatori yordamida amalga oshiriladi. Bundan tashqari uning ichki
id е ntifikatorlariga o’zgartirishlar kiritishni ham amalga oshiradi. MBBT
ning ichki qismi (yadrosi) jadval nomlari va uning ustunlari bilan
umuman ishlamaydi.
 SQL tili o’z ichiga MB butunlik ch е garasini aniqlashning maxsus
vositasini oladi. MBning butunligini t е kshirishni ta'minlaydi. MBni
modifikatsiya qilish uchun kompilyatsiya vaqtida SQL kompilyatori mos
dasturiy kodni g е n е ratsiya qiladi.
 SQL tilining maxsus op е ratorlari MB «ko’rinish»lari d е b ataladigan
jadvallarni aniqlashga imkon b е radi. Bu «ko’rinish»lar MB da
nomlangan ustunlardan iborat so’rovlar shaklida saklanadi (r е lyatsion
MB ga nisbatan ixtiyoriy so’rovning natijasi jadval bo’ladi).
Foydalanuvchi uchun «ko’rinish», xuddi MB saqlanadigan ixtiyoriy
bazaviy jadvald е k, jadvaldir, l е kin «ko’rinish»lar yordamida konkr е t
foydalanuvchi uchun MB ko’rinishini ch е garalash yoki k е ngaytirish
mumkin. «Ko’rinish»larni ko’llash SQL tili darajasida ham amalga
oshiriladi.
 MB obеktiga avtorizatsiya ruxsati SQL tilining maxsus oprеatorlar
to’plami yordamida amalga oshiriladi.
9

 MB ob' е ktlariga ostuplar SQL op е ratorlarining maxsus tuplami asosida
yaratiladi. Bu е rdagi goya, xar xil foydalanuvchilar turli
polnomochiyalarga ega bulishi k е rak. MB sining jadvalini yaratgan
foydalanuvchi, shu jadval bilan ishlash polnomochiyalarini tulik
tuplamiga ega. Bu tuplamga boshka foydalanuvchilarga barcha yoki ba'zi
polnomochiyalarni b е rish xam kiradi, xudi shunday polnomochiyalarni
b е rish polnomochiyasi xisobga olgan xolda. Foydalanuvchi
polnomochiyalari maxsus jadval-kataloglarda yozilgan buladi va ularning
kontroli SQL tili darajasida xam amalga oshiriladi.
Microsoft Access MBBT relyatsion ma’lumotar bazasini boshqaruvchi tizim
sanalib, local ma’lumotlar bazasini yaratish uchun barcha instrumental vositalar
hamda foydalanuvchi dastur tuzish imkoniyatlari mavjud.
Microsoft Access MBBT o‘z ichiga turli ob’yektlarni yaratish uchun avtonom
vositalarga ega:
- Grafik konstrucciyalar vositasi ma’lumotlar bazasi ob’ektlarini grafik
elementlar yordamida qurish imkoniyatiga ega;
- Dialog vosita ma’lumotlar bazasini qayta qurish va tashkillashtirish uchun
turli vazifalarni bajaruvchi masterlar yordam beradi;
- MBBT ning dasturlash vasitasi uz ichiga SQL, makrokomandalar tili va
VBA uchun OMD ni olgan.
MBBT istalgan foydalanuvchiga ma'lumotlarga kirishga ruxsat etadi. Bu
foydalanuvchilar amaliy jihatdan h е ch qanday quyidagi tasavvurlarga ega emas:
 ma'lumotlarning xotirada fizik joylashishi va ular ko’rinishi;
 so’raladigan ma'lumotlarni izlash mеxanizmi;
 bir xil ma'lumotlarga bir vaqtning o’zida ko’pchilik foydalanuvchilar
tamonidan bo’ladigan so’rovlar muammolari (amaliy dasturlar bilan);
 mumkin bo’lmagan va (yoki) ruxsat etilmagan o’zgarishlarni kiritishdan
ma'lumotlarni himoyalashni ta'minlash usullari;
 ma'lumotlar bazasini va boshqa ko’pgina MBBT funktsiyalarini aktual
holatini ta'minlash.
10

MBBTning bu asosiy funktsiyalarining bajarilishida har xil turdagi
ma'lumotlar tavsiflanadi.
Albatta, ma'lumootlar bazasini loyihalashni pr е dm е t sohasini tahlil qilishdan
boshlash va alohida foydalanuvchilar talablarini aniqlash (ma'lumotlar bazasini
tuzish uchun, korxona xodimlari) k е rak.
MB ning foydalanuvchilardan so’rab olingan xususiy «ko’rinish»lar va
ma'lumotlar to’g’risidagi o’z «kurinish»lari, k е yingi «kurinish»larda k е rak bulib
qolishi mumkin, birlashtirib foydalanuvchi avval yaratilayotgan MB umumiy
noformal tavsivini yaratadi. Insonlarga tushinarli bo’lgan ta'biiy til, mat е matik
formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqalar yordamida bajarilgan bu tavsiv
ma'lumotlarning infologik mod е li d е b ataladi.
Insonlar uchun yo’naltirilgan bunday mod е l to’laligicha ma'lumotlarni
saqlash muhitining fizik param е trlariga bog’liq emas. Bu muhit, oxir oqibatda,
EHM xotriasi bo’lmasdan, balki inson xotirasi bo’lishi mumkin. Shuning uchun,
infologik mod е l birorta pr е dm е t soxasini akslantirishi uchun, r е al olamdagi
o’zgarishlar qandaydir ta'rifni o’zgartirishni talab qilmaguncha, o’zgarmasligi
k е rak.
D е mak, k е rakli ma'lumotlardan foydalanishga ruxsat konkr е t MBBT
yordamida bajariladi. Shuning uchun, ma'lumotlar mod е li ushbu MBBT
ma'lumotlarni tavsivlash tilida tavsivlvnishi k е rak bo’ladi. Ma'lumotlarning
infologik mod е l bo’yicha yaratiladigan bunday tavsiviga ma'lumotlarning
datamantiqiy mod е li d е yiladi.
1.2 MBBT arxit е kturasi
MBBT istalgan foydalanuvchiga ma'lumotlarga kirishga ruxsat etadiki, ular
hech biri amaliy jihatdan quyidagilar haqida tasavvurlarga ega bo‘lmaydi:
 ma'lumotlarning xotirada fizik joylashishi va ular ko‘rinishi;
 so‘raladigan ma'lumotlarni izlash m е xanizmi;
 bir xil ma'lumotlarga bir vaqtning o‘zida ko‘pchilik foydalanuvchilar
tomonidan bo‘ladigan so‘rovlar muammosi (amaliy dasturlar bilan);
11

 mumkin bo‘lmagan va (yoki) ruxsat etilmagan o‘zgarishlarni kiritishdan
ma'lumotlarni himoyalashni ta'minlash usullari;
 ma'lumotlar bazasini va boshqa ko‘pgina MBBT funktsiyalarini aktual
holatda ta'minlash.
Albatta, ma'lumotlar bazasini loyihalashni qo‘llash (pr е dm е t) sohasini tahlil
qilishdan va alohida foydalanuvchilar (masalan, korxona xodimlari, ular uchun
ma'lumotlar bazasi tuziladi) talablarini aniqlashdan boshlash k е rak.
Oldin umumlashgan holda formal bo‘lmagan tavsifga ega tuzilishi kerak
bo‘lgan ma‘lumotlar bazasi tuziladi. Bu ma‘lumotlar bazasini tuzish har bir
foydalanuvchilardan so‘rovlar natijasida olingan tasavvurlarni birlashtirilib amalga
oshiriladi. Insonlarga tushinarli bo‘lgan ta'biiy til, mat е matik formulalar, jadvallar,
grafiklar va boshqa vositalar yordamida bajarilgan bu tavsiv ma‘lumotlar bazasini
loyihalash ustida ish yuritishda ma'lumotlarning infologik mod е li d е b ataladi.
Insonlar uchun yo‘naltirilgan bunday mod е l to‘laligicha ma'lumotlarni
saqlash muhitining fizik param е trlariga bog‘liq emas. Bu muhit, oxir oqibatda,
EHM xotirasi bo‘lmasdan, balki inson xotirasi bo‘lishi mumkin. Shuning uchun,
infologik mod е l birorta pr е dm е t sohasini akslantirishi uchun, r е al olamdagi
o‘zgarishlar qandaydir ta'rifni o‘zgartirishni talab qilmaguncha, o‘zgarmasligi
k е rak.
Rasmda ko‘rsatilgan boshqa mod е llar kompyut е r uchun yo‘naltirilgan
hisoblanadi. Ular yordamida MBBT dasturlar va foydalanuvchilarga saqlanayotgan
ma'lumotlardan foydalanish uchun imkoniyat yaratadi. Bu imkoniyat
ma'lumotlarni fizik joylashishini hisobga olmasdan, balki dasturlar va
foydalanuvchilar nomlari bo‘yicha amalga oshiriladi. MBBT k е rakli ma'lumotlarni
tashqi eslab qolish qurilmasidan ma'lumotlarning fizik mod е li bo‘yicha izlaydi.
D е mak, k е rakli ma'lumotlardan foydalanishga ruxsat aniq bir MBBT
yordamida bajariladi. Shuning uchun, ma'lumotlar mod е li ushbu MBBT
ma'lumotlarni tavsivlash tilida tavsivlanishi k е rak bo‘ladi. Ma'lumotlarning
12

infologik mod е l bo‘yicha yaratiladigan bunday tavsiviga ma'lumotlarning
datalogik mod е li d е yiladi.
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi:
• predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining
abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga
ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
• ma’lumotlar bazasiga so’rovlarning bajarilish effektivligini qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash
masalasi deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet
sohasini tahlil qilish bo’lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish
bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so’rovlari tahlil qilinadi,
axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o’tkazilgan tahlil
asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch
bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir:
• kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
• axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
• predmet sohasining kontseptual modelini qurish va MBni kontseptual
sxemasini loyihalashtirish.

Uch darajadali arxit е ktura Alohida (infologik, datalogik Ma'lumotlar bazasi va
fizik daraja) ma'lumotlarning saqlanishi unga ishlatiladigan dasturdan
bog‘liqmasligini Pr е dm е t soha foydalanuvchilar adminstratori ta'minlaydi. Kerak
bo‘lganda saqlanayotgan ma'lumotlarni boshqa ma'lumot
tashuvchilarga yozib qo‘yish va (yok MA'LUMOTLANING INFOLOGIK MOD Е LI i)
ma'lumotlarning fizik mod е lini o‘zgartish
Umumlashgan,bog‘lanmagan EHM va pr е dm е t sohani tasvirlovchi bilan uning
fizik struturasini qayta tashkil etish mumkin. Tizimga istalgan yangi MBBT
(ma'lumotlar to‘plami, ular turi, bog‘lanishi va boshqalar)
13

foydalanuvchilarni (yangi ilovalarni) qo‘shish mumkin. Agar datalogik mod е l
k е rak bo‘lsa, uni qo‘shish mumkin. MA'LUMOTLANING DATALOGIK
MOD Е LI
Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi Aniq bir MBBT
tilida tasvirlaydi
masalalarni hal qilish kerak:
• foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish;
MA’LUMOTLARNING FIZIK MODELI
Saqlanadigan ma'lumotlar tasviri
• MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha
mavjud masalalarini aniqlash; • kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan
masalalarni aniqlash;
MA'LUMOTLAR
• tahlil natijalarini hujjatlashtirish. BAZASI
Predmet sohasini tahlil qilishning ikkinchi pog’onasi axborot ob’ektlarini
tanlash, har bir ob’ekt uchun zarur xossalarini berish, ob’ektlar orasidagi
aloqalarni, axborot ob’ektlariga qo’yiladigan cheklashlarni va axborot ob’ektlari
orasidagi aloqalarning turlarini aniqlashdan iborat.
1.3 Asosiy tushunchalar
Ma’lumotlar bazasi – ma’lum sohaga oid o’zaro bog’langan ma’lumotlar
yig’indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasi.
Relyatsion ma’lumotlar bazasi – ikki o’lchamli jadvallarning
mohiyatmunosabat mehanizmi orqali bog’lanishidir. Relyatsion ma’lumotlar
bazasining logic aloqasi o’zaro logic bog’langan jadvallar majmuini tashkil etadi.
Ma’lumotlarning relyacion modeli normallashtirish orqali yaratiladi.
Normallashtirish jarayoni qayta takrorlanuvchi ma’lumotlarni yangi jadvalga
kuchirishdan iborat hodisadir. Relyatsion jadval structurasi maydon bilan
belgilanadi. Maydonga ma’lumot turi v ahajmi kabi hossalar kiritiladi. Maydon
tarkibi jadval ustunlarida keltiriladi.
Har bir qator ma’lumotning bitta ekzemplyari bo’lib, yozuv deb nomlanadi.
Har bir yozuvni identifikatciyasi uchun unikal birlamchi kalit qullaniladi. Kalit bir
yoki bir nechta maydondan iborat bo’lishi mumkin. Ikki jadvalni bog’lash uchun
14

tashqi kalitdan foydalaniladi. Bunda birga-bir (1:1), birga-kup(1:N) va
kupgakup(M:N) munosabatlar urnatilishi mumkin.
Ma’lumot sxemasi
Ma’lumot sxemasi ma’lumotlar bazasinig mantiqiy structurasini yaqqol
namoiysh etadi hamda ndagi mavjud vositalar orqali ma’lumotlarni qayta ishlashni
amalgam oshiradi.
Shunday imkoniyatlardan biri bog’liqlik birligi bo’lib, uning yordamida
bog’liq jadvalda ham asosiy jadvaldagi uzgarishlarni uchirish, qushish, uzgartirish
amalgam oshirish mumkin.
Ma’lumot sxemasida har qanday bir hil tipli maydonlari mavjud jadvallarni
birlashtirish mumkin.
1.4 Access dasturi
Microsoft Office keng tarqalgan ofis ishlarini avtomatlashtiruvchi dasturlar
paketidir. Uning tarkibiga kiruvchi Access nomi dasturlar majmuasi xozirda
MBBT sifatida keng o’rganilmoqda va qo’llanilmoqda.
MBBT ichida Access eng sodda va foydanuvchi uchun qulay bo’lgan,
Microsoft Office tarkibiga kiruvchi dasturdir. Microsoft Access MBBT relyatsion
modellar asosiga qurilgan bo’lib, unda tuziladigan MB jadvallar ko’rinishida aks
etadi.
Microsoft Access MBBT o‘z ichiga turli ob’yektlarni yaratish uchun avtonom
vositalarga ega:
- Grafik konstruksiyalar vositasi ma’lumotlar bazasi ob’ektlarini grafik
elementlar yordamida qurish imkoniyatiga ega;
- Dialog vosita ma’lumotlar bazasini qayta qurish va tashkillashtirish uchun
turli vazifalarni bajaruvchi masterlar yordam beradi;
- MBBT ning dasturlash vositasi o’z ichiga SQL, makrokomandalar tili va
VBA uchun OMD ni olgan.
Access ob’ektlari
Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quiydagi ob’yektlarni o‘z ichiga oladi:
15

- jadvallar, surovlar, ma’lumotlar sxemasi;
- formalar, hisobotlar, makroslar, modullar;
Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya
bo’yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi.
Ob’ectlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va
makroslarga kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va
boshqaruv elementi hossalar tuplamiga ega.
Jadvallar ma’lum bir narsa haqida ma’lumotlarni sqlash uchun foydalanuvchi
tomonidan yaratiladi – yagona information obektda ma’lumotlar modeli predmetli
sohasi. Jadval qator va ustunlardan iborat. Har bir ustun bir harakteristik
information obekt predmet sohasi. Bu erda bir informatson obekt ekzemplyari
haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Access ma’lumotlar bazasi o’ziga 32768 tagacha
obekt qabul qilishi mumkin (formalar, otchetlar va hokazo ). Bir vaqtni o’zida
2048tagacha jadval ocha oladi. Jadvallarni quyidagi ma’lumotlar bazasidan import
qilsa bo’ladi dBase, FoxPro, Paradox va boshqa programma va electron
jadvallardan.
Tanlash so’rovi og’langan jadvallarda kerakli ma’lumotlarni tanlash uchun
kerak. So’rovning javobi tanlangan jadvaldagi soralgan narsani ko’rsatadi.
So’rovda jadvalni qaysi satrini tanlashni ko’rsatish mumkin . So’rovmi QBE
so’rovlar yordamida shakllash mumkin.
Ma’lumotlar shemasi qaisi satr bilan jadval bog’langanligini ko’rsatadi, qaysi
yo’l bilan ular bog;lanishi, bog’langandan keyin tekshirish kerak kerakmasligini va
jadvallarda kalitlarni o’zqarishini ko’rsatadi. Ma’lumotlar shemasi faqt server
ma’lumotlar bazasi bilan ishlayatganda Access obektlar panelida ko’rinadi.
Formalar muloqot interfaysi ilovasining asosiy vositasi.Forma ekranda o’zaro
boglangan jadvallarni ko’rish uch istalgan qulay bo’ladi.Tugmali formalar
boshqarish panelini yaratiish uchun ishlatish mumkinFormalarga
rasmlar,diagrammalar,tovush fragmentlari,video qo’yish mumkin.Formalarda
xodisalarni qayta ishlash mumkin.
16

Xisobot Foydalanuvchi masalasining natijalari va kiritish va chop etishlarni
o’z ichiga olgan hujjatlarni farmatlaydi.
Ma’lumotlarga kirish betlari muloqot Web-saxifasi hisoblanadi.Ular
ma’lumotlar bazaasi bilan dinamik aloqani taminlashadi, ko’rib
chiqish,pedaksiyalash va ma’lumotlarni bazaga kiritish inkoniyatini beradi.
Makroslar Foydalanuvchi ilovasida bir necha holatlarni avtomatizasiya qilish
imkoniyatini beradi.Makros bu dastur bo’lib,makrokomandalardan tashkil
topgandir.Makrosni yaratish uchun muloqot oynasidan kerakli makrokomandani
tanlash bilan bajariladi.
Modullar Visual Basic for Application tilida prosiduralarga ega.
Ma’lumotlar bazasini joylashishi
Ma’lumotlar bazasini hamma jadvallari va Accessni boshqa ob’ektlari –
formalar, zaproslar, otchetlar, makroslar, modullar, shu baza uchun qurilgan va
kiritilgan obektlar MDB formatli faylda saqlanishi mumkin. Bu yo’l ma’lumotlar
bazasida kiritish tehnologiyasini engillashtiradi va bazadagi ob’ektlarni yuqori
kompactligi va qayta ishlashni effectivlashtiradi. Access ma’lumotlariga dustup
alohida fayllarda saqlanadi, ma’lumotlar bazasi faylida esa faqat ularga yo’llar
ko’rsatiladi.
Access interfeysi
Access boshqa Microsoft Windows prorammalariga o’hshab qulay grafik
interfeysga ega, foydalanuvchi uchun qulaylikka mo’ljallangan. Ma’lumotlar
bazasi jadvallari bilan ishlash va boshqa obektlar bilan ishlash uchun juda ko’p
kommanda va menyular bor.
Access oynasi
MBBT Access programmani ishga tushirish uchun: Puskni va programmaga
kirib Microsoft Accessni tanlaymiz.
Microsoft Accessni Barcha Elementlarini ko’ramiz .
Elementdagi bosh saterni ko’ramiz.
Elementdagi bosh Menyu.
Asbob paneli
17

Oyna ko’rinishi
Microsoft Access Oynani ko’rnishida uchta tugmasi bor bu tugmalar ( paska
tushirish,kattalashtirish va yopish)
Menyular qatori
Menyu qatori <<Fayl>> <<Tug’rilach>> <<ko’rinish>> <<Qo’yish>>
<<Hizmat ko’rsatish>> <<Oyna>> <<Yordam>>
Har bir menyuning o’z ko’rnishlari bor. Sichqonchani bosganda menyu
sahifalar chiqadi.
Mal’umotlar bazasida saqlashdan oldin nomlash kerak .Saqlagandan so’ng
mal’umotlar bazasi oynasi ochiladi va chap tomon oynada ilovalar ko’rinadi:
Jadval, Suroq, mal’umot berish shular orqali yaratib bo’limlarni ishlaganda
mal’umot birish. Avala bor jadval yaratish yoki jadvallar , agar ular bir nechta
ma’lumot bazasi bo’lsa “Kolledj” mal’umotlar bazasini yaratishni boshlaymiz.
1.5 Makroslar
Access foydalanuvchilariga ma’lumotlar bazasi bilan ishlash uchun ikkita
avtomatizatsiya vositasini taqdim etadi: makroslar tili va Visual Basic for
application(VBA) tili. Bu vositalar mashaqqatli operatsiyalar ketma-ketligini
qaytarilishni, tugmani yoki tugmalar kombinatsiyasini bosish yoki menyu
komandasini aktivizatsiya qilishdan iborat oddiy protseduraga aylantirishga imkon
beradi.
Makroslarni yaratish texnikasi
Makroslar oynasi-ma’lumotlar bazasi oynasidagi Макросы qo‘shimcha
varaqasidagi Создать (yaratish) yoki КонстQктор -tugmasini bosishda ochiladi.
Oyna to‘rtta ustunni o‘z ichiga oladi
 Имя макроса (Makros nomi)
 Условие (Shart)
 Макрокоманда (Makrokomanda)
 Примечание (Izoh)
18

O‘rnatilgan bo‘yicha yangi makros yaratilayotganda faqatgina
makzrokomanda va izoh ustunlari aks etadi. Qolgan ustunlarni namoyishi
makroslar nomi opsiyasi vositasi bo‘yicha va Вид menyusidan shart bo‘yicha
o‘rnatiladi. Agar oyna bir necha makroslarni o‘z ichiga olsa, berish lozim bo‘lgan
makros nomini Имя макроса ustunida ko‘rsatiladi. Makroslar nomlari
ko‘rsatilayotganda qaytarishlari bo‘lmasligi kerak. Условие ustunida makrosni
faqat bir qismi bajarilishi uchun shart kiritish (mantiqiy ifoda) amalga oshiriladi.
Макрокоманда ustunida bajarish lozim bo‘lgan harakatlar (makrokomandalar)
kerakli ketma-ketlikda sanalib chiqiladi. Dasturga sharh saqlovchi Примечание
ustuni makros bajarilganda dastur tomonidan e’tiborga olinmaydi, biroq uni
to‘ldirish tavsiya etiladi, chunki bunday xolda makros matni tushunarliroq.
Makrosni qiyin bo‘lmagan protsesslarni avtomatizatsiyalash uchun ishlab
chiqarish qulaydir, xususan bir necha forma yoki hisobotlarni ochilishi va
yopilishi, bir necha xujjatlarni ekranga yoki bosmaga bosib chiqarish va
boshqalar.
Makroslarni yaratilishi va qo‘llanilishi o‘rgangan xolda, makros yordamida
ma’lumotlari bazasida bir necha ob’уektlarni ochilish misolini ko‘rib chiqamiz.
Xar bir baza bilan ishlash seans boshida qo‘shimcha kerakli ob’уektlarni ochish
uchun qo‘shimcha vaqt ketadi. Bu jarayonni tezlatishga harakat qilamiz: kerakli
xujjatlarni ochuvchi va aniq tartibda ekranga joylashtiruvchi makros yaratamiz: 
Yangi ma’lumotlar bazasi oynasini oching.
 Макросы qo‘shimcha sahifasiga o‘ting va Создать tugmasini bosing,
buning natijasida makrosni КонстQктор oynasi ochiladi.
 Ekranda ham ma’lumotlar bazasi oynasi, ham makros oynasi aks etishi
uchun Окно menyusidagi Слева направо( chapdan o‘ngga) buyrug‘ini
amalga oshiring.
 Ma’lumotlar bazasi oynasida Формы qo‘shimcha sahifasiga o‘ting.
19

 O‘qituvchilar bo‘yicha soatlar miqdori formasiga belgi qo‘ying, sichqoncha
yordamida makros oynasiga tashib o‘ting va Макрокоманда ustunini
birinchi yacheykasiga joylashtiring. Maydonchada Открыть
форму(formani ochisi) makrokomandasi paydo bo‘ladi. Shunday qilib,
makrosda Кол-часов по преподавателям (O‘qituvchilar bo‘yicha soatlar
miqdori) formasini ochish operatsiyasi qo‘shiladi.
 Примечание ustunida xuddi o‘sha qatorga shunday matn kiriting: “
Колчасов по преподавателям ” formasini oching.
 [Enter] klavishi yordamida makrokomanda ustunining ikkinchi qatoriga
o‘ting
 Shu harakatni ochilishi kerak bo‘lgan hamma ob’ у ektlar (misol uchun,
Распределение предметов (Darslarni taqsimlash), Список преподователей
(O‘qituvchilar ro‘yxati) jadvallari ) uchun qaytaring.
 Makrokomanda ustunining keyingi bo‘sh yacheykasini bosing va kirish
mumkin bo‘lgan makrokomandalar ro‘yxatini oching. Выполнить
команду(buyruqni bajarish) buyrug‘iga belgi qo‘ying.
 Аргументы макрокоманды sohasida Komanda maydonchasini ishga
solamiz va ro‘yxatdan Tile Vertically elementini tanlaymiz. Shunday qilib,
agar bir necha oyna ochilsa, makrokomanda ekranni bo‘lish operatsiyasini
o‘zi ichiga oladi.
 Файл menyusidan Сохранить (saqlash) buyrug‘ini chaqiring va makrosni
Размещение на экране nomi ostida saqlab qo‘ying.
Microsoft Office k
е ng tarqalgan ofis ishlarini avtomalashtiruvchi dasturlar
pak
е tidir. Uning tarkibiga kiruvchi Accees nomli dasturlar majmuasi hozirda
MOBT sifatida k
е ng o`rganilmoqda va qo`llanilmoqda.
MO ning dastlabki oynasi sodalligi va tushunarligi bilan ajralib turardi.
Undagi oltita ilova, dastur ishlaydigan oltita ob е ktni tasvirlaydi. Bular « Таблици »
(jadvallar), « Запроси » (so`rovlar), « Форми » (shakllar),
« Отчети »(hisobotlar),« Макроси » (makrosslar), « Модули »(modullar).
20

Ularning har biri haqida qissl
е dovaniyqacha to`xtalib o`tamiz;
1-« Таблици » (jadvallar)-MOning asosiy ob е kti. Unda malumotlar saqlanadi.
2-« Запросы »(so`rovlar)-bu ob' е kt ma’lumotlarga ishlov b е rish, jumladan,
ularni saralah, ajratish, birlashtirish, o`zgartirish kabi vazifalarni bajarishga
mo`ljallangan.
3-« Формы » (shakllar)-bu ob' е kt malumotlarni tartibli ravishda oson kiritish
yoki kirtilaganlarni ko`rib chiqish imkonini b
е radi. Shakl tuzilishi bir qancha
matnli maydonlar, tugmalardan iborat bo`lishi mumkin.
4-« Отчети »(hisobotlar)-bu ob' е kt yordamida saralangan malumotlar qulay va
ko`rgazmali ravishda qog`ozga chop etiladi.
5-« Макроси »(makroslar)-makrobuyruqlardan iborat ob' е kt. Murrakab va
t е zt
е z murojat qilinadigan amallarni bitta makrosga guruxlab, unga jaratilgan
tugmacha b
е lgilanadi va ana shu amallarni bajarish o`rniga ushbu tugmacha
bosiladi. Bunda amallar bajarish t
е zligi oshadi.
6-« Модули » (modullar)-Microsoft Accees dasturining imkoniyatini oshirish
maqsadida ichki Visual Basic tilida yozilgan dasturlarni o`x ichiga olivchi ob'
е kt.
Bundan tashqari « Страници »(saxifalar) nomli alohida ob' е kt ham mavjud. Bu
ob'
е kt HTMLkodida bajarilgan, WEB-sahifada joylashtiriladigan va tarmoq orqali
mijozga uzatiladigan alohida ob'
е ktdir.
Biror ma`lumotlar omborini loyihalash va yaratish uchun Microsoft Acces
dasturini ishga tushirish kerak. Buning uchun WINDOWS oynasining masalalar
panelidagi < Пуск >tugmachasi ustiga sichqoncha ko`rsatkichini olib borib
chap tugmachasini bosamiz va < Программи > bo`iimiga o`tib,
Microsoft Accees qismini tanlab olamiz.
Dastur ishga tushgandan k
е yin quyidagi oyna xosil bo’ladi
MOning dastlabki oynasida yuqorida sanab o’tilgan 6 ta asosiy ob'
е ktlarning
ilovalaridan tashkari, yana 3 ta buyruk tugmachalari mavjud. Bo’lar: « Открыт »
(Ochish), « КонстQктор » (Tuzuvchi), « Создат » (Yaratish) tugmachalaridir.
« Открыт » (Ochish) tugmachasi tanlangan ob' е ktni ochadi. « КонстQктор »
(Tuzuvchi) xam tanlangan ob' е ktni ochadi, l е kin u ob' е ktning tuzilmasinigina
21

ochib, uning mazmunini emas, balki tuzilishini tug’rilash imkonini b
е radi. Agar
ob'
е kt jadval bo’lsa, unga yangi maydonlar kiritish yoki mavjud maydonlarning
xossalarini o’zgartirish mumkin. « Создат » (Yaratish) tugmachasi yangi
ob'
е ktlarni: jadvallar, so`rovlar, shakllar va xisobotlarni yaratish uchun ishlatiladi.
Biror MOni yaratishdan oldin albatta uning loyixasini ishlab chiqish lozim.
Buning uchun MOning tuzilmasini aniqlab olish k
е rak bo’ladi. MOning yaxshi
tuzilmasi talablarga mos k
е ladigan, samarali MOni yaratish uchun asos bo’ladi.
MS Accessda MOni yaratishning ikki usuli mavjud. Ulardan biri Bo’sh
bazani yaratib, so’ngra unga jadvallar, shakllar, xisobotlar va boshqa ob'
е ktlarni
kiritishdan iborat. Bu usul ancha
е ngil va qulay bo’lgani bilan MOning har bir
el е m е ntini aloxida aniqlashga tugri k е ladi. Shuning uchun ikkinchi usuldan
Ko’proq foydalanishadi. Unda « Мастер » (Usta) yordamida barcha k е rakli
jadvallar, shakllar va xisobotlarga ega bo’lgan ma'lum turdagi MO birdaniga
yaratiladi, sungra t
е gishli o’zgartirishlarni bajarish mumkin. Bu boshlang’ich
MOni yaratishning eng sodda usulidir.

1. AMALIY QISM
Tablitsa yaratish
Ma’lumotlar bazasini yaratishdan avval relyatsion ma’lumotlar bazasini
loyixalash, xolatini aniqlash ma’lumotlarni mantiqiy tuzilishini va jadvallararo
aloqani aniqlash lozim bo’ladi. Quyida ma’lumotlar bazasini loyihalash va yaratish
bosqichlari keltirilgan(1-rasm):
22

1-rasm
2.1 MS Access da jadvallarni yaratish.
MS Accessni quyidagicha ishga tushiramiz:
Пуск ni bosamiz, keyingi
menyuda Все программы va undan keyin MS Office va Microsoft Access
tanlanadi.
Asseccni ishga tushirib, Новая база данных ni tanlaymiz(2-3-rasm). MB
ga nom berib, kerakli joyga saqlanadi.
23
SANTEXNIKA DO’KONI

2-3-rasm. Yangi ma’lumotlar bazasini yaratish.
Главная menyusidan Режим-Конструктор tanlab olinadi.
Jadval maydonlari qabul qila oladigan qiymatiga qarab, to’ldirilishni
boshlanadi.
Maydonlar — MO tuzilmasining asosiy el е m е ntlaridir. Ular ma'lum
xususiyatlarga ega bo’ladilar. Uar qanday maydonning asosiy xususiyati uning
uzunligidir. Maydon uzunligi undagi b е lgilar soni bilan ifodalanadi.
Turli tipdagi maydonlar turli maqsadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega
bo’ladi.
1. Oddiy matn maydoni. B е lgilar soni 255 dan oshmasligi k е rak.
2. Katta o’lchamli matn maydoni. B е lgilar soni 65535 dan oshmasligi
shart.
3. Sonli maydon. Sonli ma’lumotlarni kiritishga xizmat qiladi va hisob
ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo’lishi
mumkin.
24

4. Sana va vaqt maydoni. Bu maydon sana va vaqtni bichimlangan holda
saqlab qo’yish imkonini bеradi (01.06.01 20:29:59). 8 bayt o’lchamga ega.
5. «Pul birligi» nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan hisob-kitob
ishlarini yuritishda foydalaniladi.
6. Hisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik
ravishda ma'lum songa oshib borish xususiyatiga ega. Ushbu maydondan
yozuvlarni nomеrlashda foydalanish q’ulaydir.
7. Mantiqiy amal natijasini saqlovchi maydon. Bu maydon «rost» (true)
yoki «yolg’on» (false) q’iymatni saqlaydi. Maydon o’lchami 1 bayt.
8. OLE — nomi bilan yuritiluvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini,
Word xujjatini, rasm, ovoz va boshqa shu kabi ma’lumotlarni ikkilik sanoq
sist е masida saqlaydi. Maydon o’lchami 1 G baytgacha.
9. Gipеrssilka maydoni. Bu maydon bеlgi va sonlardan iborat bo’lib,
biror fayl yoki saytga yo’l ko’rsatadi.
10. Qiymatlar ro’yxatidan iborat bo’lgan maydon. Bu maydon bir qancha
qiymatlardan iborat bo’lgan ro’yxatdan tanlangan aniq bir qiymatni saqlaydi.va
nom е rlashda foydalanish qulaydir.
Amaliy qismda biz Tovarlar haqida umumiy ma’lumot degan Tablitsa
yaratamiz bunda biz создание bo’limidan Konstruktor tablitsa tugmasini bo’samiz
va quyidagi oyna xosil bo’ladi (4-rasm).

4-rasm.
Endi esa yacheykalarga keraki ma’lumotlarni yozamiz (5-rasm).
25

5-rasm.
Bu oynadan esa sichqonchani o’ng tomonini bosamiz va u yerdan Режим
tugmasiga o’tamiz (6-rasm).
6-rasm.
Endi esa tovarlarnig ma’lumotlarini kiritamiz (7-rasm).
7-rasm.
26

2.2 Tablitsalarni bir-biriga bog’lash
Endigi amaliy qismda biz Tovarlar haqida umumiy ma’lumot jadvalini
Tovarlar jadvaliga bog’lashni ko’rib chiqamiz. Buning uchun ikkita jadval ya’ni
Tovarlar h.u.m va Tovarlar nomli jadval yaratib olamiz (8-rasm).

8-rasm.
Yaratgan jadvallarimizdan foydalangan holatda Работа с базами данных
oynasidan Схема данных tugmasini tanlaymiz hamda bizga kerakli bo’lgan
oynalarni chaqirib olamiz.(9-rasm):

9-rasm.
Quydagi oyna hosil bo’ladi, biz bu oynani bog’lash uchun № tugmasini №
tugmasiga tortib bog’lab qo’yamiz va bizda quydagi oyna hosil bo’ladi(10-rasm)

10-rasm
27

Bu oynada kerakli bog’lashlarni ko’rsatib o’tamiz va Создатъ tugmasini
bosamiz(11-rasm),

11-rasm
Va bizda qudagi oyna hosil bo’ladi. Bu yerda oynani butkul yopamiz yani
Закрытъ все buyurig’ini tanlaymiz. So’ng boshqatdan Tovarlar oynasiga kiramiz
va bizga quydagi oynani ochib beradi(11-rasm)
12-rasm
Bu jadvalda Tovarning umumiy ma’lumotlari tavsiflangan.
2.3 Zapros yaratish:
Endi qidiruv yaratishni
ko’rib chiqamiz:
Создание bo’limidan КонстQктор запросов tanlasak quyidagi oyna xosil
bo’ladi.
28

13-rasm.
Tovarlar bo’limi jadvalini tanlab Добавить tugmasini bosamiz.
14-rasm.
Jadvallarni to’ldirib Запрос ni berkitamiz va saqlaymiz.

15-rasm. Natija
quyidagicha:
16-rasm.
Tovarni ishlab chiqargan davlati bo’yicha izlash:

17-rasm.
29

18-rasm.
Bu bo’limda ma’lumotlar bazasi dasturida SQL so’rovlarni yaratamiz. Buning
uchun yangi zapros ochamiz va u yerdan Tovarning nomi bo’yicha izlash jadvalini
tanlab olaylik. Shundan so’ng sichqonchamizning o’ng tomonini bosamizda
quyidagi ko’rinish hosil bo’ladi (19-rasm).

19-rasm.
Shu joyadan Режим SQL ga kiramiz va u joyda bo’sh joyga qo’yidagi
kodlarni yozamiz. SELECT [Tovarlar haqida umumiy malumot].[№], [Tovarlar
haqida umumiy malumot].Nomi, [Tovarlar haqida umumiy malumot].
[Narhi(so'm)], [Tovarlar haqida umumiy malumot].[Razmeri(sm,m)], [Tovarlar
haqida umumiy malumot].[Xajmi(litr)], [Tovarlar haqida umumiy malumot].
[Kafolati max yil], [Tovarlar haqida umumiy malumot].[I,ch,Davlati], [Tovarlar
haqida umumiy malumot].[Rasmi 1] FROM [Tovarlar haqida umumiy malumot]
WHERE ((([Tovarlar haqida umumiy malumot].Nomi)=[Nomini kiriting]));
Shu kodlarni ko’rsatilgandek yozishimiz kerak
20-rasm
30

Shundan so’ng
запрос ga nom berib saqlab. Unga kiradigan bo’lsak qo’yidagi
ko’rinish hosil bo’ladi

21-rasm
Tovarning nomini kiritib ok tugmasini bossak quydagi oyna hosil bo’ladi

22-rasm
Endi SQL so’rov yordamida Narhi bo’yicha izlashni ko’raylik. Buning uchun
quydagi ko’rsatolgandek kodlarni kiritishimiz kerak bo’ladi.
23-rasm
Bu joyda Between kodidan foydalanilgan bo’lib, bu yerda aytyapmizki
tovarning narhini biror narhdan ma’lum narhga qadar qidirish berilgan. Misol; 10
so’mdan 10000 so’mgacha bo’lgan tovarlar ro’yhatini chiqrib bersin.

24-rasmlar
Va quydagi oyna hosil bo’ladi(25-rasm)

31

25-rasm
2.4
Import:
Ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturida quyidagi usulda import
qilinadi. Buning uchun biz excel dasturida biron bir dastur yaratib
olaylik. Misol uchun quyidagidek
26-rasm
Shundan so’ng biz Microsoft Accessga kiramiz, yangi jadval yaratamiz va u
jadvalning ustiga sichqonchani o’ng tugmasini bosamiz. Shundan so’ng u yerdan
импорт ni tanlaymiz va Excel dasturini tanlaganimizdan so’ng qo’yidagi
ko’rinish namoyon bo’ladi.

27-rasm
Biz u yerda Обзор orqali biz faylimizni ko’rsatib qo’yamiz va OK tugmasini
bosganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish namoyon bo’ladi

32

28-rasm
Далее tugmasini bosganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish namoyon bo’ladi

29-rasm
Далее tugmasini bosganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish namoyon bo’ladi

33

30-rasm
Далее tugmasini bosganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish namoyon bo’ladi

31-rasm
Далее tugmasini bosganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish namoyon bo’ladi
34

32-rasm
Va biz bu yerda
Готово ni tanlaganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish
namoyon bo’ladi

33-rasm
Biz Соханить шаги импорта degan joyga belgilash tugmasini kiritamiz va
Соханить импорт ni tanlaganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish namoyon
bo’ladi
34-rasm
Bu yerda 7 ta jadval hosil bo’ladi, biz BAHROMJON jadvalni
tanlaganimizdan so’ng ung nomidagi ko’rinish namoyon bo’ladi.

35

2.5 Export
Endi biz jadvalni Excel dasturiga eksport qilaylik. Buning uchun biz
qo’yidagi ammallarni bajarishimiz kerak bo’ladi. Misol uchun Hodimlar
jadvalimizni Excelga o’tkazmoqchi bo’lsak sichqonchaning o’ng tugmasini uning
ustiga bosamiz va u yerda Експорт ni tanlab Excelni tanlaymiz, shundan so’ng
qo’yidagi ko’rinish namoyon bo’ladi

35-rasm
OK tugmasini bosganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish namoyon bo’ladi

36-rasm
Biz Соханить шаги Експорт degan joyga ushbu belgini qo’yamiz va
Соханить Експорт ni tanlaganimizdan so’ng qo’yidagi ko’rinish namoyon bo’ladi
37-rasm
36

2.6 Forma
Endi biz Access dasturida Forma yaratamiz biz создание bo’limidan Master
form tugmasini bosamiz va qayidagi oyna xosil o’ladi (38-rasm).

38-rasm.
Bu oynadan o’zimizga kerakli bo’lgan bo’limlarni o’ng tomonga o’tqazamiz

39-rasm.
Va далее tugmasini bosaveramiz va quyidagi oynadan o’zimizga yoqqan
formani tanlab далее tugmasini bosamiz (39-rasm).
37

40-rasm.
Endigi oynadan Готово Tugmasini bosamiz (41-rasm).

41-rasm.
Va quyidagi oyna xosil bo’ladi faqat ozroq ishlov berilgan holati (42-rasm).
38

42-rasm.
2.7 Hisobot
Endi biz Access dasturida Hisobot yaratishni o’rganamiz создание bo’limida
М a стер отчот tugmasini bosamiz va u joydan o’zimizga kerakli bo’limni
tanlaymiz (43-rasm).

43-rasm.
Va bu yerda ham o’zimizga kerakli bo’limlarni o’ng tomonga o’tkazamiz va
далее tugmasini bosamiz (44-rasm).

44-rasm.
Endi esa Quyidagi oynada o’zimizga yoqqan formani kiritamiz va Готово
tugmasini bosamiz (45-rasm).
39

45-rasm.
Va quyidagi oyna xosil bo’ladi, faqat bazi bir bezaklar natijasida (46-rasm).
46-rasm.

2.8 Qo’llanma

40

47-rasm
Bu bizning Santexnika do’konimiznig ma’lumotlar bazasini Asosiy oynasi.
Bu oynada Tovarlar, Hodimlar, Tovarlar haqidagi hisobot va umumiy tovarlarni
izlash oynasi mavjud bo’lib ularni har birida yana bittadan oyna ochiladi va
quyidagi oynalar:
48-rasm
41

Hodimlar oynasiga kirsak Hodimlar, oylik maoshlar, isnlar bo’yicha izlash,
Familyasi bo’yicha izlash, asosiy ishchi oynaga qaytish, oynadan chiqish hamda
hisobot menyu oynasi mavjud.
Hodimlar oynasi 49-rasm
Bu yerdan biz hisobot oynasiga kirsak u yerda
Hisobot oynasi 50-rasm
42

Bizga ochiladi hodimlar hisobot oynasi, ayollar hisobot oynasi, oylik
maoshlar hisobot oynasi, familya bo’yicha izlash hisobot oynasi, ismlar bo’yicha
izlash hisobot oynasi, asosiy ishchi oyna va ishchi oynadan chiqish.

Hisobot oynasining umumiy holati 51-rasm
Hamda bu yerdan qaytgandan so’ng asosiy menyu orqali tovarlar haqida
umumiy hisobot oynasiga kiramiz.(52-rasm)
Tovarlar hisobot oynasi 52-rasm
43

Bu yerda esa davlatlar bo’yicha izlash, narhi bo’yicha izlash, tovarlar haqida
ma’lumot, asosiy ishchi oyna va oynani yopish tugmasi.(53-rasm)
53-rasm
Hisobot oynasining hamma oynalarida eksport va chop etish hizmatlar oynasi
tugmalari joy olgan.
Asosiy menyu orqali umumiy tovarlarni izlash oynasiga kiramiz.(54-rasm)
54-rasm
Hamda bu yerda ishlab chiqargan davlatlar bo’yicha izlash, narhi bo’yicha,
nomlari bo’yicha izlash, asosiy oyna, oynadan chiqish va umumiy bazadan chiqish
tugmalari mavjud.(55-rasm)
44

55-rasm
Access dasturi yordamida hozirda tuzgan santehnika qo’llanmamiz orqali bir
necha ammallarni ko’rib chiqdik va hohlangki bunday ammallar bajarish yani
kutubhona,
Maktab, kollej, magazin, ayraport va boshqa o’quv qo’llanma tuzish hozirda
odatiy hol hisoblanib, biz kabi yetuk kadirlar buning mutahasislari desam
mubolag’a bo’lmaydi deb o’ylayman.
45

XULOSA
Men bu kurs ishini tayyorlash davomida o’zimga berilgan Muzey axborot
tizimini avtomatlashtirish Ma’lumotlar bazasini Microsoft oficce dasturini Access
bo’limidan foydalandim. Jarayon davomida Access dasturida tablitsa yartishni,
tablitsalarni bir-biri bilan bog’lashni, tablitsalarga yangi ma’lumot qo’shishni va
o’chirishni o’rgandim. Ishni bajarish davomida tablitsalarga zaproslar yaratishni,
Familyasi orqali izlashni, Ismi orqali izlashni, Tug’ilgan yili orqali izlashni, Faqat
ayol talabalarni izlasni, aniqroq aytadigan bo’lsak Like buyrug’idan foydalanishni,
Between buyrug’idan foydalanishni ko’rib chiqdim. Amallar ketma-ketligida
Master forma yordamida Tablitsalarga va Zaproslarga forma yaratishni o’rgadim
bunda biz formalrga bezaklar berishimizfonga rasm qo’yishimiz mumkin ekan,
ya’na biz formada konstruktor bo’limidan button tugmachasini olib unga har-xil
buyuruqlarni kiritib qo’yishimiz mumkin masalan: Jadvaldagi birinchi qatorga
qaytish, Jadvaldagi oxirgi qatorga o’tish, bitta oldigi qatorga o’tish, bitta orqa
qatorga qaytish, yangi jadval qo’shish, yangi jadvalni saqlab qolish, birorta qatorni
o’chirish, shu oynani yopish va yana yangi batton tashlab unga yangi forma
chaqirishni ham o’rgandim biz yangi forma chaqirish uchun cobriyat oynasida
makrosni ochib undan otkrit forma tugmasini chaqirib undan kerakli formani
chaqirb qo’yamiz va oynani berkitib chiqib ketamiz. Tayyorlagan jadvallarimga
xisobot yaratishda Master otchot yardamida tablitsalarim va zaproslarimga
otchotlar yaratdim va ularga qo’shimcha tugmalar qo’shishni o’rgandim masalan:
Export tugmasi, oynani yopish tugmasi va Chop etish tugmalarini qo’yishni
o’rgandim va har-xil bezaklar berishni ham o’rgandim va bu otchotlarni Asosiy
oynaga yani Asosiy formaga bog’lashni o’rgandim va o’zimga kerakli bilimlarga
ega bo’ldim. Ma’lumki, ma’lumotlar bazasi (MB) tushunchasi fanga kirib
kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinishda foydalanish juda qiyin edi.
Hozirgi kunga kelib bir necha turdagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
(MBBT) yaratilganki ular o’z dasturlash tillariga ham ega bo’lib, ular yordamida
46

ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritish
imkoni mavjud. Ularga Clipper, Paradox, FoxPro, Oracle, Access va boshqalarni
misol keltirish mumkin. Bu MBBT ichida Access eng sodda va foydanuvchi uchun
qulay bo’lgan, Microsoft Office tarkibiga kiruvchi dasturdir. Microsoft Access
MBBT relyatsion modellar asosiga qurilgan bo’lib, unda tuziladigan MB jadvallar
ko’rinishida aks etadi.
Agar jadval strukturasini o’zingiz tuzmoqchi bo’lsangiz muloqot darchasidan
КонстQктор rejimi tanlanib, Ok tugmasi bosiladi. Jadval strukturasini
kiritish uchun darcha chiqadi. Jadval strukturasida maydon nomi, turi, uning
tavsifi va xossalari ketma-ket beriladi.
Ma’lumotlar bazasini yaratishda biz Microsoft Accesdan foydalansak
unda amalga oshiriladigan jarayonlar SQL ga nisbatan soddaroq va
foydalanishga qulayroq. Unda ketadigan jarayonlarni ketma – ket amalga
oshirib o’zimizga kerakli bo’lgan barcha bazalarni hosil qilishimiz mumkin.
Unda jadvallardan jo’natiladigan exportlar ham sodda ko’rinishga ega va unda
import jarayonini amalga oshirish ham mumkin.
Men tayyorlagan Santexnika nomli kurs ishi asosida Accessni turli
amallarni bajarish jarayonlarini yanada yorqinroq aniqroq darajada ko’rsatib
o’tishga harakat qildim. Bu ishni amalga oshirish davomida o’zim bilmagan
jarayonlarni ham ko’rib chiqib. Uni mustaqil bajara olish darajasiga erishdim.
Tayyorlagan ishimni bilim darajam asosida amalga oshirib baza tushunchasi
haqida ko’nikmalar xosil qilib oldim. Hamda amaliyotda qo’llashni maqsad
qildim.

47

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. I.A. Karimov Biz kelajagimizni o’z qo’lmiz bilan quramiz. (7-tom)
2. I.A. Karimov Havsizlik va barqarorlik yo’lida. (6-tom)
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
4. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni.
(№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.).
5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv
qo’llanma, TATU FF.
6. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya
instituti, 2004.
7. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi electron qo’llanma. Qodirov. S Electron
qo’llanma 2015-2016 y.
8. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi fanidan ma’ruza matni.
Dilsodov. A 2015-2016 y.
48

Santexnika do’konini ma’lumotlar bazasini yaratish

Купить