Sarkodalilar sinfi tuzilish xususiyatlari ko’payishi ekologiyasi ahamiyati - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	161.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Sarkodalilar sinfi tuzilish xususiyatlari ko’payishi ekologiyasi ahamiyati

Sotib olish

Sarkodalilar sinfi tuzilish xususiyatlari ko’payishi
ekologiyasi ahamiyati
Reja:
1. Sarkodalilarning tuzilish xususiyatlari va sistematikasi.
2. Sarkodalilarning oziqlanishi va ko’payish shakllari. Metagenez.
3. Ildizoyoqlilar kenja sinfi. Asosiy turkumlari va turlari.
4. Amyobalar chig’anoqli amyobalar va foraineferalarning tuzilishi va
hayot tarzi.
5. Nursimonlar va quyoshsimonlar kenja sinflari. Tuzilishi va tarqalishi.
6. Sarkodalilarning nazariy va amaliy ahamiyati.
Xulosa
Adabiyotlar

1. Sarkodalilarning tuzilish xususiyatlari va sistematikasi.
Sarkodalilar sinfi - Sarcodin a
Sarkodalilar sinfi 11 mingdan ortiq turni o’z ichiga oladi. Ushbu sinf vakillari
asosan dengizlarda, qisman chuchuk suv havzalarida va nam tuproqda yashaydi.
Butun tanasi orqali nafas olishga moslashgan. Parazitlik bilan hayot kechiruvchi
turlari ham anchagina.
Sarkodalilarning gavda o’lchamlari 10-15 mkm dan 2-3 mm gacha. Tanasida
qattiq po’st bo’lmaydi, balki hujayra tanasi sitoplazmatik membrana bilan tashqi
muhitdan ajralib turadi. Qattiq qobiq bo’lmaganligi sababli gavda shakli turg’un
bo’lmaydi. Sitoplazma hisobidan hosil bo’luvchi muvaqqat o’simtalar yordamida
sekin-asta harakatlanadi. Bunday muvaqqat o’simtalar soxta oyoqlar
(psevdopodiylar) deyiladi. Sarkodalilarning soxta oyoqlari turli guruhlarida
parraksimon, ipsimon, nursimon va to’rsimon shakllarda bo’ladi.
Sarkodalilar sinfi ildizoyoqlilar, nurlilar va quyoshsimonlar kenja sinflarga
bo’linadi.
Sarkodalilar yoki yolg’on oyoqlilar sinfi – Sarcodina. Sarkodalilar uchun xos
belgilardan biri ularda yolg’on oyoqlarning bo’lishidir. Bu organellalar
harakatlanish va oziq zarrasini tutib (ba’zilarida qamrab) oluvchi har xil shakldagi
muvaqqat protoplazmatik o’simtalardir.
Sarkodalilarning tanasi nozik membrana bilan qoplangan yalong’och bo’ladi,
lekin anchagina turlari tarkibi anorganik va organik birikmalardan tashkil topgan,
har xil shakldagi chig’anoqlar bilan o’ralgan. Bu sinfga xilma-xil tarzda hayot
kechirishga moslashgan bir hujayralilarning 11 mingdan ortiq turi kiradi.
Ko’pchiligi erkin yashovchi bo’lib, dengiz va okeanlarda, daryo va ko’llarda,
hovuz va ariq suvlarida, sholipoyalarda, shuningdek nam tuproqda uchraydi.

2. Sarkodalilarning oziqlanishi va ko’payish shakllari. Metagenez.
Ovqat hazm qilish vakuollari amyoba tanasida bir vaqtning o’zida bir nechta
bo’lishi mumkin. Uning soni qabul qilingan oziqa zarralarining soniga bog’liqdir.
Amyoba o’zidan ancha kichik bo’lgan bir hujayrali hayvonlar, bakteriyalar, suv
o’tlari, shuningdek o’lgan to’qima zarralari (detrit) bilan oziqlanadi. Oziqlanish
qo’yidagicha, ya’ni siljib borayotgan tomon, amyoba birorta oziqa zarrrasiga yoki
mikroorganizmga duch kelsa, uni psevdopodiylari bilan o’rab, qamrab oladi va
zarracha sitoplazma ichiga kirib qoladi. Shu paytning o’zida zarra atrofida vakuol
hosil bo’ladi va vakuol ichiga endoplazma hisobidan ovqatni parchalovchi va qayta
ishlovchi fermentlar oqib keladi. So’rilishga tayyor bo’lgan oziqa tanaga so’riladi,
hazm bo’lmay qolgan qismi esa vakuol bilan birga tananing biror chetiga kelib
tashqariga chiqarib tashlanadi.
Amyobalar ikkiga bo’linish yo’li bilan jinssiz ko’payadi. Bu jarayonda
birinchi navbatda yadro mitoz yo’li bilan ikkiga bo’linadi. Keyin tana ham cho’zila
borib, ikkiga ajralib bitta ona amyobadan ikkita yosh amyoba hosil bo’ladi. Jinssiz
bo’linish jarayoni qariyib bir soatda amalga oshadi. Amyobalarda jinsiy ko’payish
usuli bo’lmaydi.
Amyobalar noqulay sharoitda, ya’ni suv havzasining qurishi, tuproqda
namning keskin pasayishi va boshqa birqancha sabablar ta’sirida sistaga o’raladi.
Buning uchun u yolg’on oyoqlarini yig’ib oladi, yumaloqlashadi va sitoplazma
hisobidan tashqi yuzasiga suyuqlik ajratib chiqaradi. Bu suyuqlik qotib,
mustahkam ikki qavatdan iborat po’stni hosil qiladi. Sista holatida amyobalar uzoq
vaqtlar davomida o’z tiriklik xususiyatlarini saqlab qoladi va normal sharoit
yuzaga kelganda, sistadan ajralib, yana faol hayot kechirishni davom ettiradi.
Amyobalar turkumining ayrim vakillari odam va ba’zi umurtqali
hayvonlarning ovqat hazm qilish organlarida yashaydi. Masalan odamda 7 tur
amyoba uchraydi, ya’ni og’iz amyobasi, Gartmann amyobasi, mitti amyoba
Buyuchli yodamyobasi, dientamyoba, ichak amyobasi va dizenteriya (ichburug’)
amyobasi.

Bular orasida eng xavflisi dizenteriya amyobasi (Entamoeba histolytica)
hisoblanib, kattaligi 20-40 mikron keladi. U odamda ichburug’ kasalligini keltirib
chiqaradi. Amyobiaz ancha og’ir kechadigan, ba’zan esa bemorni o’limga duchor
qiluvchi kasallikdir. Dizentiriya amyobasi odamda uch shaklda bo’ladi, ya’ni yirik
vegetativ shakli, kichik vegetativ shakli va sista shakli. Yirik vegetativ shakli
yo’g’on ichak devorida yashab, o’zidan har xil oqsillarni erituvchi proteolitik
fermentlar ajratib, ichak devori to’qimasini yemiradi, yaralar hosil qiladi, ichak
devoridagi qon tomirlarini ham buzadi. Natijada ichak bo’shlig’iga qon oqib
tushadi. Parazit amyoba qon tarkibidagi eritrositlar bilan oziqlanadi. Yirik
vegetativ shakldagi amyobalarning ayrimlari qon tomirlari ichiga kirib, qon oqimi
bilan turli ichki organlarga, ko’pincha jigarga borib, unda ham yiringli yaralar
paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi. Yo’g’on ichak devoridagi amyobalarning bir
qismi ichak bo’shlig’iga tushib, o’lchami o’rtacha 10-20 mikron keladigan kichik
vegetativ shakllarga aylanadi. Ular zararsizdir va qoldiq mahsulotlar bilan
oziqlanib, oxiri sistalarni hosil qilib tashqariga odam najasi bilan chiqariladi.
Amyobiaz bilan kasallangan bemor bir sutkada 300 mln ga yaqin sistani tashqariga
chiqarib turadi. Ichburug’ amyobasining xarakterli belgisi shundan iboratki, uning
sistalari to’rt yadroli bo’ladi. Bu belgi kasallikni aniqlashda juda muhim
hisoblanadi. Shuningdek bemorning najasi suyuq hamda qon va yiringli bo’ladi.
Ichburug’ amyobasi Yer yuzida keng tarqalgan, ayniqsa issiq iqlimli kengliklarda
ancha ko’p uchraydi.
Odamning yo’g’on ichagida ichak amyobasi (Entamoeba coli) ham bo’lib, u
parazitlik qilmaydi va kasallik ham keltirib chiqarmaydi, balki zamburug’lar,
qoldiq mahsulotlar bilan oziqlanadi. Bu amyobaning xarakterli belgisi shuki,
tashqariga chiqarilgan sistalari aksariyat hollarda 8 yadroli, ba’zan esa 16-32
yadroli bo’ladi.

3. Ildizoyoqlilar kenja sinfi. Asosiy turkumlari va turlari.
Sarkodalilar sinfi ildizoyoqlilar, nurlilar va quyoshlilar kenja sinflariga
bo’linadi.
Ildizoyoqlilar kenja sinfi – Rhizopoda. Bu kenja sinfiga kiruvchi sarkodalilar
tanasining turli-tuman shakllarda bo’lishi, yolg’on oyoqlarining harakatchanligi va
sitoplazmasining zonalarga (qatlamlarga) ancha kam ixtisoslashgani bilan
xarakterlanadi. Bu kenja sinf qo’yidagi turkumlardan iborat.
Amyobalar turkumi – Amoebina. Amyobalar ancha sodda tuzilgan, yalong’och
sarkodalilarni o’z ichiga oladi. Amyobalarning asosiy ko’pchiligi chuchuk suv
havzalarida, ayrimlari dengizlarda va nam tuproqda yashaydi.
O’lchami 10-15 mkm dan 2-3 mm gacha. Biroz turlari parazitlik bilan hayot
kechirib xavfli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Chuchuk suv amyobalari orasida
ancha yirik, kattaligi 0,4-0,5 mm keladigan oddiy amyoba - Amoeba proteus keng
tarqalgan. Oddiy amyobaning hosil qilgan yolg’on oyoqlari normal sharoitda kalta
va keng bo’ladi. Lekin turli ta’sirlar (taksislar) natijasida hosil bo’lib turadigan
oyoqlar turli xil shakl va uzunlikda bo’lishi mumkin.
Amyobaning sitoplazmasi aniq ikki qavatdan, ya’ni tashqi qavat - ektoplazmadan
va ichki qavat - endolazmadan iborat. Ektoplazma tiniq, shaffof, ancha quyuq
plazmadan iborat bo’lsa, endoplazma ancha suyuq va donadordir. Tirik amyoba
mikroskopda ko’zatilganda sitoplazmasida bir dona ovalsimon yadro, qisqaruvchi
vakuol va bir nechta ovqat hazm qilish vakuollari aniq ko’rinib turadi. Shuning
bilan birga amyoba tanasi siljib (oqib) borayotgan tomonda sitoplazmasining
harakatlanishi tufayli, yangidan-yangi yolg’on oyoqlarning paydo bo’layotganini
ko’rish mumkin. Bu yolg’on oyoqlar harakatlanish va oziq zarralarini qamrab olish
organellalari hisoblanadi.
Shuni alohida qayd qilish lozimki, chuchuk suvda hayot kechiruvchi
amyobalarda qisqaruvchi vakuol albatta bo’ladi, chunki uning asosiy vazifalaridan
biri tanada moddalar almashinuvi jarayonida hosil bo’lgan ortiqcha keraksiz
suyuqliklar (ekskret) ni vaqti-vaqti bilan (har 3-5 minutda bir marta) qisqarib
tashqariga chiqarib turishdan iborat va shu asosda sitoplazmadagi osmotik bosimni

tana atrofidagi bosim bilan muvozanatlashtirib turadi. Aks holda sitoplazma
konsentrasiyasi oshib, ichki bosim ko’tarilib tana shishadi va amyobani halok
bo’lishiga olib keladi.
Chig’anoqli amyobalar turkumi – Testacea. Chig’anoqli amyobalar
turkumining vakillari chuchuk suv havzalarida, ya’ni ko’l, hovuz, ariq va sholipoya
suvlarida ko’p uchraydi. Ba’zan torfli botqoqliklarda ham topiladi. Chig’anoqli
amyobalar suv tubida o’rmalab, bentos usulda hayot kechiradi. Tuzilishi jihatdan
yalang’och amyobalarga o’xshash, lekin tanasi turli xil organik va anorganik
birikmalardan tashkil topgan xilma-xil shakldagi chig’anoqlar bilan o’ralgan.
Chig’anoq ichida gavda joylashib, psevdopodiylar chig’anoqning ma’lum joylarida
ochilgan teshikchalar orqali tashqariga chiqib turadi. Bizning sharoitimizda bu
turkumning arsella (Arcella), difflugiya (Difflugia) va euglifa (Euglipha) degan
avlod turlari ancha ko’p uchraydi.
Foraminiferalar turkumi – Foraminifera. Foraminiferalar nazariy va amaliy
jihatdan ahamiyatga ega bo’lgan bir hujayralilar guruhidir. Bular qariyib 1000 turni
tashkil etib, dengizlarning turli chuqurliklarida yashashga moslashgan.
Foraminiferalar boshqa sarkodalilardan chig’anoqlarining tuzilishi va shakli,
psevdopodiylarning shakli hamda ko’payish usuli bilan farqlanadi. Chig’anoq
tarkibi ohakdan, ba’zilarida esa organik moddadan iborat. Ular bir kamerali va
ko’p kamerali (ba’zan 100 dan ortiq) bo’ladi. Chig’anoq atrofida juda ko’p
teshikchalar bo’lib, (foraminifera degan nom ham shundan kelib chiqqan) ular
orqali psevdopodiylar tashqariga chiqib turadi. Bu psevdopodiylar ingichka, uzun
ipsimon va bir-biriga qo’shilib keng tutqich hosil qiladi. Psevdopodiylar ichida
sitoplazmaning har doim harakatlanib turishini ko’rish mumkin.
Foraminiferalarning psev-dopodiylari rizopodiylar deyilib, ular harakatlanish,
oziqani tutib olish va qisman ovqatni hazm qilishda qatnashadi.
Foraminiferalar ikki yo’l bilan, ya’ni jinssiz va jinsiy ko’payadilar. Jinssiz
ko’payish bo’linish yo’li bilan amalga oshsa, jinsiy ko’payish esa gametalar hosil
qilish va ularning o’zaro qo’shilib zigotaga va nihoyat zigotadan yosh individ hosil
bo’lishi bilan ifodalanadi.

Shuni aytish lozimki, ba’zi foraminiferalar masalan, Elphidium crispa turida
jinssiz va jinsiy ko’payish gallanadi.
Foraminiferalar juda qadimgi bir hujayralilardir. Ular kembriy va silur
davrlarida (paleozoy erasi) paydo bo’lgan cho’kmalardan ma’lum. Ohaktosh va
yashil qumtoshlarning ko’pgina qatlamlari asosan foraminiferalar qoldiqlaridan
iborat. Bunday qatlamlar Yer yuzida juda keng tarqalgan. Markaziy Osiyo,
Kavkaz, Himolay tog’lari ham foraminiferalar chig’anog’idan hosil bo’lgan
ohaktoshlar bilan qoplangan. Bunday qatlamlar geolog va arxeologlarga yerning
ma’lum qatlami yoshini, aniqlashda hamda neft konlarini izlab topishda yordam
beradi.
Nurlilar kenja sinfi – Radiolaria. Nurlilar sarkodalilarning o’ziga xos guruhi
hisoblanib, faqat dengizlarda plankton usulda, ayrimlari suvning ancha chuqur
(5000-8000 metr) qatlamlarida hayot kechiruvchi hayvonlardir. Hozirgi vaqtda
nurlilar kenja sinfi 8 mingga yaqin turni o’z ichiga oladi. Nurlilarning tuzili-
shidagi xarakterli belgi shuki, gavda o’rtasida organik moddadan iborat markaziy
kapsula bo’ladi. Kapsula plazmasida yadro 1 ta, 2 ta, ba’zan ko’p bo’lishi mumkin.
Kapsula membranasida poralar bo’lib, uning yordamida ichki plazma kapsula
atrofini o’rab olgan plazma bilan aloqa bog’lab turadi. Shuni aytish kerakki tashqi
plazma juda kuchli vakuollashgan bo’ladi. Bu xususiyat hayvonni suvda plankton
holda saqlanishiga imkon tug’diradi. Nurlilarning ko’pchiligi bir hujayrali mayda
yashil suv o’tlari bilan simbioz yashashga moslashgan. Shunga binoan ularning
tashqi plazmasida, ba’zan kapsula ichidagi plazmada ham ko’p sonda yashil suv
o’tlari (zooksantellalar) uchraydi. Bu suv o’tlari nurlilarni nafas olishi uchun
yordam beradi. Nurlilarda foraminiferalardagidek qisqaruvchi vakuol bo’lmaydi.
Bu esa aksariyat dengiz bir hujayralilari uchun xos xususiyatdir.
Nurlilarning yolg’on oyoqlari gavdasining atrofidan har tamonga nurga
o’xshab tarqalib turadi. Bu yolg’on oyoqlar foraminiferalarning yolg’on oyoqlariga
o’xshash ipsimon shaklda va oziq zarralarini tutib turish yoki oziqlanishda ishtirok
etadi. Bunday yolg’on oyoqlar rizopodiylar yoki filopodiyalar deyiladi.
Nurlilarning ko’pchiligida xilma-xil tuzilgan va ancha murakkab tarkibdagi

skeletlari bo’ladi. Skeleti tarkibidagi moddalar orasida kremniy yoki stronsiy sulfat
ko’p bo’lganligi sababli, shakllari uzoq vaqt davomida bo’zilmasdan saqlanadi.
Nurlilarning skeletlari foraminiferalar singari dengiz tubida cho’kindi jinslar
hosil qiladi. Bu jinslar “tog’ uni” (trepel) deyilib, sanoatda metallarni silliqlashda
ishlatiladi. Bundan tashqari nurlilarning skeletidan iborat qatlamlar yordamida
cho’kindi jinslarning yoshini aniqlash usuli amalda keng qo’llaniladi. Suvi iliq
bo’lgan dengizlarda nurlilarning vakillari ancha ko’p uchraydi. Bu turlarga
Thalassophysa pelagica, Acanthometra elastica kabilarni ko’rsatish mumkin.
Quyoshlilar kenja sinfi – Heliozoa. Quyoshlilar ko’rinishi jihatidan nurlilarga
o’xshash, lekin markaziy kapsula bo’lmaydi va ko’pchiligi chuchuk suvda
yashaydi. Bundan tashqari quyoshlilarning tanasi sharsimon atrofi bo’ylab
psevdopodiylar nurga o’xshab tarqalib turadi. Quyoshlilarning psevdopodiylari
bo’ylab o’rtasidan nozik ip o’tadi. Bunday psevdopodiylar aksopodiylar deyilib,
ular uzayish yoki qisqarish xususiyatiga ega. Shuningdek ular bir-biriga tutashib
tur hosil qilishi ham mumkin.
Quyoshlilarning yana bir xarakterli xususiyati shuki, ularning tanasi
endoplazma va ektoplazmaga aniq chegaralangan. Ektoplazmasida 1-2 ta
qisqaruvchi vakuol joylashgan. Endoplazma donador bo’ladi va unda 1-ta yoki bir
necha yadro bo’ladi. Vakil Actinosphaerium eichhorni

4. Amyobalar chig’anoqli amyobalar va foraineferalarning
tuzilishi va hayot tarzi.
Amyobalar. Amyobalar chirindi yetarli bo’lgan oqmas suvlarda, ayniqsa hovuz
va ko’lmak suvlarda, ba’zan sholipoya va katta bo’lmagan ko’llarda bentos usulda
hayot kechiradi. Ularning oziqasi bir hujayrali suvo’tlari, bakteriyalar va mayda
infuzoriyalardan iborat.
Amyobalarning o’lchami turlicha, ya’ni ayrim turlari 10-20 mkm ga teng
bo’lsa, ba’zilari 2-3 mm gacha bo’ladi. Lekin aksariyati 0,2-0,5 mm kattalikda
bo’ladi. Bizning suv havzalarimizda uchrovchi oddiy amyoba Amoeba proteus ning
o’lchami 0,3-0,5 mm ga teng.
Oddiy amyobaning sitoplazmasi aniq ikki qavatdan - ancha quyuq hamda tiniq
ektoplazmadan va ichki-donador va nisbatan suyuq - endoplazmadan iborat. Aslida
ekto va endoplazmalar bir xil kolloid moddaning ikki xil holatda, ya’ni plazmogel
(ektoplazma) va plazmazol (endoplazma) holatlarda bo’lishidir. Ushbu qatlamlar
orasida aniq chegara shakllanmagan, shuning uchun ular biri ikkinchisiga aylanib
turadi.
Amyobaning sitoplazmasi doimo harakatda bo’ladi. Uning tanasi bir tomonga
qarab siljiganida sitoplazmaning oqib o’tishi sababli yangi-yangi sitoplazmatik
soxta oyoqlarning paydo bo’lishini ko’rish mumkin. Tanasining orqa tomonidagi
soxta oyoqlar esa yo’qolib boradi. Demak harakatlanish jarayonida amyobaning
shakli o’zgarib turadi. Ushbu o’zgaruvchan xususiyatni mavjudligi sababli ushbu
turkum vakillari «Amyobalar» , ya’ni shaklsiz degan nom bilan atalgan.
Soxta oyoqlar harakatlanish vazifasini bajarishdan tashqari, oziqa zarralarini
qamrab olish va uni hazm qilishda ham ishtirok etadi, chunki soxta oyoqlarning
qamrab olgan oziqa zarrasi sitoplazmaga o’tishi bilanoq, uning atrofida hazm
shirasi va biroz suv hisobida hazm vakuolasi shakllanadi. Shira tarkibidagi
fermentlar ta’sirida vakuola ichidagi oziqa parchalanib, hazm bo’ladi, oziqning
hazm bo’lmay qolgan qismi esa qoldiq mahsulot sifatida vakuola yorilib tananing
biron-bir joyidan tashqariga chiqariladi. Keyingi ma’lumotlarga binoan, amyobalar

ba’zan tayyor oziqa mahsulotlarini butun tanasi bilan shimib (pinositoz) olishi ham
mumkinligi aniqlangan.
Chuchuk suv amyobalarida, jumladan oddiy amyobada ham bitta pufakcha
shaklidagi qisqaruvchi vakuol bo’ladi. U ancha yirik va tiniq. Qisqaruvchi vakuol
taxminan bir daqiqa yo’qolishi va yana paydo bo’lishi mumkin, chunki u
sitoplazmadan sizib o’tuvchi suvda erigan yuqori konsentrasiyali suyuqlik bilan
to’la boshlaydi. U ma’lum bir kattalikka yetgandan so’ng, qisqarib, ichidagi
suyuqlikni maxsus teshikcha orqali tashqi muhitga chiqarib tashlaydi. Shu yo’sinda
amyoba sitoplazmasidagi osmotik bosimni, uning atrofini o’rab olgan muhit
bosimiga tenglashtirib turadi. Shunga binoan qisqaruvchi vakuol tana bosimini
muqobillashtirib turuvchi osmoregulyatsiya organoidi hisoblanadi.
Qisqaruvchi vakuolning shu yo’sinda ishlab turishi natijasida sitoplazma orqali
doimo suv oqib o’tadi. Ana shu kirib turuvchi suv tarkibidagi kislorod hisobida
amyoba nafas oladi. Oddiy amyobaning vakuolasini suyuqlik bilan to’lishi va
qisqarishi normal sharoitda har 5-8 minutda takrorlanadi. Aytilganlardan ma’lum
bo’lishicha chuchuk suv amyobalarida, jumladan oddiy amyobada ham qisqaruvchi
vakuola osmoregulyasiyadan tashqari yana nafas olish va ajratish jarayonlarida
ham ishtirok etadi.
Rasm 1. Oddiy amyobaning tuzilishi.
1 – ektoplazma; 2 – endoplazma; 3 – soxta oyoqlar; 4 – yadro;
5 - qisqaruvchi vakuola; 6 - ovqat xazm qilish vakuolasi

Amyobada faqat bitta yadro bo’ladi, lekin uni vaqtinchalik, bo’yalmagan
preparatda ko’rish qiyin. Yadroni faqat maxsus buyovchi moddalar bilan bo’yab
tayyorlangan mikropreparatlarda ko’rish mumkin.
Amyoba jinssiz ikkiga bo’linish (mitoz bo’linish) yo’li bilan ko’payadi.
Bo’linuvchi amyobani dastlab yadrosi biroz cho’zilib ikkiga ajraladi, so’ng amyoba
tanasining ingichkalashgan joyidan uzilib, har qaysi bo’lagidan bittadan yangi
amyoba yetishadi. Amyobaning jinssiz bo’linishi muhit haroratiga bog’liq. Harorat
+20 0
-25 0
da va oziqa mahsulotlari yetarli bo’lsa, bo’linish 1-2 sutka davom etadi.
Amyobalar yashaydigan muhitning harorati pasaysa (sovuqda) sitoplazmasi
hisobidan ajralib chiqqan suyuqlikdan qalin po’st hosil qilib sistaga aylanadi.
Bizning sharoitimizdagi chirindiga boy bo’lgan oqmas suv havzalarida oddiy
amyoba turidan tashqari, Amoeba radiosa va A. limax turlari ham ancha keng
tarqalgan. A. radiosa 120-150 mkm ga teng bo’lib, hosil qilgan soxta oyoqlarining
asosi biroz keng, uchi esa o’tkir (uzun uchburchak shaklida) bo’ladi. Hosil qilgan
oyoqlari tanasi atrofida ma’lum darajada nurga o’xshab turadi. A. limax 80-100
mkm teng bo’lgan, soxta oyoqlari deyarli shakllanmaydigan, ancha harakatchan
amyobadir. Uning sitoplazmasi sezilarli darajada tanasini bir tomonidan ikkinchi
tomoniga yaxlit o’tib turadi. Tana harakatlanganda old tomonga katta bo’rtib
chiqqan joy aynan soxta oyoq hisoblanadi.
Chig’anoqli amyobalar turkumi – Testacea. Chig’anoqli amyobalar
turkumining vakillari chuchuk suv havzalarida, ya’ni ko’l, hovuz, ariq va sholipoya
suvlarida ko’p uchraydi. Ba’zan torfli botqoqliklarda ham topiladi. Chig’anoqli
amyobalar suv tubida o’rmalab, bentos usulda hayot kechiradi. Tuzilishi jihatdan
yalang’och amyobalarga o’xshash, lekin tanasi turli xil organik va anorganik
birikmalardan tashkil topgan xilma-xil shakldagi chig’anoqlar bilan o’ralgan.
Chig’anoq ichida gavda joylashib, psevdopodiylar chig’anoqning ma’lum joylarida
ochilgan teshikchalar orqali tashqariga chiqib turadi. Bizning sharoitimizda bu
turkumning arsella (Arcella), difflugiya (Difflugia) va euglifa (Euglipha) degan
avlod turlari ancha ko’p uchraydi.

Foraminiferalar turkumi – Foraminifera. Foraminiferalar nazariy va amaliy
jihatdan ahamiyatga ega bo’lgan bir hujayralilar guruhidir. Bular qariyib 1000 turni
tashkil etib, dengizlarning turli chuqurliklarida yashashga moslashgan.
Foraminiferalar boshqa sarkodalilardan chig’anoqlarining tuzilishi va shakli,
psevdopodiylarning shakli hamda ko’payish usuli bilan farqlanadi. Chig’anoq
tarkibi ohakdan, ba’zilarida esa organik moddadan iborat. Ular bir kamerali va
ko’p kamerali (ba’zan 100 dan ortiq) bo’ladi. Chig’anoq atrofida juda ko’p
teshikchalar bo’lib, (foraminifera degan nom ham shundan kelib chiqqan) ular
orqali psevdopodiylar tashqariga chiqib turadi. Bu psevdopodiylar ingichka, uzun
ipsimon va bir-biriga qo’shilib keng tutqich hosil qiladi. Psevdopodiylar ichida
sitoplazmaning har doim harakatlanib turishini ko’rish mumkin.
Foraminiferalarning psev-dopodiylari rizopodiylar deyilib, ular harakatlanish,
oziqani tutib olish va qisman ovqatni hazm qilishda qatnashadi.
Foraminiferalar. Foraminiferalarning tanasi turli shakldagi kremniy zarralari
va ohaktoshdan iborat chig’anoq ichida joylashgan. Suv tubida yashovchi
turlarining chig’anog’ini sirti silliq bo’lsa, plankton holda yashovchilarning
chig’anog’i sirtida juda ko’p radial joylashgan ignalar bo’ladi. Ushbu ignalar
hayvonni suvning ma’lum qatlamida qalqib turishiga imkon beradi.
Foraminiferalarning chig’anog’ini dastlabki asosi ektoplazma ajratgan xitinsimon
organik moddadan iborat. Keyinchalik ushbu moddaga kalsiy elementini
to’planishi sababli ohakdan iborat chig’anoq shakllanadi.

Rasm 2. Foraminiferaning tuzilishi.
1 – rizopodiylar, 2 – chig’anoq, 3 –chig’anoqning og’izchasi, 4
– teshikchalar.
Foraminiferalarning o’lchami turlicha, ya’ni 100-200 mkm dan 2-3 sm
gacha, ayrimlari (masalan, Kornuspira) 5-6 sm gacha bo’ladi. Chig’anoqlar bir
kamerali va ko’p kamerali tuzilishda. Ohak skeletli foraminiferalarning aksariyati
ko’p kamerali chig’anoqqa ega. Bir kamerali chig’anoqning ichki bo’shlig’ida
to’siq bo’lmaydi, ko’p kamerali chig’anoq bo’shlig’ida esa bir nechta, hatto o’nlab
va yuzlab to’siqlar bo’ladi. Ushbu to’siqlardagi teshiklar orqali sitoplazma o’zaro
tutashgan. Aksariyat foraminiferalar chig’anog’ida juda ko’p teshikchalar
(foramen-teshik) bo’ladi. Ana shu teshikchalar orqali soxtaoyoqlarning bir xili
bo’lmish rizopodiyalar tashqariga chiqib turadi. Rizopodiyalar ingichka va uzun
ipsimon bo’lib, mayda oziqlarni, xususan bir hujayrali suvo’tlarini yopishtirib
oladi, juda mayda oziqa zarralari esa chig’anoq og’izchasi orqali sitoplazmaga
o’tadi. Yirik oziq zarralarini chig’anoqdan tashqarida, rizopodiyalar tomonidan
fagositoz usulda o’rab olib hazm qiladi.
Foraminiferalar qadimgi geologik (kembriy) davrlarda keng tarqalgan. Uzoq
yillar davomida ularning chig’anoqlari dengiz tubiga cho’kib, to’planib, qalin
cho’kma jinslar hosil qilgan. Dengiz tubining ko’tarilishi va tog’ hosil bo’lish
jarayonlari natijasida dengizlar o’rniga past tekisliklar va tog’lar hosil bo’lgan. Yer

yuzining ko’p qismi, jumladan O’rta Osiyo hududi ham qadimgi dengizlar tubidan
iborat bo’lgan.
Foraminiferalar ikki yo’l bilan, ya’ni jinssiz va jinsiy ko’payadilar. Jinssiz
ko’payish bo’linish yo’li bilan amalga oshsa, jinsiy ko’payish esa gametalar hosil
qilish va ularning o’zaro qo’shilib zigotaga va nihoyat zigotadan yosh individ hosil
bo’lishi bilan ifodalanadi.
Shuni aytish lozimki, ba’zi foraminiferalar masalan, Elphidium crispa turida
jinssiz va jinsiy ko’payish gallanadi.
Foraminiferalar juda qadimgi bir hujayralilardir. Ular kembriy va silur davrlarida
(paleozoy erasi) paydo bo’lgan cho’kmalardan ma’lum. Ohaktosh va yashil
qumtoshlarning ko’pgina qatlamlari asosan foraminiferalar qoldiqlaridan iborat.
Bunday qatlamlar Yer yuzida juda keng tarqalgan. Markaziy Osiyo, Kavkaz,
Himolay tog’lari ham foraminiferalar chig’anog’idan hosil bo’lgan ohaktoshlar
bilan qoplangan. Bunday qatlamlar geolog va arxeologlarga yerning ma’lum
qatlami yoshini, aniqlashda hamda neft konlarini izlab topishda yordam beradi.
Nurlilar sarkodalilarning o’ziga xos guruhi hisoblanib, faqat dengizlarda
plankton usulda, ayrimlari suvning ancha chuqur (5000-8000 metr) qatlamlarida
hayot kechiruvchi hayvonlardir. Hozirgi vaqtda nurlilar kenja sinfi 8 mingga yaqin
turni o’z ichiga oladi. Nurlilarning tuzili- shidagi xarakterli belgi shuki, gavda
o’rtasida organik moddadan iborat markaziy kapsula bo’ladi. Kapsula plazmasida
yadro 1 ta, 2 ta, ba’zan ko’p bo’lishi mumkin. Kapsula membranasida poralar
bo’lib, uning yordamida ichki plazma kapsula atrofini o’rab olgan plazma bilan
aloqa bog’lab turadi. Shuni aytish kerakki tashqi plazma juda kuchli vakuollashgan
bo’ladi. Bu xususiyat hayvonni suvda plankton holda saqlanishiga imkon
tug’diradi. Nurlilarning ko’pchiligi bir hujayrali mayda yashil suv o’tlari bilan
simbioz yashashga moslashgan. Shunga binoan ularning tashqi plazmasida, ba’zan
kapsula ichidagi plazmada ham ko’p sonda yashil suv o’tlari (zooksantellalar)
uchraydi. Bu suv o’tlari nurlilarni nafas olishi uchun yordam beradi. Nurlilarda
foraminiferalardagidek qisqaruvchi vakuol bo’lmaydi. Bu esa aksariyat dengiz bir
hujayralilari uchun xos xususiyatdir.

Nurlilarning yolg’on oyoqlari gavdasining atrofidan har tamonga nurga o’xshab
tarqalib turadi. Bu yolg’on oyoqlar foraminiferalarning yolg’on oyoqlariga
o’xshash ipsimon shaklda va oziq zarralarini tutib turish yoki oziqlanishda ishtirok
etadi. Bunday yolg’on oyoqlar rizopodiylar yoki filopodiyalar deyiladi.
Nurlilarning ko’pchiligida xilma-xil tuzilgan va ancha murakkab tarkibdagi
skeletlari bo’ladi. Skeleti tarkibidagi moddalar orasida kremniy yoki stronsiy sulfat
ko’p bo’lganligi sababli, shakllari uzoq vaqt davomida bo’zilmasdan saqlanadi.
Nurlilarning skeletlari foraminiferalar singari dengiz tubida cho’kindi jinslar hosil
qiladi. Bu jinslar “tog’ uni” (trepel) deyilib, sanoatda metallarni silliqlashda
ishlatiladi. Bundan tashqari nurlilarning skeletidan iborat qatlamlar yordamida
cho’kindi jinslarning yoshini aniqlash usuli amalda keng qo’llaniladi. Suvi iliq
bo’lgan dengizlarda nurlilarning vakillari ancha ko’p uchraydi. Bu turlarga
Thalassophysa pelagica, Acanthometra elastica kabilarni ko’rsatish mumkin.
Quyoshlilar kenja sinfi – Heliozoa. Quyoshlilar ko’rinishi jihatidan
nurlilarga o’xshash, lekin markaziy kapsula bo’lmaydi va ko’pchiligi chuchuk
suvda yashaydi. Bundan tashqari quyoshlilarning tanasi sharsimon atrofi bo’ylab
psevdopodiylar nurga o’xshab tarqalib turadi. Quyoshlilarning psevdopodiylari
bo’ylab o’rtasidan nozik ip o’tadi. Bunday psevdopodiylar aksopodiylar deyilib,
ular uzayish yoki qisqarish xususiyatiga ega. Shuningdek ular bir-biriga tutashib
tur hosil qilishi ham mumkin.
Quyoshlilarning yana bir xarakterli xususiyati shuki, ularning tanasi endoplazma
va ektoplazmaga aniq chegaralangan. Ektoplazmasida 1-2 ta qisqaruvchi vakuol
joylashgan. Endoplazma donador bo’ladi va unda 1-ta yoki bir necha yadro bo’ladi.
Vakil Actinosphaerium eichhorni
5. Sarkodalilarning nazariy va amaliy ahamiyati.
Sarkodalilar yoki yolg’on oyoqlilar sinfi – Sarcodina. Sarkodalilar uchun xos
belgilardan biri ularda yolg’on oyoqlarning bo’lishidir. Bu organellalar
harakatlanish va oziq zarrasini tutib (ba’zilarida qamrab) oluvchi har xil shakldagi
muvaqqat protoplazmatik o’simtalardir.

Sarkodalilarning tanasi nozik membrana bilan qoplangan yalong’och bo’ladi,
lekin anchagina turlari tarkibi anorganik va organik birikmalardan tashkil topgan,
har xil shakldagi chig’anoqlar bilan o’ralgan. Bu sinfga xilma-xil tarzda hayot
kechirishga moslashgan bir hujayralilarning 11 mingdan ortiq turi kiradi.
Ko’pchiligi erkin yashovchi bo’lib, dengiz va okeanlarda, daryo va ko’llarda,
hovuz va ariq suvlarida, sholipoyalarda, shuningdek nam tuproqda uchraydi

Xulosa
Sarkodalilar sinfi xilma xil hayvonlardan iborat. Ularning tanasida qattiq po’st
bo’lmaydi. Sitoplazmasi faqat sitoplazma membranasi bilan tashqi muhitdan ajralib
turadi. Udar sitoplazmadan hosil bo’lib turuvchi o’simtalar yordamida hayvon asta-
sekin harakatlanadi. Sarkodalilar orasida erkin yashaydigan organizmlar ham
uchraydi. Sarkodalilar tabiatda va inson hayotida o’z o’rniga egadir. Sarkodalilar
orasida parazitlardan ichak amyobasi –Entomoeba coli odam ichagida yashaydi va
u mutlaqo zararsiz hisoblanadi. Shunday sarkodalilar rangbarang organizmlar sinfi
deb hisoblasak ham adashmaymiz.

Adabiyotlar
1. Аверинцев С.В. Зоология беспозвоночных М. “Советская наука”, 1962.
2. Дубовский Г.К., Умматов А.М. Зоологиядан ўқув қўлланма. 1 қисм.
“Ўқитувчи”, 1991. 2-кисм, 1996.
3. Мавлонов О., Хуррамов Ш., Умуртқасизлар зоологияси, “Меҳнат”
нашриёти, Тошкент, 1998, 438 бет.
4. Мавлонов Н., Хуррамов Ш., Норбоев З. Умуртқасизлар зоологияси.
“Ўзбекистон” нашриёти, Тошкент 2002.
5. Mavlonov N., Xurramov Sh. Umurtqasizlar zoologiyasi. “O’zbekiston”
nashriyoti, Toshkent 2006.
6. Муҳаммадиев А.М. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологияси. Тошкент:
“Ўқитувчи”, 1976.

Sarkodalilar sinfi tuzilish xususiyatlari ko’payishi ekologiyasi ahamiyati

Sotib olish