Savod o‘rganishga tayyorlovchi davr, bu bosqichdagi o‘qish va yozuv darslarining mavzulari hamda ish turlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	29000UZS
Hajmi	47.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

13 Sotish

Savod o‘rganishga tayyorlovchi davr, bu bosqichdagi o‘qish va yozuv darslarining mavzulari hamda ish turlari

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
“Savod o‘rganishga tayyorlovchi davr, bu bosqichdagi o‘qish va yozuv
darslarining mavzulari hamda ish turlari” mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Qironova Muxlisa
Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna
_________________
(imzo)
Toshkent-2024

Mundarija:
Kirish ................................................................................................................... 4
I-BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish
masalalari
1.1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va
vazifalari………………………………………………………………....... 7
1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish
masalalari …………………………………………………………...……... 14
II-BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga
o‘rgatishda pedagogik texnilogiyadan foydalanish
2.1.Diktant turlari haqida
ma’lumot.............................................................. 22
2.2. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning
ahamiyati o‘ziga xos tomonlari………………….
………………………… 28
Xulosa…………...………………………………………………………….…... 35
Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. 36
2

Savod o‘rganishga tayyorlovchi davr, bu bosqichdagi o‘qish va yozuv
darslarining mavzulari hamda ish turlari
Reja:
1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari.
2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish
masalalari .
3. Diktant turlari haqida ma’lumot.
4. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati
o‘ziga xos tomonlari.
3

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo’yilgan
talablar. Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo’yilgan muhim talablardan biri
o'quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o'stirish ustida
ishlash bilimlarni ongli bo'lishiga erishish, o'quvchilarga har bir ishni o'ylab
bajarishga odatlantirishdir.
Maktabda amaliy ishlarning ahamiyati o'quvchilar tomonidan to'g'ri
baholansa-da, o'quvchilarning nazariy bilimlaridan amalda foydalanishga
qiynaladilar. Yozma ishlarni bajarishda grammatika qoidalaridan kam
foydalanadilar. Aslida esa imlo savodxonlikni oshirish uchun ko'chirib yozish va
amaliy mashqlar muhim o'rin tutadi.
Psixologik tadqiqodlardan ma'lum bo'lishicha, imlo savodxonlik asta-
sekinlik bilan shakllanadi. Amaliy ishlardan qoidaga o'tishda ham o'zlashtirish
jarayoni sekinlik bilan kechadi. Dastlab o'qituvchi rahbarligida og'zaki muhokama
qilinadi. Asta-sekin o'quvchilar o'ylab, mulohaza qilib anglay boshlaydilar. Borcha
yozuv darslarida o'quvchilarga to'g'ri yozish qoidalarini ta'kidlab turish va amaliy
ishlarni bajarish orqali ularning imlo savodxonliklarini oshirish mumkin.
Barcha ona tili darslarida o'quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini
takomillashtirish maqsadida oldin o'tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi.
Takrorlash bilimlarni aniqlashga, hisobga olish va shu bilan bir vaqtda
mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang'ich sinflarda oldin o'tilganlarni
takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib
boriladi. Takrorlash orqali o'quvchilar o'z bilimlarini tartibga soladilar,
mustahkamlaydilar.
Ilg'or tajribali o'qituvchilar darslarni tashkil etishda oldin o'tilganlarni
mustahkamlash, yangi bilimlarni o'zlashtirish bilan bir vaqtda keyingi darsda
o'rganiladigan mavzu uchun zamin tayyorlaydilar. Xozirgi zamon darsi shundan
4

iboratki, o'quvchi, tinglovchi, o'qituvchi esa ma'ruzachi bo'lib qolmasligi kerak.
Balki o'qituvchi darsni kuzatib tartibga soluvchi rejissyorga aylanmog'i lozim.
O'qituvchi darsni shunday tashkil etishi kerakki hamma o'quvchi shu mavzu
yuzasidan mustaqil fikr yuritsin, o'z fikrini ayta olsin, kamchiligi bo'lsa o'rtoqlari
va o'qituvchi javobidan kelib chiqib to'g'rilay olsin. Darsning xarakter xususiyatiga
qarab dars interfaol usulda bo'lishiga erishishi lozim. Darslarda testlardan va
tarqatmali materiallardan foydalanish ham yahshi natija beradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi : Boshlang’ich sinf
o’quvchilarining o’z nuqtai nazariga, qarashlariga ega insoniy fazilatlar sohibi
sifatida shakllanishi esa ularning xatti-harakatlari, o’z burchiga munosabati,
atrofdagilar bilan muloqoti orqali yaqqol namoyon bo’ladi. Shu bois,
o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini o’stirish, muloqot madaniyatini egallab
borishlarida ta’lim hamda tarbiya imkoniyatlaridan foydalanish ham dolzarb
ahamiyatga ega. Mazkur malakaviy ishida savod o’rgatish davrida ta’limiy
diktantlardan foydalanish orqali dars samaradorligini o’stirish omillari, samarali
metod va usullarni qo’llash texnologiyasi asosidagi darslarni loyihalashtirish
metodikasi yoritilganligi uning dolzarbligini belgilaydi.
Bolaning jismoniy va psixologik rivojlanishidagi eng asosiy davr — bu
boshlang’ich sinf davridir. Hammamiz bilamizki, sobiq tuzum sharoitida bu
masalaga, afsuski, yetarlicha ahamiyat berilmas edi. Quyi sinflarda dars berish
asosan, o’rta maxsus ma’lumotga ega bo’lgan muallimlarga topshirib qo’yilgan
edi. Boshlang’ich ta’limning yosh avlod hayotidagi roli va ahamiyatini hisobga
olgan holda, bunday nomaqbul holatga butunlay barham berildi va bu vazifani
bugungi kunda oliy ma’lumotli, yuksak professional mahoratga ega bo’lgan
pedagog kadrlar bajarmokda.
Ayni paytda, "Sog’lom bola yili"-ning maqsad va vazifalaridan kelib
chiqqan holda, farzandlarimizda, ayniqsa, qiz bolalar o’rtasida jismoniy tarbiya va
sportga mehr uyg’otish, sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish bo’yicha aniq
tadbirlarni belgilab, amalga oshirishimiz lozim. To’rtinchidan, hammamizga
ayonki, farzandlarimizni, yangi avlodni sog’lom va barkamol qilib voyaga
5

yetkazish, bu maqsadga erishish, hech shubhasiz, davlatimiz, jamiyatimizning
e’tibor markazida turishi, olib borayotgan siyosatimizning ustuvor yo’nalishi
bo’lib qolishi shart.
Kurs ishining maqsadi: Ona tili o'qitishning mazmuni va metodlari
o'quvchilarga dastur ta'lab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko'nikma va malaka
hosil qilishga ko'maklashish lozim.
Mazkur maqsad va vazifalarni to'laqonli bajarish uchun o'qituvchi faqat dars
bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarda ham muntazam ish
olib borishi yaxshi natija beradi.
Kurs ishining obyekti. Kurs ishida Boshlang`ich sinflarda ona tilidan
o‘quvchilarning yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatishda zamonaviy
pedagogika texnologiyalari asosida o‘rganishni anniq belgilab beradi .
Kurs ishining predmeti. Boshlang'ich sinf ona tili ta'limi o'quvchilarga
nutq faoliyatining asosiy turlarini o'stirish masalalarni hal etadi va zamonaviy
pedagogik texnologiyalar yordamida o‘rganish shuning barobarida o‘quvchilarini
ona tili darslarida bo‘lgan darslarini oshirishdan iborat deb belgiladik.
Kurs ishi vazifalari:
 savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish;
 savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanish;
 boshlang`ich sinf o‘quvchilarini yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish
 diktant turlari haqida ma`lumot berish.
Kurs ishi mavzusining ilmiy –amaliy ahamiyati: Barcha ona tili darslarida
o'quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini takomillashtirish, ona tilidan
o‘quvchilarning yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish maqsadida oldin
o'tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi. Takrorlash bilimlarni aniqlashga,
hisobga olish va shu bilan bir vaqtda mustahkamlashga yordam beradi.
Boshlang'ich sinflarda oldin o'tilganlarni takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash
jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib boriladi. Takrorlash orqali o'quvchilar o'z
bilimlarini tartibga soladilar, mustahkamlaydilar.
6

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi, kirish , 2 ta asosiy bob, 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I. BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish
masalalari
1.1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari
Ma’lumki, savod o’rgatish, o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga
tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda
to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek,
o’quvchilar lugatini boyitish, boglanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish,
mavxum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham
bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi.Tayyorgarlik davri o’qishda
o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqing eshitish,
diqqatni to’plash, til birikmalarini (tovush, bo’gin, so’z, gap) farqlash, ajratish,
ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular o’quvchilarniig
o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi.
O'qish va yozish — nutq faoliyatining turi. Maktabda o'qitish o'qish va
yozishga o'rgatishdan boshlanadi. ,,Alifbe"ga suyangan holda qisqa vaqt ichida
o'quvchilar o'qish va yozishga o’rganadilar. Savod o'rgatish davrtda o'qish va
yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o'qish va yozish
ko'nikmasi deyiladi.Ushbu ko'nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday
ko'nikmalarsiz shakllanmaydi. Bilim ko'nikmaga aylanmagan bo'lishi iiuimkin.
Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari bo’ylab qanday
joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o'quvchi harflarni tanib,
ularni o'qiy olmasligi mumkin. ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat
turlari, ya'ni yozish jarayonida partada to'g'ri o'tirish, ruchkani barmoqlar orasida
tutitsh, daftarni qiyalikda qo'yish kabilar ham o'rgatiladi.
7

O'qish va yozish ko'nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi.
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha marta takrorlanishi lozim.
Yozish malakasida o'quvchi ruchkani qanday uhlash, qanday yurgizish haqida
'ylab o'tirmay, so'z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o'qish va yozish malakasi
harakatning o'ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o'qitishning
keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi.
O'qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo'lib, u nutqqa oid malakadir. O'qish
malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyaiiniiig boshqa turlari bilan, ya'ni
og'zaki hikoya qilish, o'zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan
uzviy bog'liq holda shakllantirldi.
Maktabda o'qitishning muvaffaqiyati savod o'rgatishning qanday darajada
o’qitilganligiga bog'liq. O'quvchini savod o'rgatish jarayonida elementar" o'qish va
yozishga " o’rgatishda o'quvchilarning faoliyat ko'rsatishi va nutq faoliyatiga
intilishlari uchun talab bo'lishi, o'z fikrini og'zaki yoki yozma ifodalay olishlari
uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi zarur. O'qish va
yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta'minlaydi.
Shuning uchun ham o'qishga o'rgatish bilan yo-zuvga o'rgatish parallel olib
boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan, savod
o'rgatish jarayonida bola juda ko'p o'qishi va yozishi zarur.
O'qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni
bir necha bor qayta o'qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko'pincha o'qilgan
matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va
mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni
o'stiradi. O'quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad — o'qish va
yozishni o'rganish hamda hozirda bajarishi shart bo'lgan kundalik maqsad —
topishmoqni o'qish va javobini topish, so'z va gaplarni o'qish, rasm asosida so'zlab
berish kabilar turadi.
O'zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya'ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush
uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O'qishda grafik
shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi.
8

Bu o'qish va yozish faoliyatida o'quvchi uchun qiyinchilik tug'dirgandek tuyulsa-
16 da, aslida o'qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi
tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko'p emas. O'qish va yozishni o'zlashtirish
uchun tovush va harflarning o'zaro munosabatiga oid qoidalarni o'zlashtirish
kifoya. Savod o'rgatish metodikasida o'zbek tili tovushlar va harflar tizimining
o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. O'zbek tilining tovush tizimi
va yozuvi.
O'zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi. 1993-yil 2-
sentabrdagi ,,Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida"gi
qonunga muvofiq o'zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi.
Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi. O'qituvchi
savod o'rgatish jarayonida o'quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda,
ularni sintezlab o'qishga o'rgatishda o'zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga
olishi zarur. Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi.
So'z bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan kerakli — o'rganilayotgan tovush ajratilib
olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va
butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi. Bunda o'zbek tili grafik tizimi, tovushlarni
yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o'rgatishda o'zbek tili
grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
Savod o'rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi.
Hozirgi o'zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o‘. E harfi so'z va
bo'g'in boshida qo'llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan keyin o'rta keng
lablanmagan unli tarzida o'qiladi (kel, tez). Savod o'rgatishda oldin so'z boshida
keladigan e, so'ngra undoshdan keyin keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi.
0 harfi o'zbekcha, umumturkiy so'zlarda quyi keng, lablangan o lovushini
ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so'zlarda urg'usiz bo'g'inda a tarzida (botanika), o‘
tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) ta- 17 talaffuz qilinadi. Shuning
uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so'zlar savod o'rgatish davridan so'ng
o'quv jarayoniga kiritiladi. A tovushi bahor, savol kabi so'zlarda o kabi, muomala,
munosabat kabi so'zlarda i tovishiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi. U
9

tovushi qovun, sovun kabi so'zlarda i tovushiga yaqin talaffuz eshitilsa ham u
yoziladi.
1. Tovushi bilan, sira kabi so'zlarda talaffuz etilmasa ham yozuvda doimo
saqlanadi.
2. O'zbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan
ifodalanadi: shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan belgilanadi.
Ular quyidagilar: b, d, f, g, h, j (jurnal), j (jo'ja), k, i, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y,
z, g, sh, ch, ng. Undoshlarni o'rgatishda ham muayyan tartibga, talabga
asoslaniladi. Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya'ni
ovozdor tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni
bo'g'in va so'z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh
tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o'rgatiladi.
Harf birikmalarini o'rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning
alifbe davrining oxirgi bosqichida o'rganilishi maqsadga muvofiqdir. J harfi ikki
tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Birinchi
darsda portlovchi j tovushini o'rgatish, talaf-liizini tushuntirish, analitik-sintetik
mashqlar yordamida ko'nikmalar liosil qiliinadi, keyingi darsda esa sirg'aluvchi j
tovushi va uning talaffuzi o'rgatiladi.
So'ng bu ikki tovushning talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali
tushuntiriladi.Berilgan bilim analitiksintetik mashqlar yordamida
mustahkamlanadi. Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi
bilan, ch tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan
tanishtirilgach,o'rgatiladi. O'quvchilar bu harf birikmalarini bir yaxlit tovushli
sifatida o'qish va yozishga ko'nikishlari lozim. Bu davrda s'h (is'hoq) tarzida
o'qiladigan holatga to'xtalmaydi Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar talafluzi (b—
p, d~t, v—f, g~k, Z~s kabi) haqida dastlabki amaliy tiishunchaiar hosil qilinadi,
utaniing talaffuzi va yozilishiga e'tibor qaratiladi. X va h tovushlarining talaffuzi
va imlosi haqida ham dastlabki tiishunchaiar beriladi, ularni farqlash bo'yicha
maxsus mashqlar ham uyushtiriladi. Tutuq belgisi (') unli tovushdan so'ng kelsa,
uni cho'zib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so'ng kelsa, undoshni unlidan
10

ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tiishunchalar berilib, asta-sekin
uni qo'llashga doir ko'nikmalar shakllantiriladi.
Savod o'rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik)
shakli va ularning ishlatilish o'rni o'rgatiladi. O'quvchilarni o'qishga o'rgatish
bo'g'in asosida olib boriladi. Bo'g'inlab o'qishga o'rgatish uchun sozni bog'inga
bo'lish, bo'g'in chegarasini aniqlashni o'rgatish muhim sanaladi. Savod o’rgatish
davrida o'quvchilar so'zlarni bo'g'inlarga to'g'ri ajrata olsalar. o'qish ko'nikmasini
ham yaxshi egallaydilar. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok
etgan so'zlar oldin orfografik, so'ngra oifoepik o'qib beriladi va ularning o'qilishi
bilan yozilishi taqqoslanadi.
O'quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo'lganlaridan so'ng
orfoepik o'qish mashq qilinadi. O'qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati
hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi o'quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy
harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi o'quvchini o'qishga o'rgatishda
quyidagilar kuzatiladi:
1. Bola o'qish paytida bitta harfni ko'radi, uni bilish uchun rasmlarni ko'z
oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni
aytishga oshiqadi, biroq o'qituvchi aytishga yo'l qo'ymaydi, undan bo'g'inni
aytishni talab qiladi. O'quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan
chiqib qoladi yoki ularni qo'shib bo'g'in, bo'g'indan so'z hosil qilguncha, o'qish
jarayoni sustlashad
Boshlang'ich ta'limning asosiy vazifalaridan biri o'quvchilar nutqini o'stirishdir.
Nutq o'stirish uch yo'nalishda: so'z ustida ishlash, so'z birikmasi va gap
ustida ishlash, bog'lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi metodik
adabiyotlarda qayd etilgan. Savod o'rgatish darslarida ham yuqoridagi uch
yo'nalish bo'yicha ish olib boriladi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning
hammasi, shu jumladan savod o'rgatish ham o'quvchilar nutqi va tafakkurini
o'stirish bilan bog'liq holda uyushtiriladi. Savod o'rgatish davridagi ishlarning
miqyosi keng bo'lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet va sujetli
11

rasm yuzasidan suhbat va shu kabiiar bilan bog'lanadi. Bu davrda o'quvchilar
nutqini o'stirishning vazifalari quyidagilardan iborat:
1) o'quvchilar nutqidagi kamchiliklarni to'g'rilash;
2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog'liq holda
lug'atini boyitish;
3) o‘quvchilar nutqidagi ayrim so'zlarning ma'nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch-to‘rt gapli kichik ,,hikoya" (bog`lanishli nutq)ni og`zaki
to‘g`ri tuzish ko'nikmasini o‘stirish. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak,
ish qurollari, mevalar kabi predmetlar bilan tanishish yordamida so'zni ongli
ishlatishga; ikkinchidan, turli sodda yig`iq gap (Bolalar yuguiyaptilar), sodda
yoyiq gap (Lola do'konga bordi), uyushiq bo'lakli gap (Anvar o‘qidi va yozdi)
tuzadilar.
Ular bu ko‘nikmalarni amaliy mashqlar yordamida egallaydilar. Bolalarning
shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiatni kuzatishlari nutq o‘stirish uchun
asosiy manba hisoblanadi. Narsalar, uy-ro'zg'or buyumlari, o‘simliklar, hayvonlar
qiziqarli suhbat uchun mavzu bo'lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda
hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi.
Birinchi sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishda bolalarning o'yin va ermaklari,
rasm ko'rish va ,,Bu nima?, Bu kim?, U nima qilyapti?" kabi savollar asosida
suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish
turlariga atrofdagi jonli predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish,
predmetiarni ma'lum belgilari asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan,
o'qituvchining topshirig'iga muvofiq, ma'lum bir mavzuda (kuz, mevali bog`, sinf,
maktab haqida) ikki so'zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yig`iq
gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Ular o'rgangan
harflaridan so'zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. o‘qish darslarida o'quvchilar
rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o'qituvchi savoliga to'liq javob berishga
o‘rganadilar.
Alifbedagi rangli, chiroyli rasmlar tevarak-atrofdagi predmet va hodisalar,
hayvonlar va o'simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi.
12

Savod o'rgatish davrida o‘quvchilarning talaffuzi ustida ishlash ham katta ahamiyat
kasb etadi, chunki ko'pgina bolalarning talaffuzida kamchiliklar bo'ladi: bir tovush
o‘rniga boshqasini (sh o‘rniga s, r o'rniga i) talaffuz qiiadilar, chuchuk til bilan
duduqlanib gapiradilar, so'zdagi ayrim tovushni tushirib yoki boshqa bir tovush
qo'shib talaffuz qiiadilar, tovushlar o‘rnini almashtirib qo'yadilar va hokazo. Bu
kamchiliklarni bartaraf etish uchun logopedlar maxsus mashqlardan
foydalanadilar. O'qituvchi ham har bir darsda va darsdan tashqari vaqtda
o'quvchilar talaffuzini kuzatib borishi, kamchiliklarni aytib, to'g'ri talaffuz
namunasini ko'rsatishi lozim.
2. Ko'pincha bola o'qiyotgan qatorni yo'qotib qo'yadi, harfni, bo'g'inni, so'zni
qayta o'qishiga to'g'ri keladi. o‘quvchining diqqati kcngaygan sari bo'g'in va so'zni
butunligicha idrok eta boshlaydi.
3. O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o'qiyotgan matn mazmunini
o‘zlashtirmaydi, chunki u so'zni qanday o'qishga ko'p kuch beradi.
Darslikdagi rasmlar, o‘qituvchining savollari, ko'rgazmali qurollar ularning ongli
o'qishlarini ta'minlaydi.
4.Tajribasiz kitobxon so'zni birinchi bo'g'iniga yoki rasmiga qarab topadi.
Bu xato o'qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so'z bo'g'inlab
o'qitiladi, so'zni bo‘g`in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan
analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi. O‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari
uchun o‘quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o'stirishga katta e'tibor
berish kerak.
Savod o'rgatishda fonematik eshitish qobiliyatlarini o'stirishga, ya'ni
tovushni aniq talaffuz qilishga, boshqa tovushlardan farqlashga o'rgatish, bo'g'in
yoki so'zdan o'sha tovushni ajrata olish ko'nikmasini o‘stirish muhim sanaladi.
Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu bois
savod o'rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun ham maxsus xilma-xil
mashqlar o‘tkazib borish maqsadga muvofiqdir. Yozuv jarayonida o'quvchilar
ruchkani to'g'ri ushlashni, daftarni to'g'ri qo'yishni, harfni yozishda yozuv
13

chiziqlari, ular bo'ylab qo'lni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga qanday
ulash, qatorga sig`ish-sig`masligini mo'ljallashi lozim.
Bu jarayon o‘quvchini aqliy va jismonan charchatadi, ayniqsa, ularning
barmoq va yelka muskullari charchaydi. Shuning uchun ham darsda ikki-uch marta
daqiqali jismoniy mashqlar o'tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Yozuv jarayonida
o'quvchi ruchkani qog'oz ustida sekin, ishonchsizlik bilan qimirlatadi, bir harfni
yozib to'xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba'zan chiziqdan chiqib ketadi,
noto'g'rilarini bo'yab, to'g'rilaydi. Bunda u o'qituvchiga har daqiqada murojaat
qiladi, uning qo'li va boshi yozishda birgalikda harakat qiladi. Yozuv jarayoni
o'quvchilarning ongli harakat qilishlarini ham talab etadi.
1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish
masalalari
Ma'lumki, savod o'rgatish, o'qish darslarining asosiy vazifasi o'quvchilarga
tovush va harfni tanishtirish, ularning to'g'ri talaffuzini o'rgatish orqali bolalarda
to'g'ri, ongli, ifodali o'qish ko'nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek,
o'quvchilar lug'atini boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirish, bilimini boyitish,
mavxum tafakko'rini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o'stirishda ham
bu davr mas'uliyatliligi bilan alohida o'rin tutadi. Tayyorgarlik davri o'qishda
o'rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o'zgalar nutqning eshitish,
diqqatni to'plash, til birikmalarini (tovush, bo'g'in, so'z, gap) farqlash, ajratish,
ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular o'quvchilarning
o'qishni muvoffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O'qishga o'rgatish uchun
avvalo o'quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf
bilan tanishtirishda bo'g'indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf
bilan tanishtirish bir necha xil yo'nalishda amalga oshirilishi mumkin:
1.Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog'lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so'ng kerakli so'z ajratib olinadi, so'ngra so'z ustida
yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiridadi.
14

2. So'z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o'rganiladigan tovush
ajratibolinadi: ot. O'qituvchi ot rasmini ko'rsatadi, o'quvchilar uning nomini - so'zni
aytadilar. O'qituvchi o tovushini cho'zib (o-o-o-ot) aytadi va qaysitovushni cho'zib
aytayotganini o'quvchilardan so'raydi.
O'quvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob
o'tkaziladi. O tovushli so'zlar o'ylab toptiriladi. Shundan so'ng o harfi kesma
harfdan yoki rasmli alifbodan ko'rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib
qolishlariga alohida e'tibor beriladi
3. O'rganilgan harflar ichiga bugun o'rganiladigan harf aralashtirib qo'yiladi,
bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so'ng o'qituvchi bu harf
ifodalaydigan tovushni aytadilar. O'quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar.
Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan
ko'rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o'qishga o'rgatish ustida
ishlanadi. O'qishga o'rgatishda bo'g'in asos qilib olinadi. Buning uchun
o'qituvchida bo'g'in jadvali bo'lishi lozim. Bo'g'in jadvali asosida o'qish namunasi
ko'rsatiladi, ya'ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko'z bilan ko'rib, uning
nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko'rish va ikkalasini bog'lab, unlini mo'ljallab
ulab aytish tushuntiriladi.
Bo'g'in o'qish o'qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir
darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish mumkin.
Bunda «Alifbe» sahifalaridagi so'zlarni oldin bo'g'inga bo'lish, so'ng o'qishni
mashq qilish yaxshi samara beradi. O'qituvchining namunali o'qishidan so'ng xor
bilan o'qish, yakka-yakka o'qishdan, shivirlab o'qishdan foydalaniladi. Ayniqsa,
sekin o'qiydigan o'quvchilar bo'lgan sinflarda xor bilan o'qitish o'qishni
tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o'quvchilarining o'qish ko'nikmalaridan kelib
chiqib, matndagi so'zlarni harf xattaxtasiga bo'g'inlarga bo'lib yozish, o'rganilgan
harflarni hisobga olgan xolda qo'shimcha so'z birikmalari, gaplar tuzib yozish va
o'qitish usulidan ham foydalaniladi. Ma'lumki, «Alifbe» sahifalarida bo'g'in
tuzilishi murakkablashib boradi.
15

Shuning uchun o'qituvchi har bir bo'g'in tuzilishining murakkabligiga qarab
ish usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to'rt tovushdan
tuzilgan bo'g'inlarni o'qishga o'rgatish ham o'ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bunda o-lam, Man-non, tipidagi bo'g'inlarda — o-la:m, Ma: n- no: n
tarzidagi qo'shimcha chiziqdan, bodring, do'st tipidagi bo'g'inda ring, do'st
tarzidagi qo'shimcha chiziqlardan foydalaniladi.
So'zlarni o'qishga o'rgatishda bilib o'qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi
samara beradi. Umuman olganda, har bir o'qish darsida albatta bo'g'in tuzilishi
murakkab so'zlarni o'qish mashqi o'tkazilishi lozim. Bu usul o'quvchilarda o'qish
malakasining takomillashuviga yordam beradi. O'qishga o'rgatishda so'zlarni va
gaplarni to'ldirib o'qish ko'nikmalarini hosil qilish o'quvchini gap tuzishga, tez
fikrlashga yo'naltiriladi. O'quvchi tushirib qoldirilgan harf va so'zni rasmga qarab
topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e'tibor beradi, o'rtoqlariga
nisbatan tez topib, o'qituvchining raxmatiga sazovor bo'lishga intiladi. «Alifbe»
darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular shularga mos ohang
tanlashni, to'xtash, pauza qilish o'rinlarini belgilab olishni taqozo etadi. Bunda ham
o'qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va ifodali
o'qish namunasini ko'rsatishi katta ahamiyat kasb etadi.
Ifodali o'qilgan matngina tushunarli tuziladi. Har bir predmetda bo'lgani kabi
o'qish darslarida ham ta'lim-tarbiya birligiga e'tibor beriladi. O'qish darslarida
tarbiya o'qilgan matnning ongli o'zlashtirilishiga bog'liq. O'quvchi matnda fikr
nima haqida borayotganini anglasagina, o'zida shunday xislatlarni shakllantirishga
harakat qiladi. Ikkinchidan esa yaxshi inson bo'lish uchun o'qishning zarurligini
anglaydi. Shuning uchun ongli o'qishni ta'minlashda matn bilan unga ishlangan
mazmunli rasmlar o'rtasidagi bog'lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan
savollar berishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, matnda nima
haqida gap boradi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog'lanish bormi?
Matn mazmunini rasmga qarab so'zlab bering.
Yoki: Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi? Ali,
Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar? Demak, o'qish o'qiganlarni
16

o'zlashtirishga yo'naltirilgan bo'lishi lozim, shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari
surilayotgan g'oya o'qituvchilar tomonidan o'zlashtiriladi. So'ng so'z va matnlar
yod olingan taqdirda ham o'quvchiniki bo'lib qoladi, O'qishning ongliligini va
ta'sirchanligini ta'minlash uchun matn mazmunini o'quvchilarning ko'rgan
kechirganlarini, taassurotlari bilan bog'lash lozim. Shunda o'quvchida o'qishga,
o'rganishga qiziqish ortadi. Ongli o'zlashtirishni amalga oshirishda lug'at ustida
ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, 51 - sahifada uvol, rizq-ro'z so'zlari bor. Ularning ma'nosi ustida
to'xtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham
xizmat qiladi. She'r, tez aytish, topishmoq, qo'shiq, maqol, hikmatli so'zlardan
o'qitish, yod oldirish ham o'quvchilarni o'qishga qiziqishini oshiradi, o'qish
malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. O'qish darslarining uchdan
ikki qismi o'qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Demak, o'quvchilarni o'qishga o'rgatish, ularning o'qish sur'atini oshirish,
ifodali va ongli o'qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o'qish darslarining
muhim vazifalari hisoblanadi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu
jumladan savod o'rgatish ham, o'quvchilar nutqi va tafakkurini o'stirish bilan
bog'liq xolda uyushtiriladi. Savod o'rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng
bo'lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet darslar, rasm yuzasidan
suhbat va boshqalar bilan bog'lanadi. Bu davrda o'quvchilar nutqini o'stirishning
vazifalari:
1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to'g'irlash;
2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog'liq xolda
lug'atini boyitish;
3) o'quvchilar nutqidagi ayrim so'zlarning ma'nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch-to'rt gapli kichik «hikoyacha» (bog'lanishli nutq)ni og'zaki
turli tuzish ko'nikmasini o'stirishdan iborat.
Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi
predmetlar bilan tanishish yordamida so'zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli
tipdagi sodda yirik gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola magazinga
17

bordi), uyushiq bo'lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga qaraydi),
tuzadilar. Ular bu ko'nikmalarni amaliy -mashqlar yordamida egallaydilar.
Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiati, kuzatishlari nutq o'stirish
uchun asosiy manba hisoblanadi. Predmetlar, uy-ro'zg'or asboblari, o'simliklar,
hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo'lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida
bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi.
Birinchi sinf o'quvchilari nutqni o'stirishda bolalarning o'yin va ertaklari, rasm
ko’rish va Bu nima? Bukim? Bu qanday predmet? Kim nima qilyapti? kabi
savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi.
Savod o'rgatish davrida nutq o'stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli
predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetlarni ma'lum belgilari
asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o'qituvchining topshirig'iga
muvofiq ma'lum bir temada (kuz, mevali bog', oila, sinf, maktab haqida) ikki
so'zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, uni savollar
yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. O'rgangan harflaridan so'zlar va kichik
gaplar tuzib yozadilar.
O'qish darslarida rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o'qituvchi
savoliga to'liq javob berishga o'rganadilar. Alifbedagi rangli chiroyli rasmlar
tevarak-atrofdagi predmet va xodisalar, hayvonlar va o'simliklarning nomini idrok
etishga, bilib olishga yordam beradi. Savod o'rgatish davrida grammatik-orfografik
bilimlarni amaliy o'zlashtirish. Savod o'rgatish davridayoq bolalar grammatika va
imlodan ayrim materiallarni amaliy asosda o'zlashtira boradilar, ya'ni ularga mavzu
tushuntirilmaydi, nazariy ma'lumot berilmaydi. Bolalar og'zaki va yozma nutqni
o'zlashtirish va yozma mashqlarni bajarish bilan o'quv yilining ikkinchi yarmida
yoki keyingi sinflarda o'rganiladigan mavzularni o'zlashtirishga tayyorlaydilar.
Savod o'rgatishning birinchi oylaridayoq bolalar Ali, Omon, Olam, Naima kabi
juda ko'p ismlarni o'qiydilar va kishilarning ismlari bosh harf bilan yozilishini
amaliy o'zlashtira boradilar.
Bu bilan ular o'quv yilining ikkinchi yarmida o'rganiladigan kishilarning
ismi bosh harflar bilan yozilishiga doir imlo qoidasini o'zlashtirishga
18

tayyorlanadilar. Til-dil, olti-oldi kabi so'zlarni o'qishni mashq qilish jarangli va
jarangsiz undoshlarni o'zlashtirishga, son-sana, gul—gulchi-guldon—gulzor, bog'-
bog'bonbog'cha kabi so'zlarni o'qishni mashq qilish esa bolalarni «O'zakdosh
so'zlar» mavzusini o'zlashtirishga tayyorlaydi. Propedevtik mashqlar sistemasi
boshlang'ich sinflar grammatika va imlo dasturining bosqichli izchillik tamoyili
asosida tuzilishiga mos keladi.
Amaliy ishlar natijasida bolalarda ma'lum nutq tajribasi, til qoidalarini,
so'zni, uning tarkibi va yasalishini, boshqa so'zlar bilan bog'langanda o'zgarishini
kuzatish tajribasi to'plana boradi. Mana shu tajribalar asosida o'quvchilar nazariy
umumlashmalarni o'zlashtiradilar, bular asosida esa grammatik tushuncha va
orfografik qoidalar shakllanadi. Savod o'rgatish jarayonida yozuvga o'rgatish.
Savod o'rgatish jarayonida o'quvchilar o'qishga o'rganish bilan parallel
ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq
o'quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim:
1. Partada to’g’ri o'tirish, daftarni to’g’ri qo'yish, chiziqlarni chamalash,
yozayotganda ruchkadan to'g'ri foydalanish, xoshiyaga rioya qilish.
2. Ish daftari yoki alifbe asosida o'zbek alifbosidagi barcha katta va kichik
harflarni yozish, shuningdek, harflarni so'zda bir-biriga bog'lab yoza olish: bosma
matnni yozma matnga aylantirib yozish.
3. Tahlil qilingan so'z va ikki-uch so'zli gaplarni o'qituvchi yordamida
yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so'zlarni ko'chirib yozish va
diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izoxlab o'qish bilan
tekshirish.
5. Og'zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik-sintetik tovush
metodi tamoyiliga muvofiq, o'qish va yozuv birligi saqlanadi.
Harflarni yozishda o'qishga o'rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya'ni o'qish
darsida o'quvchilar harfni o'zlashtiradilar, matnni o'qiydilar, yozuv darsida esa shu
harfli so'zni yozadilar. Yozuvga o'rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil
qilishdir.
19

Har bir malaka ham ta'lim berish, ko'nikmani shakllantirish va shu asosda
qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka, birinchidan, qo'l-
harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi.
Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o'zlashtirilgan birligi bo'lgan tovush grafik
belgilarga, ya'ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi.
Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning to'g'ri nisbatini, ikkinchidan,
bir qancha grafik va orfografik qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o'z fikrini,
taassurotini ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanishni talab qiladi.
Yozishdan birdan-bir maqsad fikrni ifodalashda yozuvlaridan foydalanish
hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda yozma nutq malakasi
shunchalik muvoffaqiyatli va to'g'ri shakllanadi.
Savod o'rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar, uz fikrini, xatto bir
yozuv bilan yozma ifodalash uchun ham yarim oylar o'tadi. Yozuv malakasi o'qish
malakasi bilan uzviy bog'liqdir. Bola yomon o'qisa, yozuvni egallashi qiyin bo'ladi,
chunki bo'g'inlab o'qish malakasidan so'ng, bo'g'inlab yozish malakasi shakllanadi.
Yozish va o'qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega.
Keyinroq bolalarda uz fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda,
bu malaka nutqga, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta'sir qiladi. Grafik
malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar:
1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish. Yozuv
qurollarini to'g'ri tutish, turli qiya elementlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani
chamalash va hokazo.
2. Harf elementlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun elementlar,
osti va usti ilmoqli elementlar chizish.
3. Bosh va kichik harflarni alohida yozish, harf birikmalarini, bo'g'inni
yozish, harflarni to'g'ri tushib yozish malakasini hosil qilish uchun so'z yozish.
Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmasdan bir tekisda,
elementlarga ajratmay bog'lab tez, bir maromda yozish, so'zlarni qatorga to'g'ri
joylashtirishdir.
20

Shuni ta'kidlash kerakki, savod o'rgatish davrida bola harflarni yozishdan
oldin uni qanday shakllantirishni ko'z oldiga keltirib, fikrlab oladi, ba'zan harf
shaklini havoda «chizadi», harf namunasini ko'chiradi, tarkibini tahlil qiladi, uni
qanday yozishni o'zicha sekin gapiradi: o'qituvchi o'quvchi yoniga o'tirib, ruchkani
to'g'ri ushlatadi va uning qo'li bilan harfni yozishni ko'rsatadi yoki o'zi yozib
tushuntiradi.
Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta jismoniy kuch
sarflaydi. Savod o'rgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha so'zni yozishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993 yil 2 sentabrda
«Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi qonun qabul
qilindi. 1995 yil 6 mayda qonunga o'zgartirishlar kiritildi. Bu alifbodagi
harflarning asosiy xususiyati bosmasdan, qo'lni uzmasdan bog'lab yozishga
mo'ljallangan.
Shuning uchun yozuvga o'rgatish metodikasida harflarni qo'shishga alohida
ahamiyat beriladi. O'quvchilar barcha harflarni bir-biriga qo'shish yo'lini bilishlari
lozim.
Maktabda asosiy yozuv o'uroli sharikli ruchka, xattaxtada yozish uchun
bo'rdan foydalaniladi. Savod o'rgatish davrida bolalarni yozuvga o'rgatish uchun
turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz silliq
qog'oz ishlatilgan bo'lsa, keyin quyoq yopiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli
daftardan foydalanilgan. Bunday daftarda yozuvga o'rgatilgan bola boshlang'ich
sinflarni bitirgunga qadar besh xil daftarga yozishni o'rganishi talab etilar edi.
Hozirgi vaqtda yozuvga o'rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi.
Xattaxta ham shunga mos bo'lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba'zan birinchi sinfda
o'quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o'tiladi.
Daftar tutishda bolalarni xoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga,
harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavxani aniq va to'g'ri ajratishga, xat boshidan
yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o'rgatib borish ularda saranjomsarishtalikni
tarbiyalaydi.
21

Yozuv darsida o'quvchilar «Yozuv daftari» bilan ishlaydilar. Sinfda
o'rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo'lgani ma'qul.
O'qituvchi yozish vaqtida 65 gradus qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta
ustiga 25 gradus qiyalikda qo'yilishini ta'kidlab turadi. Orfofafiya grekcha «to'g'ri»
va «yozaman» so'zlaridan olingan bo'lib, adabiy tilning yozma shakli bilan bog'liq.
Orfografiya to'g'ri yozish haqidagi qoidalar ko'nikmasidir. Orfografiyani
bilmay turib, fikrni adabiy til normalari asosida yozma ifodalab bo'lmaydi.
O'quvchilarning orfografik savodxonligi qaqida g'amxo'rlik qilish tilning aniqligi,
fikrni to'g'ri ifodalash, kishilar bilan o'zaro xatosiz muomala qilish uchun
g'amxo'rlik demakdir. Savod o'rgatishda bolalarda grafik malakani shakllantirish
bilan bir vaqtda imloga oid malakani shakllantirishga ham zamin yaratiladi.
II. BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatishda
pedagogic texnilogiyadan foydalanish
2.1. Diktant turlari haqida ma’lumot
O‘quvchilar savodxonligini oshirishda foydali mashqlardan biri diktantdir.
Diktant o‘tkazishda o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish, ishda aniqlika
e`tibor berish, soddadan murakkabga borish muhim ahamiyatga egadir.
Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z-o‘zini tekshirishga odatlantirish zarur. O‘quvchi
diktant yozishda so‘zning harfiy ifodasini ko‘rmay, eshitish sezgisi orqali tovushlar
majmuasini tasavvur etadi, tovushlarni harflar bilan almashlab yozadi. Bunda
psixologik jarayon bilan fiziologik jarayonning birgalikda harakatlanishi so‘zlar
shaklining bolada mustahkamlanib borishiga imkon beradi. Shuning uchun ham
diktant imlo o‘rgatishda o‘z tabiatiga ko‘ra to‘la ta`limiy yozma ish hisoblanadi.
Diktantntlar maqsadiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi:
I. Ta`limiy diktant.
22

Diktantning bu turi o‘rganilgan mavzularni mustahkamlash maqsadida
yozuv darsining biror qismida o‘tkazilib, unga alohida soat ajratilmaydi. Ta'limiy
diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi:
1.Ta'kidiy diktant.
2.O'z diktant yoki yoddan yozuv diktanti.
3.Izohli diktant.
4.Saylanma diktant.
5.Erkin diktant.
6.Rasm diktant.
7.Lug'at diktant.
8.Ijodiy diktant.
Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma'lum o'zgarishlar
bilan yoziladi. Tekshiruv diktantida yaqinda yoki ilgari o'rganilib, mashqlar bilan
mustahkamlangan qoidalarni o'quvchilar qay darajada o'zlash-tirganliklari
aniqlanadi. Tekshiruv diktanti biror bo'lim o'rganilgandan so'ng yoki chorak
oxirida o'tkaziladi. Tekshiruv diktanti o'quv yili davomida 5-6 marta o'tkaziladi.
Diktantning bu turida yo'l qo'yilgan xatolar chuqur tahlil qilinadi, ularni bartaraf
qilish usullari belgilanadi. Shu jihatdan tekshiruv diktantining ta'limiy ahamiyati
katta. Imloviy mashq sifatida diktantning xilma-xil turlaridan foydalaniladi.
Ta'kidiy diktantdan qoidani amaliyotga tatbiq etish usullarini yaxshi bilib olish
maqsadida foydalaniladi. Matnni yozishdan oldin, uni yozish jarayonida, izohli
yozuvdagi kabi, o'quvchilar so'zni qanday yozishni va nima uchun shunday
yozilishini tushuntiradilar.
O'z diktant yoki yoddan yozuvda o'rganilgan imloviy qoida asosida
yoziladigan so'zlar bo'lgan matnni o'quvchilar o'zlari o'qib yodlaydilar (ko'rib idrok
qiladilar) yoki o'qituvchi rahbarligida eshitib yodlaydilar (idrok qiladilar), keyin
o'zlari mustaqil yozadilar. Izohli diktant o'quvchilarning qobiliyatiga qarab ikki xil
o'tkaziladi. O'quvchi, odatda, o'qituvchining ko'rsatmasi bilan ma'lum so'zning
yozilishini diktant yozishdan oldin yoki keyin izohlaydi. So'zning yozilishini
bo'g'in-tovush, tovush-harf tomondan tahlil qiladi, unga qoidani tatbiq etadi.
23

Masalan, ,,Kitob — bilim manbai" — Kitob: Ki-tob. Ikki bo'g'in. Birinchi
bo'g'inida k, i; ikkinchi bo'g'inida t, o, b tovushlari bor. Oxirgi b tovushi p tovushi
tarzida talaffuz qilinadi. Unda b yoki p tovushini ifodalovchi harming yozilishini
tekshirib aniqlaymiz. Buning uchun so'z oxiriga i tovushini qo'shamiz va aytamiz:
kitobi. B tovushi yozilar ekan" kabi izohlanadi.
Bu diktantda o'quvchilar qoidalarga oid so'zlarning tagiga chizadilar.
Saylanma diktantda o'quvchilar diktovka qilingan gaplar yoki matnning hammasini
yozmaydilar. Uning o'qituvchining topshirig'iga mos qisminigina (o'rganilgan
qoida asosida yoziladigan so'zlarni, so'z birikmalarini) yozadilar. Masalan, bosh
harf bilan yoziladigan so'zlarnigina yozish (1 -sinf), qaratqich kelishigidagi so'zni u
bog'langan ot bilan yoki tushum kelishigidagi so'zni u bog'langan fe'l bilan birga
yozish (4-sinf) kabi. Saylanma diktant o'quvchilarda imloviy ziyrak-likni o'stiradi.
Erkin diktantda o'qiwchilarga mazmunni buzmay, gap tuzilishini o'zgartirish, bir
so'zni unga yaqin ma'noli so'z bilan almashtirish erkinligi beriladi. Diktant uchun 3
—5 qismli matn tanlanadi. O'qituvchi awal matnni bir marta ifodali o'qib beradi,
so'ngra matn mazmuni yuzasidan suhbat o'tkazadi. Ayrini qoidalarni eslatadi.
Keyin matnning bir qismi qayta o'qib beriladi, o'quvchilar uning mazmunini
yozadilar. Erkin diktant imlo qoidalarini mustahkamlashga xizmat qilishi bilan
birga, o'quvchilar nutqini o'stiradi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Rasm diktant
predmet rasmini yoki o'zini ko'rsatib o'tkaziladi: predmet rasmi ko'rsatiladi,
o'quvchilar uning nomini aytadilarvayozib vergul qo'yadilar, ish shunday davom
etadi (Birinchi so'z bosh harf bilan, qolganlari qoidaga ko'ra yozilishi eslatiladi).
Rasm diktantda o'rganilgan qoidani, ayniqsa, o'quv yili davomida o'rganiladigan
imlosi qiyin so'zlarni to'g'ri yozishni puxtalash, shuningdek, ularni o'quvchilar
qanday o'zlashtirganliklarini sinash maqsadi ko'zda tutiladi. O'qituvchi mazkur
maqsaddan kelib chiqib, imloviy malakani shakllantirish ustida ishlash bosqichini
hisobga olgan holda, diktantning barcha turlaridan izchillik bilan foydalanadi.
Bayon o'quvchilarning lug'atini boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirishga
qaratilgan orfografik mashq turlaridan biri hisoblanadi. Bayon orfografik
mavzularni o'rganishning yakunlovchi bosqichida, o'quvchilar qoidalarni bilib olib,
24

uni tatbiq qilishga o'rganganlaridan so'ng o'tkaziladi. Bayon yozganda o'rganilgan
imlo qoidalarini to'g'ri tatbiq etish ularning ongli o'zlashtirilganligini ko'rsatadi.
Diktantning bu turi o‘rganilganlarni o‘quvchilar qanchalik o‘zlashtirganini
sinash, tekshirish maqsadida o‘tkaziladi. Shu o‘rinda biz bu aytib o‘tgan diktant
o‘tkazish usullari xususida to‘xtalishni joiz deb bildik.
Lug ‘ at diktanti. Lug ‘ at diktant o‘rganilgan imlo qoidalarini mustahkmlash,
o‘quvchilarning so‘z boyligingi oshirish maqsadida o‘tkaziladi. Bundan tashqari,
o‘rgailgan imlo qoidalarini o‘quvchilar tomonidan qanchalik o‘zlashtirlganini
sinash, hisobga olish maqsadida ham o‘tkazilishi mumkin. Lug ‘ at diktant uchun
o‘rganilgan imlo qoidasi asosida yoziladigan so‘zlar, so‘z birikmalari yoki turli
narsalar va ularning rasmlaridan foydalaniladi. Agar tayyor so‘z va so‘z
birikmalari yozdiriladigan bo‘lsa, dastlab ularning ma‘nosi, talaffuzi va yozilishi
suhbat orqali izohlab tushuntiriladi. Diktantda turli narsalar yoki ularning
rasmlaridan foydalaniladigan bo‘lsa, ishni quyidagicha tashkil etiladi: tanlangan
narsa rasmlari yoki o‘zi tartib bilan o‘quvchilarga ko‘rsatiladi. O‘quvchilar rasmda
ifodalangan narsa nomini yozib, vergul qo‘yadilar. Ish shu tarzda davom etadi.
O‘qituvchi birinchi so‘zni bosh harf bilan boshlab yozish va oxirgi so‘zdan keyin
nuqta qo‘yish kerakligini ta`kidlaydi. O‘quvchilar yozganlarini imlo lug ‘ atiga yoki
o‘zlarining lug`at daftarlariga solishtirib tekshiradilar. Yo‘l qo‘ygan xatolarini
mustaqil ravishda to‘g`rilaydilar, keyin esa o‘qituvchi tomonidan tekshirib
baholanadi.
Lug‘at diktantini yozish uchun: 2 sinfda 3 ta so‘z; 3-sinfda 10 so‘z; 4-sinfda
12-15 ta so‘z bo‘lishi mumkin.
Saylanma diktant. Saylanma diktant o‘rganilgan grammatik va imlo
qoidalarini mustahkamlashga, ularni amalda qo‘llashga yordam berish bilan
o‘quvchilar mavzuni qay darajada o‘zlashtirganliklarini aniqlashga ham imkon
beradi. Diktantning bu turida o‘quvchi o‘qituvchi aytgan matnning yoki gapning
hammasini yozmay, o‘rganilgan qoidalar asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z
birikmalarinigina saylab yozadi, shuning uchun ham saylanma diktant deyiladi.
Saylanma diktant quyidagi tartibda o‘tkaziladi: o‘qituvchi «Diktantlar
25

to‘plami»dan o‘rganilgan qoidaga mos, shu yozuv ko‘proq ishtirok etgan matnni
tanlaydi. Matn darsdan oldin yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. (Ko‘chma yozuv
taxtasidan foydalanish ham mumkin).
O‘qituvchi matnni bir marta o‘qib bergach, matn tahlil qilinib,
o‘rganiladigan qoida asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalari aniqlatiladi
hamda qoida takrorlab mustahkamlanadi. Keyin matn bir o‘uvchiga o‘qitilib,
bolalar diqqati shu yozuvga jalb qilinadi. Matn parda bilan berkitib qo‘yiladi va
o‘qituvchi bolalarga ta`kidlaydi: - Men matndagi gaplarni tartib bilan o‘qiyman.
Sizlar men o‘qigan gaplarni to‘liq yozmay, takrorlangan qoidaga muvofiq bo‘lgan
so‘z va so‘z birikmalarinigina saylab yozasizlar. Agar gapda shu qoida asosida
yoziladigan so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘lmasa, u gapni butunlay yozmaysizlar.
O‘quvchilar saylanma diktantni yozib bo‘lgach, yozuv taxtasidagi matn ochiladi va
ish o‘qituvchi rahbarligida tekshiriladi: o‘qituvchi saylab yozish kerak bo‘lgan so‘z
va so‘z birikmalarining tagiga chizadi, o‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi
matn bilan solishtiradilar.
Saylanma diktantni 3-4-sinflarda o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.
Diktantning bu turini yozish uchun o‘quvchi grammatik va imlo qoidalarini puxta
bilgan bo‘lishi kerak. Saylanma diktant o‘quvchilarni har bir gapga, so‘z
birikmasiga, har bir so‘zga diqqat bilan qarashga odatlantiradi, kerakli so‘zni,
grammatik shaklni, qoidaga mos yozuvni tezroq topa bilishga, ziyraklikka
o‘rgatadi.
Ko‘rsatish diktanti. Ko‘rsatish diktanti boshlang`ich sinflarning
hammasida o‘tkaziladi. Buning uchun o‘tilgan mavzuga doir matn «Diktantlar
to‘plami» dan tanlanadi va darsdan odin husnixat qoidlalariga rioya qilgan holda
yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. Matn bir marta shoshmasdan ifodali qilib o‘qib
beriladi. Suhbat (savoljavob) yordamida tushuntiriladi va o‘rganilgan qoidalar
eslatilib, matn mazmuni mustahkamlanadi. Shundan keyin matn parda bilan
bekitib qo‘yiladi va aytib yozdiriladi. Matnni aytib yozdirib bo‘lingach, parda
osiladi. O‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga taqqoslab, yo‘l
qo‘ygan xatolarini to‘g`rilaydilar.
26

Masalan, 2-sinfda nutq va gap haqida tushuncha hosil qilingandan keyin
shunga oid birorta matn yuzasidan ko‘rsatish diktanti o‘tkaziladi. Yozuv
taxtasidagi matn ifodali qilib o‘qilgach, gapning oxirida ovozning pasayishi,
yozuvda nuqta qo‘yilishi, gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlab yozilishi
suhbat yordamida tushuntiriladi. So‘ng matn ustini parda bilan berkitib, aytib
yozdiriladi. O‘qituvchi birinchi gapni (Tong otdi) aytadi, nuqta qo‘yilishi
aytmaydi. O‘quvchilar gapni yozib oxiriga nuqta qo‘yadilar. O‘qituvchi keyingi
gaplarni ham shu tartibda aytib yozdiradi. Matn yozdirib bo‘lingach, yozuv
taxtasidagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga
taqqoslab, xatolarini tekshirib to‘g`rilaydilar.
O‘qituvchi o‘quvchilar daftarini darsning oxirida yig`ib oladi, tekshirib,
mustaqil ishlar singari baholaydi. 2-sinfda so‘z oxirida jarangsiz jufti eshitiladigan
maktab, maqsad kabi so‘zlarning yozilishini mustahkamlash uchun quyidagi
to‘rtlikni ko‘rsatish diktanti qilib yozdirish mumkin. Bizlar yosh avlad, Yashaymiz
hur, shod. Mehnat-la obod, Mening Vatanim. Bunda matn ifodali o‘qib berilgach,
savol-javob yordamida o‘quvchilar shod, avlod, obod so‘zlarining oxirida kelgan
undoshning jarangsiz jufti «t» talaffuz qilinishini, ammo yozuvda «d» harfi bilan
yozilishini aytib, tekshirish yo‘lini (bunday so‘zlar oxirida qanday harf yozilishini
aniqlash uchun shu so‘zga unli qo‘shib o‘qilishi kerakligini) eslatadilar. Matnni
bekitib aytib yozdiriladi. O‘quvchilar matnni yozib bo‘lgach, parda ochiladi.
Ishning davomi yuqoridagi tartibda davom ettiriladi. So‘z oxirida jarangsiz jufti
eshitiladigan so‘zlarning yozilishini mustahkamlash maqsadida ko‘rsatish
diktantining ikkinchi usulidan ham foydalanish mumkin. Bunda matn to‘liq
yozilmay, balki o‘rganilishi lozim bo‘lgan mavzuga doir so‘zlargina (shod, avlod,
obod) yoziladi. O‘qituvchi shu so‘zlar ishtirok etgan she`rni bir marta o‘qib beradi.
Matn mazmuni ikki-uch o‘quvchiga so‘zlatiladi va matndagi shod, avlod,
obod so‘zlari yozuv taxtasiga yoziladi. Yozuv taxtasigai so‘zlar ikki-uch
o‘quvchiga o‘qitilgach, suhbat yordamida o‘quvchilar shu so‘zlarning aytilishi va
yozilishini, so‘zlarning oxirida qanday harf yozilishini tekshirish yo‘lini
tushuntiradilar yoki o‘qituvchining o‘zi tushuntiradi. Shundan so‘ng matn aytib
27

yozdiriladi. Matn yozib bo‘lingach, yozuv taxtasidagi so‘zlar ochib qo‘yiladi,
o‘quvchilar yozganlarini tekshiradilar. Ko‘rsatish diktantini o‘tkazish uchun
mustahkamlanishi ko‘zda tutilgan mavzuga doir matnni «Ona tili» , «O‘qish
kitobi» darsliklaridan yoki badiiy adabiyotlardan tanlash ham mumkin. Masalan,
2-sinfda unli tovushlar o‘tib bo‘lingach. «Ona tili» darsligidagi shu unli tovushlar
qatnashgan birorta matndan foydalanib, ko‘rsatish diktantini yozdirish mumkin.
O‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan o‘quvchilar kitobning shu betini ochadilar.
O‘qituvchi matnni o‘qiydi, o‘quvchilar kitoblaridan kuzatib boradilar. Matndagi
unli tovushli so‘zlar ikki-uch o‘quvchiga o‘qitilgach, kitoblar yoptirib qo‘yiladi.
O‘quvchilar yozuv taxtasiga oldindan yozib qo‘yilgan sana va matn sarlavhasini
daftarlariga yozadilar. 13
Shundan keyin «O‘yinchoqlar» matni aytib yozdiriladi.
O‘quvchilar yozganlarini avval mustaqil, keyin kitoblarini ochib,
yozganlarini tekshirib o‘qiydilar va hokazo. «Diktantlar to‘plami»da ko‘rsatish
diktanti uchun tavsiya etilgan matnlardan o‘qituvchi o‘z sinfi o‘quvchilarining
bilim saviyasi, qabul qilish darajasiga qarab foydalanishi, ayrim matnlarga ijodiy
yondashishi mumkin. Ko‘rsatish diktanti o‘quvchilarning ko‘rish, idrok etish
sezgilari bilan eshituv sezgilarining taraqqiy etishiga yordam beradi. O‘z diktant
yoki yoddan yozuv. O‘z diktant yoki yoddan yozuv boshlang`ich sinflarning
hamasida o‘tkaziladi. Diktantning bu turini o‘quvchilar juda sevib bajaradilar. O‘z
diktant uchun sinf o‘quvchilarining saviyasiga mos kichik bir parcha (yoki biror
to‘rtlik) tanlanadi. Tanlangan matn yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. Matnni
o‘qituvchi o‘qib beradi. Matndagi izoh talab etiladigan so‘zlar izohlanib, imloga
doir qoidalar takrorlanadi. Shundan so‘ng matn 3-4 bolaga o‘qitilgach, yod
olishlari uchun bir necha minut vaqt beriladi. O‘quvchilar matnni yod olgach, uni
bekitib qo‘yiladi. Ular yodlagan matnlarini mustaqil yozadilar. Keyin yozuv
taxtasidagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozgan matnlarini yozuv taxtasidagi matnga
taqqoslab tekshiradilar va xatolarini tuzatadilar. Diktant o‘tkazish tartibidan bilinib
turibdiki, matn aytib yozdirilmaydi, balki matnni o‘quvchilar yodlaydilar va
mustaqil yozadilar, shuning uchun ham u o‘z diktant yoki yoddan yozuv deyiladi
28

2.2. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning
ahamiyati o‘ziga xos tomonlari
Savod o’rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati
o’ziga xos tomonlari Bolalarni o’qish va yozishga o’rgatish, davrida savod
o’rgatish darslarini to’g’ri tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga ega. Analitik-
sintetik tovush metodida o’qish va yozish darslari bir vaqtda, parallel olib boriladi.
Bir soatda tovush-harf o’rganilsa, keyingi darsda o’sha tovushni ifodalovchi
harfning yozilishi o’rgatiladi, har ikki turdagi darsni to’g’ri tahlil qilish uchun
quydagilarga e’tibor beriladi;
1.Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so’nggi yutuqlar bilan
to’ldirib borish.
2. O’quvchilarni yosh va fizialogik jihatlariga e’tibor berish.
3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo’llash.
4. O’qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish
5. Alifbo va unga qo’shimcha materillardan unumli foydalanish. Savod
o’rgatish jarayoni o’qituvchi uchun ham, o’quvchi uchun ham g’oyat ma’suliyatli
davr bo’lib ulardan kuch, g’ayratni, bilmni talab etadi. Bu davrdagi darslar
qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa bolaning savodini chiqarish shunchalik
oson kechadi, ularning o’qishni o’rganishga bo’lgan qiziqishlari ortadi. Buning
uchun mualimlar bolada motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor
qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga undovchi, da’vat, turtki.
Motiv bolada bilim olish ishtiyoqiga va qiziqish uyg’otadi. O’qituvchilar
bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o’quchilarga beriladigan mustaqil ishlar
tizimini ishlab chiqishlari foydadan holi bo’lmaydi. Motiv hosil qilishga ta’limiy
o’yinlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr
bo’lib bolalar jiddiy sinov turadi. Bola yangi jamoa-maktab jamoasiga kirib boradi,
endi shu jamoaning asosi ekaninni his etishga intizomga yangi sharoitiga
moslashishiga majbur bo’ladi. Bola kichkina bo’lishga qaramay uni bajaradigan
29

ishlari ko’p. Bular maktab, o’qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab vazifalarni
bajarish va boshqalar.
Muhimi o’yindan maktabga, kundalik majburiy va uzoq mehnatga o’tish
bola hayotida tub burilishdir. Buning o’zi bo’lmaydi; hatto maktabgacha tarbiya
muassasalaridan bolalarga ham bu oson emas. Uydan maktabga kelgan bolalar
uchun yana ham qiyindir. Ayniqsa 40-45 minutlik darsda o’tirish, tinglash va
topshiriqlarni bajarish aqliy mehnat bolani tez toliqtiradi bola o’qishida maktabdan
sovushi mumkin. Shuning uchun ham o’qituvchilar bola faoliyatini qiziqarli tashkil
etishga intilishlari motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga harakat qilishlari lozim.
Motiv o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Uni bolalar yoshiga psixalogik
xususiyatlariga mos didaktik o’yinlar va mustaqil ishlar vositalariga nazariy
bo’limlar oson egallanadi; o’quvchilarning bilim olishda qiziqishlari ortadi.
Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar,
pedagogik va axborot texnologiyalarni qo'llashga bo'lgan qiziqish kundan-kunga
kuchayib bormoqda. Bunday usul o'quvchilarni tayyor bilimlarni o'zlari qidirib
topishlariga, mustaqil o'rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o'zlari
keltirib chiqazishlariga o'rgatadi. O'qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi,
shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi.
Shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo'naltiruvchilik funktsiyasini
bajaradi. Ta'lim jarayonida o'quvchi asosoiy figuraga aylanadi. Darlarda yangi
pedagogik texnologiyalarni shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha
o'quvchilar faollashishi zarur, ya'ni dars o'tish jarayonida o'quv materiallarining
ma'lum bir qismi o'quvchilar tomonidan mustaqil o'rganiladi, so'ngra sinfda xar
tomonlama muxokama etiladi. O'qituvchi o'quv jarayoni tashkilotchisi, rahbari,
nazoratchisi hamdir. O'quvchining sinfda o'zini erkin xis qilishi va o'quv faoliyati
uni emotsional jixatdan qoniqtririshi lozim, ana shundagina u o'zining fikrlarini
erkin bayon qila oladi. Yangi pedagogik texnologiyalar xilma-xil bo'lib, qaysi
metodni tanlash o'qituvchining o'tayotgan mavzusi, darsning maqsadi va
vazifalariga bog’liq.
30

Ulardan interfaol mashg'ulot - o'qituvchi va o'quvchilar o'zaro faol ishtirok
etadigan mashg'ulot, hamkorlikda kechadigan jarayon. Interfaol metodlarning
qo'llanishi darslarda beixtiyor psixologik o'yin yoki musobaqaga aylantirib,
yuqorida tilda olingan bo'sh o'quvchilarni ham bir oz bo'lsada, o'z fikrlarini keng
ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-munozaralarga befarq
bo'lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O'quvchilarni faollashtirish uchun dars
jarayonida qo'llaniladigan usullarni to'g'ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta
samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga qo'yilgan maqsad aniq belgilanib,
shu maqsadga erishish yo'li, usuli puxta ko'rib chiqilishi lozim. Demak, o'qituvchi
har bir foydalanadigan interfaol usulni o'quvchiga nima berishini oldindan ko'ra
olishi va darsni to'g'ri tashkil qilishi kerak. Demak, siz qo'llanmoqchi bo'lgan
interfaol usulini ko'rib bo'lgach, o'zingizga kerakli rasm, tarqatma material
ko'rgazmailardan keragini qirqib olib konvertga solib qo’yishingiz, mavzularni
o’rgatishda ishlatishingiz mumkin. Interfaol uisullardan foydalanib o'tganda
quyidagilarga etibor berish lozim.
l. O'quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko'nikmaga ega
ekanligiga ishonch xosil qilaman.
2. Guruhda sust o'quvchilar va bilimi kuchli o'quvchilar teng bo'lishiga
e'tibor beraman.
3. Jamoa bo'lib o'rganish yoki muxokama vaqtida shovqin bo'ladi, bunga
e'tibor bermayman.
4. Har bir guruhning ishiga e'tibor beraman, kerak bo'lsa yordam beraman.
5. Mustaqil fikr va g'oyalarni olqishlab, rag'batlantiraman.
6. Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo'rliqlar beraman. Vazifani tez
bajargan guruhga qo'shimcha topshiriq tayyorlab qo'yaman.
7. Guruhlarda ishlayotganda ularni kuzataman, eshitaman. Passiv
o'quvchilarni qiziqtirib mavzuga jalb qilishga xarakat qilaman. Interfaol metod
sinfda o’tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni muhokama qilishda,
"Aqliy hujum", "Kichik guruhlarda ishlash", "Burchaklar metodi", "Kubiklar"
bahs-munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yozdam beradi.
31

Aqliy hujum - muammolarni hal qilishda keng qo'llaniladigan samarali
metoddir. U qatnashchilarni o'z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi.
U berilgan har qanday muammoga ko'p sonli to'g'ri yechimlar topishda yordam
beradi. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobillarini aniqlashga
yordam beradi. Dars mashg'ulotlarida o'tiladigan mavzuni, turli xil tomonlarini,
qirralarini, qarama-qarshiliklarini ko'rsata olish, sinf o'quvchilarining mustaqil
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o'zaro bahs-munozara yuritish, muloqotga
chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning
o'quvchilar tomonidan qanchalik qabul qilinganligi, o'zlashtirilganligini bilish,
baholash maqsadida ushbu metodni qo'llash muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu darsning maqsadi - birgalikda o'qitish ko'maklashuvchi uslubiy
yo'llar, ya'ni o'quvchilarning jamoada o'qitish yo'li bilan bilim olishlari to'g'risida
tasavvur berishdir. Kichik guruhlarga bo'lish metodikasi - o'qituvchi tajribasi,
mahorati, ijodiy yondashuv asosida turli xil usullar asosida bo'lishi mumkin.
Masalan: sinf o'quvchilarini ranjitmaslik, kamsitmaslik, ularni estetik did nuqtai
nazaridan, kelishmovchiliksiz, guruhlarda bo'lish maqsadida turli xil
rivojlantiruvchi o'yinlar asosida yoki masalan; 6 xil rangda, rangli qog'ozdan har
xil shaklda, kichkina hajmda, sinf o'quvchilarining jami sonini hisobga olgan
holda, oldindan kesma shakl (doira, uchburchak, to'rtburchak, beshburchak va
hokazo) tayyorlab qo'yiladi.
Kesim shakli o'qituvchi mahoratiga bog'liq, har xil shaklda bo'lishi mumkin.
Tayyorlab qo'yilgan rangli kesma shakllarni o'quvchilarga tarqatiladi (bu holda
har-bir o'quvchi, ixtiyoriy ravishda o'zi xohlagan rangdagi kesma shaklini tanlab
oladi). O'quvchilar tanlab olgan kesma shakldagi ranglar asosida o'qituvchi,
o'quvchilarni osongina guruhlarga ajratib oladi.
Masalan: Oq rang
1 -guruh Yashil rang
2-guruh Ko'k rang
3-guruh Jigar rang
4-guruh Sariq rang
32

5-guruh Qizil rang
6-guruh Interfaol usullardan foydalanib dars o'tishda:
O'quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko'nikmaga ega ekanligiga
ishonch hosil qiling. Guruhlarga bo'lishda o'quvchilarga "tazyiq" ko'rsatmang.
Har qanday sharoitda ham guruhlar bilan iliq munosabatda bo'ling. guruh
a'zolarini kuzating. Jamoa bo'lib o'rganish yoki muhokama vaqtidagi shovqinga
ko'nikish uchun tayyorgarlik ko'ring. Baholash va mukofotlash tizimingiz guruhlar
ishlariga qanday ta'sir ko'rsatishi haqida o'ylab ko'ring. Muvaffaqiyatli guruh ish
uchun guruhga mukofat tayyorlang (imkon darajasida). Guruhlar uchun berilgan
vazifaning bajarilishiga yetarlicha vaqt bering. Boshqa guruhlarda nisbatan
vazifasini ertaroq bergan guruhni band qilish yo'llarini o'ylab ko'rig. Mustaqil fikr
va g'oyni olqishlang. Interfaol metodidan foydalanishning maqsadi: o'quvchilarda
hozirjavoblik, hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin fikrlashga «Asoslangan
tafakkur tarzini shakllantirishdan iboratdir.
Hozirda keng qo'llanib kelayotgan, metodlardan biri bu "Klaster" metodi
ham o'quvchilarga ixtiyoriy mavzular xususida erkin, ochiq o'ylash va shaxsiy
fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoyt yaratishga yordam beradi. Bunda
o'quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg'ulotlar
jarayonida foydalanish mumkin.
Masalan doskaga O’zbekiston so’zi yoziladi va doira ichiga olinadi.
Interaktiv usullardan foydalanib diktant yozishga o‘rgatish darslarini tashkil etish
Respublikamizda ta’lim sohasida mustaqillik yillarida muhim islohotlar amalga
oshirildi. Bu islohotlar hozirgi kunda o‘zining samarali natijalarini ko‘rsatmoqda.
Yoshlarimiz orasida dunyo miqyosidagi tanlovlar, olimpiada va musobaqalarda
faxrli o‘rinlarni egallayotgan iqtidorli yoshlar soni yildanyilga ortib bormoqda. Bu
g`alabalarning barchasiga albatta, inson kamolotining poydevorini yaratuvchilar
sababchidirlar. Oilada birgina farzand tarbiyasi bilan shug`ullanayotgan ota-onalar
ba’zida o‘z farzandining qiliqlaridan bezor bo‘ladi. Ular farzandini «bog`chaga
berib, ancha qulog`im tinchib qoldi» deydilar.
33

Maktabga borgandan keyin esa ular endi «farzandim maktabga borib, ancha
bosilib qoldi» deydilar. Buning boisi nimada? Bolaning maktabga borib ancha
bosilib qolishi sinf o‘qituvchisining savod o‘rgatishining pedagogik asosini yaxshi
bilishi va unga suyanishidir. Maktabga kelgan bolada savod o‘rgatishning
tayyorgarlik davrida maktabga kelib-ketish odobi maktabning ichki tartib qoidalari
kattalarni hurmat qilish, kichiklarni izzat qilish qoidalari o‘rgatiladi. Bunda
o‘qituvchi o‘quvchilarni bir-biriga taqqoslashi yoki eng intizomli, odobli, tartibli
o‘quvchini namuna, ibrat qilib ko‘rsatishi eng yaxshi usullardan. Chunki har
qanday yosh bola yaxshi so‘zning, ayniqsa maqtovning rag`batning yoki
arzimagan bo‘lsa ham biror narsaning gadosi bo‘ladi. Savod o‘rgatishning asosiy
(Alifbo) davrida o‘qituvchi «Alifbo» darsligidagi har bir so‘zning ma’nolarini
tushuntiradi, har bir rasmning nima ekanligi, uning ijobiy xususiyatlari va
o‘quvchilarning unga nisbatan munosabatlari qanday bo‘lishini o‘quvchilarga
ijodkorlik ruhida singdiriladi.
Demak, bunda o‘quvchi savod chiqarish bilan birgalikda o‘zining ma’noviy
jihatidan ham saviyasini oshirib boradi. Kuzatuvlarimiz shuni isbot etadiki, qaysi
o‘qituvchi o‘quvchilarga ta’lim berish jarayonida ularning tarbiyasiga ham alohida
e’tibor bergan bo‘lsa, o‘sha sinf o‘quvchilari boshqa sinf o‘quvchilaridan
tarbiyaviy tomondan ajralib turadi. Demak, o‘qituvchining savod o‘rgatish
jarayonida pedagogik asosga suyanishi: - o‘quvchining yaxshi talim olishi; -
hayotdagi voqea hodisalarga teran ko‘z bilan qarab, ijobiy munosabatda bo‘la
olishlari; - hayotda o‘z o‘rnini topib, o‘z oilasi, xalqi Vatani uchun jon fido qila
oladigan, fidoiy inson bo‘lib yetishishlarida eng samarali asos bo‘ladi.
Rasmlarning pedagogik qimmati. Ta’lim sohasidagi dapsturulamal hujjatlar
«Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi», 2004-2009
yillarga mo’ljallangan maktab ta’limini rivojlantirish haqidagi davlat umummilliy
dasturi talablariga asosan yosh avlodni har tomonlama yetuk yoshlar etib
tarbiyalash hisoblanadi. «Alifbe» darsligidagi rasmlar ham o’quvchilarni
yuqoridagi talablar asosida tarbiyalash uchun katta xizmat qiladi. O’quvchilarni
rasmlar orqali Vatan haqidagi tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish,
34

Vatanga bo’lgan muhabbat va sadoqatlarini oshirish, Vatanimizning go’zal tabiati,
tabiiy boyliklari, shirindan shakar nozu-ne’matlarini qadrlash, komil inson bo’lish
maqsadlarini amalga oshirish uchun rostgo’ylik, mehribonlik, do’stlik, ahillik,
bilimdonlik kabi fazilatlarga ega bo’lish kabi maqsadlarni amalga oshirish
mumkin.
Quyida ba’zi rasmlarning pedagogik qimmati haqida fikr yuritamiz.
Darslikning dastlabki sahifasida Mustaqillik bayrami tasvirlangan lavha, ikkinchi
sahifasidagi Bilimlar kuni bayrami haqidagi rasm, 36-sahifadagi Vatanimiz
gerbining rasmi, 42-sahifadagi Xumo qushining rasmi, 58- sahifadagi «Vatanim»
she’riga ishlangan rasm, 72-sahifadagi «Gerbdagi qushning aytganlari» matniga
ishlangan rasmlar o’quvchilarga Vatanimizning bugungi kundagi jamoli, ravnaqi
haqida Vatanimizning ramziy belgilari va ularning tarbiyaviy ahamiyati. Vatanni
sevish va ardoqlash haqidagi bilimlarini singdirishda beqiyos xizmat qiladi.
Yana darslikning 6-sahifasidagi «Kuzgi ishlar» deb nomlash mumkin
bo’lgan qiziqarli rasm uning ostidagi karam, sabzi, oshqovoq, bodring, tarvuz,
baqlajon rasmlari, 7-sahifadagi bolalarning bog’da mevalarni terayotganligi
haqidagi rasm va nok, uzum, behi, olxo’ri, shaftoli rasmlari, 9-sahifadagi go’zal
tabiat manzarasi, 11-sahifadagi ari, ayiq, anor, anjir, non rasmlari o’quvchilarga
Vatanimizning jannatmakon o’lka ekanligini, uning boy va go’zal tabiati, unda
pishadigan darmondorilarga boy bo’lgan har xil mevalar haqidagi tushunchalarni
beradi, Vatanimizga bo’lgan muhabbatlarini yanada oshiradi.
Xulosa
Ma’lumki savod o’rgatish jarayoni o’quvchilarnng nafaqat xat savodlarini
chiqarish, Kelgusida ularning fe’l –atvori, ko’plab ko’nikmalar va odatlarning
shakllanishida ilk bosqich sanaladi. Shunday ekan biz, o’quvchilarni chiroyli va
savodli yozishga o’rgatish orqali ularda iroda, tartiblilik, ozodalik kabi sifatlarni
shakllantirishga erishishimiz mumkin. O’quvchilar savodli va to’g’ri yozish oqali
e’tiborli, irodali, tartibli bo’lishga o’rganib boradilar. Bu esa jamiyatimizda
shakllanayotgan har bir shaxsga tegishli bo’lgan fazilatlardan biridir. Savod
35

o’rgatish jarayonida ta’limiy diktantlardan foydalanishga bag’ishlangan ushbu
bitiruv malakaviy ishda biz ana shu masalani ko’rib chiqdik. Unda asosan
o’quvchilarni savodli va husnixat asosida yozishga o’rgatish masalalari, darslarni
interaktiv usulllar hamda didaktik o’yinlardan foydlalanib tashkil etish masalalirga
asosiy e’tibor qaratildi.
Ilmiy metodik adabiyotlar, tadqiqot jarayonida olingan natijalar tahlili
hamda boshlang’ich ta’lim jarayonini kuzatishlar asosida quyidagi xulosa va
tavsiyalarni taqdim etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Kichik yoshdagi
bolalarga beriladigan til ta'limi va tarbiyasi o‘zgacha yo‘nalish, o‘zgacha usullar
bilan boyitib, til sofligi, adabiy til me'yorlarini singdirish kabi zaruriy mashqlar
vositasida olib boriladi. Shuningdek, savod o’rgatish jarayonida ham pedagogik
texnologiyalarning ilg‘or usullariga tayanib ish ko‘rmoq joiz hamda bolalar idrok
eta oladigan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish va ular qisman maxsus o‘quv
qo‘llanmalar mazmuniga kiritilishi zarur.
Boshlang’ich ta'limining samaradorligini oshirish omillaridan biri
bolalarning savodli yozish malakalarini tarbiyalashdir. Buni 1-sinfdan boshlanib,
yuqori sinflarda ham davom ettirilishi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O’zbekiston
Respublikasi uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 -
Boshlang’ich ta'lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006
2. G`oziev E. Va b. Psixologiya muammolari. T., O’qituvchi, 1996.
3. G`oziev E. Psixologiya. T., O’qituvchi, 1994.
4. Karimova V. Psixologiya. Toshkent 2000 y.
36

5. X.Ibragimov, U.Yo’ldoshev, X.Bobomirzayev. Pedagogik psixologiya
T2007.
6. Davlat tili to’g’risidagi qonun-amalda” Qumri Abdullayeva, Boshlang’ich
ta’lim jurnali 2007-4-son. 5-bet.32b
7. G`offorovaT, G`ulomova X, Eshturdiyeva G “1-sinfda savod darslari”
Toshkent “O‘qituvchi” 1996 yil, 86 bet
8. N.T.Sabirova. Interaktiv metodlar bilan o’quvchilarni boshqaramiz. - Qori
Niyoziy nomidagi O’z PFITI aspiranti. Maktab va hayot jurnali 2008 yil 5- son 46
b betlar
37

Mundarija:

Kirish ...................................................................................................................	4
I-BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish masalalari
1.1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari……………………………………………………………….......	7
1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalari…………………………………………………………...……...	14
II-BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatishda pedagogik texnilogiyadan foydalanish
2.1.Diktant turlari haqida ma’lumot..............................................................	22
2.2.Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati o‘ziga xos tomonlari………………….…………………………	28
Xulosa…………...………………………………………………………….…...	35
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................	36

Sotib olish