Savod o‘rgatish darslarida ko'rgazmali vositalardan foydalanish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	169.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Savod o‘rgatish darslarida ko'rgazmali vositalardan foydalanish

Sotib olish

SAVOD O‘ RGATISH DARSLARIDA KÒRGAZMALI VOSITALARDAN
FOYDALANISH
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………..3
I BOB. SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI
VOSITALARNI O‘RNI VA AHAMIYATI
1.1. Ko‘rgazmali vositalar va ularning maqsad va vazifalari…………….5
1.2. Ta'lim metodlari va vositalarining tavsifi……………………………..8
1.3. Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari………….22
II BOB. SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI
VOSITALARDAN FOYDALANISH METODIKASI
2.1. Ko‘rgazmali vositalarni turlari va undan foydalanishning samarali
usullari……………………………………………………………………...26
2.2. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitishning zamonaviy axborot
texnologiyalaridan foydalanish afzalliklari…………….…………………29
2.3. Boshlang‘ich sinf darslarida multimediya vostalaridan foydalanishning
ta’lim samadorligini oshirishdagi ro‘li…………………………………….34
XULOSA…………………………………………………………………..37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………….….39
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatishda savod
o‘rgatish darslarida ko‘rgazmali vositalarni o‘rni va ahamiyati, darslarining asosiy
maqsadi o‘quvchilar nutqini rivojlantirish, til va tafakkur qobiliyatlarini
shakllantirishdan iborat. Inson faoliyatining tarixan shakllangan mazmuni gap
shaklida umumlashtirgan holda, uni bayon etish va o‘zlashtirishda nutqning ham
ishtirok etishi birinchi navbatda turadi. Shunday ekan boshlang‘ich sinfda talaffuz
mashqlarini ishlab chiqish va uni amaliyotga joriy etish, o‘quvchilar og‘zaki
nutqini rivojlantirish yoki unga to‘sqinlik qiluvchi kuchlarni aniqlash, ushbu
jarayonda, aniq maqsadni ko‘zlagan holda pedagogik ta’sir ko‘rsatish asosiy
mezon hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o`quvchilari uchun talaffuz mashqlarini
ishlab chiqishda, talaffuz mashg‘ulotlari o‘quvchilarga faqatgina sayqallangan,
ravon nutqni egallash yo‘llarini emas, balki undan foydalanish madaniyati va
mahoratini ham o‘rgatib boradi. O‘quvchi nutqini rivojlantirish murakkab jarayon
bo‘lib, unda barcha imkoniyatlar to‘laligicha ishga solinsa, og‘zaki va yozma
ravishda to‘g‘ri, jozibador, ravon ifodalashga o‘rgatish osonlashadi. Natijada esa
o‘quvchi nutqini rivojlantirishga keng yo‘l ochiladi. Boshlang‘ich sinfda talaffuz
mashqlarini ishlab chiqish jarayonida o‘quvchi nutqiga qo‘yiladigan bir qancha
talablar mavjud.
Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo'lib, ularning har biri o'z
navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo'linadi. O'quv-
biluv faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o'zi esa axborot
uzatish, qabul qilish, anglash va o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda
olinadigan bilim va ko'nikmalarni amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishni
hisob-ga olsak, birinchi guruh metodlariga so'z orqali axborotni uzatish va eshitish
orqali qabul qilish metodlari og‘zaki metodlar; hikoya, ma'ruza, suhbat va
2

boshqalar; ikkinchi guruh metodlariga o'quv axborotlarini ko'rgazmali uzatish va
ko'rish orqali qabul qilish metodlari — ko'rgazmali metodlar: tasviriy, namoyish
qilish va boshqalar; uchunchi guruh metodlariga o'quv axborotini amaliy mehnat
harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laboratoriya tajribalari,
mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi.
Ta'lim metodlari va vositalarining tavsifi.
Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari.
Turli yosh guruhlarida ta'lim metodlarini qo'llashning o'ziga
xos xususiyatlari. Ta'lim metodlarini faollashtirish yo'llari.
O'qituvchining pedagogik mahorati tajribasida ta'lim metodlari
samaradorligini oshirish yo'llari.
Mavzuning maqsadi: Ta'lim oluvchilarni ta'lim metodlarining mazmun-
mohiyati, ularning turlari va ularga turlicha yondashuvlar hamda ularni
takomillashtirish yo'llari, shuningdek, ta'limning uskunaviy didaktik asoslari bilan
tanishtirish.
Mavzuning vazifalari: Ta’lim metodlari va ularning turlari hamda ularni
o'zlashtirishga bo'lgan turlicha yondashuvlarni bayon qilish.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning o'qitish metodlari haqidagi
qarashlarini yoritish.
Ta’lim metodlarini joriy qilishda ta'lim oluvchilarning yosh
xususiyatlarini e'tiborga olish tamoyillarini bayon qilish.
Ta’lim metodlarini takomillashtirishga bo‘lgan zamonaviy yondashuvlar
haqidagi ma'lumotlar berish.
Kurs ishining obyekti – Savod o‘rgatish darslarida ko‘rgazmali
vositalarning, interfaol usullarning tutgan o’rni deb belgiladik.
Kurs ishining predmeti – Savod o‘rgatish darslarida ko‘rgazmali
vositalardan foydalanish jarayoni.
Kurs ish tuzilishi - kirish, ikki asosiy bob va uning tarkibiy qismlari, xulosa
va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
3

I BOB. SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI
VOSITALARNI O‘RNI VA AHAMIYATI
1.1. Ko‘rgazmali vositalar va ularning maqsad va vazifalari
Talaffuz mashqlarini o‘qitishda pedagogik texnologiyalarning turli xil bir-
birini takrorlanmaydigan bo‘lishi o‘quvchilarning faolligini oshiradi, lug‘atini
yangi –yangi so‘zlar bilan boyitadi, o‘quvchida bog‘lanishli nutq malakalarini
yuqori darajada rivojlantiradi va shu darsga nisbatan qiziqishini yanada oshiradi.
Yuqorida aytib o‘tilgan fikr-mulohazalardan shu narsa ayonki, boshlang‘ich
sinflarda talaffuz mashqlarini ishlab chiqishda, savod o‘rgatish va o‘qish darslari
katta ahamiyatga ega. Ma’lumki,boshlang‘ich sinflarda savod alifbo davri bo‘lib,
unda o‘quvchilar alifbodagi barcha unli va undosh tovushharflar bilan
tanishtiriladi. O‘quvchilarning tovush-harflarni yaxshi tushunishlari, elementar
o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, so‘zlar tarkibidagi
bo‘g‘in chegarasini aniqlash, bo‘g‘indan esa, tovushni ajratish, tovush va harf
munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush,
tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. So‘z tarkibidagi tovushlarni
ajratish va uni to‘g‘ri va ravon talaffuz qilish mashqida o‘quvchilarga yangi tovush
hamda uning yozuvdagi belgisini ya’ni, harf ko‘rinishlarini o‘rgatishda,
mustahkamlash mashqlarida, albatta, analiz- sintez metodidan foydalaniladi. Bu
usul savod o‘rganayotgan o‘quvchilarning o‘qish va yozish malakalarining ongli
ravishda o‘zlashtirishga imkoniyat yaratadi. Analiz-sintez tovush metodi nutq
haqida, nutqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan, so‘zlarning
bo‘g‘inlardan,bo‘g‘inlarning tovushlardan tuzilishini o‘rgatishda, so‘zdan
o‘rganilayotgan tovushlarni ajratib olish, uni o‘rganilgan harflarga qo‘shib
o‘qishga o‘rgatishda amal qiladi. Demak, boshlang‘ich ta’limning asosiy
vazifalardan biri o‘quvchilar nutqini o‘stirishdir. Buning uchun savod o‘rgatish
4

davrida o‘quvchilarning talaffuzi ustida ishlash katta ahamiyatga egadir, chunki
maktabga ilk qadam qo‘ygan bolaning talaffuzida kamchiliklar bo‘ladi. 1
Bunday holatda, bir tovush o‘rniga boshqasini talaffuz qilish, so‘zdagi ayrim
tovushni talaffuz jarayonida tushirib qoldirish yoki bir tovushni orttirib talaffuz
qilish kabi holatlari uchrab turadi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchi yuqoridagi
xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yganda, shu zahoti o‘qituvchi o‘quvchining
kamchiliklarini to‘g‘rilab borishi va qo‘shimcha talaffuz mashqlari asosida bunday
o‘quvchilar bilan alohida shug‘ullanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchilarga
tovush va harfni tanishtirish, ularda to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish orqali, ongli
ravishda ifodali o‘qish, tildagi lug‘at boyligini oshirish, bog‘lanishli nutqini
o‘stirish, abstrakt tafakkurini bosqichma bosqich shakllantirish, eshitish, qabul
qilish sezgisini o‘stirishda ham savod o‘rgatish va o‘qish darslaridagi yangi
pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish o‘quvchining o‘tilayotgan darsga
nisbatan bilim va ko‘nikmalarini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang‘ich sinflarda tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning
xususiyatlari bilan tanishtirish murakkab jarayon bo‘lgani uchun, savod
o‘rgatishda tovush tushunchasiga ta’rif berilmaydi ю Shunga qaramay
o‘quvchilarda tovush haqida to‘g‘ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida
hosil qilinadi. Savod o‘rgatish davrida so‘zning tovush tarkibi ustida ishlanadi.
“Tovush o‘zi nima?” degan savol tug‘iladi. Tovush kishining murakkab
artikulyatsion faoliyat natijasi hisoblangan muayyan akustik ( eshitish ) va
perseptiv (idrok etish) xususiyatlari bilan ajralib turadigan eng kichik nutq birligi.
Nutq tovushlari artikulyatsion jihatdan talaffuz a’zolarining murakkab natijasida
paydo bo‘ladi. Nutq tovushlarini hosil qiluvchi vosita (tebrantiruvchi kuch)
o‘pkadan nafas yo‘li orqali chiqib avval bo‘g‘izga va undan og‘iz bo‘shlig‘iga va
ba’zan burun bo‘shlig‘iga o‘tadigan havo oqimidir. Dastlab o‘quvchilarni tovush
bilan tanishtirishda ularga yaqin va tushunarli bo‘lgan so‘zni tanlab, shu so‘z
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi “Xalq
ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi № PQ-3931-sonli Qarori.
5

tarkibidagi tovushlarni ajratish maqsadga muvofiqdir. Bu kabi misollar maktab
darsliklarida ham keltirib o‘tilgan. Shuni ta’kidlash joizki, savod o‘rgatishda bir
turdagi mashg‘ulotlar uzoq davom etsa, o‘quvchilar tez charchaydi? zerikadi va
darsga nisbatan qiziqishi susayadi. Shuning uchun mashg‘ulotlarning turi va
usullarini o‘zgartirib turish maqsadga muvofiqdir. Dastlabki mashq turlari
ta’sirchanlik va mo‘jizakorlik jihatidan yangi pedagogik texnologiyalar asosida
ishlab chiqilgan bo‘lish kerak. Chunki o‘quvchilar yozish va o‘qishdek aqliy
faoliyatga birdaniga kirisha olmaydilar. Savod o‘rgatishning asosiy tamoyili
adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda, qisqa va lo‘nda, ta’sirchan va tabiiy,
muloyim va ravon bo‘lishi o‘quvchilar diqqatini jamlashda katta ahamiyatga ega.
O‘qituvchi savod o‘rgatish darslarida ba’zan sinf doskasiga bo‘g‘in, so‘z va
gaplarni avvaldan dona- dona qilib yozib qo‘yilsa, guruhga ovoz chiqarib o‘qish
qulay bo‘ladi. Doimo kitobdan o‘qitaverish o‘quvchini tez toliqtirishi va
zerikishini e’tiborga olib, ish turini tez-tez o‘zgartirib turish lozim. Chex pedagogi
Komenskiy ta’limning asosiy qoidasi “Sinfga surat olib kirishing bilan soqov ham
tilga kiradi” iborasini qo‘llashi bejizga emas. Ayniqsa, ta’lim jarayonida mavhum
tafakkuri yaxshi rivojlanmagan boshlang‘ich maktab yoshidagi o‘quvchilarning
barcha sezgi organlari ishtirok etishi kerak: ko‘rish,eshitish, hatto ta’m bilish
sezgisi ham, chunki ular aniq narsa, ko‘zi bilan ko‘rib turgan narsa va hodisaga
qarab fikrlaydi. Bu esa “Alifbo” darsligida ham hisobga olingan. Unda mazmunli
va ko‘rgazmali o‘quv qurollari, gap, bo‘g‘in so‘zga oid nusxalar bundan tashqari
multimediyali o‘quv dasturlar, lingafondan foydalanish, ya’ni, eshituv a’zolari
orqali to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish, nutq tovushlarini, tilining talaffuz
me’yyorlarini audio-vedio orqali o‘quvchilar ongiga singdirish, kommunikativ
savodxonlikni ta’minlash maqsadida kompyuter o‘quv dasturlaridan foydalanish
ijobiy natijalarga olib keladi. Xulosa qilib aytganda, savod o‘rgatish darslarida
o‘quvchi nutqini rivojlantirish,ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatish, bugungi
globallashuv va jamiyat taraqqiyoti talabi darajasiga mos keladigan iste’dodli,
iqtidorli, mulohazali, dunyo qarashi keng ijodiy fikrga ega bo‘lgan komil insonni
tarbiyalashni taqozo etadi. Shunday ekan, maktablarda boshlang‘ich sinflarda
6

savod o‘rgatish darslariga muvofiq keladigan samarali usullarni belgilash va ularni
amalga oshirishda o‘quvchilarning individual va psixologik xususiyatlarini hisobga
olgan holda, ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkillashtirish o‘qituvchining asosiy
vazifasi hisoblanadi. 2
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni.
7

1.2. Ta’lim metodlari va vositalarining tavsifi
Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo'lib, ularning har biri o'z
navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo'linadi. O'quv-
biluv faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o'zi esa axborot
uzatish, qabul qilish, anglash va o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda
olinadigan bilim va ko'nikmalarni amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishni
hisob-ga olsak, birinchi guruh metodlariga so'z orqali axborotni uzatish va eshitish
orqali qabul qilish metodlari og‘zaki metodlar; hikoya, ma'ruza, suhbat va
boshqalar; ikkinchi guruh metodlariga o'quv axborotlarini ko'rgazmali uzatish va
ko'rish orqali qabul qilish metodlari — ko'rgazmali metodlar: tasviriy, namoyish
qilish va boshqalar; uchunchi guruh metodlariga o'quv axborotini amaliy mehnat
harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laboratoriya tajribalari,
mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi. Demak, amaliyotda keng qo'llanilib
kelayotgan ta'lim metodlarini quyidagi ko'rinishda ifodalash mumkin (1-shakl).
1-shakl. Ta'lim metodlari.
8

Ta'lim metodlari tarkibi.
Ta'lim metodlari tarkiban o‘qitish metodlari va o‘qish metodlaridan iborat.
O‘qituvchi bilimlarni Og‘zaki bayon etsa, bolalar uni tinglaydi; o‘qituvchi
mustaqil ish topshirsa, o‘quvchilar bajarishadi. Bilimlarni Og‘zaki bayon etish,
mustaqil ishlash kabilar o‘qitish metodlari bo‘lib, ular vositasida didaktik vazifalar
(bilimlarni o‘rganish, mustahkamlash, takrorlash va sh.k) hal etiladi. O‘quv-tarbiya
jarayonida ta'lim metodlarining samaradorligini oshirish maqsadida o‘qitish va
o‘qish metodlari majmuasidan foydalaniladi. Masalan, ma'ruza metodi tarkiban
o‘qituvshining o‘rganilayottan mavzuni mantiqiy izchillikka, Og‘zaki bayon
qilishi, o‘quvchilarning esa o‘quv materiallarini izchil tinglashi kabi metodlardan
iborat. Ma'ruza metodidan shu yo‘sinda foydalanish o‘qituvchining,
o‘quvchining ham faolligi talablariga , binobarin, ta'limning samaradorligini
oshirish ehtiyojlariqa mos kelmaydi. Zero, ma'ruzaning yuqoridagi ko‘rinishi faqat
bolalar xotirasiga mo‘ljallangan. Ma'ruza ham bolalar xotirasiga, ham ular
tafakkuriga mo‘ljallab tashkil etilganda, uning samaradorligi yanada oshadi.
tajribali o‘qituvchilar ma'ruza metodining samaradorligini oshirish maqsadida turli
variantlardan foydalanishadi.
1-variant. Ma'ruzada oldin o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish.
Muammoning bajarilishini muhokama qilish va shu asosda o‘quv materiallarini
mantiqiy izchillikda bayon etish. Ma'ruzadan oldin qo‘yilgan muammo bolalarda
bilishga ehtiyojni uyg‘otadi. Shu tufayli o‘quvchi ta'lim jarayonining faol
sub'ektiga aylanadi. 1-variantda ma'ruza quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: .
O‘qitish-metodlari O‘qish metodlari
Mavzuga oid muammoni tanlash -muammoni qabul qilish va qo‘yish; tahlil
qilish; muammoning bajarilishini-muammoni bajarishga oid tahlil qilish; tahlilda
faol qatnashish;
Muammoning bajarilishi asosida -o‘qituvchi tushuntirishlarini o‘quv
materialini izchil bayon etish.
9

2-variant. Ma’ruzadan oldin bolalar faoliyatidan o‘tgan omillarni, odatdagi
muloqot yo‘li bilan o‘rganilgan bilimlarni tahlil etish. Bu variantda ma'ruza bolalar
faoliyatidan o‘tgan omillarni, bilimlarni tahlil qilish asosida tashkil etiladi.
3-variant. Oldin o‘rganilgan bilimlar bilan bugungi Yangi o‘quv materiali
o‘zaro daxldor bo‘lsa, bilimlarni esga tushirish maqsadida suhbat o‘tkaziladi.
Suhbat yo‘li bilan o‘rganilgan va endi o‘rganiladigan bilimlar o‘rtasida tabiiy
bog‘lanish hosil qilinadi. Ma'ruza shu bog‘lanishning davomi sifatida o‘tkaziladi.
O‘quvchi faoliyati -ko‘rgazma qurolni tahlil etish;
-qo‘yilgan muammo to‘g‘risida o‘ylash;
-o‘qituvchi tushuntirishlarini tinglash;
-xulosalarni esda olib qolish;
- bilimlarni o‘quv va hayotiy sharoitlarga tatbiq qilish.
4-variant. Ko‘rsatma qurollarda berilgan omillarni tahlil qilish asosida
ma'ruza tashkil etilganda, quyidagicha ko‘rinishni oladi.
- O‘qituvchi faoliyati ko‘rgazma qurolni tahlil ettirish;
- bolalar oldiga muammolar qo‘yish;
- qo‘yilgan muammo asosida bilim-larni izchil bayon etish;
- xulosalar chiqarish;
- bilimlarni o‘quv sharoitlariga tatbiq qilishni tashkil etish;
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, ta'limda hech bir metod sof holda
qo‘llanilmaydi. har bir ta'lim metodi tarkiban o‘qitish metodlari va o‘qish
metodlaridan iborat. O‘qitish va o‘qish metodlarining bir-biriga mosligi, o‘qitish
va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro muvofiqlashuvini ta'minlaydi. Bu o‘z navbatida
didaktik ta'sirning o‘qitish va o‘qish faoliyatlari o‘zaro ta'sirining samarali amal
qilishiga olib keladi.
O‘qitish metodlari va o‘qish metodlarining bir-biriga muvofiqlashuvi
ta'limning ijtimoiy instinktning alohida turi-o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining
o‘zaro ta'siri shaklida amal qilishni ta'minlaydi. O‘qitish va o‘qish faoliyatlari
o‘zaro ta'sir mohiyatidan kelib chiqib, ta'lim metodlarini ikki guruhga ajratamiz;
10

o‘zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish metodlari, o‘zaro ta'sir natijasini nazorat
etish metodlari.
Ta’lim metodlarining har bir guruhida o‘qitish va o‘qishning o‘zaro ta'siri
qatnashadi. O‘zaro ta'sir ishtirok etmaydigan metod ta'lim metodi sanalmaydi.
Masalan, o‘qituvchi evristik suhbatni tanladi deylik: bolalar uchun tushunarli,
ularni qiziqtiradigan savollarni o‘rtaga tashlay olish o‘qituvchi faoliyatiga bog‘liq.
O‘qituvchi o‘zi dars beradigan sinf o‘quvchilarining umumiy tayyorgarligini aniq
tasavvur etsa, bolalarning real bilish imkoniyatlarini hisobga olsa, ularning yosh va
individual xususiyatlariga tayansa, ana o‘shandagina sinf o‘quvchilari ta'limda faol
ishtirok etishadi. O‘qituvchi faolligi o‘quvchi faolligini va, o‘z navbatida,
o‘quvchilar faolligi o‘qituvchi faolligini ta'minlaydi.
O‘zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish metodlari tasnifi.
Og‘zaki bayon metodlari. hikoya, tasvir, suhbat, ma'ruza ta'limning
bilimlarni Og‘zaki baen qilish metodlari sanaladi. Bu metodlar evristik suhbatni
hisobga olmaganda, asosan, o‘quvchilarning xotirasiga mo‘ljallab tashkil etiladi.
hurilish jihatidan ularning tarkibi bir xil: o‘qituvchi tushuntiradi, bolalar tinglaydi.
Hikoya. Ta'limning turli bo‘g‘inlarida qo‘llaniladigan universal metodlardan
biri hikoyadir. hikoyaning bir necha xil turi mavjud: kirish hikoyasi- o‘quv
materialini o‘rganishga bolalarni tayerlash maqsadida o‘tkaziladi. kirish hikoyasi
badiiy asarlar bilan tanishtirish, Yangi mavzuga oid omillarni eslash, ularni
dastlabki tahlil etish bilan daxldor metoddir; bayon shaklidagi hikoya- Yangi o‘quv
materialini bevosita idrok etish bilan aloqador metodi sanaladi. Bayon shaklidagi
hikoyada o‘qituvchi o‘quv materiali mazmunini turlicha aytadi, uning asosiy va
ikkinchi darajali xususiyatlarini izohlaydi; yakunlovchi hikoya-undan darsning
oxirida o‘rganilgan mavzuga yakun yasash maqsadida foydalaniladi.
Ma'ruza. Ma'ruza o‘rta umumta'lim maktablarining yuqori sinflarida ,
texnikum va kollejlarda, oliy o‘quv yurtlarda foydalaniladigan ta'lim metodi bo‘lib,
unda o‘zaro ta'sir o‘qituvchining bayoni va bolalarning tinglashi, ayrim omillar,
asosiy g‘oya va bog‘lanishlarni yozib olish shaklida amal qiladi. Ma'ruza uchun
vaqt bolalarning tayyorgarlik darajasi, o‘quv materiali xajmiga ko‘ra belgilanadi.
11

Ma'ruza jarayonida o‘quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini oshirish
maqsadida o‘qituvchi o‘z Nutqini ko‘rgazmali qurol, darslikda berilgan omillar,
muammo va topshiriqlar bilan uyg‘unlashtiradi. Ma'ruza jarayonida ko‘rgazma
qurolidagi omillarni tahlil etishga bolalar dihuquqhuquqatini tortish, o‘qituvchi
aytgan qoida, ta'rif, aniqliklarni dars materiallariga chog‘ishtirish yo‘llari bilan
bolalar faolligi oshiriladi. Shuningdek, o‘quv materialiga oid terminlarga izoh
berish, ayrim o‘rinlarda o‘quvchilarning o‘zlariga xulosa chiqarishni taklif etish
talabalarning o‘quv-biluv faoliyatining samarador amal qilishini ta'minlaydi.
Suhbat. Suhbat o‘qituvchi o‘quvchining o‘zaro ta'siri diolog shaklida amal
qiladigan ta'lim metodidir. Unda mavzu mazmuniga xos, atroflicha o‘ylangan, bir-
biriga bog‘liq savollarni qo‘yish va savollarga javob izlash hamda javob qaytarish
yo‘llari bilan o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati o‘zaro muvofiqlashadi.
Suhbat mohiyati jihatidan ikki turli bo‘ladi: evristik suhbat; katoxezistik
suhbat. Evristik suhbat o‘quvchilarning tafakkuriga mo‘ljallangan metod bo‘lib,
unda o‘zaro ta'sir o‘qituvchi savollari bolalarning javoblari shaklida amal qiladi.
Evristik suhbat uzoq tarixga ega bo‘lib, undan qadimgi Gretsiyada Sokrat
mohirona foydalangan.
U hozirgi ilmiy-didaktik tadqiqotlarda «izlanish suhbati» ham deb yuritaladi.
Evristik suhbatning qator ijobiy tomonlari mavjud; ijodiy yo‘l bilan o‘quv
materialini o‘rganish; o‘zlashtirishning individual xarakter kasb etishi. Bu
metodning salbiy tomonlari ham bor. Masalan, ma'ruza, hikoya vaqtni tejash
nuqtai nazaridan eng masalador metodlar sanalsa, vaqtni ko‘p olishi, evristik
suhbatning kamchiligidir.
Evristik suhbatning o‘ziga xos tashkiliy hurilishi mavjud. Buni «Ko‘chirma
gap» mavzusi misolida oydinlashtiramiz:
-darsning mavzusi, maqsadini e'lon qilish (bolalar, hozir siz darak, so‘roq,
buyruq gaplarning ta'rifini aytib berdingiz. Bugun «ko‘chirma gap»ni o‘rganamiz.
Agar mening savollarimni diqqat bilan tinglab, javob qaytara olsangaz, bugungi
mavzuni mustaqil o‘rganasiz.);-kuzatish uchun omillar (o‘qituvchi bolalarga
12

quyidagi savollar bilan murojat qiladi; bugun qanday gapni o‘rganamiz
O‘rtog‘ingizning men bergan savolga javobini yozing).
Doskaga o‘quvchilardan biri «Bugun ko‘chirma gapni o‘rganamiz»
jumlasini yozadi. O‘qituvchi «Katta bo‘lganda kim bo‘lmoqchisizhuquq» savolni
o‘rtaga tashlaydi. «Katta bo‘lganimda o‘qituvchi bo‘laman» gapi ham doskaga
yoziladi. Kuzatish uchun Nutqdan quyidagicha gaplar tanlab olinadi:
-Biz bugun ko‘chirma gapni o‘rganamiz (dedi Odil).
-Katta bo‘lganimda o‘qituvchi bo‘laman (dedi Anvar).
Mustaqil xulosalar chiqarish uchun savollar; Kimlarning gapi o‘zgarishsiz
ishlatiladi, daftarlarga (doskaga) yoziladi? qanday gap deyiladihuquq
-Odil, Anvarning gaplari o‘zgarishsiz yoziladi. O‘zgarishsiz ishlatilgan
gaplarga ko‘chirma gap deyiladi.
-o‘qituvchi o‘quvchilar chiqargan xulosani to‘ldiradi, ko‘chirma va muallif
gaplarining farqlarini, ularning o‘rinlari, ishlatiladigan tinish belgilarini izohlaydi.
Doskaga yozilgan gaplarni quyidagi shaklga keltiradi:
«Bugun ko‘chirma gapni o‘rganamiz»,-dedi Odil.
«Katta bo‘lganimda o‘qituvchi bo‘laman»,-dedi Anvar.
-Chiqarilgan xulosalarni turli o‘quv- sharoitlariga tatbiq etish yo‘li bilan
bilimlar mustahkamlanadi.
Katoxezistik suhbat o‘quvchilarning xotirasiga, binobarin, qayta esga
tushirish faoliyatiga mo‘ljallab o‘tkaziladi. O‘tkazish maqsadiga ko‘ra katoxezistik
suhbatning quyidagicha turlari mavjud:
Yakunlash suhbati. Bunday suhbatda mashg‘ulotda qilingan ishlar bo‘yicha
umumiy va yakuniy xulosa chiqariladi.
Mustahkamlash suhbati-Yangi mavzu tushuntirilgandan keyin o‘tkaziladi,
so‘ngra Yangi mavzu intelektual va amaliy topshiriqlar bajariladi.
Takrorlash suhbati-ikki yoki undan ortiq mavzu bo‘yicha o‘tkaziladi.
Takrorlash yo‘li bilan malakalar takomillashtiriladi. Umumlashtiruvchi suhbat-
katta bo‘lim o‘tilgandan so‘ng, o‘quv boshida, oxirida tashkil etiladi.
13

Kirish suhbati-yangi mavzuni o‘rganishdan oldin o‘tkaziladi. Nazorat
suhbat-bilimlarni sinab ko‘rish maqsadida tashkil etiladi.
Bilimlarni Og‘zaki bayon etish metodlari, evristik suhbatni hisobga olganda,
asosan, xotiraga, binobarin, o‘quvchilarning qayta eslash faoliyatiga mo‘ljallab
tashkil etiladi. hikoya, tasvir, ma'ruza, suhbat metodlarining zaif tomoni ham
shunda. Ularning zaif tomonlarini bartaraf etish, o‘quvchilarni ta'lim jarayonining
faol sub'ektiga aylantirish uchun quyidagi rag‘batlantiruvchi metodlardan
foydalaniladi:
1. Qiziqarli o‘quv holatlari yaratish-qiziqarli o‘quv holatlari bolalarda turli
emotsiyalarni uyg‘otadi. Fizikadan «Fizika va hayot», «Ertaklarda fizika»,
kimyoda «Mo‘jizasiz mo‘jizalar», matematikadan «qiziqarli matematika», «Ajoyib
raqamlar», «Sirli raqamlar»ga oid omillarni, hodisalarni ta'limga olib kirish
bolalarda bilimlarning qiziqishlarini oshiradi.
2. Badiiy, ilmiy-ommabop, tarixiy asarlardan olingan omillarni keltirish,
ularni tahlil etish ham ta'lim jarayonida o‘quvchilarning faolligini oshiradi.
3. Ma'ruza, hikoya, tasvir, suhbat jarayonida analogiya metodidan
foydalanish. Masalan, fizikadan ultra binafsha nurlar (quyosh nurining yetti xil
elementdan iboratligi), lokatsiya hodisasini ko‘rshapalak misolida izohlash,
bolalarda o‘quv faniga, o‘rganilayotgan mavzuga qiziqishni oshiradi.
4. Fan tarixida ekskursiya ham bolalarning o‘quv-biluv faoliyati
samaradorligini oshirish vositasi sanaladi. Ona tilidan utyug, karandash kabi
so‘zlarning o‘zbek tilidan rus tiliga o‘gganligi, tomosha (tomdan oshib qarash),
kengash (katta osh) so‘zlarining ma'nosini izohlash, bolalar faolligini oshiradi.
5. Kundalik turmushda ishtirok etish yo‘li bilan hosil qilingan tajriba va
ilmiy bilimlarni o‘zaro taqqoslash ham bolalarda o‘quv biluv faoliyatiga havasni
oshiradi. Shunday qilib , bilimlarni Og‘zaki bayon qilish , metodlari bilan
rag‘batlantiruvchi metodardan parallel foydalanish o‘quv tarbiya ishlarining
samaradorligini oshiradi.
Ko‘rgazmali metodlar.
14

Ko‘rgazmalilik didaktikada eng asosiy qoida bo‘lib, uning yordamida ko‘ruv
o‘quvi va tafakkur o‘zaro uyg‘unlashadi. Ko‘rgazmali metodlarning quyidagicha
turlari mavjud:
Illyustratsiya metodi Og‘zaki bayon qila turib, rasmlar, chizmalar, jadvallar,
doskadagi yozuvlarga dihuquqhuquqatni tortish.
Demonstratsiya metodi-kinoapparat, LETI kabi texnik vositalar asosida,
shuningdek, televizor eshittirishlaridan, videotasvirdardan foydalanib,
kinolentalarni, turli tasvirlarni namoyish qiladi.
Tabiiy ko‘rgazmalar-narsalarning o‘zi, predmetlar, turli jonivorlarning
mulyajlarini ko‘rsatish. Ko‘rgazmali metodlar eshitish va ko‘rish o‘quvlarini
o‘zaro uyg‘unlashtirish vositasi hisoblanadi. Shu tufayli ulardan bilimlarni Og‘zaki
bayon qilish metodlari bilan yonma-yon foydalanshp ta'limning samaradorligini
oshiradi.
Muammoli izlanish metodlari.
Muammoli izlanish turidagi metodlar o‘quvchilarning tafakkuriga,
binobarin, ularning ijodiy faoliyatiga yo‘nalgan ta'lim metodidir. Bu metodlar
asosida o‘quv-tarbiya ishlari tashkil etilganda o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro
ta'siri quyidagicha umumiy ko‘rinishga ega bo‘ladi.
O‘qituvchi faoliyati O‘quvchi faoliyati
- turli topshiriqlar asosida muammoli
holat yaratish; - muammoli holatda ishtirok etish va
muammoni qabul qilish;
- farazlarni aytishni taklif etish; - muammoni hal etishga oid farazlarni
aytish;
- farazlardan tanlangan muammoni
mosini bajarishga tatbiq etishni so‘rash; - tanlangan farazni muammoni
bajarilishiga tatbiq etish;
- xulosalar chiqarishga ko‘maklashish; - xulosalar chiqarish;
15

- chiqarilgan xulosalarni amaliyotga
tatbiq etish yo‘llarini ko‘rsatish; -xulosalarni amaliyotga tatbiq etish;
Muammoli izlanish metodlari ham maktab tajribasida sof holda
qo‘llanilmaydi. Muammolarni qo‘yish, ularni izohlashda suhbat, hikoyadan ham
foydalaniladi. Shuningdek, ma'ruza o‘qib turgan paytda turli o‘quv topshiriqlari,
muammolar ham hal etiladi. Ko‘rgazma qurollar vositasida bolalarga
eksperemental (sinov) topshiriqlar beriladi. Ana shularga ko‘ra muammoli-izlanish
metodlarining quyidagi turlari farqlanadi. 3
Muammoli hikoya-o‘rganilayotgan mavzu doirasida hikoya boshida, hikoya
davomida, hikoya oxirida bolalar oldiga muammolar qo‘yib, ularning mavzuga
qiziqishlarini oshirish yo‘lidir.
Muammoli ma'ruza-ma'ruzadan oldin o‘quvchilarni mavzuga qiziqtirish
maqsadida yoki ma'ruza oxirida o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish yo‘li bilan
ta'lim maqsadiga erishishdir. O‘quv materialining asosiy qismini ma'ruza
vositasida, nisbatan oson qismini topshiriqlarni bajarish, muammolarni qo‘yish
yo‘li bilan ham o‘rgansa bo‘ladi.
Keyingi paytlarda maktablarda muammoli amaliy ishlar, masalan, optikadan
laboratoriya ishi, ilmiy tadqiqot ishlari (tarixiy materiallarni tasnif etish, u yoki bu
geografik tumanga tabiiy va iqtisodiy geografiya nuqtai nazaridan tasnif yozish)
keng o‘rin olmoqda. Bular bolalarbop eksperemental (sinov) tadqiqot metodlaridir.
Ko‘rinadiki, muammoli-izlanish metodlari bilimlarni Og‘zaki bayon etish,
ko‘rgazmali metodlar bilan birga qo‘shib olib borilganda o‘quv-tarbiya
jarayonining samaradorligini yanada oshiradi.
Mustaqil ishlash metodlari
Mustaqilishlar ta'limning turli guruhlari, sikllarida, darsning barcha
bosqichlarida o‘tkaziladigan, o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz , ammo uning
3
Yo‘ldashev J. G., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
amaliyotga joriy qilish. – T: Fan va texnologiya, 2008
16

ko‘rsatmalari, rahbarligida bajariladigan intelektual va amaliy
topshiriqlardir.hozirgi paytda mustaqilishlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi.
Darslikdagi qoidalar va ta'riflar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi qoida va
ta'rifni o‘qish va ularga oid omillarni ajratish; o‘qituvchi bergan, o‘qituvchi
topshiriqiga ko‘ra to‘plagan omillarni tahlil etish va xulosa chiqarshy; darslikning
ayrim betlarini tanlab o‘qish va shu bilimlardan amaliyotda foydalanish yo‘llari
to‘g‘risida qisqacha xisobot tayyorlash; qoida, ta'riflarni mantiqiy qismlarga
ajratish va terminlarga izoh yozish; darslik, o‘quv qo‘llanmalarni va qo‘shimcha
adabiyotlardan o‘rganilgan mavzu doirasida omil to‘plash; ma'ruza, hikoya, suhbat
paytida o‘qituvchi chiqargan xulosalarni darslikdagi qoida, ta'rif aniqliklariga
solishtirish.
Darslikdagi amaliy materiallar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi mashq,
misol va masalalar variantlar asosida musobaqalashib bajarish; darslikdagi amaliy
materiallar asosida turli diogramma, jadval, chizmalar tayyorlash; laboratoriya
mashg‘ulotlarini o‘tkazish rejasiii tuzish.
Mashg‘ulotlarda turli mustaqil ishlarni bajarish bolalarda mustaqillikni
tarbiyalaydi. Mustaqillik esa shaxsiy sifat hisoblanadi. Mustaqil ishlash
metodlaridan foydalanishda qator qoidalarga rioya qilinadi; o‘quvchilarni mustaqil
ishlashga tayyorlash; mustaqil ishlarning tushunarli bo‘lishi; mustaqil ish uchun
yetarli vaqt ajratish; mustaqil ish natijasini tekshirish.
Didaktik o‘yinlar metodi.
Keyingi yillarda ilg‘or o‘qituvchilar tajribasida didaktik o‘yinlardan ta'lim
metodlari sifatida foydalanish odat tusini olib bormoqda. Didaktik o‘yinlarning
samaradorligi shundaki, ular vositasida o‘quv-tarbiya ishlari hayotga
yaqinlashtiriladi, shuningdek, ularning har birida bilimlarni Og‘zaki bayon etish,
ko‘rgazmali, amaliy metodlarning elementlari qo‘llaniladi. Shu xususiyatlariga
ko‘ra didaktik o‘yinlar sintetik xarakterga ega. Ularning quyidagicha turlari
mavjud:
Stimulyativ o‘yin-ta'limni hayotda bo‘lib o‘tgani ijtimoiy voqealarga
tenglashtirish, ularga muqoyasa qilib tashkil etish va boshqarish metodidir. Bu
17

o‘yindan tarix, geografiya darslarida unumli foydalaniladi; bir o‘qituvchi Amir
Temur, boshqasi Boyazid, qolganlari sarkardalar, askarlar rolida ishtirok etadi, shu
yo‘l bilan ta'lim bo‘lib o‘tgan tarixiy voqeaga muqoyasa qilib tashkil etiladi.
Stimulyativ o‘yinlarning bir ko‘rinishi instsenirovka (rollarga ajratib o‘qish)
metodidir. Boshlang‘ich sinflarda badiiy mantlar, yuqori sinflarda badiiy asarlarni
rollarga ajratib o‘qtish an'anasi maktablarimiz tajribasida uzoq tarixga ega.
Adabiyot o‘qituvchilari «Tuya bilan bo‘taloq« asarini o‘qitganda bir o‘quvchi
yozuvchi ikkinchi o‘quvchi tuya, uchinchisi esa bo‘taloq so‘zlarini o‘qib ta'limda
ishtirok etishadi.
Stimulyativ o‘yinlar ham asta-sekin maktab tajribasida o‘z o‘rnini olib
bormoqda. Mehmon kutish, kasalni davolash, xarid qilish kabi turli hayotiy
vaziyatlar mohiyatidan kelib chiqib, ta'limni tashkil etish va boshqarish situativ
o‘yinlar sirasiga kiradi.
Amaliy metodlar.
Ta'limning amaliy metodlarida o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro ta'siri
bolalar oldiga qo‘yiladigan topshiriqlar hamda ularni qabul qilish shaklida amal
qiladi.
Amaliy metodlarning quyidagicha turlari mavjud:
Laboratoriya tajribasi amaliy metod bo‘lib, ular turli ko‘rinishlarga ega:
kimyodan va boshqa tabiiy o‘quv fanlaridan yoppasiga laboratoriya mashg‘uloti,
fizikadan o‘quv praktikumi, yoppasiga kuzatish kabi ish turlari mashg‘ulotning bir
qismini oladi, ba'zan ularga bir necha o‘quv soatlari ajratiladi.
O‘quv ustaxonasida turli topshiriqlarni bajarish, o‘quv-ishlab chiqarish
sexida, o‘quvchilar brigadasida ishlash ham amaliy metodlar sirasiga kiradi.
O‘quvchilar turli mehnat qurollaridan qaychi, pichoq, chizg‘ich, sirkul va sh.j.dan
foydalanib qirqish, o‘lchash kabi ishlarni bajaradi.
Elektron hisoblash mashinalari, ovozni yozib olish va eshittirish apparatlari
bilan ishlash, o‘quv materiallari asosida kompyuterlarda dasturlar tuzish amaliy
metodlarning yangi turlari sanaladi.
18

Amaliy metodlarning eng qadimiy turi mashqdir. Mashq-o‘rganilgan
bilimlarni turli o‘quv sharoitlariga tatbiq etish yo‘lidir. Mashq vositasida turli
malakalar-inteluktual va aqliy, xususiy (masalan, matematika bo‘yicha) va
umumiy (masalan, barcha o‘quv fanlariga oid) malakalar tarkib toptiriladi.
Mashq o‘quv topshiriqlari asosida o‘tkaziladi. Uni bajarishda quyidagicha
bosqichlarga rioya qilinadi.
1-bosqich: mashqni bajarishda foydalaniladigan bilim , faoliyat metodllarini
esga tushirish. Bilimlarni esga tushirish bu xotiraning oddiygina ishi emas. Bu
jarayon topshiriqni bajarishga oid bilimni esga tushirish, uni bilimlar orasidan
ajratib olish, ajratilgan bilimni tahlil etish, uni o‘quv sharoitiga tatbiq etishni
tasavvur qilish kabi aqliy ishlarni taqazo etadi.
2-bosqich: Ajratilgan bilimni, faoliyat metodini mashqda berilgan holatga
tatbiq etish. Bilimni, faoliyat metodini tatbiq etish jarayonida o‘rganilgan bilimlar
ongda mustahkamlanadi, malakalar takomillashadi.
3-bosqich: Bu bosqichda topshiriqning bajarilishi tekshiriladi, mashq qilish
jarayonidagi yutuq va kamchiliklar baholanadi, mashq qilish asosida xulosalar
chiqariladi.
O'quv materiaiini og‘zaki bayon qilish metodi bayon qilinayot-gan
ma'lumotlarning to'g‘ridan to'g‘ri ta'lim beruvchining jonli nuqti orqali idrok
qilinishi bilan tavsiflanadi va ana shu xususiyatiga ko'ra ta'limning boshqa
metodlaridan farq qiladi.
Ta'limning ko'rgazmalilik metodidan amaliy faoliyatda foy-dalanishda
namoyish etish, tasvirlash va ekskursiya metodi bilan ish ko'rishda ta'lim
oluvchilarni turli mavzularda tasviriy materiallar bilan ishlashga jalb etish muhim
didaktik ahamiyatga ega.
Amaliy mashg‘ulotlar metodi, asosan o'zlashtirilgan iJmiy bilim-larni
mustahkamlash va uni amalda qo'llay olish, tegishli ko'nikma va malakalarga ega
bo'lishni ta'minlashga xizmat qiladi.
Mashq qildirish metodi o'quv predmetlarining mazmuni va tav-sifiga qarab
turlicha olib borilishi mumkin. Ta'lim oluvchilarning o'zlashtirgan ko'nikma va
19

malakalarini mustahkamlash va ularning ijodiy qobiJiyatlarini rivojlantirishda
mashq qildirish lozim.
Laboratoriya metodi. Bu ta'lim jarayonida ta'lim oluvchilarga atrofni o'rab
turgan obyektiv borliqdagi narsa va hodisalar, ularning shakli, hajmi, tarkibi,
tuzilishi, o'zgarishi va rivojlanishi qobiliyatlari haqida yangi-yangi bilimlar berish,
o'zlashtirayotgan ilmiy bilimlarni mustahkamlash hamda tegishli ko'nikma va
malakalar bilan qurollan-tirishda muhim ahamiyatga ega.
Laboratoriya metodi o'z xususiyatiga ko'ra quyidagicha turlarga va
shakllarga bo'linadi (1-shakl):
1-shakl. Laboratoriya mashg‘ulotlarining turlari va shakllari.
Ta'lim vositalari. Ta'lim jarayonida qo'llaniladigan vositalar ta'lim
samaradorligini sezilarli darajada oshirishga xizmat qiladi. O'qitishning asosiy
vositalari - bu asosiy o'quv mazmuniga ega bo'igan rejalar, o'quv dasturlari, darslik
va o'quv qoilanmalari. O'qitishning qo'shimcha vositalari - bu ta'lim oluvchilardagi
bilim, ko'nikma va raalakalarni shakllantiruvchi masalalar, mashqlar to'plami,
ma'lumotnomalai; tarqatma materiallar, ko'rsatmali va ko'rgazmali vositalar,
disketlar, EHM va boshqalar. O'qitishni takomillashtiruvchi dastur vositalari — bu
20

mutaxassislar guruhi tomonidan ishlab chiqilgan va predmetdagi tegishli mavzular
bo'yicha dars jarayonini takomillashtirishga imkon beruvchi intellektuallashtirilgan
dasturlar va uni amaliyotga joriy etishga sharoit yaratuvchi dasturiy-texnik
vositalar.
21

1.3. Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari
Sharq mutafakkirlarining didaktik qarashlarida ham ta'lim metodlari
masalasiga jiddiy e'tibor qaratilgan. Buni al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning turli ta'lim metodlari haqidagi fikrlari,
qarashlari, amal qilgan ta'lim yo'nalishlarida yaqqol sezish mumkin. Muhammad
ibn Muso al-Xorazmiy o'zigacha boigan ta'lim metodlarini sintezlashtirishga
harakat qilgan. Barcha mutafakkirlar kabi u ham ko'rgazma-tajriba metodlari,
savol-javob metodlari, malaka va ko'nikmalarai shakllantirish metodlari, bilimlarni
sinash metod-laridan keng foydalanilgan. Al-Xorazmiy matematika fanining
amaliy ahamiyatini yuksak cho'qqilarga ko'tara oldi. Uning buyuk ixtirolaridan biri
- «0» (nol) sonini yaratishi va bu orqali uning fanga kiritgan buyuk kashfiyoti o'nli
pozitsion sanoq sistemasining iste'molga kiritilishidir.
Abu Nasr Forobiy ta'limda barcha fanlarning nazariy asoslari o'rganilsa,
tarbiyada ma'naviy-axloqiy qoidalar, odob me'yorlari o'rganiladi, kasb-hunarga oid
malakalar hosil qilinadi, deb o'qtiradi. Bular tarbiyachilar va murabbiylar
tomonidan turli metodlar yordamida amalga oshiriladi. Forobiy ta'lim-tarbiya
ishlarini nazariy yo'l bilan amalga oshi-rishga ko'proq e'tibor beradi. Shuning bilan
birga u ta'lim-tarbiyada rag‘batlantirish, odatlantirish va vaqti kelganda majbur
etish metodla-ridan foydalanish g‘oyalarini ham ilgari surgan. U matematika,
mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, huquq, tilshunoslik, poetika kabi sohalar
bilan shug‘ullangan, turli tillarni o'rgangan. Manbalarda yozilishicha, u 70 dan
ortiq tilni bilgan.
Abu Rayhon Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo'llari, usullari haqidagi
fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Uning fikricha, ta'lim oluvchilarga
ta'lim berishda quyidagilarga e'tibor berish kerak:
• ta'lim oluvchilarni zeriktirmaslik ;
* bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o'rgatavermaslik
kerak - bu dars jadvaliga qo'yilgan talablardan biri;
uzviylik va izchillik;
tahlil qilish va taqqoslash;
22

takrorlash;
materialni ko'rgazmali bayon etish va shu kabilar.
Abu Ali ibn Sino ta'lim oluvchilarni jamoa qilib o'qitishni ta'kidlaydi. U
ta'lim oluvchilarni o'qitishda ularni birdaniga kitob bilan band qilib qo'ymaslik
kerak, deb o'qtiradi. Shuningdek, olimning fikricha, olib boriladigan o'quv
mashg‘ulotlarning mazmun-mohiyati ta'lim oluvchilarning yosh xususiyatlariga
ham mos kelishi va unda turli xil ta'lim metodlari va shakllaridan foydalanish
zarur. Bu orqali ta'lim oluvchilaridagi zerikishning oldi olinadi. Ibn Sino ta'limoti
bo'yicha bilishda qaysi metodlardan foydalanil-masin-u og‘zaki ifodalash,
bilimlarni tushuntirish, turli ko'rinishdagi suhbatni tashkil etish, tajribalarni
uyushtirish bo'ladimi; baribir, ta'lim oluvchida haqiqiy bilim hosil qilish, mustaqil,
mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarni amaliyotga tadbiq eta
olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad boigan.
Ta'lim metodi psixologik asosga ega. Bolaning o'quv materi-alini
o'zlashtirishdagi yosh imkoniyatlari va uning yetuklik darajasi o'qitish va o'qish
usullariga juda katta ta'sir ko'rsatadi. Ta'lim oluvchilarning fikrlash faoliyatini va
shaxsiy xususiyatlarini yaxshi bilish o'qitishning samaraliroq usullarini topish
imkoniyatini beradi. Mutaxassislar tayyorlashning shaxsiy faoliyati konsepsiyasi
bo'yicha ta'lim jarayonida individual ta'lim jarayonini individual-ijodiy shaxsni
shakllantirish jarayoni sifatida qarashga, shuningdek, o'qitishni nafaqat
o'qitiladigan fan mantiqiga, balki shaxsning rivojlanishi mantiqiga muvofiq holda
tashkil etishga imkon beradi, deb qaraladi. Ta'lim oluvchining yaratuvchilik (ijodiy
potension) qobiliyati, uning rnuloqot qila olish qobiliyatini, ta'lim olish
madaniyatini, ta'lim jarayonining barcha bosqichlarida samaradorlik va sifatni
oshirishda axborotlashgan jamiyat qurish orqali ijtimoiy jamiyat buyurtmasi-ni
bajarish (axborot texnologiyalari sohasi, axborot ta'lim hujjatlari,
foydalanuvchilar)ini va shu kabi jarayonlarni rivojlantirishdagi optimal variantlarni
tanlashda istiqbolli natijalarni qoiga kiritishni kafolatlaydi. Bunda faol ta'lim
jarayonini amalga oshiriladi.
23

Faol ta'lim - bu ta'lim jarayonida ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchining ongli
va faol ishtiroki, mustaqilligi hamda ijodiy qobiliyatlarini ta'minlovchi tizimli
pedagogik jarayondan iborat. Faol ta'lim sharoitida o'zlashtirilgan bilim va harakat
usullari mazmunan mukammal tizimli, mantiqan tugal va turli ishlab chiqa-rish
vaziyatlarida qo'llanishga yaroqli bo'ladi. Bunda asosan quyidagi ta'lim
metodlaridan foydalaniladi: bahs-rnunozara; fikrlashga jalb qilish; doskada
mustahkamlash; turli ta'limiy-kasbiy o'yinlarni arna-liyotga joriy etish va hokazo.
Ta'lim metodlarini faollashtirish quyidagi ta'lim qonunlariga e'tiborni
kuchaytirishni taqozo etadi.
Mustaqil fikrlashga o'rgatish. Har qanday o'quv fani bo'yicha darsliklarning
asosiy didaktik ashyosi matnlar, savol-topshiriqlar, mashqlar yoki misol-masalalar
hisoblanadi. Ta'lim oluvchini mustaqil fikrlashga o'rgatishda darslik, o'quv
qo'llanmalar va ta'lim beruvchining alohida-alohida ahamiyatini ta'kidlash shart
emas, balki uni mavzudagi ilg`or fikrlar, ilmiy xulosalar, amaliy haqiqatlar, voqea-
hodisa yoki inson shaxsiga o'z munosabatini bildirishga yo'naltirish kerak bo'ladi.
Muayyan fanlar bo'yicha ta'lim oluvchini mustaqil fikrlashga o'rgatishga
darsliklardan o'rin olgan, ilm ahliga, darslik muallifi va ta'lim beruvchiga avval
ma'lum bo'lgan ilmiy va hayotiy haqiqatlar-ni har bir ta'lim oluvchi o'zining
imkoniyati doirasida o'z yo'li bilan anglatadi. Darslik yoki o'quv qo'llanmalardagi
yoki ta'lim beruvchi tomonidan qo'yilgan savol-topshiriqlar ta'lim oluvchini matn
maz-munini hikoya qilishga (ayrim hollarda yodlab olishga) majburlamasligi
kerak. Demak, mustaqil ta'lim — bu olingan bilim ko'nikma va malakalarni
mustahkamlash, qo'shimcha ma'lumot yoki materiallarni mustaqil o'rganish
maqsadidagi o'quv shakli.
Bob bo‘yicha xulosa
Boshlang‘ich sinflarda savod alifbo davri bo‘lib, unda o‘quvchilar alifbodagi
barcha unli va undosh tovushharflar bilan tanishtiriladi. O‘quvchilarning tovush-
harflarni yaxshi tushunishlari, elementar o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun
bo‘g‘inga bo‘lish, so‘zlar tarkibidagi bo‘g‘in chegarasini aniqlash, bo‘g‘indan esa,
24

tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo‘g‘in
tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlili kabi mashqlardan
foydalaniladi. So‘z tarkibidagi tovushlarni ajratish va uni to‘g‘ri va ravon talaffuz
qilish mashqida o‘quvchilarga yangi tovush hamda uning yozuvdagi belgisini
ya’ni, harf ko‘rinishlarini o‘rgatishda, mustahkamlash mashqlarida, albatta, analiz-
sintez metodidan foydalaniladi. Bu usul savod o‘rganayotgan o‘quvchilarning
o‘qish va yozish malakalarining ongli ravishda o‘zlashtirishga imkoniyat yaratadi.
Analiz-sintez tovush metodi nutq haqida, nutqning gaplardan, gaplarning
so‘zlardan, so‘zlarning bo‘g‘inlardan,bo‘g‘inlarning tovushlardan tuzilishini
o‘rgatishda, so‘zdan o‘rganilayotgan tovushlarni ajratib olish, uni o‘rganilgan
harflarga qo‘shib o‘qishga o‘rgatishda amal qiladi. Demak, boshlang‘ich
ta’limning asosiy vazifalardan biri o‘quvchilar nutqini o‘stirishdir. Buning uchun
savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning talaffuzi ustida ishlash katta ahamiyatga
egadir, chunki maktabga ilk qadam qo‘ygan bolaning talaffuzida kamchiliklar
bo‘ladi.
Bunday holatda, bir tovush o‘rniga boshqasini talaffuz qilish, so‘zdagi ayrim
tovushni talaffuz jarayonida tushirib qoldirish yoki bir tovushni orttirib talaffuz
qilish kabi holatlari uchrab turadi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchi yuqoridagi
xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yganda, shu zahoti o‘qituvchi o‘quvchining
kamchiliklarini to‘g‘rilab borishi va qo‘shimcha talaffuz mashqlari asosida bunday
o‘quvchilar bilan alohida shug‘ullanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
25

II BOB. SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI
VOSITALARDAN FOYDALANISH METODIKASI
2.1. Ko‘rgazmali vositalarni turlari va undan foydalanishning samarali
usullari.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya tizimi va barkamol
avlodni tarbiyalash davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari darajasiga
ko‘tarildi. Hozirgi kunda Respublikamizda ushbu sohaga davlat siyosati darajasida
e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan
pedagoglar oldida o‘ta muhim, ta’lim tizimini isloh qilish vazifasi qo‘yildi.
Boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish maqsadida umumta’lim maktablarida dars
mashg‘ulotlarining sifatini oshirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Darslarda o‘quvchilarga faqatgina bilim beribgina qolmay, balki ularning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish muhim vazifa sifatida e’tirof etilmoqda. Buning uchun
darslarda axborot- kommunikatsiya texnologiyalari, ko‘rgazmali vositalar va
o‘quvchilarda faol fikrlash imkoniyatlarini kengaytirishning usul va vositalarini
keng qo‘llash yaxshi samara beradi.
Ma’lumki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ularning qay darajada
o‘zlashtirishlaridan qat’iy nazar, mustaqil ishni bajarish uchun bir xildagi o‘quv
topshriqlari beriladi. Lekin, maktabda a’lo o‘zlashtiruvchi, o‘rta darajada
o‘zlashtiruvchi va bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar bo‘ladi. Ana shunday
jihatlarni hisobga olgan holda o‘qituvchi o‘quv topshirig‘ini ikki xil variantda
tuzishi va o‘quvchilarning qobiliyatiga ko‘ra tarqatishi lozim. Masalan: barcha
o‘quvchilar qo‘shish va ayirish amallariga oid mashqni bajarishlari kerak
bo‘lganda, o‘qituvchi kuchli o‘quvchilar uchun ikki ustunda, o‘rtachalari uchun bir
yarim ustunda, yaxshi o‘zlashtirmaydigan o‘quvchilar uchun yarim ustunda
mashqlarni yechishni taklif etishi kerak.
Ona tili darslarida esa, barcha o‘quvchilar ma’lum bir mashqni bajarishga
ko‘rsatma oladilar. A’lochi o‘quvchilar bu mashqni oxirigacha, o‘rtachalari
yarimigacha, bo‘sh o‘zlashtiruvchilari esa, 1 yoki 2 ta gaplardan iborat mashqlarni
26

bajaradilar. Bunday usul juda keng tarqalgan bo‘lib, o‘qituvchi topshiriqlarni ana
shu tartibda tarqatadi. Bunda ba’zi o‘qituvchilar ayrim metodik kamchiliklarga
yo‘l qo‘yadi. Ya’ni, o‘qituvchi sinfdagi o‘quvchilarning individual qobiliyatlarini
hisobga olgan holda mashqni bo‘laklarga bo‘lganida, o‘quv materialini to‘liq
o‘zlashtirilishiga erishmasligi mumkin. Xuddi shunday kamchiliklarni “O‘qish”
darslarida ham kuzatish mumkin. Masalan, ona tili darslarida o‘quvchilar tushirib
qoldirilgan tovushlarni qo‘ygan holda mashqni ko‘chirib yozishlari, ega va
kesimlari, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni aniqlashga o‘xshash topshiriqlarni
bajarishlari yoki o‘qilgan matnni grammatik jihatdan tahlil qilish o‘rniga “o‘qish,
qayta hikoya qilish”ga ko‘rsatma berilsa, darslikning, o‘qish kitobining
mazmuniga singdirilgan asosiy g‘oya, metodologik mantiqiy bog‘liqlik tizimiga
putur yetishi mumkin. Natijada o‘quvchi darslikda va o‘qish kitobida berilgan
topshiriqlar, suratlar, mashqlar bo‘yicha yetarlicha tushuncha hamda tasavvurga
ega bo‘lmasligi oqibatida uning bilim, malaka va ko‘nikmalarida bo‘shliqlar hosil
bo‘ladi. Bu o‘z navbatida o‘quvchilarga ma’lum bir ketma-ketlikda ta’lim berish
jarayonini izdan chiqarishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf
etishda boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan barcha fanlar bo‘yicha ko‘rgazmali,
tarqatma, didaktik materiallar tayyorlash va ulardan samarali foydalanishning
ahamiyati kattadir.
Boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish o‘quv vaqtini
o‘quvchilarning mustaqil ravishda topshiriqlarini bajarishlari orqali samaradorlikni
yanada oshiradi.
Ko‘rgazmali qurollarni ta’lim jarayonining har qanday qismida qo‘llash
mumkin. Shunday ekan, ko‘rgazmali qurollar asosan qaysi fanlarni o‘qitish
jarayonida ko‘proq qo‘llanilsa, samaraliroq bo‘ladi, degan savolning tug‘ilishi
tabiiy, albatta. Boshlang‘ich sinflarning matematika, ona tili va o‘qish,
tabiatshunoslik, husnixat darslarida ana shunday didaktik materiallardan samarali
foydalanish mumkin. Ko‘rgazmali qurollar o‘quvchilarga:
o‘tilgan va yangi mavzuga oid materiallarni o‘rganish va o‘zlashtirishda;
matematikadan mustaqil misol va masalalarni yechishni o‘rganishlarida;
27

husnixat darslarida chiroyli yozuv malakalarini puxta egallash uchun turli
mashqlarni bajarishlarida;
ona tili va o‘qish darslarida berilgan topshiriqlarni barcha talablar asosida
mustaqil bajarishni o‘rganishlarida;
tabiatshunoslik darslarida tevarak-atrof va muhit bilan bog‘liq bo‘lgan turli
vazifalarni ekologik jihatdan hal etishlarida yaqindan yordam beradi.
Ko‘rgazmali didaktik o‘quv qurollari ikkiga bo‘linadi. Bular:
nashriyot tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalar
- o‘qituvchi tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalardir.
Nashriyot tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalar quyidagi
ko‘rinishlarda tayyorlanadi:
1. Platmassalardan tayyorlangan o‘yinchoqlar tarzida.
2. Yog‘ochdan (turli konstruktor elementlari tarzida).
3. Karton qog‘ozlaridan.
4. Katta o‘lchamdagi qog‘ozlarga ishlangan ko‘rgazmali qurollar
(tablitsalar).
5. Oson yig‘iladigan maketlar ( kub, prizma, paralellepiped va h.k.).
6. Mulyajlar (sabzavot va mevalar, turli qushlar va jonivorlar).
7. Rangli suratlar
8. Turli fanlar (matematika, husnixat, ona tili)da qo‘lanilishi mumkin
bo‘lgan kartochkalar va boshqalar.
Mazkur tarqatma materiallar va ko‘rgazmali qurollar yordamida o‘quvchilar:
faqat o‘qituvchidan emas, balki ko‘rgazmali qurollardan, ularni o‘zaro
hamkorlikda bajarayotgan sinfdoshlaridan ham o‘rganib, o‘zlashtirib oladilar;
mustaqil ravishda berilgan topshiriqlarni bajara olish malakasiga ega
bo‘ladilar;
berilayotgan yangi ma’lumotlar to‘g‘risida yaxlit tasavvurga ega bo‘ladilar.
Ko‘rgazmali qurollarni yaratish o‘qituvchidan ijodkorlikni talab qiladi.
Shunga ko‘ra siz ham o‘zingiz tayyorlagan ko‘rgazmali qurollarni keng
o‘qituvchilar ommasiga taqdim etgan holda turli kamchiliklarini aniqlab, kelajakda
28

mukammal maqsadni amalga oshirishga yordam beradigan turlari yoki
variantlarini yaratishingiz mumkin.
Ayni vaqtda esa, ko‘rgazmali qurollar tayyorlashda kompyuterdan
foydalanishga ko‘p e’tibor berilmoqda. Bu borada kerakli maslahatlarni shu
sohaning mutaxassislaridan bilib olganingiz ma’qul.
29

2.2. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitishning zamonaviy axborot
texnologiyalaridan foydalanish afzalliklari.
Xalq ta limi vazirligi ma lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda respublikamizdaʼ ʼ
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari soni jami 2129389 nafarni tashkil etadi. Ularga
111866 nafar pedagog saboq berib kelmoqda. Xozirgi kunda davlatimiz tomonidan
o‘qituvchilarning darslarga ijodiy yondashishini ta minlash, ular faoliyatiga ilg‘or
ʼ
pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy qilish hamda
o‘quvchilarning dastlabki bilim egallash poydevori mustahkam bo‘lishi, barcha
fanlarni o‘zlashtirishga qiziqishini oshirish maqsadida zarur chora-tadbirlar ishlab
chiqilib, hayotga tatbiq etib kelmoqda. Hozirgi davr o‘qituvchi va o‘quvchi oldiga
katta talablar qo‘ymoqda, bu talablarning eng asosiysi - darsning samaradorligi,
uning sifatliligi, o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalariga, maktablardagi turli xil
o‘quv mashg‘ulotlari, ularni tashkil qilinishi va u orqali o‘quvchilarni turli bilim va
ko‘nikmalarni egallab olishidir. Bugungi kunda ta lim jarayonini to‘g‘ri va
ʼ
samarali tashkil qilishda innovatsion texnologiyalar, texnik vositalarning,
jumladan, zamonaviy kompyuterlarning o‘rni beqiyosdir.
Dars mavzusiga oid multimediya, animatsiya, grafika, diafilm va
videofilmlardan foydalanish dars jarayonini yana-da qiziqarli bo‘lishiga ko‘mak
beradi, buning uchun esa o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi va har bir darsga «men
bugungi dars jarayoniga qanday yangilik bilan kirib, darsni qiziqarli tashkil
olaman» deya o‘ziga savol berishi ya ni, an anaviy ta limdan qochib, noan anaviy
ʼ ʼ ʼ ʼ
ta lim berishga intilishi lozim. Ma lumki, ta lim bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning
ʼ ʼ ʼ
hamkorligidagi faoliyat turi bo‘lib, dars orqali o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va
malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni
o‘zlashtirib olishi natijasida undan foydalanish kompetensiyalariga ega bo‘ladi.
Yangi bilimlarni o‘rganish jarayonida esa o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli
ko‘rinishlaridan foydalanishlari tabiiy hol masalan, ma lumotlarni qabul qilish,
ʼ
ularni qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etish kabi jarayonlarda amalga
oshadi. Hozirgi kunda umumta lim maktablarida zamonaviy kompyuter
ʼ
texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini takomillashtirish, ta lim
ʼ
30

jarayonidazamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanish eng
muhim ko‘rsatkichlaridan biri ekanligi yetuk pedagog olimlar tomonidan e tirofʼ
etilganligi xech kimga sir emas.
Jumladan, U.Sh.Begimkulov ta lim jarayonida hozirgi zamon talablariga
ʼ
javob bera oladigan kompyuter axborot muhitini yaratish hamda ta lim jarayonida
ʼ
multimedia, o‘qitishda immitatsiya, zarur axborotlarni kompyuter texnikasi
yordamida kiritish, tizimlashtirish, saqlash va foydalanish uchun tavsiya
qilinadigan ma lumotlar bazasini yaratishni taklif etadi. Mamlakatimizdagi deyarli
ʼ
barcha umumta lim maktablari zamonaviy kompyuter va telekommunikatsiya
ʼ
texnologiyalari bilan jihozlangan. Bu esa, o‘z navbatida, boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilarning o‘z mehnat faoliyatlariga yangicha yondashuvlarini talab etadi.
Boshlang‘ich sinf darslari o‘quv jarayoniga yangi texnologiyalarni joriy etilishi,
o‘qituvchini texnik vositalar tomonidan siqib chiqishiga emas, balki yangicha
yondashuv orqali uning vazifasi va rolini o‘zgartirib, o‘qituvchilik faoliyatini yana-
da serqirra, ijodiy va kreativ yondashuvga asoslangan kasbga aylantiradi.
Zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida dars jarayonini tashkil
etishdao‘qituvchi dastlab:- darsning maqsadi;
- maqsadga erishish yo‘llari;- o‘quv materiallarini taqdim etish usullari;
- o‘qitish metodlari;- o‘quv topshiriqlarining turlari;
- muhokamalar uchun savollar;- munozara va bahslarni tashkil etish yo‘llari;
- o‘zaro aloqa usullari va kommunikatsiya singari omillarni aniqlab olishi
lozim bo‘ladi.
Ta lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarni aqlan va ruhan yetuk insonlar qilib
ʼ
tarbiyalashda, milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz mohiyati bo‘yicha bilim,
ko‘nikma va malakalarini rivojlantiriщda ularda buyuk ajdodlarimizning boy
ma naviy me roslarini o‘rganishda kompyuter va axborot texnologiyalaridan
ʼ ʼ
foydalanish muxim rol o‘ynaydi. Kompyuter va axborot texnologiyalari vositalari
orqali pedagog xodimlar hamda o‘quvchilar juda ko‘p miqdorda ma lumotlarni
ʼ
olish, izlash qayta ishlash va o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Albatta,
ta lim
ʼ muassasalarida yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish.
31

O‘quv mashg‘ulotlarini yangi interfaol usullar, zamonaviy vositalar ya ni axborotʼ
texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda o‘tkazish, jumladan, dars
mashg‘ulotlarida multimediani qo‘llash, internet tarmog‘idan foydalanish
shubhasiz o‘z samarasini beradi. O‘qituvchi zamonaviy kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish orqali quyidagi bir qancha vazifalarni amalga
oshirishi mumkin:
- boshlang‘ich sinflarda multimedia texnologiyalarini qo‘llash orqali
o‘quvchilarda fanga qiziqishi rivojlanadi;
- ta limning bunday usuli o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini
ʼ
faollashtiradiva o‘quv materialini o‘zlashtirilishining samaradorligi yana-da
oshadi;
- namoyish qilinishi qiyin yoki murakkab bo‘lgan jarayonlarni
modellashtirish va ko‘rish imkoniyatini beradi;
- o‘quv materiallarini o‘zlashtirilishi faqat darajasiga ko‘ra emas, balki
o‘quvchilar erishgan mantiq va qabul qilishlarining darajasiga ko‘ra ham
samaralihisoblanadi;
- o‘quvchilarga mustaqil izlanish yo‘li bilan materiallarni izlash, topish
hamda muammoli masalalarga javob topish orqali ma lum tadqiqot ishlarini
ʼ
bajarish uchun imkoniyat yaratiladi;
- o‘quvchilarning yangi mavzuni o‘zlashtirishi, misollar yechishi, insho,
bayon yozish ishlarida, o‘quv materiallari bilan mustaqil tanishish, tanlash va
axborot hamda ma lumotlarni tahlil etish kabi masalalarni tez bajarish uchun
ʼ
sharoit yaratiladi. Hozirgi kunda ta lim jarayonida interfaol metodlar va axborot
ʼ
texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-unga ortib
bormoqda. Bundaybo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an anaviy
ʼ
ta limda o‘quvchilar faqattayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa,
ʼ
zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini
o‘zlari qidirib topish, mustaqilo‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy
xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda
32

shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va
shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi.
Boshlang‘ich ta limga zamonaviy axborotlar texnologiyalarini tatbiq etishʼ
o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini
amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama
barkamol yuksak ma naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
ʼ
Har bir o‘qituvchi ijodkor bo‘lishi kerak, u har bir o‘quv soatiga puxta
tayyorlanib yangilik bilan kirishi kerak, chunki har darsda takrorlanadigan bir
xillik o‘quvchini darsga va fanga qiziqishini susaytiradi, natijada dars
samaradorligining pasayishiga olib keladi. Axborot texnologiyalarining o‘qituvchi
va o‘quvchi uchun ahamiyatli jihatlari quyidagilar: o‘quvchining diqqatini jamlash;
ma lumot to‘g‘risidagi tasavvurni kengaytirish; izlanuvchanlik, ijodkorlik va
ʼ
mustaqil faoliyatga kirishish; o‘z-o‘zini baholash. O‘qituvchi faoliyatida axborot
texnologiyalardan foydalangan holdagi darslarning o‘rni quyidagilarda aks etadi:
vaqtni to‘g‘ri taqsimlash; o‘quv materiali mazmun-mohiyatining yorqin va
ishonarli bo‘lishinita minlash; berilayotgan axborot ko‘lamini oshirish; o‘quv
ʼ
topshirig‘ining turlarini kengaytirish; sog‘lom raqobat, ijodiy muhitni yuzaga
keltirish; kasbiy malakani muntazam oshirib borish.
Kompyuter dasturi orqali oddiy didaktik materiallar tayyorlashda va ularni
kompyuter sinflarida o‘tiladigan darslarda o‘quvchilarga mustaqil ishlash uchun
taqdim etish mumkin. Bunday didaktik material izohli matn sifatida, rasmlar bilan
bezalgan holda, nazorat savollari bilan o‘quvchilarga beriladi va o‘quvchilar
tomonidan bajarilishi nazorat qilinadi. O‘qituvchi faoliyatida eng muhim
jihatlardan biri bu o‘quvchilarning bilimini baholab borishdir. Barcha umumta lim
ʼ
fanlarining turli bo‘limlariga oid nazorat testlarini kompyuter yordamida tuzish
mumkin.
Bugungi kunda O‘zbekistonda ham ta lim jarayonida didaktik vosita sifatida
ʼ
foydalaniladigan dasturlarning maxsus bozori shakllanmoqda. Hozirda
umumta lim darslarida foydalanishi mumkin bo‘lgan internetga joylashtirilgan
ʼ
33

ko‘plab dasturlar mavjud. Bular sirasiga birinchi navbatda elektron darsliklarni
kiritish mumkin.
Kompyuter texnologiyalari turli xil interaktiv xarakterdagi topshiriqlardan
foydalanish imkoniyatini beradi. Masalan, o‘quvchilar voqealarni xronologik
ketmaketlikda joylashtirish, fanga oid atamalar va tushunchalarni to‘g‘ri izohlash
yoki o‘ng va chap qatordagi atamalar va ularning ma nosini mos ravishda strelkaʼ
bilan ko‘rsatish yoki berilayotgan mavzudagi tayanch so‘zlarni to‘ldirish, test
topshiriqlarini bajarish, krosvordlarni yechish kabi topshiriqlarni qanday
bajarganliklarini katta ekranda multimedia yordamida tushirilgan javoblar bilan
taqqoslab, bilib borishlari mumkin bo‘ladi. O‘qituvchi dars jarayonida kompyuter
yordamida mavjud materiallarni turli xil shaklda: slaydlar, video va audio
parchalar diagrammalar, jadvallar, musiqiy ko‘rinishlarda taqdim etiladi.
Kompyuter yordamida dars jarayonini tashkil etilishi o‘quvchilar tasavvuri va
xotirasiga kuchli ta sir qilib, eslab qolish jarayonini osonlashtiradi, darsni qiziqarli
ʼ
jarayonga aylantirib, o‘quvchilarni u yoki bu tarixiy davrga olib kirish va voqealar
ichida go‘yoki ishtirok etish imkonini beradi. Bugungi kun ta limi o‘qituvchidan
ʼ
ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida
foydalanishni talab etmoqda. Dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash
orqali ta lim-tarbiya berish oid fikr va
ʼ mulohazalarimizni bayon etamiz.
Boshlang‘ich sinflarda ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini
tatbiq etish bo‘yicha fikrlarimizni bayon etamiz.
“Videotopishmoq” metodi – ushbu metoddan foydalanishda quyidagi
harakatlar ketma-ketligi amalga oshirilishi lozim:
• o‘quvchilar e tiboriga o‘rganilayotgan mavzu mohiyatini tasviriy
ʼ
yoritishga yordam beruvchi izohlarsiz bir nechta videolavha namoyish etiladi;
• o‘quvchilar har bir lavhada qanday jarayon aks ettirilganini izohlashadi;
• jarayonlarning mohiyatini daftarlariga qayd etishadi;
• o‘qituvchi tomonidan berilgan savollarga javob qaytarishadi.
34

Mazkur metod asosida mavzuga doir kompyuter orqali videolavha namoyish
etiladi. O‘quvchilar videolavha mavzusi, unda ifodalangan mavzu haqida o‘z
fikrmulohazalarini bildirishadi.
35

2.3. Boshlang‘ich sinf darslarida multimediya vostalaridan
foydalanishning ta’lim samadorligini oshirishdagi ro‘li
Ta’lim yangi bosqichga ko‘tarilmoqda, o‘quvchilar fikr darajasi
kengaymoqda, axborot olish osonlash moqda, bunday o‘sish jarayonida o‘qitishda
innovatsion texnologiyalardan foydalanmaslik darsning samaradorligini pasaytirib
yuboradi. Boshlang‘ich ta’lim tizimini rivojlantirishdagi asosiy tamoyillardan biri
ta’lim tuzilishini va mazmunini isloh qilishdir. Buning uchun yuqori malakali,
raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, ta’lim bo‘yicha kadrlarning faoliyatini
uyg‘unlashtirish, ta’lim innovatsiyalari, ilg‘or pedagogik texnologiyalarnita’lim
jarayoniga joriy etish asosiy vazifamizdir.
Boshlang‘ich ta’limda dastlab o‘qituvchi faoliyatini o‘zgartirmay turib,
ta’limda bir qadam ham oldinga siljib bo‘lmaydi. Shuning uchun boshlang‘ich
ta’limni rivojlantirishda bo‘lajak mutaxassislar faoliyati va yangilikka intilish
motivatsiyasini, bilim, ko‘nikma va malakala rini shakllantirib, belgilangan
maqsadga yo‘naltirishimiz lozim. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion jarayonlarni
amalga oshirish, bu tizimga yangiliklar kiritish, o‘quv jarayonlarining tuzilishini
yangilash, avvaldan mavjud bo‘lgan holatdan o‘zgargan, farq qiluvchi ta’limni
takomillashtirishda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash, yaxshi natija beradigan
mexanizmlarni ish lab chiqish va ulardan foydalanish kerak.
Tajribadan o‘tgan, ketma-ketlikda qo‘llanadigan innovatsion texnologiyalar
kafolatlangan natijani beradi. Bunday innovatsiyalar o‘qitishning muayyan
vazifalarini hal qilish uchun tayyor texnologik xarita vositasini bajaradi.
Boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish, zaruriy darajada-gi natijani olish uchun ta’lim
tizimini takomillashtirish, bajarayotgan funksiyasini ijobiy tomonga yo‘naltirish,
zamonaviy innovatsion texnologiyalardan foydalanish kerak. Boshlang‘ich
ta’limda innovatsion texnologiyalardan foydalanilganda o‘qituvchining mahorati
va ta’lim oluvchining mustaqil ishlash ko‘nikmasi shakllanib boradi.Innovatsion
texnologiyalardan boshlang‘ich ta’limda eng ko‘p qo‘llanilayotganlari multimedia
va videodarslar hisoblanadi. Ta’lim tizimida multimedia texnologiyalaridan
foydalanish ta’lim oluvchilarda shaxsiy individual xususiyatlari, o‘quv jarayonl
36

arida faolligi, har bir mavzuga ijodiy yondashuvi va axborot bilan ishlash
kompetensiyalarining rivojlanishiga olib keladi.
Ta’lim jarayonida multimedia vositalarini ishlatish haqida ma’lumotga ega
bo‘lmagan o‘qituvchi ta’li m sifatining pasayishiga sababchi bo‘lib qoladi.
Bugungi kunda mamlakatimizda yangidan tashkil qilingan ta’lim tizimida
innovatsion texnologiyalar, multimedia vositalari va videodars loyihalari ishlab
chiqilgan bo‘lib, xalqaro tajribalar imkoniyatlaridan to‘liq foydalanilmoqda.
Boshlang‘ich ta’limda multimedia texnologiyalari, videodarslar o‘quv-tarbiyaviy
jarayonning samaradorligini oshiradi.
Zamonaviy ta’lim o‘qituvchi va o‘quvchi-ning fanlarga bo‘lgan qiziqishini
ortishiga, o‘qitishning smaradorligini oshishiga, hajmi katta bo‘lgan o‘quv
materiallarini o‘rganishga ketadigan vaqtni ancha qisqartirilishiga xizmat
qiladi.Innovatsion texnologiyalar o‘quv jarayonida ta’lim oluvchiningdars
mashg‘ulotlari davomida o‘z fikrini ayta olishiga, munozara va muho kamalarda
ishtirok etishiga, bilimini mustahkamlashga, o‘z ijodkorligiga va tajribasiga suyana
olishiga, axborot vositalari haqida boshlan g‘ich tushunchaga ega bo‘lishiga,
belgilangan fanlardan kerakli tushunchalarni ajrata olishiga, vazifa qilib
beriladigan test, boshqotirmalar, savollarga to‘g‘ri javobni izlash ko‘nikmalarining
shakllanishiga o‘zining yetarlicha ta’sirini ko‘rsatadi. Umumiy o‘rta ta’lim
tizimida har bir o‘qituvchi shaxsiy kompyuteriga ega bo‘lishi kerak . Chunki
shaxsiy kompyuterga ega pedagog undan har bir darsda foydalanadi. Bunday
texnik vosita-larning mavju dligi o‘quv jarayonida multimedia vositalaridan keng
foydalanish imkoniyatini beradi. Nazariy tomondan o‘r ganilgan bilimlarni
amaliyotda bajarish-ga olib keladi.
Videodars loyihasida o‘qituvchi mahorati alohida ahamiyatga ega. Bunday
darslar ta’lim oluvchilarning individualligini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib,
ularning shaxsiy intellektual va amaliy sohalarini qamrab oladi. Videodarsni
o‘quvchi o‘z uyidan turib ham o‘rganishi mumkin. Bugungi kunda “Online
maktab” loyihasi asosida tashkil qilinayotgan televizion videodarslar buning
yorqin misolidir. Videodarslar o‘quvchini o‘z-o‘zini boshqarishga, o‘z-o‘zini
37

anglashga, individual harakat qilishga chorlaydi. Maktab o‘quvchilari uchun
televideniya orqali berilayotgan videodarslarni tayyorlash va uni tasvirga olish
bo‘yicha soha xodimlaridan iborat tashkiliyijodiy guruh ish faoliyatini amalga
oshirmoqda.Videodarslarning afzallik tomoni shundaki, o‘quvchilar ta’til paytida
ham mustaqil tarzda bilim olishlari mumkin.O‘qituvchilar ota-onalar bilan
hamkorlikda telefon yoki internet texnologiyalaridan foydalangan holda
o‘quvchilarga bilim olishlari uchun tavsiyalar berib borishadi.
38

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, innovatsion texnologiya bu ilmiy izlanishlar,
ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari olib boorish fan-texnika yutuqlaridan
foydalangan holda o‘quvchilarga yangi bilim berishdan iboratdir. Ta’lim
oluvchilarni bilimli, intellektual salohiyatli qilib tarbiyalash va axborot bilan
ishlash kompetensiyalarini shakllantirish uchun bugun biz pedagoglar doimo
oldinga qarab intilishimiz, boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish yo‘lida
yaratilayotgan innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanishimiz va har
tomonlama o‘z kasbimizga sadoqat bilan xizmat qilishimiz kerak.
ta'limda hech bir metod sof holda qo‘llanilmaydi. har bir ta'lim metodi
tarkiban o‘qitish metodlari va o‘qish metodlaridan iborat. O‘qitish va o‘qish
metodlarining bir-biriga mosligi, o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro
muvofiqlashuvini ta'minlaydi. Bu o‘z navbatida didaktik ta'sirning o‘qitish va
o‘qish faoliyatlari o‘zaro ta'sirining samarali amal qilishiga olib keladi.
O‘qitish metodlari va o‘qish metodlarining bir-biriga muvofiqlashuvi
ta'limning ijtimoiy instinktning alohida turi-o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining
o‘zaro ta'siri shaklida amal qilishni ta'minlaydi. O‘qitish va o‘qish faoliyatlari
o‘zaro ta'sir mohiyatidan kelib chiqib, ta'lim metodlarini ikki guruhga ajratamiz;
o‘zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish metodlari, o‘zaro ta'sir natijasini nazorat
etish metodlari.
Dars mavzusiga oid multimediya, animatsiya, grafika, diafilm va
videofilmlardan foydalanish dars jarayonini yana-da qiziqarli bo‘lishiga ko‘mak
beradi, buning uchun esa o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi va har bir darsga «men
bugungi dars jarayoniga qanday yangilik bilan kirib, darsni qiziqarli tashkil
olaman» deya o‘ziga savol berishi ya ni, an anaviy ta limdan qochib, noan anaviyʼ ʼ ʼ ʼ
ta lim berishga intilishi lozim. Ma lumki, ta lim bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning
ʼ ʼ ʼ
hamkorligidagi faoliyat turi bo‘lib, dars orqali o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va
malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni
o‘zlashtirib olishi natijasida undan foydalanish kompetensiyalariga ega bo‘ladi.
Yangi bilimlarni o‘rganish jarayonida esa o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli
39

ko‘rinishlaridan foydalanishlari tabiiy hol masalan, ma lumotlarni qabul qilish,ʼ
ularni qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etish kabi jarayonlarda amalga
oshadi. Hozirgi kunda umumta lim maktablarida zamonaviy kompyuter
ʼ
texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini takomillashtirish, ta lim
ʼ
jarayonidazamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanish eng
muhim ko‘rsatkichlaridan biri ekanligi yetuk pedagog olimlar tomonidan e tirof
ʼ
etilganligi xech kimga sir emas.
Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinflarda zamonaviy axborot
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga,
ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlashlarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda
o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lash hamda darsga qiziqishlarini oshirishga
yordam beradi. O‘qituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan
sharoitlardan samarali foydalanib, darslarni ilg‘or pedagogik hamda axborot
kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etilishi ta lim-tarbiya jarayonini
ʼ
sifatini kafolatlaydi. Aytish joizki, multimedia ilovalarini har bir darsda qo‘llash
natijasida o‘quvchilarda mustaqil, ijodiy fikrlash yana-da rivojlanadi. Xulosa
sifatida aytish mumkinki, axborot kommunikativ vositalarining boshlang‘ich sinf
darslarida qo‘llanilishi va darsning sifati va samaradorligini oshirishga xizmat
qiladi.
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi “Xalq
ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi № PQ-3931-sonli Qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29- apreldagi
“O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni.
3. Tolipov U.K., Sharipov Sh.S. O‘quvchi shaxsi ijodkorlik faoliyatini
rivojlantirishning pedagogik asoslari. – T., Fan, 2012
4. Yo‘ldashev J. G., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
amaliyotga joriy qilish. – T: Fan va texnologiya, 2008
10. K.Qosimova, S.Matjonov, X.G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh.Sariyev.
Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent “Nosir”, 2009. 33- bet.
11. B.To‘xliyev, M.Shamsiyeva, T. Ziyodova. O‘zbek tili o‘qitish
metodikasi.Toshkent. “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi”, 2006. 3-bet. Muminov, A. (2015). Boshlang ich sinflardaʻ
grammatika o qitish
ʻ . Toshkent: O qituvchi. ʻ
12.Qodirova, G. (2010). Morfologik tahlil va uning o qitilishi
ʻ . Toshkent:
O qituvchi.
ʻ
13. Rahmatova, T. (2016). Ona tili darslarida metodik yondashuvlar . Toshkent:
Science and Education.
14.Raximova, D. (2019). Boshlang ich sinflarda tilshunoslikni o rgatish
ʻ ʻ
metodlari . Toshkent: O qituvchi.
ʻ
15.Tursunova, S. (2014). Boshlang ich ta’limda ona tili metodikasi
ʻ . Toshkent:
O qituvchi.
ʻ
16.Usmonov, K. (2018). So z tarkibi va sintaksis
ʻ . Toshkent: Science and
Education.
17.Xo jaeva, N. (2017).
ʻ Ona tili o qitish metodikasi: Boshlang ich sinflar ʻ ʻ
uchun . Toshkent: O qituvchi.
ʻ
41

18.Yusupova, D. (2011). Boshlang ich ta’limda ona tili va adabiyot o qitishʻ ʻ
metodlari . Toshkent: O qituvchi.
ʻ
19.
20.Yunusov, A. (2013). Grammatika o qitishning asosiy tamoyillari
ʻ . Toshkent:
O qituvchi.
ʻ
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
42

SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO'RGAZMALI VOSITALARDAN FOYDALANISH

Sotib olish