Savod o'rgatish davri yozuv darslarda o'tkaziladigan diktantlar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	33.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Savod o'rgatish davri yozuv darslarda o'tkaziladigan diktantlar

Sotib olish

1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA” kafedrasi
Ona tili o'qitish savodxonligi va uni o'qitish metodikasi fanidan
Savod o'rgatish davri yozuv darslarda o'tkaziladigan diktantlar mavzusi uchun
KURS ISHI
bajarish bo’yicha
USLUBIY KO’RSATMA

2Mundarija
Kirish……………………………………………………………………..3
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarida o‘tkaziladigan diktantlarning roli va
ahamiyati………………………………………………………….6
Boshlang‘ich sinflarda diktant mashqlarining turlari va ularning
xususiyatlari……………………………………………………………..12
Diktant mashqlarini o‘tkazish metodikasi………………………………19
Xulosa…………………………………………………………………...29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………...…30

3Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Boshlang‘ich ta’limning asosiy maqsadi bolalarga
savod o‘rgatish, ya’ni ularni o‘qish va yozishga o‘rgatishdir. Bu jarayonda yozuv
mashqlari, ayniqsa, diktantlar muhim o‘rin tutadi. Chunki diktantlar orqali
o‘quvchilarning eshitish, eslab qolish, yozuv malakalarini shakllantirish, imlo va
tinish belgilari qoidalarini o‘zlashtirishga yordam beriladi.
Hozirgi zamon ta’lim tizimida savod o‘rgatishning samaradorligini oshirish
masalasi dolzarb bo‘lib, bu jarayonda innovatsion metodlar, interfaol ta’lim
texnologiyalaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Diktant
mashqlarining to‘g‘ri tashkil etilishi o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantirish, ularning yozma nutq madaniyatini oshirish va aniq mantiqiy bayon
qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Shu sababli, savod o‘rgatish davrida yozuv darslarida o‘tkaziladigan
diktantlarning didaktik ahamiyatini o‘rganish, ularning o‘quvchilarning
savodxonligiga ta’sirini aniqlash va ularni samarali tashkil etish usullarini
takomillashtirish bugungi kun ta’lim tizimi uchun dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
K urs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi – savod o‘rgatish davrida
yozuv darslarida o‘tkaziladigan diktantlarning o‘quvchilarning savodxonligini
oshirishdagi ahamiyatini ilmiy-metodik jihatdan o‘rganish va ularning
samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdir.
Kurs ishida quyidagi maqsadlarga erishish ko‘zda tutiladi:
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarining o‘rni va ahamiyatini aniqlash;

4Diktant mashqlarining turlari va ularning o‘quvchilarning yozuv ko‘nikmalariga
ta’sirini tahlil qilish;
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining imlo va tinish belgilaridan to‘g‘ri foydalanish
malakalarini shakllantirishda diktantlarning roli va samaradorligini aniqlash;
Diktant mashqlarini o‘tkazishning eng samarali usullarini tahlil qilish va metodik
tavsiyalar ishlab chiqish;
Diktant mashqlaridan foydalanishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va
innovatsion usullarni qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish.
Ushbu maqsadlar asosida kurs ishi boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish
jarayonining samaradorligini oshirishga hissa qo‘shishga xizmat qiladi.
Kurs ishining vazifalari. Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarining ahamiyatini
o‘rganish
Diktant mashqlarining turlarini va ularning o‘quvchilarning yozma nutqiga
ta’sirini tahlil qilish
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining imlo va tinish belgilaridan foydalanish
malakalarini shakllantirishda diktantlarning o‘rnini aniqlash
Diktant mashqlarini samarali tashkil etish metodikasini o‘rganish va
takomillashtirish
Diktant o‘tkazishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va innovatsion
usullardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash
Kurs ishining obyekti – boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish davrida yozuv
darslarida o‘tkaziladigan diktant mashqlari, ularning shakllari, metodikasi va
o‘quvchilarning savodxonligiga, yozma nutq ko‘nikmalariga ta’siri.

5Savod o‘rgatish davrida o‘tkaziladigan diktant mashqlari o‘quvchilarning imlo
qoidalarini o‘zlashtirishiga, yozuv madaniyatini shakllantirishiga, eshitib
tushunish va fikrni izchil ifodalash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu
sababli, mazkur kurs ishida diktantlarning o‘quv jarayonidagi o‘rni, ularning
samarali tashkil etilishi hamda pedagogik yondashuvlar orqali ta’sirchanligini
oshirish imkoniyatlari o‘rganiladi.
Kurs ishining predmeti – boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish davrida yozuv
darslarida o‘tkaziladigan diktant mashqlarining mazmuni, turlari, metodikasi va
ularning o‘quvchilarning savodxonligini oshirishdagi o‘rni.
Ushbu kurs ishida diktant mashqlarining o‘quvchilarning imlo qoidalarini
o‘zlashtirishga, yozuv madaniyatini shakllantirishga va mustaqil fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirishga ta’siri tahlil qilinadi. Shuningdek, samarali o‘qitish
metodlari, innovatsion yondashuvlar va zamonaviy pedagogik texnologiyalar
yordamida diktantlarni tashkil etishning ta’lim jarayoniga ta’siri o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 3 ta
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning
mazmunini yoritishda ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi
30 betdan iborat.

6Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarida o‘tkaziladigan
diktantlarning roli va ahamiyati
Savod o‘rgatish davrining umumiy tavsifi
Savod o‘rgatish davri boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun eng muhim
bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu jarayon bolalarning o‘qish va yozish
malakalarini shakllantirish, tovush va harflarni farqlash, so‘z va gap tuzish,
matnni tushunish va mustaqil fikrlash kabi ko‘nikmalarini rivojlantirishga
qaratilgan. Mazkur davr bolalar tafakkurini o‘stirish bilan birga, ularning yozma
nutqini to‘g‘ri va savodli shakllantirishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
Savod o‘rgatish davri odatda ikki bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich alifbo
davri bo‘lib, unda bolalar tovush va harflarni o‘zlashtiradi, ularni yozish va o‘qish
qoidalarini o‘rganadi, harflardan bo‘g‘in, so‘z va sodda gaplar tuzish malakasini
hosil qiladi. Bu bosqichda og‘zaki va yozma nutq o‘rtasidagi bog‘liqlik
shakllanib, o‘quvchilarning savodxonlik asoslari shakllantiriladi.
Ikkinchi bosqich esa savod mustahkamlash davri bo‘lib, unda bolalar
o‘zlashtirgan bilimlarini amaliyotda mustahkamlash bilan birga, murakkabroq
so‘z va gaplar bilan ishlash, matnni to‘g‘ri o‘qish va tushunish, o‘z fikrini yozma
shaklda ifodalash kabi ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Bu bosqichda o‘quvchilarga
diktant, ko‘chirish, yozma mashqlar kabi turli yozuv turlari o‘rgatiladi, bu esa
ularning yozuv malakasini oshirish va xatolarni kamaytirishga yordam beradi.
Savod o‘rgatish davri faqat yozuv va o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish bilan
cheklanib qolmay, balki o‘quvchilarning eshitish, xotira, diqqat, mantiqiy fikrlash,
lug‘at boyligini oshirish kabi jihatlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu davrda

7o‘qituvchi turli o‘yinlar, interfaol metodlar va zamonaviy texnologiyalardan
foydalangan holda, o‘quvchilarning savodxonligini oshirish uchun ijodiy
yondashuvlarni qo‘llaydi.
Savod o‘rgatish jarayonining samarali tashkil etilishi bolalarning keyingi
bosqichdagi o‘quv faoliyatiga ham bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun bu
davrda o‘quvchilarning qiziqishini oshirish, ularni o‘qish va yozishga bo‘lgan
ishtiyoqini shakllantirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Yozuv darslarida o‘quvchilarning imlo savodxonligini shakllantirish
Boshlang‘ich sinflarda yozuv darslari o‘quvchilarning imlo qoidalarini
o‘zlashtirish va savodxonlik darajasini oshirishning asosiy vositalaridan biri
hisoblanadi. Ushbu darslarda bolalar harflarni to‘g‘ri yozish, so‘z va gaplarni
grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllantirish, tinish belgilaridan foydalanish, matn
tuzish va uni tushunish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar.
Yozuv darslari orqali o‘quvchilarga harflarni yozish qoidalari, ularning shakllari,
so‘zlarni to‘g‘ri yozish tamoyillari o‘rgatiladi. Dastlab bolalar alohida harflarni
yozishni mashq qiladilar, so‘ngra bo‘g‘in, so‘z va gaplarni shakllantirishga
o‘tadilar. Bu jarayonda ularning qo‘l harakatlari, husnixat qoidalariga rioya qilish
malakalari ham shakllanadi.
Imlo savodxonligini shakllantirishda yozuv darslarida quyidagi usullar
qo‘llaniladi. O‘quvchilarga so‘zlarni to‘g‘ri yozish qoidalarini o‘rgatish uchun
avvalo ularni talaffuzga asoslangan holda yozish mashqlari bajariladi. O‘qituvchi
har bir so‘zning to‘g‘ri yozilishini tushuntiradi va uni mustahkamlash uchun
mashqlar beradi. Ko‘chirish mashqlari ham imlo qoidalarini o‘rgatishda muhim
rol o‘ynaydi. O‘quvchilar berilgan matnni nusxalab yozish orqali so‘zlarni to‘g‘ri
yozish ko‘nikmalarini shakllantiradilar. Bu mashqlar bolalarning diqqatini
oshirish, xatolar ustida ishlash va yozma nutqini mustahkamlashga yordam beradi.

8Yozuv darslarida diktant mashqlari o‘quvchilarning imlo savodxonligini
oshirishda muhim o‘rin tutadi. Diktant yozish orqali bolalar tinglab tushunish,
eslab qolish va to‘g‘ri yozish malakalarini rivojlantiradilar. Turli xil diktant
turlari, jumladan, tayyorlov diktanti, izohli diktant, erkin diktant va nazorat
diktanti o‘quvchilarning savodxonligini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Yozuv darslarida o‘quvchilarning imlo xatolarini kamaytirish uchun ularga izchil
tushuntirish, amaliy mashqlar orqali o‘rgatish va individual yondashuv muhim
sanaladi. O‘qituvchi har bir bolaning savodxonlik darajasini tahlil qilib, ularning
ehtiyojlariga mos o‘quv strategiyalarini ishlab chiqishi lozim. Shu tariqa, yozuv
darslari bolalarning nafaqat imlo qoidalarini o‘zlashtirishiga, balki ularning
mustaqil fikrlash, aniq va ravon yozish ko‘nikmalarini shakllantirishga ham
xizmat qiladi.
Diktant turlari va ularning o‘qitish jarayonidagi o‘rni
Boshlang‘ich sinflarda diktant mashqlari o‘quvchilarning savodxonligini oshirish,
imlo qoidalarini o‘zlashtirish va yozuv malakasini shakllantirishda muhim vosita
hisoblanadi. Diktant bolalarning tinglab tushunish, matnni eslab qolish va to‘g‘ri
yozish qobiliyatini rivojlantirish bilan birga, ularning xotirasini mustahkamlashga,
mantiqiy fikrlashiga va mustaqil ishlashga ham yordam beradi.
Diktant mashqlari turlicha bo‘lib, ularning har biri ma’lum bir didaktik maqsadga
xizmat qiladi. O‘quvchilarning imlo qoidalarini o‘zlashtirish darajasiga qarab,
turli diktantlardan foydalaniladi.
Osonlashtirilgan diktant – bu turdagi mashqlarda o‘qituvchi matnni oldindan
muhokama qiladi, o‘quvchilar bilan matndagi asosiy so‘z va gaplar ustida
ishlaydi. Diktant davomida o‘qituvchi murakkab so‘zlarni aytib, ularni yozishga
yo‘naltiradi. Bu usul imlo qoidalarini yangi o‘rganayotgan o‘quvchilar uchun juda
foydali bo‘lib, ularga xatolardan qochishga va to‘g‘ri yozishga yordam beradi.

9Ko‘chirma diktant – bu usulda o‘quvchilarga matn yoki gaplar oldindan beriladi
va ular uni yodlab yoki tushunib, qayta yozadilar. Bunday mashq yozma nutqni
rivojlantirish bilan birga, imlo va tinish belgilari qoidalarini mustahkamlashga
xizmat qiladi. O‘quvchilar matnni diqqat bilan kuzatib, undan kerakli
ma’lumotlarni eslab qolishga harakat qiladilar.
Eslab yozish (xotira) diktanti – bunda o‘qituvchi matnni bir necha marta o‘qib
beradi va o‘quvchilar uni eslab, mustaqil ravishda yozib chiqadilar. Bu usul
bolalarning diqqatini jamlash, xotira hajmini oshirish va mustaqil fikrlash
qobiliyatini rivojlantirishda juda foydalidir.
Erkin diktant – bunda o‘quvchilarga ma’lum bir mavzu yoki rasm asosida
mustaqil matn tuzish topshiriladi. Ular o‘z fikrlarini ifodalash orqali yozma nutq
ko‘nikmalarini rivojlantiradilar va grammatik qoidalarga rioya qilish malakasini
oshiradilar. Bu usul bolalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
Nazorat diktanti – o‘quvchilarning imlo va grammatik bilimlarini baholash
maqsadida o‘tkaziladigan yozma ish turi hisoblanadi. Bu mashq orqali
o‘quvchilarning qoidalarni qay darajada o‘zlashtirgani aniqlanadi. Nazorat
diktanti oldindan o‘rganilgan mavzular asosida tuziladi va o‘quvchilarning
xatolari tahlil qilinib, ularni bartaraf etish choralari ko‘riladi.
Diktantlarning har biri o‘quv jarayonining muhim qismi bo‘lib, bolalarning
nafaqat yozuv ko‘nikmalarini, balki mustaqil ishlash, matnni tushunish va eslab
qolish qobiliyatlarini ham shakllantiradi. O‘qituvchi diktant turlaridan to‘g‘ri va
maqsadga muvofiq foydalansa, bu o‘quvchilarning savodxonlik darajasini sezilarli
darajada oshirishga yordam beradi.
Savod o‘rgatish davrida diktantlarning bolalar nutqini rivojlantirishga
ta’siri

1
0Savod o‘rgatish davrida diktant mashqlari nafaqat o‘quvchilarning imlo va
grammatik bilimlarini mustahkamlashga, balki ularning og‘zaki va yozma nutqini
rivojlantirishga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Diktant yozish jarayonida bolalar
so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, ularni yozuvga to‘g‘ri ko‘chirish, gaplar
o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni tushunish va fikrini yozma shaklda ifodalash
kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.
Diktant o‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirishda muhim vosita hisoblanadi.
O‘qituvchi tomonidan tanlangan matnlar turli mavzularga oid bo‘lib, bolalar yangi
so‘z va iboralarni o‘zlashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Bunday mashqlar orqali
ularning so‘z boyligi kengayadi va jumlalarda to‘g‘ri qo‘llash malakalari
shakllanadi.
Diktant jarayonida o‘quvchilarning eshitish va diqqat qaratish qobiliyatlari ham
rivojlanadi. Bolalar o‘qituvchi tomonidan o‘qib berilgan matnni diqqat bilan
tinglash, uni tushunish va to‘g‘ri yozish uchun bor e’tiborini jamlashga
o‘rganadilar. Bu esa kelajakda ularning og‘zaki nutqini rivojlantirishda ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Diktant mashqlari yordamida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyati
shakllanadi. Ular matn tarkibini tushunib, undagi asosiy fikrlarni ajratib olish,
gaplar o‘rtasidagi bog‘lanishni anglashi kerak bo‘ladi. Bu esa ularning yozma va
og‘zaki nutqida fikrlarini izchil va tushunarli bayon qilishlariga yordam beradi.
Diktant yozish jarayoni bolalarning husnixatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular
harflarni to‘g‘ri shakllantirish, yozuv madaniyatiga rioya qilish va yozma nutqda
grammatik qoidalarga amal qilishga o‘rganadilar. Bu esa kelajakda aniq va ravon
yozish malakalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Diktantlar yordamida o‘quvchilar nutqiy va grammatik xatolar ustida ishlashni
o‘rganadilar. Xato qilingan so‘z yoki gaplarning to‘g‘ri shaklini aniqlash va ularni

1
1qayta yozish orqali bolalar o‘z nutqini yanada mukammallashtiradilar. O‘qituvchi
xatolarni tahlil qilib, ularni tuzatish bo‘yicha tushuntirish berishi natijasida
o‘quvchilarda o‘z-o‘zini nazorat qilish va xatolar ustida ishlash ko‘nikmalari
rivojlanadi.
Shunday qilib, savod o‘rgatish davrida diktant mashqlaridan samarali foydalanish
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish, lug‘at boyligini
kengaytirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini oshirish va to‘g‘ri yozish malakalarini
shakllantirishga xizmat qiladi. Bu jarayonda o‘qituvchining to‘g‘ri yondashuvi va
didaktik materiallardan samarali foydalanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang‘ich sinflarda diktant mashqlarining turlari va
ularning xususiyatlari
Osonlashtirilgan diktant va uning ahamiyati
Osonlashtirilgan diktant boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan
bo‘lib, savod o‘rgatish davrida imlo va yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda
katta ahamiyatga ega. Ushbu diktant turi o‘quvchilarning yozma nutqini
rivojlantirish, so‘z va gap tuzilishini tushunish, harflarni to‘g‘ri shakllantirish
hamda eshitish orqali ma’lumotni idrok etish qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi.
Osonlashtirilgan diktant jarayonida o‘qituvchi bolalarga yoziladigan matnni
oldindan tushuntirib beradi, undagi asosiy so‘z va iboralar ustida ishlaydi.
So‘zlarning to‘g‘ri talaffuzi, ularning ma’nosi va yozilish qoidalari haqida
muhokama olib boriladi. Shu sababli, bu turdagi diktant o‘quvchilarning
xatolarini minimallashtirish va ularni yangi imlo qoidalariga asta-sekin o‘rgatish
uchun samarali usul hisoblanadi.

1
2Bu diktantni o‘tkazish usullari turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi
avval butun matnni ifodali tarzda o‘qib beradi, so‘ng har bir jumlani qismlarga
ajratib, o‘quvchilar bilan birga muhokama qiladi. Matndagi murakkab so‘zlar yoki
tinish belgilarini ishlatish qoidalari tushuntiriladi. Ba’zan o‘quvchilarga oldindan
tayyorlangan matn berilib, ular uni yozuv orqali mustahkamlashadi.
Osonlashtirilgan diktant o‘quvchilarning imlo xatolarini kamaytirish, matn
tuzilishini to‘g‘ri tushunish va mustaqil yozish qobiliyatini rivojlantirishga
yordam beradi. Bu usul bolalarni yozma nutq bilan tanishtirishning dastlabki
bosqichi bo‘lib, ularning ishonchini oshiradi va yozuv darslariga qiziqish
uyg‘otadi. Shuningdek, o‘quvchilar uchun individual yondashuv imkonini yaratib,
ularning o‘zlashtirish darajasiga qarab moslashtirilgan topshiriqlar berishga yo‘l
ochadi.
Savod o‘rgatish jarayonida osonlashtirilgan diktantlardan to‘g‘ri foydalanish
bolalarning yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlash, ularning xotira, diqqat va
tinglab tushunish qobiliyatlarini rivojlantirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois
bu turdagi mashqlar o‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirishda muhim o‘rin
tutadi.
Eslab yozish diktanti va uning o‘quvchilarga ta’siri
Eslab yozish diktanti boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhim bo‘lib, ularning
eshitish, xotirada saqlash va yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat
qiladi. Ushbu diktant o‘quvchilarning tinglab tushunish qobiliyatini oshirish,
matnni eslab qolish, yozuv jarayonida mustaqil ishlash va mantiqiy tafakkurini
rivojlantirishga yordam beradi. Bu metod bolalarning mustaqil fikrlashiga,
diqqatini jamlashiga va o‘z fikrlarini yozma shaklda to‘g‘ri ifodalashiga imkon
yaratadi.

1
3Bu turdagi diktantda o‘qituvchi oldindan tanlangan matnni bolalarga bir necha
marta ifodali tarzda o‘qib beradi. O‘quvchilar matnni tinglab, uning mazmunini
tushunib olishga harakat qiladilar. Matn o‘qib bo‘lingach, o‘quvchilar uni eslab
qolganicha mustaqil yozadilar. Matnning uzunligi va murakkabligi bolalarning
yosh xususiyatlari va bilim darajasiga qarab tanlanadi. Shu sababli, xotira diktanti
o‘quvchilarning individual rivojlanish darajasiga moslashuvchan bo‘lib, har bir
bolaning imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘tkazilishi mumkin.
Eslab yozish diktanti bolalarning eshitish qobiliyatini rivojlantirishga yordam
beradi. O‘quvchilar matnni tinglaganda uning asosiy mazmunini tushunib, muhim
so‘z va iboralarni ajratib olishni o‘rganadilar. Bu esa ularning kelajakda matnni
anglab o‘qish va tushunish malakalarini yaxshilashga xizmat qiladi. Shuningdek,
bolalar eshitganlarini xotirada saqlashga intiladilar, bu esa ularning xotira hajmini
kengaytiradi va eslab qolish qobiliyatini kuchaytiradi.
Bunday mashqlar o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini shakllantirishda ham katta
ahamiyatga ega. Matnni eslab qolish va yozishda bolalar gaplarning qanday
bog‘langanligini tushunishga harakat qiladilar. Ular so‘zlarning tartibiga e’tibor
qaratib, yozish davomida fikrlarini izchil ifodalashga o‘rganadilar. Bu esa
ularning kelajakdagi yozma nutq malakalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Xotira diktanti bolalarning yozuv texnikasini shakllantirish va grammatik
qoidalarga rioya qilishini ta’minlaydi. O‘quvchilar matnni yozish jarayonida imlo
va tinish belgilari qoidalarini eslab qolishga harakat qiladilar. Ular avval eshitgan
matnlarini qayta tiklashga uringanlari sababli, xatolar ustida ishlash ko‘nikmasi
ham rivojlanadi. O‘qituvchi xatolarni tahlil qilib, ularni to‘g‘rilash bo‘yicha
tushuntirish bergach, o‘quvchilar kelajakda bunday xatolarga yo‘l qo‘ymaslikka
harakat qiladilar.
Eslab yozish diktanti bolalarning mustaqil ishlashiga ham yordam beradi.
O‘quvchilar tinglab eshitgan matnni hech qanday yordamsiz yozishlari kerak

1
4bo‘lganligi sababli, bu usul ularning o‘zlariga bo‘lgan ishonchini oshiradi.
Mustaqil ishlash orqali ular o‘z bilimi va eslab qolish qobiliyatini sinab ko‘radilar.
Ushbu mashq o‘quvchilarning yozma nutq darslariga bo‘lgan qiziqishini oshirish
bilan birga, ularning ijodiy fikrlashiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Savod o‘rgatish jarayonida xotira diktantidan samarali foydalanish nafaqat
bolalarning yozuv ko‘nikmalarini rivojlantirishga, balki ularning umumiy
tafakkurini va eshitish orqali tushunish qobiliyatlarini mustahkamlashga yordam
beradi. Shu sababli, o‘qituvchilar ushbu metodni o‘quv jarayoniga muntazam
tatbiq etishlari lozim. O‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish, ularning
e’tiborini oshirish va mustaqil ishlash qobiliyatlarini shakllantirishda eslab yozish
diktanti eng samarali metodlardan biri hisoblanadi.
Erkin diktantning mazmuni va o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga ta’siri
Erkin diktant boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mustaqil fikrlashini rivojlantirish,
yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish va ijodiy yondashuvni rivojlantirishga
xizmat qiladigan samarali metodlardan biridir. Bu usul orqali bolalar o‘z fikrlarini
mustaqil ifodalashga o‘rganadilar, matn mazmunini anglab, uni yozma shaklda
qayta tiklash qobiliyatini rivojlantiradilar.
Erkin diktant jarayonida o‘quvchilar tayyor matnni aniq eslab qolish va aynan
nusxa ko‘chirib yozish o‘rniga, uning mazmunini tushunib, o‘z so‘zlari bilan
ifodalashga harakat qiladilar. O‘qituvchi matnni ifodali tarzda o‘qib beradi, so‘ng
o‘quvchilar ushbu matn asosida o‘zlarining tushunganlarini yozma shaklda qayta
ifodalaydilar. Bu usul nafaqat yozuv, balki mantiqiy tafakkur, xotira va ijodiy
fikrlashni ham rivojlantirishga yordam beradi.
Bunday diktant o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Bolalar tayyor matnni yodlashga emas, balki uning asosiy mazmunini
tushunib, uni o‘z fikrlari bilan ifodalashga harakat qiladilar. Ular matnning

1
5mazmunini anglab, uni o‘z so‘zlari bilan bayon qilishga intiladilar. Bu esa
bolalarning lug‘at boyligini oshirish, so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llash, gap tuzilishlariga
e’tibor berish kabi muhim ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Erkin diktant yozish jarayonida o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq va mantiqiy tartibda
bayon qilishga harakat qiladilar. Bu esa ularning nutqiy rivojlanishiga ham ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar so‘zlarni tartibga solish, gaplarning o‘zaro
bog‘liqligini saqlash, fikrlarni izchil ifodalash kabi muhim ko‘nikmalarni
egallaydilar.
Erkin diktantning yana bir muhim jihati shundaki, u bolalarning ijodiy tafakkurini
rivojlantiradi. O‘quvchilar matn asosida o‘zlari mustaqil ravishda fikr yuritishga,
matnga o‘ziga xos yondashishga o‘rganadilar. Ba’zan o‘qituvchi matnning faqat
boshlanish qismini berib, bolalarga uni mustaqil davom ettirishni taklif qiladi. Bu
usul bolalarning tasavvurini kengaytiradi va ularning yozma nutq darslariga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Shuningdek, erkin diktant o‘quvchilarning grammatik va imlo savodxonligini
mustahkamlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Bolalar yozgan matnlar
tekshirilgandan so‘ng, ularning xatolari tahlil qilinadi va to‘g‘ri yozish qoidalari
qayta tushuntiriladi. Bu jarayon orqali o‘quvchilar o‘z xatolarini anglab, kelajakda
ularga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qiladilar.
Savod o‘rgatish davrida erkin diktantdan foydalanish bolalarning mustaqil fikrlash
qobiliyatini rivojlantirish, ularning yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish va
o‘z fikrlarini ravon bayon etishga o‘rgatishda samarali metodlardan biri
hisoblanadi. Bu usul o‘quvchilarning qiziqishini oshirib, ularning faolligini
kuchaytiradi va o‘qitish jarayonini yanada samarali qilishga xizmat qiladi.
Nazorat diktanti: maqsadi, o‘tkazish usullari va natijalarni baholash

1
6Nazorat diktanti savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning yozuv malakalarini
aniqlash, ularning imlo va grammatik qoidalarga qanchalik rioya qilishlarini
baholash hamda yozma nutq ko‘nikmalarining rivojlanish darajasini tekshirish
uchun o'tkaziladigan muhim metodlardan biridir. Bu turdagi diktant
o‘quvchilarning o‘rganilgan mavzular bo‘yicha bilimini sinashga va ulardagi
mavjud xatolarni aniqlashga yordam beradi. Shu sababli nazorat diktanti o‘qitish
jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi.
Nazorat diktantining asosiy maqsadi o‘quvchilarning imlo qoidalarini qanday
o‘zlashtirganligini aniqlash, ularning yozma nutqdagi xatolarini aniqlab, ularning
oldini olishga yo‘naltirilgan tuzatish ishlarini tashkil etishdir. Bu jarayonda
bolalar matnni diqqat bilan tinglab, uni imlo va grammatik qoidalarga mos
ravishda yozishga harakat qiladilar. Shu tariqa ular nafaqat yozuv ko‘nikmalarini
takomillashtiradilar, balki o‘z fikrlarini aniq va to‘g‘ri ifodalashga ham
o‘rganadilar.
Nazorat diktanti odatda o‘quv yilining ma’lum bosqichlarida yoki biror mavzuni
yakunlash jarayonida o‘tkaziladi. Diktant matni o‘quvchilarning bilim darajasiga
mos ravishda tanlanadi va unda ilgari o‘rganilgan imlo qoidalari, grammatik
tushunchalar va tinish belgilari qoidalarini tekshirish uchun yetarli misollar
bo‘lishi lozim. O‘qituvchi matnni avval butunlay ifodali qilib o‘qib beradi,
so‘ngra har bir jumlani alohida-alohida, to‘xtab, so‘zlarning aniq talaffuz
qilinishiga e’tibor qaratgan holda o‘qiydi. O‘quvchilar matnni yozib bo‘lgach,
yana bir marta matn qayta o‘qiladi, bu esa ularga o‘z yozganlarini tekshirib
chiqish imkoniyatini beradi.
Nazorat diktanti natijalarini baholash o‘quvchilarning individual xatolarini tahlil
qilish va ularga kerakli tushuntirish berish bilan amalga oshiriladi. O‘qituvchi
yozma ishlarni tekshirgach, xatolarni belgilab, ularni to‘g‘ri yozish yo‘llarini
o‘quvchilarga tushuntiradi. Ayrim hollarda xatolar ustida alohida ishlash, ularni
to‘g‘rilash bo‘yicha mashg‘ulotlar tashkil etiladi. Bu o‘quvchilarga o‘z

1
7kamchiliklarini anglash va keyingi diktantlarda ularga yo‘l qo‘ymaslik uchun
harakat qilish imkoniyatini beradi.
Nazorat diktantlari o‘quvchilarning o‘z bilimlariga tanqidiy yondashishiga,
mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishiga ham yordam beradi. Diktant
natijalari asosida o‘qituvchi sinf bo‘ylab umumiy xatolarni tahlil qilib, qaysi
mavzularni yana takrorlash yoki chuqurroq tushuntirish kerakligini aniqlaydi. Bu
esa ta’lim jarayonining yanada samarali bo‘lishiga xizmat qiladi.
Savod o‘rgatish davrida nazorat diktantidan foydalanish bolalarning yozuv
malakalarini shakllantirish va ularning o‘rganilgan bilimlarni qay darajada
o‘zlashtirganligini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. To‘g‘ri tashkil etilgan
nazorat diktantlari o‘quvchilarning imlo savodxonligini oshirishga, mustaqil
fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga va yozma nutqdagi xatolarini kamaytirishga
yordam beradi.
Diktant mashqlarini o‘tkazish metodikasi
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarini tashkil etish tamoyillari
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslari o‘quvchilarning yozma nutqini
shakllantirish, imlo qoidalariga rioya qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish va
ularning fikrlarini aniq ifodalashga yordam beradigan asosiy bosqichlardan
biridir. Ushbu darslarni samarali tashkil etish uchun o‘qituvchi turli metodik
tamoyillarga amal qilishi lozim. Bu tamoyillar bolalarning yoshiga, idrok qilish
xususiyatlariga va ularning ilgari o‘rganilgan bilimlariga asoslanadi.
Yozuv darslarini tashkil etishda eng muhim tamoyillardan biri bosqichma-
bosqichlikdir. O‘quvchilar dastlab harflarni o‘rganib, ularni yozish malakasini
shakllantiradilar. Keyingi bosqichda so‘zlarni, so‘ngra esa gap va matnlarni
yozishga o‘tadilar. Bunday izchillik bolalarning savod o‘rganish jarayonini

1
8osonlashtiradi va ularning harflar, tovushlar, so‘z va gaplar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni anglashiga yordam beradi.
Yozuv darslarining yana bir muhim tamoyili tushunarli va mantiqiy izchillik bilan
ta’lim berishdan iborat. O‘qituvchi dars davomida yangi bilimlarni avvalgi
o‘rganilgan mavzular bilan bog‘lab tushuntirishi lozim. Masalan, harflarni
yozishni o‘rganish jarayonida ularning shakli, talaffuzi va imloviy xususiyatlariga
alohida e’tibor qaratilishi kerak. O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga qarab,
mashqlar murakkabligi asta-sekin oshirib boriladi.
Yozuv darslarini tashkil etishda muhim omillardan biri didaktik tamoyillarga amal
qilishdir. Darslar davomida o‘quvchilarning qiziqishini oshirish uchun turli
didaktik materiallardan foydalanish tavsiya etiladi. Rangli kartochkalar, suratlar,
o‘yinli topshiriqlar va multimediya vositalari bolalarning diqqatini jamlashga va
darsni yanada qiziqarli qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, dars jarayonida
amaliy mashqlarga keng o‘rin berilishi lozim. Chunki yozuv faqat nazariy
tushuntirish bilan emas, balki doimiy mashq qilish orqali shakllanadigan
ko‘nikmadir.
Differensial yondashuv ham yozuv darslarini tashkil etishda muhim ahamiyatga
ega. Har bir o‘quvchining individual xususiyatlari inobatga olinib, ularga mos
mashqlar berilishi lozim. Masalan, ba’zi o‘quvchilar yozuv jarayonida sekin
harakat qilishi mumkin, boshqalari esa tez yozadi, lekin xatolarga yo‘l qo‘yadi.
Shu boisdan har bir bola bilan individual ishlash, ularga yordam berish va kerak
bo‘lsa, qo‘shimcha topshiriqlar tayyorlash muhimdir.
Yozuv darslarini samarali tashkil etishda o‘quvchilarni rag‘batlantirish va
ularning motivatsiyasini oshirish ham muhimdir. O‘quvchilarning yutuqlari e’tirof
etilishi, ularga iltifot va maqtov bildirilishi kerak. Bu bolalarning yozuvga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi va ularning o‘z ustida ishlashiga turtki beradi. Shu bilan birga,

1
9xatolarni to‘g‘rilash jarayonida bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchi pasayib
ketmasligi uchun tanqidni to‘g‘ri va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish lozim.
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarini tashkil etishda zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Interfaol ta’lim usullari,
maxsus dasturlar va elektron darsliklar yordamida o‘quvchilar uchun darslarni
yanada qiziqarli va samarali qilish mumkin. Shu bilan birga, an’anaviy yozuv
daftarlari, qalam va doska ishlatish ham yozuv ko‘nikmalarini rivojlantirishning
ajralmas qismi bo‘lib qoladi.
Xulosa qilib aytganda, savod o‘rgatish davrida yozuv darslarini tashkil etish
o‘quvchilarning yozuvga bo‘lgan qiziqishini oshirish, ularning imlo va grammatik
qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalarini shakllantirish va yozma nutqini
rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. To‘g‘ri tanlangan metodik yondashuv va
samarali o‘qitish tamoyillari asosida tashkil etilgan yozuv darslari bolalarning
savodxonligini oshirishga katta hissa qo‘shadi.
Diktant matnlarini tanlash mezonlari
Savod o‘rgatish davrida diktant matnlarini tanlash jarayoni juda muhim bo‘lib, u
o‘quvchilarning imlo va yozma nutq malakalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Diktant uchun tanlangan matn o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga, lug‘aviy
boyligiga va savod o‘rgatish bosqichiga mos kelishi kerak. Diktant mashqlari
orqali o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish, imlo qoidalarini o‘zlashtirish
va matn ustida ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishga erishish mumkin.
Diktant matnlarini tanlashda birinchi navbatda uning mazmuni ahamiyatlidir.
Matn tushunarli va bolalar uchun qiziqarli bo‘lishi kerak. Juda murakkab yoki
mavhum matnlar o‘quvchilarning tushunish jarayonini qiyinlashtirishi va ularning
diktantga bo‘lgan qiziqishini kamaytirishi mumkin. Shuning uchun tanlangan
matn hayotiy, bolalarga tanish bo‘lgan mavzularni qamrab olishi kerak. Masalan,

2
0tabiat, oila, maktab hayoti, do‘stlik, mehnat kabi mavzular bolalar tomonidan
tezroq qabul qilinadi va tushuniladi.
Diktant matnlarining lug‘aviy tarkibi ham muhim ahamiyatga ega. Matndagi
so‘zlar o‘quvchilarning yoshiga mos bo‘lishi, avval o‘rganilgan lug‘at boyligidan
kelib chiqishi lozim. Agar matnda juda ko‘p notanish yoki murakkab so‘zlar
uchrasa, bu bolalarning yozuv jarayonida qiynalishiga olib kelishi mumkin. Shu
sababli o‘qituvchi har bir diktant oldidan uning matnini tahlil qilib, o‘quvchilarga
tushunarli bo‘lishiga ishonch hosil qilishi kerak. Zarur hollarda yangi so‘zlarning
ma’nosi oldindan tushuntirib berilishi mumkin.
Diktant matnining grammatik tuzilishi ham muhim mezonlardan biridir. Matnda
o‘rganilgan grammatik va imlo qoidalarini mustahkamlashga xizmat qiladigan
misollar bo‘lishi lozim. Matndagi gaplar murakkab bo‘lishi shart emas, balki
o‘quvchilarning yozuv malakasini rivojlantirish uchun yetarli darajada sodda va
tushunarli bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, bosqichma-bosqich murakkab gaplar,
tinish belgilari va so‘z birikmalari qo‘shib borilishi mumkin. Bu o‘quvchilarning
grammatik bilimlarini yanada mustahkamlashga yordam beradi.
Diktant matnlarini tanlashda uning hajmi ham hisobga olinishi kerak. Savod
o‘rgatish davrining dastlabki bosqichlarida qisqa va sodda matnlar ishlatiladi.
Keyinchalik, o‘quvchilarning yozish tezligi oshib, ularning matnni anglash
qobiliyati rivojlangani sari diktantlar hajmi ham ortib borishi mumkin. Biroq, juda
uzun matnlar bolalarni charchatib qo‘yishi va diqqatini pasaytirishi mumkin, shu
sababli o‘qituvchi har doim bolalarning tayyorgarlik darajasini hisobga olishi
kerak.
Diktant matnlari bolalarning nafaqat imlo va grammatik qoidalarni
o‘zlashtirishiga, balki ma’naviy tarbiyasiga ham ta’sir ko‘rsatishi kerak. Shu
sababli tanlangan matnlar axloqiy qadriyatlarni singdiruvchi, vatanparvarlik,
insoniylik, mehnatsevarlik kabi tushunchalarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi lozim.

2
1Bolalar diktant yozish jarayonida nafaqat yozuv ko‘nikmalarini rivojlantiradilar,
balki ular uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni ham
o‘zlashtiradilar.
Diktant matnlarini tanlashda yana bir muhim omil – uning ifodaviy jihatidir. Matn
o‘qilganda o‘quvchilarga tushunarli bo‘lishi, to‘g‘ri urg‘ular bilan talaffuz
qilinishi lozim. Juda murakkab gap tuzilmalari yoki uzun jumlalar bolalarning
matnni eslab qolishiga va uni to‘g‘ri yozishiga qiyinchilik tug‘dirishi mumkin.
Shuning uchun diktant matnlari ravon va aniq talaffuz qilinadigan bo‘lishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, savod o‘rgatish davrida diktant matnlarini tanlash jarayoni
juda muhim bo‘lib, bu o‘quvchilarning imlo va yozuv malakalarini
shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. To‘g‘ri tanlangan diktant
matnlari o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishga, imlo qoidalarini
mukammal o‘zlashtirishiga va savodxonlik darajasini oshirishga xizmat qiladi.
Shu boisdan o‘qituvchilar matn tanlashda mazmun, lug‘aviy tarkib, grammatik
tuzilish, hajm va ifodalilik kabi mezonlarga alohida e’tibor qaratishlari lozim.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam berish usullari
Savod o‘rgatish davrida diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga to‘g‘ri va
samarali yordam ko‘rsatish ularning yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish, imlo
qoidalarini o‘zlashtirish hamda ishonch bilan yozishlariga yordam beradi.
O‘qituvchi dars davomida turli metodik usullardan foydalangan holda bolalarni
qo‘llab-quvvatlashi, ularga kerakli tushunchalarni yetkazishi va yozish jarayonida
yo‘l qo‘yiladigan xatolarni oldini olishi lozim.
Diktant yozish jarayonida yordam berishning eng asosiy usullaridan biri oldindan
tayyorgarlik ko‘rishdir. O‘qituvchi diktant boshlanishidan oldin o‘quvchilarga
matnning mazmuni, undagi muhim so‘zlar va grammatik jihatlar haqida
tushuncha berishi lozim. Agar matnda murakkab yoki notanish so‘zlar bo‘lsa, ular

2
2oldindan tushuntirilishi kerak. Bu o‘quvchilarga yozish jarayonida kamroq
xatolarga yo‘l qo‘yishga va matnni to‘g‘ri tushunishga yordam beradi.
Diktant yozish jarayonida o‘qituvchining aniq va tushunarli talaffuzi katta
ahamiyatga ega. Matn diktant uchun o‘qilganda, so‘zlar ravon, ohangdor va
tushunarli tarzda aytilishi lozim. Juda tez yoki aksincha, juda sekin talaffuz
qilingan matn o‘quvchilarni chalg‘itishi va xatolar sonining ortishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Shuningdek, o‘qituvchi tinish belgilari va so‘zlar orasidagi
bo‘g‘inlarni to‘g‘ri ajratib, lozim bo‘lsa, urg‘ularni to‘g‘ri qo‘yib o‘qishi kerak.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam berishning samarali usullaridan
biri vizual qo‘llab-quvvatlashdir. O‘qituvchi ba’zi muhim qoidalarga oid
misollarni oldindan doskaga yozib qo‘yishi yoki maxsus jadval, karta va rasmli
materiallardan foydalanishi mumkin. Bu usul ayniqsa, savod o‘rgatishning
dastlabki bosqichlarida juda foydalidir. Masalan, so‘zlarning bo‘g‘inlarga
bo‘linishi, harflarning bog‘lanish shakllari yoki muayyan grammatik qoidalarning
tasviri berilgan materiallar o‘quvchilarning xatolarga yo‘l qo‘ymasligiga yordam
beradi.
Diktant jarayonida o‘quvchilarning e’tiborini oshirish ham muhim jihatlardan
biridir. Ba’zan bolalar yozish jarayonida shoshilib, diqqatini to‘liq jamlay
olmaydi. Shu sababli, o‘qituvchi diktant o‘qilishidan oldin bolalarni tayyorlab,
ularning e’tiborini matnga qaratishi kerak. Buning uchun qisqa savol-javob
o‘tkazish, matnning mavzusiga oid kichik suhbat qilish yoki matnda uchraydigan
qiyin so‘zlarni oldindan muhokama qilish mumkin.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam berishning yana bir muhim jihati
ularning ruhiy holatini qo‘llab-quvvatlashdir. Ba’zi o‘quvchilar diktant yozishda
ishonchsizlik sezishi yoki xatolar qilishdan qo‘rqishi mumkin. O‘qituvchi ularga
dalda berib, diktant yozish jarayoni o‘rganish va mashq qilishning bir qismi

2
3ekanligini tushuntirishi lozim. O‘quvchilar xatolar ustida ishlashdan cho‘chimay,
ulardan to‘g‘ri xulosa chiqarishlari uchun rag‘batlantirilishi kerak.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam berishning yana bir usuli oraliq
nazorat va qo‘shimcha tushuntirishlardir. Agar o‘quvchilarning aksariyati ma’lum
bir joyda qiyinchilikka duch kelsa, o‘qituvchi ushbu qismini qayta o‘qib,
tushuntirish berishi mumkin. Ba’zan o‘quvchilar ma’lum so‘zlarni qanday
yozishni so‘rab, o‘qituvchidan yordam so‘rashlari mumkin. Bunday hollarda
o‘qituvchi so‘zning talaffuziga e’tibor qaratib, uni qanday to‘g‘ri yozish
kerakligini bilvosita tushuntirib berishi kerak.
Diktant yakunlanganidan keyin xatolar ustida ishlash ham yordam berish
jarayonining muhim qismidir. O‘qituvchi o‘quvchilarning yozgan diktantlarini
tekshirib, ularning xatolarini muhokama qilish uchun umumiy tahlil o‘tkazishi
lozim. Xatolarni umumlashtirib, ularning sabablari haqida tushuntirish berish, eng
ko‘p uchraydigan xatolarni doskaga yozib, ularga alohida e’tibor qaratish foydali
bo‘ladi. Ba’zan o‘quvchilar xatolarini o‘zlari to‘g‘rilashi uchun o‘qituvchi ularga
mustaqil ishlash imkoniyatini berishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga samarali yordam
berish ularning imlo qoidalarini to‘g‘ri o‘zlashtirishiga, mustaqil fikrlash va yozuv
malakalarini rivojlantirishiga katta hissa qo‘shadi. Oldindan tayyorgarlik ko‘rish,
aniq va tushunarli talaffuz bilan o‘qish, vizual yordam berish, diqqatni jamlash,
ruhiy qo‘llab-quvvatlash va xatolar ustida ishlash kabi usullar o‘quvchilarning
diktant yozish jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi.
O‘quvchilarning yozma ishlarini tekshirish va xatolar ustida ishlash
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning yozma ishlarini tekshirish va xatolar
ustida ishlash jarayoni muhim pedagogik bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu
jarayon faqatgina xatolarni aniqlash va to‘g‘rilash bilan cheklanmay, balki

2
4o‘quvchilarning yozuv madaniyatini shakllantirish, imlo qoidalarini o‘zlashtirish
va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Shu
sababli, o‘qituvchi yozma ishlarni tekshirish va xatolar ustida ishlashda tizimli va
samarali metodlarga asoslanishi lozim.
Yozma ishlarni tekshirish jarayonida birinchi navbatda baholash mezonlarini aniq
belgilash zarur. O‘quvchilarning yozgan diktantlari yoki boshqa yozma ishlarini
baholashda nafaqat imlo va grammatik to‘g‘rilik, balki matnning mazmuni, tinish
belgilari, yozuvning saranjomligi va ifodaviyligi ham hisobga olinishi kerak.
O‘quvchilar yozma ishlariga qo‘yiladigan talablarni oldindan bilsalar, ular yozish
jarayonida ularga ko‘proq e’tibor qaratadilar.
Diktant va yozma ishlarni tekshirishda xatolarni aniqlashning turli usullari
mavjud. O‘qituvchi xatolarni qizil qalam bilan belgilashi, muayyan joylarda izoh
qoldirishi yoki o‘quvchiga xato ustida o‘zi ishlashi uchun imkoniyat yaratishi
mumkin. Ayrim hollarda o‘quvchilar o‘zaro ishlarni tekshirishlari yoki o‘z
diktantlarini qayta ko‘rib chiqishlari ham foydali bo‘ladi. Bu usul o‘quvchilarning
xatolarini anglash va kelajakda ularni takrorlamasliklariga yordam beradi.
Xatolarni umumiy tahlil qilish o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi har bir diktant yoki yozma ish
tekshirilgandan so‘ng, eng ko‘p uchraydigan xatolarni umumlashtirib, ularni sinf
bilan birga muhokama qilishi lozim. Bu usul o‘quvchilarga o‘z xatolarini
tushunish va ularni qanday to‘g‘rilash kerakligini o‘rganish imkoniyatini beradi.
Xatolar ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarga individual yondashuv ham katta
ahamiyatga ega. Ba’zi o‘quvchilar imlo qoidalarini yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lsa,
boshqalari esa ayrim qoidalarga ko‘proq e’tibor qaratishi kerak bo‘lishi mumkin.
Shu sababli, o‘qituvchi o‘quvchilarning yozuv darajasini hisobga olib, xatolarni
to‘g‘rilash bo‘yicha individual topshiriqlar berishi mumkin. Masalan, ba’zi

2
5o‘quvchilarga muayyan so‘zlarni to‘g‘ri yozish bo‘yicha mashqlar berish,
boshqalarga esa tinish belgilari bilan bog‘liq vazifalarni bajarish tavsiya etiladi.
Xatolarni bartaraf etish bo‘yicha interfaol metodlardan foydalanish
o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan,
o‘quvchilar bilan birgalikda xatolarni tahlil qilish, xato so‘zlarni to‘g‘ri shakllari
bilan taqqoslash, imlo qoidalariga oid viktorinalar yoki o‘yinlar o‘tkazish orqali
ularning o‘zlashtirish darajasini oshirish mumkin. Shuningdek, ayrim xatolar
bo‘yicha guruhlarga bo‘linib, ularni tuzatish bo‘yicha muhokamalar o‘tkazish
ham samarali usullardan biridir.
Diktant va yozma ishlarni qayta yozish amaliyoti ham juda foydalidir.
O‘quvchilar o‘z diktantlarini tekshirib, xatolarini aniqlaganlaridan so‘ng, ularni
to‘g‘ri shaklda qayta yozishlari tavsiya etiladi. Bu usul xatolarni anglash va
kelajakda ularni takrorlamaslikka o‘rgatadi.
Xulosa qilib aytganda, yozma ishlarni tekshirish va xatolar ustida ishlash jarayoni
o‘quvchilarning imlo savodxonligini oshirish, yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish
va mustaqil fikrlashga yo‘naltirishga xizmat qiladi. O‘qituvchi bu jarayonda
tizimli yondashuvni tanlashi, xatolarni umumiy va individual tarzda tahlil qilishi
hamda interfaol metodlardan foydalangan holda o‘quvchilarning yozma nutqini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Xulosa
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarida o‘tkaziladigan diktantlar
o‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirish, imlo savodxonligini oshirish va
mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Diktant

2
6mashqlari nafaqat o‘quvchilarning yozuv qoidalarini o‘zlashtirishiga yordam
beradi, balki ularning e’tiborini jamlash, xotirasini mustahkamlash va nutq
madaniyatini rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
Diktant mashqlarining samaradorligi o‘qituvchining dars jarayonini qanday
tashkil etishiga bog‘liq. Diktantlarni o‘tkazish jarayonida o‘quvchilarga tushunarli
tushuntirish berish, murakkab so‘z va iboralarni oldindan muhokama qilish,
matnni to‘g‘ri talaffuz bilan o‘qish va xatolar ustida ishlash kabi metodlar muhim
ahamiyatga ega. Bundan tashqari, diktant turlaridan to‘g‘ri foydalanish va ularni
o‘quvchilarning bilim darajasiga moslashtirish ham savod o‘rgatish
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam berishning turli usullari mavjud
bo‘lib, ularga oldindan tayyorgarlik ko‘rish, vizual qo‘llab-quvvatlash, oraliq
tushuntirishlar berish va ruhiy rag‘batlantirish kiradi. Shu bilan birga, yozma
ishlarni tekshirish va xatolar ustida ishlash jarayoni o‘quvchilarning o‘z xatolarini
anglab, ulardan to‘g‘ri xulosa chiqarishiga ko‘maklashadi. Xatolar ustida
ishlashning tizimli va individual yondashuvlarga asoslangan bo‘lishi
o‘quvchilarning imlo qoidalarini puxta o‘zlashtirishlariga yordam beradi.
Zamonaviy ta’limda diktant mashqlarini yanada samarali o‘tkazish uchun
innovatsion usullardan foydalanish muhimdir. O‘yinli mashqlar, interfaol
metodlar, raqamli texnologiyalar va differensial ta’lim usullari o‘quvchilarning
qiziqishini oshirib, ularning bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu
sababli, diktant mashqlarini zamonaviy ta’lim talablari asosida takomillashtirish
ham dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Umuman olganda, savod o‘rgatish davrida yozuv darslarida diktantlarni samarali
o‘tkazish, ularning didaktik va tarbiyaviy ahamiyatini chuqur anglash hamda
o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda dars jarayonini
tashkil etish o‘quvchilarning savodxonligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Shu

2
7bois o‘qituvchilar diktant mashqlarini rejalashtirish va o‘tkazishda pedagogik
maqsadlarga muvofiq, innovatsion yondashuvlarni qo‘llagan holda ish olib
borishlari zarur.

2
8Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. A. Abduqodirov, R. Mahmudov, Sh. Yuldashev. Boshlang‘ich sinflarda
o‘qitish metodikasi . Toshkent: O‘qituvchi, 2015.
2. O. Jo‘rayev, M. Yo‘ldoshev. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi . Toshkent:
Fan va texnologiya, 2018.
3. M. Yuldashev, G. Eshqulova. O‘zbek tilini o‘qitish metodikasi . Toshkent:
Sharq, 2016.
4. N. To‘rayev. Savod o‘rgatishning nazariy va metodik asoslari . Toshkent:
Universitet, 2020.
5. X. Jo‘raqulov. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining savodxonligini
shakllantirish . Toshkent: Ma’naviyat, 2019.
6. Sh. Raximova. Boshlang‘ich ta’limda yozuv darslarini tashkil etish .
Toshkent: Ilm Ziyo, 2017.
7. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Boshlang‘ich ta’lim fan
dasturlari va metodik tavsiyalar . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi
XTV, 2021.
8. G. Qurbonova. Diktant mashqlarining o‘qitish jarayonidagi o‘rni .
Ilmiy-metodik maqola, “Ta’lim innovatsiyalari” jurnali, 2022, №3.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. Ta’lim sifatini oshirish
bo‘yicha davlat dasturi . Toshkent, 2019.
10. Internet manbalari: O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy
sayti ( www.uzedu.uz ), ilmiy maqolalar va elektron darsliklar.

Savod o'rgatish davri yozuv darslarda o'tkaziladigan diktantlar

Sotib olish