Savod o’rgatish davri yozuv darslarida imlo ustida ishlash

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	63.8KB
Покупки	7
Дата загрузки	29 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Savod o’rgatish davri yozuv darslarida imlo ustida ishlash

Купить

MAVZUNING DOLZARBLIGI. O'zbekiston Respublikasi “Davlat tili
to'g'risida”gi, “Talim to'g'risida”gi qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
hamda “2004-2009-yillarda maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy
dasturi”ga muvofiq boshlang'ich sinflarda ona tili fanini o'qitish oldiga yangiyangi
vazifalar qo'yilmoqda.
“Ona tili” fanini o'qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiy-
mustaqil, o'z fikrini erkin va ta'sirli, mazmunli va mantiqli qilib yozma va og'zaki
shaklda ifodalashga, o'zbek tili qonun- qoidalarini ongli o'zlashtirishga o'rgatish,
shuningdek, ularning fikr doiralarini kengaytirishga, ona yurtimizga,
avlodajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviyatimizga, milliy urf-odatlarimizga
mehrmuhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan.
Boshlang'ich ta'lim bosqichida yangi tahrirdagi DTS lari asosida
o'quvchilarni ona tili ta'limi sohasi bo'yicha tayyorgarlik darajasiga qo'yilgan
talablar standart me'zon orqali aks ettiriladi:
1. O'qish texnikasi
2. O'zgalar fikrini va matn mazmunini anglash
3. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
O'quvchilar shu parametrlar asosida bilim, ko'nikma va malakalarga ega
bo'lishi kerak.
Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda 1-4- sinf ona tili fanini o'qitishning
oldiga bir qator vazifalar qo'yiladi:
1. O'quvchilarni erkin fikrlashga o'rgatish;
2. O'z fikrini o'zbek tilining qonun-qoidalariga muvofiq ravishda og'zaki
va yozma ifodalay olish;
3. Bir ma'noni turli shakllarda bera olish ko'nikmalarini shakllantirish,
so'zlardan o'rinli foydalanish;
4. Dunyoni bilishda ona tilining ahamiyatini singdirish kabi vazifalar
shular jumlasidandir.

MAVZUNING ISHLANGANLIK DARAJASI. Umumiy o’rta ta’limning
Davlat standartlari va o’quv dasturiga mashq’ulotlarida savod o’rgatish darslarida
2

hosil qilingan ko’nikma va malakalar asosida bolalarning ona vatan, istiqlol,
milliy qadriyatlar haqida ta’lim sohasida Q.Shodiyeva, F.R.Qodirova,
M.R.Qodirova, Y.Razbayeva, Q.Abdullayeva, K.Nazarov, Sh.Yo’ldosheva,
K.Qosimova, S.Matchonov, Sh.Sariyev, O.Roziqov, M.Mahmudov, B.Adizov,
A.Hamroyev va boshqalar qator o’quv qo’llanmalar, darsliklar, uslubiy
qo’llanmalar yaratganlar. Yuqorida keltirilgan olimlarimizdan Q. Shodiyeva,
Q.Abdullayeva, K.Nazarov, SH.Yo’ldoshevalarning maktabgacha ta’limda va
umuman, savod o’rgatish metodikasi bo’yicha olib brogan ishlarini alohida
ta’kidlab o’tish maqsadga muvofiqdir. Chunki, aynan, ularning olib borgan
tadqiqotlari bolalarni savodga o’rgatish sohasida katta ahamiyatga egadir.
TADQIQOTNING OB’EKTI. Savod o’rgatish darslari boshlang’ich
sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan bevosita
bog’liq mashg’ulotlarning yangiligini ta’minlashga qaratilgan innovatsion
texnologiyalar asosida dars o’tish jarayoni tadqiqotimizning ob’ektini tashkil
etadi.
TADQIQOTNING PREDMETI. Savod o’rgatish darslari o’qish
samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va
sinfdan tashqari o’qish darslari boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet
dasturlarining bo’limlari bilan bevosita bog’liq. O’qish darslarida o’tilgan
mavzular asosida badiiiy kitiblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini
yozish,ularni tasvirlab berish,ijodiy rasm ishlash,fikrni yakunlash uchun mos
maqollar yod olish ko’nikmalarini shakllantirish dolzarb metodik manba
ekanligini aniqlash, ularning didaktik asosini belgilash ham mashg’ulotning
predmeti hisoblanadi.
TADQIQOTNING MAQSADI. Savod o’rgatish mashg’ulotlarida va unga
ma’lum bir o’zgartirishlar kiritishda yangi pedagogik texnologiyalardan
foydalanishning samarali usullarini shakllantirish kurs ishi mavzusi bo’yicha olib
borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi.
TADQIQOTNING VAZIFASI: Yuqorida oldimizga qo’ygan
maqasadimizdan kelib chiqib:
3

1. Kurs ishida tanlangan mavzu bo’yicha ijtimoiy-pedagogik,
falsafiyma’rifiy, ilmiy-metodik hamda o’quv adabiyotlarni o’rganib
chiqish va umumlashtirish.
2. Savod o’rgatish mashg’ulotlari o’qish darslariga oid mashg’ulotlari
bilan ishlash jarayonini o’rganish va tahlil qilish.
3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o’rganish va tahlil qilish asosida
Savod o’rgatish mashg’ulotlarini shakllantirishga oid mashg’ulot
mazmuni, maqsadi va qurilishini o’rganish hamda qayta
takomillashtirish dolzarb nuammo ekanligini aniqlash.
4. Savod o’rgatish darslari o’qish mashg’ulotlariga oid mashg’ulotlarning
samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan yangi pedagogik
texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish.
TADQIQOT ISHINING ILMIY FARAZI.
- Savod o’rgatish mashg’ulotlarini shakllantirishga oid mashg’ulotlar
bugungi davr va bugungi kun bolasi nuqtai nazarini hamda uning
individual, yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda rivojlantirish;
- Savod o’rgatish darslarini shakllantirishga oid mashg’ulotlarning izchil
tizimi yaratish;
- Savod o’rgatish mashg’ulotlarini shakllantirishga oid mashg’ulotlarni
takomillashtirishning yangi-yangi usullari o’ylab topish;
TADQIQOTNING METODOLOGIK ASOSLARI. O’zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”, prezidentimiz I.A.Karimovning asarlari va ma’ruzalarida bayon qilingan
ta’limni isloh qilish, maktabgacha ta’limni rivojlantirishga qaratilgan
yondashuvlar, qarashlar, ta’lim jarayonini takomillashtirishga yo’naltirilgan
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, mavzuga oid
ilmiypedagogik, ilmiy-metodik manbalar.
4

TADQIQOT ISHINING ILMIY AHAMIYATI. Ushbu kurs ishini
bajarish natijasida boshlang’ich sinflarda Savod o’rgatish darslari kichik yoshdagi
o’quvchilarni ona tilini puxta o’zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi,ta’lim
jarayonida ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida
qaraladi.Sinfdan tashqari o’qishning maqsadi kichik yoshdagi o’quvchilarni bolalr
adaboyoti va xalq o’gzaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish,ularda
kitobxonlik madaniyatini tiklashga oid mashg’ulot ishlanmalarini, uning maqsadi,
mazmuni, tipi, qurilishiga oid yangi tushunchalari bilan boyitishning didaktik
asoslari ko’rib chiqildi hamda ilmiy-metodik
tavsiyalar bilan boyitish nazarda tutildi.
TADQIQOT ISHINING AMALIY AHAMIYATI. Tadqiqot natijasida
aniqlangan ilmiy yondashuvlar, ishlab chiqilgan tavsiyalardan nutqning tovush
madaniyatini shakllantirishga oid mashg’ulotlarini boyitish, maktabgacha ta’lim
muassasalarida olib boriladigan turli o’quv pretmetlarini takomillashtirish hamda
ularning bilimini, malakasini oshirishda keng foydalaniladi.
KURS ISHINING TARKIBIY TUZILISHI. Ushbu kurs ishi kirish, ikki
bob, har bir bobda ikkitadan qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan
iborat.

5

I.bob. Sav о d o’rgatish davri yozuv darslarini o’rgatish usullari

Ma’lumki, savod o’rgatish, o’qish darslarining asosiy vazifasi
o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to’gri talaffuzini o’rgatish
orqali bolalarda to’gri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan
iborat. Shuningdek, o’quvchilar lugatini boyitish, boglanishli nutqini o’stirish,
bilimini boyitish, mavxum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish
sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o’qishda o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda
bolalarda o’zgalar nutqing eshitish, diqqatni to’plash, til birikmalarini (tovush,
bo’gin, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar
shakllanadi. Bular o’quvchilarniig o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam
beradi.
O’qishga o’rgatish uchun avvalo o’quvchi tovush va harf bilan yaxshi
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo’gindan tovushni
ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yunalishda
amalga oshirilishi mumkin:
1.Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan boglanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so’ng kerakli so’z ajratib olinadi, so’ngra so’z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2.So’z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o’rganiladigan
tovush ajratib olinadi: ot. O’qituvchi ot rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning
nomini – so’zni aytadi. O’qituvchi o tovushini cho’zib (o-o-o-o t) aytadi va qaysi
tovushni cho’zib aytayotganini o’quvchilardan so’raydi. O’quvchilar o tovushini
aytgach, uning xususiyalari haqida savol-javob o’tkaziladi. O tovushli so’zlar
o’ylab toptiriladi. Shundan so’ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan
ko’rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor
beriladi.
3.O’rganilgan harflar ichiga bugun o’rganiladigan harf aralashtirib quyiladi
bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so’ng o’qituvchi bu harf
6

ifodalaydigan tovushni aytadilar. O’quvchilar tovushning xususiyatlarini
aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli
alifbodan ko’rsatadilar.
Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o’qishga o’rgatish ustida
ishlanadi.
O’qishga o’rgatishda bugan asos qilib olinadi. Buning uchun o’qituvchida
bo’gin jadvali bo’lishi lozim. Bo’gin jadvali asosida o’qish namunasi ko’rsatiladi,
ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko’z bilan ko’rib, uning nomini dilda
saqlab, ikkinchi harfni ko’rish va ikkalasini boglab, unlini mo’ljallab ulab aytish
tushuntiriladi. Bo’gin o’qish o’qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda
har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish
mumkin.
Bunda «Alifbe» sahifalaridagi so’zlarni oldin bo’ginga bo’lish, so’ng
o’qishni mashq qilish yaxshi samara beradi. O’qituvchining namunali o’qishidan
so’ng xor bilan o’qish, yakka— yakka o’qishdan, shivirlab o’qishdan
foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o’qiydigan o’quvchilar bo’lgan sinflarda xor bilan
o’qitish o’qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o’quvchilarining o’qish
ko’nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so’zlarni harf xattaxtasiga bo’ginlarga
bo’lib yozish, o’rganilgan harflarni xisobga olgan holda qo’shimcha so’z
birikmalari, gaplar tuzib yozish va o’qitish usulidan ham foydalaniladi.
Ma’lumki, «Alifbe» sahifalarida bo’gin tuzilishi murakkablashib boradi. Shuning
uchun o’qituvchi har bir bo’gin tuzilishining murakkabligiga qarab ish usullarni
belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to’rt tovushdam tuzilgan
bo’ginlarni o’qishga o’rgatish ham o’ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Bunda o~lam, Man—non, tipidagi bo’ginlarda — o~la:m, Ma: n~ no: n tarzidagi
qo’shimcha chiziqdan, bodring, do’st tipidagi bo’ginda ring, do’st tarzidaga
qo’shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So’zlarni o’qishga o’rgatishda bilib
o’qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi.
Umuman olganda, har bir o’qish darsida albatta bo’gin tuzilishi murakkab
so’zlarni o’qish mashqi o’tkazilishi lozim. Bu usul o’quvchilarda o’qish
malakasining takomillashuviga yordam beradi.
7

O’qishga o’rgatishda so’zlarni va gaplarni to’ldirib o’qish ko’nikmalarini
hosil qilish o’quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yunaltiriladi. O’quvchi tushirib
qoldirilgan harf va so’zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki
mos emasligiga e’tibor beradi, o’rtoqlariga nisbatan tez topib, o’qituvchining
rahmatiga sazovor bo’lishga intiladi.
«Alifbe» darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular
shularga mos ohang tanlashni, to’xtash, pauza qilish o’rinlarini belgilab olishni
taqozo etadi. Bunda ham o’qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish
belgini izohlashi) va ifodali o’qish namunasini ko’rsatishi katta ahamiyat kasb
etadi. Ifodali o’qilgan matngina tushunarli tuziladi.
Har bir predmetda bo’lgani kabi o’qish darslarida ham ta’lim-tarbiya
birligiga e’tibor beriladi. O’qish darslarida tarbiya o’qilgan matnning ongli
o’zlashtirilishiga bogliq. O’quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini
anglasagina, o’zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi.
Ikkinchidan esa yaxshi inson bo’lish uchun o’qishning zarurligini anglaydi.
Shuning uchun ongli o’qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli
rasmlar o’rtasidagi boglanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar
berishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, matnda nima haqida
gap boradi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida boglanish bormi?
Matn mazmunini rasmga qarab so’zlab bering.
Yoki: Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi?
Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?
Demak, o’qish o’qiganlarni o’zlashtirishga yunaltirilgan bo’lishi lozim,
shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan goya o’qituvchilar tomonidan
o’zlashtiriladi. So’ng so’z va matnlar yod olingan taqdirda ham o’quvchiniki
bo’lib qoladi.
O’qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn
mazmunini o’quvchilarning ko’rgan -kechirganlarini, taassurotlari bilan boglash
lozim. Shunda o’quvchida o’qishga, o’rganishga qiziqish ortadi.
Ongli o’zlashtirishni amalga oshirishda lugat ustida ishlash ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Masalan, 51-sahifada uvol, rizq-ro’z so’zlari bor. Ularning
8

ma’nosi ustida to’xtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan
tarbiyalashga ham xizmat qiladi.
She’r, tez aytish, topishmoq, qo’shiq, maqol, xikmatli so’zlardan o’qitish,
yod oldirish ham o’quvchilarni o’qishga qiziqishini oshiradi, o’qish malakasini
shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi.
O’qish darslarining uchdan ikki qismi o’qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Demak, o’quvchilarni o’qishga o’rgatish, ularning o’qish sur’atini oshirish,
ifodali va ongli o’qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o’qish darslarining
muhim vazifalari hisoblanadi.

1.1. Sav о d o’rgatishda mashg’ul о t turlari

1.Tovush savod o’rgatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish
davrida so’z va bo’ginlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish, tovush va
ularning artikulyatsiyasini analiz qilish mashqlari o’tkaziladi, diktsiya (ravshan,
burro gapirish) ustida ishlanadi, logopedik ishlar olib boriladi. Tovush ustida
ishlash bilan ayniqsa, kesma harflardan so’z tuzish kabi sintez qilish usullari
birlashib ketadi; tovush va harf o’rtasidagi munosabatni doimo aniqlab borish
o’qish malakalarini shakllantirish uchun ham, imlo tomonidan savodli yozish
asosini yaratish uchun ham foydalidir.
S.P.Redozubov tovushni analiz va sintez qilish usullarini to’liq ishlab
chiqqan. Shulardan o’zbek tilida savod o’rgatishda quyidagi uullardan
foydalaniladi:
Analiz mashqlari;
1.Nutq (gap)dan so’zni ajratish; so’zni aniq talaffuz qilish;
bo’ginlarga bo’lish va bo’ginlarni aniq talaffuz qilish, urguli bo’ginni ajratish va
uni boshqa bo’ginlardan farqlab, kuchli talaffuz qilib o’qish, maxsus tovushni
ajratgan holda so’zni bo’ginlab o’qish (aaaa-na, nooon, iiil. Sssa-na, ki-yyyik,
iiish)
9

2.Shu darsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Yangi tovushni
birinchi marta ajratishning bir necha usuli bor:
a) so’zdan tovushni uzun talaffuz kilib ajratish: aaa-
na,
looo-la, iiin, booo-la;
b) undosh tovushni yopik bugandan ajratish: Usss-mon, O- limmm, A-
minnn.
v) sirgaluvchi undoshni ochiq bo’gindan ajratish: sssa-na, to-yyyi, zzzi-rak;
g) bo’gin hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, u-num, o’- tin, yo-rur, o-nta,
yu-tuq, u-zuk;
d) o’rganilgan tovushni so’z boshida kelgan so’zlardan ajratish
(so’zni oq’ituvchi aytadi, birinchi tovushni esa o’quvchi aytadi): nok, tok, lola,...;
ye) rasm nomini ifodalovchi so’zni aytish: o’qituvchi nokning rasmini ko’rsatib,
noa deydi, o’quvchilar k tovushini qo’shib aytadilar nok.
Asosan, darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandan
so’ng, shu tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan va aniq talaffuz
qilinadigan so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildiriladi: k tovushi uchun:
kuz, tik, tok.
O tovushi: olma, osh, O-mon;
D tovushi: dor. Odil (so’z oxirida jarangsizlashadigan ozod, hisob kabi so’zlarni
tanlash tavsiya qilinmaydi).
3. So’zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish,
sonini aniqlash, bo’ginlarni sanash: Olma - ol~ma - o-l-m-a; to’rtta tovush, to’rtta
harf, ikki unli tovush, ikki undosh tovush, ikki bo’gin .... Bu usuldan oq’uv
yilining ikkinchi yarmida va keyingi sinflarda ham fonetik taxlil sifatida
foydalaniladi.
4. Jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni taqqoslash: dil-til, oldin-oltin,
tor-tosh, moy-choy-loy-boy-soy-toy kabi.
Savod o’rgatishda analiz sintez bir-biridan ajratilmaydi, chunki analiz o’qish
jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sintez esa ko’proq o’qish malakasini
shakllantiradi.
10

Sintez mashqlari
1.Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’ginni talaffuz qilish va
uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’ginni o’qish.
2.O’rganilgan undosh bilan (na,no, la.lo, ni, li, bi, si, ma, mo, mi, ta, to, ti,
di, do, so, sa, ...) bo’gin jadvalini tuzish; bo’gin jadvalini kitobdan yoki matndan
o’qish; kesma harflardan burin jadvalini tuzish.
3.Bola-lola-tola, boy-toy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir
undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-opa, ukki-ikki, osh-ish kabi bir undosh
harf bilan farqlanadigan so’zlarni o’qish (bunday so’zlarni o’quvchilarning o’zlari
topib o’qishlari mumkin).
4.So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib
o’qish; ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o’roq-so’roq; ol—xol, sol;
savasavat, yelka~yelkan; son~oson; ayiq ~kayik,- o’lka-yulka; olti-oltin;
oldi~oldin.
5.So’z o’rtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qing; ko’makko’lmak,
zirak-ziyrak, tana-tashna, osha-oshna.
b.Bo’ginlarni almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qing Gulnor—
Norgul.
6. Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’zni hosil qilish va o’qish:
somon-osmon, tilak – kalit, quy - yuq
7. Tovushni yoki bo’ginni tushirib qoldirib yangi so’z hosil qilish va
o’qish: anor-nor, gulnor—gul, yelkan-yelka, bogla-bola.
Bo’gin qo’shi1ib yangi so’z: hosil qilish va o’qish: bog-bogcha, gul-gulzor,
bogbon, dorboz.
Sintetik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlatib harf ustida ishlash bilan
birga qo’shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo’lib, darsda
yarim o’yin holatini vujudga keltirishga imkon beradi.

11

1.2. Savod o’rgatish davrida yozuvga tayyorlash.

O'zbekiston Respublikasi “Davlat tili to'g'risida”gi, “Talim to'g'risida”gi
qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda “2004-2009-yillarda maktab
ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi”ga muvofiq boshlang'ich
sinflarda ona tili fanini o'qitish oldiga yangi-yangi vazifalar qo'yilmoqda.
“Ona tili” fanini o'qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiy- mustaqil, o'z
fikrini erkin va ta'sirli, mazmunli va mantiqli qilib yozma va og'zaki shaklda
ifodalashga, o'zbek tili qonun- qoidalarini ongli o'zlashtirishga o'rgatish,
shuningdek, ularning fikr doiralarini kengaytirishga, ona yurtimizga,
avlodajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviyatimizga, milliy urf-odatlarimizga
mehrmuhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan.
Boshlang'ich ta'lim bosqichida yangi tahrirdagi DTS lari asosida
o'quvchilarni ona tili ta'limi sohasi bo'yicha tayyorgarlik darajasiga qo'yilgan
talablar standart me'zon orqali aks ettiriladi:
4. O'qish texnikasi
5. O'zgalar fikrini va matn mazmunini anglash
6. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
O'quvchilar shu parametrlar asosida bilim, ko'nikma va malakalarga ega
bo'lishi kerak.
Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda 1-4- sinf ona tili fanini
o'qitishning oldiga bir qator vazifalar qo'yiladi:
5. O'quvchilarni erkin fikrlashga o'rgatish;
6. O'z fikrini o'zbek tilining qonun-qoidalariga muvofiq ravishda og'zaki
va yozma ifodalay olish;
12

7. Bir ma'noni turli shakllarda bera olish ko'nikmalarini shakllantirish,
so'zlardan o'rinli foydalanish;
8. Dunyoni bilishda ona tilining ahamiyatini singdirish kabi vazifalar
shular jumlasidandir.
Shuningdek boshlang'ich sinf ona tili ta'limi o'quvchilarga nutq faoliyatining
asosiy turlarini o'stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni ham hal
etishni ko'zda tutadi.
• Bolalarda ahloqiy va estetik tasavvurlarni shakllantirish;
• Bolalarga atrof- muhit, kishilar, tabiat va jamiyat haqida tushuncha
berish;
• Nafosat hissini tarbiyalash;
• Mantiqiy tafakkur yuritishga o'rgatish;
• O'quv mashg'ulotlariga, bilim manbai bo'lgan kitobga qiziqish
uyg'otish.

Ona tili o'qitishning mazmuni va metodlari o'quvchilarga dastur ta'lab
qilgan hajmda puxta bilim berish, ko'nikma va malaka hosil qilishga
ko'maklashish lozim.
Mazkur maqsad va vazifalarni to'laqonli bajarish uchun o'qituvchi faqat
dars bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarda ham
muntazam ish olib borishi yaxshi natija beradi.
Tilni o'rganishga doir kechalar, to'garaklar, maktab ixtiyoridagi soatlar
hisobidan qo'shimcha darslar, sinfdagi iqtidorli o'quvchilar bilan ishlash
kabilardan foydalanish kerak.
O'quvchilarga til ta'limini singdirishda ularning yosh va bilim darajalarini
ham hisobga olish zarur. Chunki 2-sinf o'quvchisiga 4-sinf hajmdagi bilimni
berilsa o'quvchi buni hazm qila olmaydi, o'zlashtiraolmaydi ham. Aksincha 4-sinf
o'quvchisiga 1-2-sinfdagi bilimlar berish bilan cheklanib qolinsa bu ham o'quvchi
uchun zerikarli bo'ladi. Natijada o'quvchilarda tilni o'rganishga bo'lgan havas,
qiziqish rivojlanish o'rniga susayadi.
13

Boshlang'ich sinf o'quvchisi DTS larida berilgan me'yoriy majburiy
ta'lablarni bilishlari kerak. 1-4-sinflarda o'quvchilarning bilim, ko'nikma va
malakasiga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi:

Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. (1-sinf)
Miqdoriy ko'rsatgich: 15-20 so'zdan iborat diktant yoza olish.
Talablar:
a) imlo xatolarga yo'l qo'ymaslik;
b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi;
Diktant turlari: Lug'at diktant, izohli diktant, nazorat diktanti.
Miqdoriy ko'rsatgich: 2-3 gapdan iborat sodda matnni (fikr ehtiyoji bilan
bog'liq mavzu asosida) yaratish.
Talablar:
a) matndagi gaplarni mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi,
ko'rsatilgan mavzu doirasida birlashish;
b) harf va tinish belgilarini to'g'ri yozish;
d) harflarni bir-biridan uzmay yoza olish;
e) so'zlar orasidagi oraliqni to'g'ri belgilash; Matnni xarakteri:
O'quvchiga tanish bo'lgan va ko'z oldiga keltira oladigan buyum, manzara,
voqea –hodisalar tasviri.
2. Boshlang'ich sinf ona tili darslariga quyilgan talablar.
Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo’yilgan muhim talablardan biri
o'quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o'stirish ustida
ishlash bilimlarni ongli bo'lishiga erishish, o'quvchilarga har bir ishni o'ylab
bajarishga odatlantirishdir.
Maktabda amaliy ishlarning ahamiyati o'quvchilar tomonidan to'g'ri
baholansa-da, o'quvchilarning nazariy bilimlaridan amalda foydalanishga
qiynaladilar. Yozma ishlarni bajarishda grammatika qoidalaridan kam
foydalanadilar. Aslida esa imlo savodxonlikni oshirish uchun ko'chirib yozish va
amaliy mashqlar muhim o'rin tutadi.
14

Psixologik tadqiqodlardan ma'lum bo'lishicha, imlo savodxonlik
astasekinlik bilan shakllanadi. Amaliy ishlardan qoidaga o'tishda ham o'zlashtirish
jarayoni sekinlik bilan kechadi. Dastlab o'qituvchi rahbarligida og'zaki muhokama
qilinadi. Asta-sekin o'quvchilar o'ylab, mulohaza qilib anglay boshlaydilar.
Borcha yozuv darslarida o'quvchilarga to'g'ri yozish qoidalarini ta'kidlab turish va
amaliy ishlarni bajarish orqali ularning imlo savodxonliklarini oshirish mumkin.
Barcha ona tili darslarida o'quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini
takomillashtirish maqsadida oldin o'tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi.
Takrorlash bilimlarni aniqlashga, hisobga olish va shu bilan bir vaqtda
mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang'ich sinflarda oldin o'tilganlarni
takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib
boriladi. Takrorlash orqali o'quvchilar o'z bilimlarini tartibga soladilar,
mustahkamlaydilar.
Ilg'or tajribali o'qituvchilar darslarni tashkil etishda oldin o'tilganlarni
mustahkamlash, yangi bilimlarni o'zlashtirish bilan bir vaqtda keyingi darsda
o'rganiladigan mavzu uchun zamin tayyorlaydilar.
Xozirgi zamon darsi shundan iboratki, o'quvchi, tinglovchi, o'qituvchi esa
ma'ruzachi bo'lib qolmasligi kerak. Balki o'qituvchi darsni kuzatib tartibga
soluvchi rejissyorga aylanmog'i lozim. O'qituvchi darsni shunday tashkil etishi
kerakki hamma o'quvchi shu mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritsin, o'z fikrini
ayta olsin, kamchiligi bo'lsa o'rtoqlari va o'qituvchi javobidan kelib chiqib
to'g'rilay olsin. Darsning xarakter xususiyatiga qarab dars interfaol usulda
bo'lishiga erishishi lozim. Darslarda testlardan va tarqatmali materiallardan
foydalanish ham yahshi natija beradi.
3. 1-4-sinf ona tili darslari bilan tanishtirish va ularning bir-biridan farqi.
Ma'lumki, boshlang'ich sinf ona tili darsligining adabiy til meyorida amaliy
o'zlashtirishlarga yordam berishdir. Darslikning asosiy qismini xilma-xil mashqlar
tashkil etadi.
Masalan:K.Qosimova, S.Fuzailov va A.Ne'matova muallifligidagi 2-sinf
ona tili darsligi 1-sinfda o'tilganlarni takrorlashdan boshlanadi. Bunda gap va so'z
haqidagi bilimlar takrorlanib mustahkamlanadi. Va asta sekin navbatdagi bilimlar
15

berib boriladi. 2004-yilda to'ldirilgan nashrning muqovasida ikkita o'quvchining
maktab tomon ketayotgan rami berilgan. Bu rasm o'quvchilarning shu darslikka
qiziqishini oshiradi. Mashqlarda uyga vazifa va o'ylab ko'rish uchun berilgan
mashqlarga alohida belgi qo'yilgani juda ma'qul. Ayniqsa kitobning sahifalari did
bilan jihozlangan. Berilgan rasmlar aniq, chiroyli qilib chizilgan. Qoidalar aniq,
tushunarli qilib chiziqlar ichida berilgan. Darslik ohirida lug'at berilgan bo'lib
jarangli va jarrangsiz undoshlar aniq ajratib ko'rsatilgan. Darslik foydalanishga
loyiq.

2.bob. Savod o’rgatishda tayyorgarlik davri va imlo ustida ishlash.
Ma'lumki yangi tahrirdagi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “2004-
2009-yillarda maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi” ta'lim
tizimida faoliyat ko'rsatayotgan barcha-barchaga katta vazifalar yukladi. Jumladan
yoshlarni har tomonlama bilimli, yetuk, komil inson bo'lib yetishishlari uchun
avvalo ularni savodli o'qish va yozishga o'rgatish zarur. Bu vazifa avvalo ona-tili
darslarida amalga oshiriladi. Yangi tahrirdagi DTS lari asosida o'quvchilarga
puxta bilim berish uchun 1-2-sinflarda haftasiga 4 soatdan, 3-4sinflarda esa
haftasiga 5 soatdan vaqt ajratilgan.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarida ona-tilidan bilim va malakalarni hosil
qilish ishlari asosan yozuv darslarida amalga oshiriladi. Yozuv darslarining
mazmuni boshlang'ich sinf ona-tili dasturini va maktab oldiga qo'yilgan talablar
asosida belgilanadi.
Yozuv darslarini tashkil etishda pedagogika va metodika tavsiyalari
hisobga olinadi. Yozuv darsi va unga qo'yilgan talablarni belgilashda metodika
fani sohasidagi yangiliklar, boshlang'ich sinflarda ishlayotgan eng tajribali
o'qituvchilarning tajriblari asos qilib olinadi. Shunga alohida e'tibor berish kerakki
har bir darsda o'quvchilarga bilim berish jarayonida tarbiyaviy tomonlarga ham
alohida ahamiyat berib borish, uzaro hurmat, mas'uliyatni his etish, tengdoshlari
va oila azolariga hurmat, g'amho'rlik, tabiatga mehr-muhabbat singari xislatlarni
singdirib borish kerak.
16

O'quv tarbiya ishlarida ko'zlangan maqsadga yetishish
uchun o'quvchilarda quyidagi qobiliyatlarni shakllantirb borish zarur:
1) Gapdagi so'zlarni o'xshash tomonlariga ko'ra taqqoslab olish.
2) So'zlar nimani ifoda etishiga ko'ra turkumlarga ajratish.
3) O'qituvchi tavsiya qilgan yoki o'zi tuzgan reja asosida fikrlarni bayon
ega olish.
4) Gaplarda grammatik tushunchalarni, orfografik qoidalarni ifodalay
olish.
5) Darslikdagi turli mashqlar va topshiriqlarni birgalikda muhokama
qilinganidan keyin uni bajara olsh.

Ona tili darslari savodli yozuv darsi hisoblanadi. Shuning uchun ham
yozma ishlarga alohida e'tibor beriladi. Darsning uchdan ikki qismida o'quvchilar
grammatik, orfografik va nutqiy yozma ishlarni bajaradilar.
Shuning uchun grammatik, orfografik bilimlarni o'zlashtirish uchun qund
bilan ishlashga to'g'ri keladi. Kuzatshlardan ma'lumki, darsda o'quvchilarning
osoyishta va mustaqil ishlarini ta'minlagan o'qituvchi ularning savodli bo'lishga
erisha oladi.
Bunday darslarda ko'rgazmali qurollar, didaktik materiallar, texnika
vositalaridan foydalanish o'z o'rnida bo'ladi. O'quvchilarning dars jarayonida yo'l
qo'ygan xatolarini sekin yotig'i bilan tushuntirish lozim. O'quvchi shundagina
yozuvida yo'l qo'ygan xatosini tushunib oladi va tuzatishga harakat qiladi,
bilimlarni o'zlashtirishga qiziqishlari ortib boradi. Ayniqsa boshlang'ich sinf
o'quvchilarini bajargan ishlarini o'z vaqtida baholab borish ham katta ahamiyatga
ega.
Boshlang'ich sinf ona-tili darsliklaridagi manbalar oz bo'lsada izlanish metodi
bilan ishlashni taqozo etadi O'quvchilar o'qituvchi rahbarligida mashq shartini
o'qib unda talab etgan topshiriqlarni aniqlaydilar savollarga javob qidiradilar
undagi fikrlarni umumlashtiradilar, mashqlar bajaradilar. Umumlashtirish va
xulosalar asosida qoidalar ishlab chiqadilar.
17

Umuman ona-tili darslarini to'g'ri va qiziqarli tashkil etilishi o'quvchilarni darsga
bo'lgan qiziqishlarini ortiradi.
II. Boshlang'ich sinf ona tili ta'limida xato turlari va ularning kelib chiqish
sabablari.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining yozuvlarida turli xatolar uchrab turadi. Bu
uchraydigan xatolarni quyidagi turlarga ajratish mumkin.
1. Grafik xatolar. Grafik xatolarga harf shakllarini o'xshata olmaslik,
harflarning o'rnini almashtirib yozish, talaffuzi o'xshash undoshlarni aniq
ajratmaslik natijasida yozuvda bir harf o'rniga ikkinchisini ishlatish biror harfni
tushirib qoldirish kabi xatolar uchraydi. Shularga ko'ra grafik xatolar quyidagi
ko'rinishlarda bo'ladi:

1. Alisher odobli bola.
2. Kuz fasli boshlandi 3. Qobil ikki tup ko’chat ekdi
4. Olma, o’rmon, to’qmoq.
1. Fonetik xatolar. Bunday xatolar so’zlarni tog’ri talaffuz qila bilmaslik,
sheva va dialektlar ta’sirida bo’ladi. Fonetik xatolar asosan quyidagi
ko’rinishlarda bo’ladi.

18

Fonetik xatolar
Dissimilatsiya
hodisasi natijasida Dialect va sheva
xatolari Assimilatsiya
hodisasi natijasida
Tovushlar almashuvi
natijasida
Grafik xatolar
Harflar shakllarini buzib
yozish So’zda harflar birikmasini
buzib yozish Harflarni bir - biriga noto’g’ri
ulab yozish

Masalan: 1. Borgan edi – boruvdi. (sheva xatolari)
2. Tomni – tommi. Piyolaga – piylaga. (Assimilatsiya hodisasi)
3. Go’sht – gosh. G’isht – g’ish
5. Devor – devol. (tovushlar almashuvi)

Xatolar ustida ishlashda orfografik tahlilni ahamiyati katta bir necha gapni
orfografik jihatdan to'la tahlil qilish kerak. Bu bilan o'quvchilar so'z ma'nosi va
uning imlosini puxta o'zlashtirib oladilar. O'quvchilarning to'g'ri, xatosiz yozishga
o'rgatish va yo'l qo'yilgan xatolarni bartaraf etish uchun quyidagilarga e'tibor
berish kerak:
1. Eng avvalo o'quvchilarni to'g'ri talaffuz qilishga o'rgatish. Ya'ni so'z
aytilganda tovushlarni aralashtirmay, tovush tushirib yoki orttirib
talaffuz etmaslik. Masalan: kitob o'rniga kitob, ruchka o'rniga yuchka,
maktab o'rniga matab deyishga yo'l qo'ymaslik.
2. Har bir darsda ko'pchilik uchun bir xil uchraydigan tipik xatolar doskada
ko'rsatilib, tuzatiladi.
3. Ayrim o'quvchilar uchun tegishli xatolar o’sha o'quvchi bilan birgalikda
tuzatiladi.
19Marfalogik xatolar
So’zning
ma’nosini
tushunmaslik Grammatik
qoidalarni
bilmaslik Orfagrafik
qoidalarni
unutish Parishon
xotirlik Mexanik
xatolar

4. Agar o'quvchilar biror qoidani bilmasligi natijasida xatoga yo’l qo’ygan
anashu qoidani takrorlash bilan tushuntirish kerak bo’ladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki o’quvchilar yozuvida xatolar
bo’lmasligi uchun lug'at ishiga ta'limiy harakterdagi yozma ishlarga ko'proq o'rin
berish zarur. Imlosi qoidalashtirlmagan va qiyin so'zlar jadvali tuzilib, sinf
xonasiga o'quvchilarga ko'rinarli qilib osib qo'yilishi va uni vaqti-vaqti bilan
almashtirib turishsa yaxshi natija beradi.

2.2. Savod o’rgatish jarayonida imloga o’rgatish

O'zbekiston Respublikasining mustaqilikka erishishi jahonshumul voqea bo'ldi
desak mubolag'a bo'lmaydi. Respublikamizdagi barcha sohalarda bo'lgani kabi
yozuvda ham tub o'zgarish bo'ldi.
1993-yil 2-sentabrda "Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy qilish
to'g'risida" qabul qilingan qonun fikrimizning dalilidir.
Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohatlarimizning provard maqsadi
yurtimizda yashayotgan barcha fuqorolar uchun munosib shart- sharoitlarni
tashkil qilib berishdan iboratdir. Aynan shuning uchun ham ma'naviy jihatdan
mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta'lim va maorifni yuksaltirish, milliy
o'yg'onish g'oyasini ruyobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish
davlatimizning eng muhim vazifalardan biri bo'lib qoladi-degan edi, Prezdentimiz
I.A. Karimov 1995-yil fevral oyidagi O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
birinchi sesiyasida.
Lotin alifbosi asosidagi yozuv jahonga keng tarqalgan bo'lib, bu yozuv
Qadimgi Rimda paydo bo'lgan miloddan oldingi II asrda takomillashgan lotin
alifbosidan bizning davrimizgacha jahonning 70 dan ortiq mamlakat xalqi
foydalanmoqda. Bundan 30 dan ortiq Ovropa, 20 dan ortig'i Osiyo, 20 dan ortig'i
Afrika qit'alaridagi davlatlar xalqlaridir.
Dunyoda 5000 xil til bor. Bulardan 6 tasi til sifatida tan olingan. Bundan 3
tasining yozuvi lotin yozuvi asosida (ingliz, fransuz, ispan), 3 tasining yozuvi esa
20

3 xil: rus tiliniki kirill alifbosida, arab mamlakatlariniki arab alifbosida, xitoy
tiliniki esa iyeografik yozuvlardir.
Maktablarda 1927-1928 yildan boshlanib 1940-yil 8-maygacha lotin yozuvi
asosida ish olib borilgan. 1940 yil 8-maydan kirill alifbosi asosidagi yangi
alifboga o'tish to'g'risida qonun qabul qilindi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2-3 sentabrdagi 12chaqiriq
13-sesiyasida lotin yozuviga o'tish haqida qaror qibul qilingandan so'ng ayrim
muamollar kelib chiqdi. Bu ham bo'lsa
s- ш , c- ч , n- нг kabilardagi unsurlar kompyuterda yo’qligi sababli ushbu harflarni
isloh qilish yoki kompyuterlarni qayta ta'mirlash kerak edi. Lotinlashtirish
komissiyasi bu muammoni har tomonlama o'ylab ushbu harflarni qayta isloh
qilish haqida qaror qildi, 1995-yil 6-7 may oyida O'zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashi qarori bilan ayrim o'zgartirishlar kiritildi, sh- ш , ch- ч , ng- нг birkma
shaklida qabul qilindi. Yangi alifboda 26 ta harf, 3 ta harf birikmasidan iborat
alfavit hosil bo'ldi.
Yangi lotin harflari asosida alifboni joriy etishi o'zbek tilining talabiga javob
beradigan yangi imlo qoidalariga ma'lum o'zgartirishlar kiritish bilan qabul
qilinishga imkon yaratdi.
Shu asosda 1995-yil 24-avgustda Respublika Vazirlar Mahkamasininng
339 –sonli qarori bilan yangi imlo qoidasi tasdiqlandi.
Yangi imlo qoidasi 82 ta bo'lib 8 bo'limdan iborat.
1. Unlilar imlosi.
2. Undoshlar imlosi.
3. Asos va qo'shimchalar imlosi.
4. Qushib yozish.
5. chiziqcha bilan yozish.
6. Ajratib yozish
7. Bosh harflar imlosi.
8. Ko’chirish qoidalari.
Biz quyida ayrim muhim imlo qoidalari to'g'risida to'xtatib o'tamiz.
21

1. Quiyidagi hollarda “s” harfi bilan yoziladi.
a) So'z boshida kelsa; Masalan: цирк -sirk, цех -sex, центнер -sentner,
Цейлон чойи -Seylon choyi.
b) Undoshdan keyin kelsa: концерт -konsert, акция -aksiya,
Франция Fransiya, концепция - konsepsiya.
s) So'z ohirida kelganda: шприц -shpris, кварц -kvars, аизац -abzas kabi.
2. Unlidan keyin kelgan hollarda–“ Ц ” harfi o'rniga –ts yoziladi:
Masalan: Конституция -konstitutsiya, канализация -kanalizatsiya, лицей -litsey,
милиция -militsiya, Греция -Gretsiya.
V. Egalik qo'shimchalarning imlosi:
a) –m, -ng, -si, -miz, -i (si) shaklida tovush orttirmay yoziladi: Masalan:
aka-akam, aka-akang, aka-akasi, aka-akamiz, aka-akangiz, aka-akalari.
b) parvo, obro', mavqe, avzo so'zlariga I-II shaxs egalik qo'-shimchalari
qo'shilganda bir –y tovushi qo'shib aytiladi va shunday yoziladi:
Masalan: parvoyim, parvoying, parvoyimiz, parvoyingiz, obruyim,
obro'ying, obro'yimiz, obro'yingiz.
III. shaxs egalik qo'shimchasi parvo, avzo, mavqe, avro so'zlariga-yi
shaklida: ovzoyi, obro'yi, parvoyi, mavqeyi; shaklida, xudo, dohiy, vodiy kabi
so'zlarga si shaklida qo'shiladi:
VI. Chiziqchalarning ishlatilishi:
1. Juft so'zdan qo'shimchalar yordamida yasalgan so'zlar chiziqcha bilan
yoziladi (-)
Masalan: baxt-saodatli, xayr-xushlamoq.
2. Juft so'z qismlari orasida-u (yu) bog'lovchi bo'lsa shu bog'lovchidan oldin
chiziqcha qo'yiladi va juft qism ajratib yoziladi.
Masalan: do'st-u dushman, ona-yu bola, keldi-yu ketdi kabi.
3. Yetakchi va ko'makchi fe'llar bir xil shaklda bo'lsa chiziqcha bilan yoziladi:
Aytdi-qo'ydi, borasan-kelasan, keldi-ketdi.
22

4. So'zining -ma, -ba, yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi.
Masalan: ko'chama-ko'cha, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil
ishlatilmaydigan qism qatnashsa bunday so'zlar qo'shib yoziladi.
Masalan: darbadar, ro'baro kabi.
VII. Tartib sonlarning imlosi.
1. Tartib son arab raqami bilan yozilsa, -nchi (- inchi) qo'shimchasi o'rniga
chiziqcha qo'yiladi: 2006-yil 1- yanvar, 5-sinf, 60-yillar, 4-“A” sinf kabi.
2. Tartib son Rim raqaimda berilsa chiziqcha qo'yilmaydi.
X sinf, XXI asr, XXXI tom
VIII. -sh, -ch, ng, harf birikmalarning imlosi.
Bir tovushli ko'rsatuvchi harflar birikmasi -sh, -ch, ng, birgalikda ko'chiriladi:
Maslan: mai-shat, pi-choq, ko'-ngil.
IX. Familiya hosil qiluvchi qo'shimchalar imlosi:
Familiyalar odatda –ev (-eva), -yev (yeva) hamda –ov (ova) qo'shimchalar
bilan hosil bo'ladi:
1. Quyidagi hollarda –ev (-eva) qo'shimchalari
qo'llaniladi.
a) So'z asosi -sh, -ch, y, tovush-harflari bilan tugasa:
Masalan: Tosh-Toshev, Ergash-Ergashev, Qilich-Qilichev, Ubay-Ubayev.
b) So'z asosi unli bilan tugasa: Jo’ra-Jo’rayev, Ota-Otayev,
d) –ov (-ova) qo'shimchasi quyidagi hollarda qo'llanadi;
So'z asosi -sh, -ch, y, hamda unlilardan boshqa tovush-harflar bilan tugasa
qo'llaniladi:
Masalan: Turob-Turobov, Tolib-Tolibov, Olim-Olimov, Aziz-Azizova.
X. Yuklamalarning imlosi.
O'zbek tilida yordamchi so'zlardan biri yuklamadir.
Yuklamalar 2 xil tarzda qo'llaniladi.
1) So'z tarzida: faqat, hatto, axir, na
2) Qo'shimcha tarzda: - mi, -ku, -da, -shi, -a, -ya kabi.
Yuklama qo'shimchalar imlosiga ko'ra ikki guruhga bo'linadi.
23

$a) chiziqcha bilan yoziladigan yuklama-qo'shimchalar: -chi, -ku, -u, - yu, -a, ya, -da, -e, -ye. Masalan: sen-chi, keldi-ku, sen-a, uka-ya, o'g'il-u, keldi-da, boring-ye, bo'ldi-ye kabi. b) So'zda qo'shib yoziladigan yuklama-qo'shimchalar: - mi, -oq, -yoq, gina, kina, qina, -dir, -yov. Masalan: aytaymi, o'ziyoq, o'qiboq, ozg'ingina, kichikkina, oppoqqina, keldiyov, jaholat kelsa, aql kochadir, ko'rgandir kabilar. 2.2.Yozuv darslaridagi ayrim muhim imlo qoidalari. O’zbek tilshunosligining imlo bo’limida 1993-1995-yillarda lotin harflari asosidagi yangi o’zbek alifbosiga (bu alifbo 1927-1940-yillarda O’zbekistonda qo’llanilgan edi) o’tilishiga tayyorgarlik davrida imlo belgilar tushunchasi hamda atamasi paydo bo’ldi. Ma’lumki, tinish belgilar, asosan, gapning tarkibida qo’llaniladi. Imlo belgilari esa yozma nutqda harflarda ishlatiladi. Imlo belgilar 3 xil: ko’chish belgisi, tutuq belgisi, chiziqcha (urg’u belgisi imlo uchun emas, to’g’ri talaffuz qilish uchun xizmat qiladi). Ko’chish belgisi alifbodagi 2 harfga, ya’ni o (olmoq) va g (gul) harflariga qo’yilsa, bu harflar ылка , ыро = so’zlaridagi “ ы ” ni, g’alla so’zidagi “\” ni ifodalaydi. (o’lka, o’roq, g’alla). Ko’chish belgisi yozma hamda bosma harflarning kichik va katta (bosh) shakllariga ikki shakilda qo’yiladi: Ő ő, (yozma shakli), O’ o’, G’ g’ (bosma shakli). Yozma kichik va katta o, g harflarining ust qismiga to’lqinsimon chiziq shaklida chiziladi, bosma kichik va bosh shakillari esa shu harflarning yuqori qismi baravarligida ularning o’ng tomaniga teskari vergul shaklida bo’ladi, chunonchi: oq-o’q (yozma shakli őq); gir-gir – g’ir-g’ir (yozma shakli ). Ko’chish belgili so’z yozma harflar bilan bitilganda shu so’z yozib b’lingandan so’ng o, g harflarining ustki, eni baravarligida chiziladi, bosma kichik va bosh harflar bilan yozilganda esa shu harflarni yozayotganda belgi qo’yiladi va keyingi harfni yozishga o’tiladi. 24$

Ko’chish belgili so’zlarni, agar so’z husnixat qoidalariga rioya qilib
yozilayotgan bo’lsa, bosma kichik va bosh harflar bilan yozishga nisbatan
osonroq bo’ladi, chunki ko’chish belgisi harfning ustida bo’lib, harflar tutashib
turadi. Bosma harflar bilan yozilganda ko’chish belgili harf bilan undan keyingi
harf orasida ma’lum bo’shliq bo’ladi va so’zning bo’g’in tuzilishiga ham oz
bo’lsada ta’sir etadi. Bu hol ko’chish belgili harflar so’zning boshlanishida emas,
o’rtasida bo’lganda ko’proq seziladi chunonchi: bo’lim, bo ’ lak, bo’g’in, g’alvir,
o’g’ri, bo’yra, bo’hton .
Boshlang’ich sinflarda xat-savod o’rgatishda yuqoridagi hollarni albatta
e’tiborga olish zarur.
Tutuq belgisi arabcha so’zdagina qo’llaniladi. Bu belgi virgul shaklida
bo’lib, yozma va bosma matnlarda kichik harfning yuqori qismi balandligida
bo’ladi, xat yozma harflar bilan bitilganda tutuq belgisini qo’yishda qo’l harakati
uzilib, belgi qo’yilgach, navbatdagi harflarni yozishda davom ettirilaveradi,
chunonchi: маъно , феъл , инъом . Ma’no, fe’l, in’om.
Tutuq belgisi so’z oxiriga qo’yilmaydi:
1. Unli tovush-harflardan keyin kelgan р, н, т, с, л, ш kabi undosh
tovush-harflardan so’ng qo’yilib, unli tovushni o’zidan oldingi undoshdan ajiratib
aytishga ishora qilish uchun qo’yiladi, misollar: +уръон, инъом, =атъий,
машъал, масъуд(а). Qur’on, in’om, qat’iy, mash’al, mas’ud(a).
2. Asosan a, e, ba’zi so’zlarda y unlisidan keyin qo’yilib, shu unli
tovushdan keyin ovozning biroz tutilib, cho’ziqroq aytilishiga rioya qilish uchun
qo’yiladi, chunonchi: номаъnм маъ=ул, меъмор, шеър, шуъла, Ныъмон.
Noma’lum, ma’qul, me’mor, she’r, shu’la, No’mon.
Eslatma. Mo’jiza, mo’tadil, mo’tabar kabi so’zlar krill alifbosida ayirish
belgisi – ъ bilan yozilar edi. Bu so’zlar yangi alifboda yozilganda ы tovushharfini
ifodalash uchun ko’chish belgisi qo’yiladi. Bir harfga bir-biridan oz farq qiladigan
ikki belgini qo’yish noqulay hamda sun’iy qiyinchiliklar tug’dirganligi uchun
mazkur so’zlarda tutiq belgisi qo’yilmaydi, ammo bu so’zlardagi o tovushini
biroz cho’ziqroq aytishni ta’lim jarayonida o’rgatib borish zarur bo’ladi.
25

3. Yangi o’zbek alifbosida sholi, shoshmoq kabi so’zlardagi sh tovushi
s va h harflar birikmasi bilan ifodalanadi.
O’zbek tili lug’atidan oz bo’lsa-da, shunday so’zlar ham borki, ulardagi
yonma-yon kelgan s va h tovush-harflari ikki hil nutq tovushini ifodalaydi. Ana
shunday so’zlarda s va h bir tovush tarzida emas, balki ikki tovush ekanligiga
ishora qilish uchun bu ikki harf orasiga ham tutuq belgisi qo’yiladi, misollar:
mas’h tortish ( тащорат = илаётганда ), tas’hih etmoq, as’har ( тонг ), as’hob (sohib
so’zining ko’pligi), Is’hoqov.
Ayrim so’zlarga tutiq belgisining bo’lish-bo’lmaskigi so’z ma’nosini ham
o’zgartiradi, masalan:
Sava – sa’va nasha – nash’a
Davo – da’vo sher – sh’r
Qala – qal’a taqib – ta’qib.
Sanat – san’at
Chiziqcha – imlo belgisi. Chiziq esa tinish belgidir. Chiziqcha shakl
jihatdan chiziqning uchdan biriga teng bo’ladi, masalan:
Bir –biringizga xayr-ehsonli, mehr-oqibatli bo'lib, qo'l berib so'rashib
yuringlar, shunda dillaringizdagi dili g'ashlik ketadi. (“Hadis”dan).
O'zbekiston – kelajagi buyuk davlat.
“O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ning “Chiziqcha bilan yozish”
bo'limida chiziqchaning qo'yilish o'rinlari ko'rsatilgan, chunonchi: juft so'z va
takror so'z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, qovun-tarvuz, baland-baland
tog'lar, uy-uyiga…….
Kirill alifbosi asosidagi imlo qoidalarida kundalik sanalarda (1991- йил
31 август ) raqamdan so'ng chiziqcha qo'yilmasligi qoidalashtirilgan edi (1 мактаб ,
аммо 1 сентабр ). Yangi tuzilgan imlo qoidalarida bir xillikka erishish uchun
yuqoridagi hollarda ham chiziqcha qo'yilishi ko'rsatildi:
1991-yil 31-avgust, 1-sentabr – O'zbekiston Respublikasining Mustaqillik
bayrami.
Yozuvda so'z qismi yozilayotgan qatorga sig'may qolsa, “Ko'chirish
qoidalari” asosida keyingi qatorga ko'chiriladi. Bunday o'rinlarda so'zning sig'may
qolgan qismini ko'chirishdan oldin chiziqcha (-) qo'yib, yangi qatordan yoziladi.
26

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Yangi tahrirdagi DTS - 2005-yil. Boshlang’ich ta’lim jo’rnali 5-son.
2. Sh. Rahmatullayev, A.Xojiyev O'zbek tiliningimlo lug'ati–1995-yil
3. Y.Abdullayev – Hamrohim Toshkent – 1996-yil
4. Abdullaeva K va boshqalar. Savod o'rgatish darslari. T. ,«O'qituvchi».1996 y.
5. Abdullaeva Q. Raxmonbekova S. 2-sinfda. O'qish darslari. (O'qituvchi kitobi.)
Toshxent. O'qituvchi, 2004 y.
6. Abdullaeva Q. va boshqalar. O'qish kitobi. 2-sinf ToshKent. O'zbekiston, 2003-
yil.
7. G'afforova T., Shodmonov E., Eshturdieva G. «Alifbe»-(«Savod»); «Ona tili»,
T., «O'qituvchi», 1999- yil.
8. G'afforova T. G'ulomova X. 1-sinfda o'qish dasrlari (O'qituvchi Kitobi.)
ToshKent. SHarq 2003 -yil.
9. SHojalilov A. va boshqalar. «O'qish Kitobi»,«O'qituvchi», 2004-yil. 8
Umarova M. «O'qish Kitobi» 3- sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2003- yil.
10. Umarova M. 3-sinfda O'qish darslari (O'qituvchi Kitobi.) ToshKent «Ijod
dunyosi» 2003.
11. SHojalilov A. va boshqalar. «O'qish Kitobi», «O'qituvchi», 2004 yil.
ll.Qosimova K., Fuzailov S. «Ona tili», 2-sinf uchun, T., «O'qituvchi», 2003- yil.
12. Fuzalov S., Xudoyberganova M. «Ona tili» 3-sinf uchun. T., «O'qituvchi»
2003 -yil.
13. iKromova R. GrammatiKa, imlo va nutq o'stirishdan tarqatma materiallar.
T., «O'qituvchi», 2003- y.
14. 2-sinfda o'qitish. Tuzuvchi Mavlonova R.A.T., «O'qituvchi», 1977- y.
15. IKromova R. GrammatiKa, imlo va nutq o'stirishdan tarqatma materiallar.
T., «O'qituvchi», 1993 -yil.
16. Ma'qulova B. va boshqalar. Boshlang'ich sinfdan tashqari o'qish
mashg'ulotlari. T., «O'qituvchi», 1996- yil.
17. Mirzaev I. Dars tahlili. T., «O'qituvchi», 1985- yil.
18. Oripov K, Obidova M. Ifodali o'qish. T., «O'qituvchi», 1982- yil.
19. To'rt yilliK boshlang'ich sinflar dasturi. T., «O'qituvchi», 1999- y.
28

20. Umarova M, Hudoyberganov M. Bayonlar to'plami.T."O'qituvchi",1992-y 21.
Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., 'O'qituvchi",
1985- yil.
22. Qosimova K., Ubaydullaeva.2-sinfda ona tili darslari.T. "O'qituvchi", 1987-
y.
23. G'ulomov M. Husnixat metodikasi. T., "O'qituvchi", 1976 -yil.

29

Savod o’rgatish davri yozuv darslarida imlo ustida ishlash

Купить

Информация о документе

Продавец

Savod o’rgatish davri yozuv darslarida imlo ustida ishlash

Похожие документы