Savod oʻrgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsad, mazmuni va koʻrilishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	51.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Savod oʻrgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsad, mazmuni va koʻrilishi

Sotib olish

SAVOD O RGATISH DAVRIDAGI DARS TIPLARI, ULARNING MAQSAD,ʻ
MAZMUNI VA KO RILISHI
ʻ
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………….3
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SAVOD O‘RGATISH DARS
TIPLARINI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Bolalar davridagi savod o‘rgatish jarayonining ahamiyati va erta ta’limning
kelajakdagi ijtimoiy-ijtimoiy-psixologik ahamiyati … ………………..……………5
1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsi va o‘qitishning turli
shakllari……………………………………………………………………….......13
II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SAVOD O‘RGATISHNI TASHKIL
QILISH METODIKASI
2.1. Mavzuning zamonaviy pedagogik yondashuvlardagi o‘rni va
dolzarbligi……….…………………………….…………….…………………….19
2.2. Bolalarning savodga tayyorgarligi ko‘rsatkichlari va ularni rivojlantirishdagi
asosiy omillar. ……..……………….…………………………………..…………26
XULOSA …………………………………..……………………….…………….33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………….……….34
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bolalar davridagi savodga tayyorgarlik jarayoni
inson shaxsiyatining poydevorini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Erta ta’lim
nafaqat bolalarning akademik bilimlarini shakllantiradi, balki ularning kognitiv,
psixologik va ijtimoiy salohiyatlarini rivojlantirishda ham hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida, erta yoshdagi bolalar bilan
ishlashda interaktiv metodlar, o‘yin asosidagi darsliklar va amaliy faoliyatlar
qo‘llanilishi, ularning o‘zaro muloqot va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishga katta imkoniyat yaratadi. Masalan, Lev Vygotskiyning “O‘rganish
eng yaxshi tarzda ijtimoiy aloqalar orqali amalga oshiriladi” degan iqtibosi ushbu
jarayonning ahamiyatini ochib beradi. Shu bilan birga, Jean Piagetning “O‘yin
orqali bolalar atrof-muhitni o‘rganadilar va o‘z bilimlarini shakllantiradilar” degan
fikri, savodga tayyorgarlik jarayonida o‘yin metodlarining ahamiyatini tasdiqlaydi.
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida savod o‘rgatish, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
nutqini rivojlantirishda, ularning til va grammatik bilimlarini mustahkamlashda
o‘ziga xos o‘rin tutadi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga talaffuz, imlo,
nutq madaniyati, matnni tushunish va nutqiy ifoda usullarini o‘rgatish muhim
ahamiyatga ega. Ushbu jarayonda turli dars turlarining o‘rni beqiyosdir. Har bir
dars turi o‘zining maqsadi va mazmuniga mos ravishda o‘quvchilarga bilim va
ko‘nikmalarni to‘liq o‘zlashtirishda yordam beradi.
Savod o‘rgatish davridagi darslar, o‘quvchilarning o‘zlashtirishi va nutqiy
faolligini oshirish, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, ijodiy yondashuvni
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir dars turi o‘ziga xos vazifalarni
bajaradi va o‘quvchilarning til ko‘nikmalarini yaxshilashga xizmat qiladi. Masalan,
2

talaffuzni o‘rgatish, so‘z boyligini kengaytirish, gap tuzish qobiliyatini
rivojlantirish kabi maqsadlar har bir dars turining asosiy vazifalarini tashkil etadi.
Ushbu kurs ishida savod o‘rgatish davridagi dars turlarining turli xususiyatlari,
ularning maqsad va mazmuni, dars jarayonida qanday tashkil etilishi, shuningdek,
har bir dars turining o‘quvchilarning nutqiy rivojlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi
tahlil qilinadi. Dars turlarining samarali tashkil etilishi, o‘quvchilarning
savodxonligini va nutq madaniyatini yaxshilashda asosiy omil hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi:
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – bolalarning savodga tayyorgarlik
jarayonining dolzarbligi va samaradorligini aniqlash, ularni baholash mezonlarini
shakllantirish hamda zamonaviy pedagogik metodlarni amaliyotga tadbiq etish
orqali ta’lim jarayonini yanada samarali tashkil etishdir.
Vazifalari:
Kurs ishida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
 Nazariy tahlil: Mavzuga oid asosiy ilmiy adabiyotlar, nazariy yondashuvlar va
ilgari o‘tkazilgan tadqiqotlarni tahlil qilish.
 Baholash mezonlarini aniqlash: Bolalarning savodga tayyorgarlik darajasini
o‘lchash uchun tegishli mezonlar va indikatorlarni belgilash.
 Empirik tadqiqot: Amaliy metodlar yordamida sinf ichidagi o‘yin, interaktiv dars
va guruhli faoliyatlar orqali bolalarning tayyorgarlik darajasini o‘rganish.
 Tavsiyalar ishlab chiqish: Tadqiqot natijalari asosida zamonaviy pedagogik
metodlarni rivojlantirish va kelgusidagi ta’lim jarayonlarini takomillashtirish
bo‘yicha tavsiyalar berish.
Predmeti va Obyekti
 Predmet: Bolalarning savodga tayyorgarlik jarayonini tashkil etish va baholashga
oid metodikalar, mezonlar va darsliklar.
 Obyekt: Erta ta’lim muassasalari va o‘quv jarayonida qatnashayotgan bolalar,
ularning savodga tayyorgarlik darajasi va ta’lim uslublari.
3

I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SAVOD O‘RGATISH DARS
TIPLARINI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Bolalar davridagi savod o‘rgatish jarayonining ahamiyati va erta
ta’limning kelajakdagi ijtimoiy-ijtimoiy-psixologik ahamiyati
Bolalar davridagi savodga tayyorgarlik jarayoni – inson shaxsiyatining
poydevorini tashkil etuvchi eng muhim bosqichlardan biridir. Erta ta’limning
dolzarbligi bugungi zamonaviy jamiyatda tobora oshib bormoqda, chunki erta
yoshdagi bolalar bilim, kognitiv va ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantirish orqali
kelajakdagi muvaffaqiyatlari uchun asos yaratadi. Shu nuqtai nazardan, erta ta’lim
nafaqat akademik bilimlarni egallash, balki psixologik va ijtimoiy salohiyatni ham
mustahkamlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Pedagogik nazariyalarda ushbu jarayon katta e’tibor bilan o‘rganilgan.
Masalan, Lev Vygotskiyning ta’lim psixologiyasi doirasida "O‘rganish eng yaxshi
tarzda ijtimoiy aloqalar orqali amalga oshiriladi" degan iqtibosi mavjud. Bu fikr
bolalarning atrof-muhit bilan o‘zaro muloqoti, do‘stlik va o‘yin asosida bilim olish
jarayonining samaradorligini tasdiqlaydi. Shu tariqa, savodga tayyorgarlik
jarayonida interaktiv metodlar, guruhli faoliyatlar va amaliy mashg‘ulotlar katta rol
o‘ynaydi.
Bundan tashqari, Jean Piagetning kognitiv rivojlanish nazariyasi ham ushbu
jarayonning ahamiyatini ta’kidlaydi. Piaget shunday deydi:
"O‘yin orqali bolalar atrof-muhitni o‘rganadilar va o‘z bilimlarini
shakllantiradilar."
Bu iqtibos bolalarning o‘yin asosidagi faoliyatlari orqali mantiqiy fikrlash,
ijodkorlik va muhitga nisbatan tanqidiy yondashuvlarni rivojlantirishiga urg‘u
beradi. Shu sababli, savodga tayyorgarlik jarayonida o‘yin metodlari va interaktiv
usullar dolzarb hisoblanadi.
4

Zamonaviy pedagogik yondashuvlar esa erta ta’limni axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari, multimedia resurslari va interaktiv dars metodlari
bilan boyitishga qaratilgan. “Savod – bu nafaqat o‘qish va yozish qobiliyati, balki
muloqot, tanqidiy fikrlash va ijodkorlikning ham ifodasi” degan fikr, bugungi
kunda erta ta’limning keng ko‘lamli vazifalarini aks ettiradi. Ushbu yondashuv,
bolalarning nafaqat bilim olishini, balki ularning shaxsiy rivojlanishi va ijtimoiy
munosabatlar qurish qobiliyatini ham yuksaltirishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, bolalar davridagi savodga tayyorgarlik nafaqat shaxsning
bilim darajasini oshiradi, balki uning kelajakdagi ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik
muvaffaqiyatlari uchun mustahkam asos yaratadi. Shu bois, mazkur mavzuning
dolzarbligi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega bo‘lib,
ta’lim jarayonida samaradorlikni oshirish va yangi metodikalarni ishlab chiqish
zaruratini keltirib chiqaradi.
Ma’lumki, savod o‘rgatish jarayonidagi o‘qish darslarining asosiy vazifasi
o‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish
orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan
iborat. SHuningdek, o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish,
bilimini boyitish, mantiqiy tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish
sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi.
Savod o‘rgatish tayyorlov davri o‘qishga o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi.
Bu davrda bolalarda o‘zgalar nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birliklarini
(tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi
xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o‘quvchilarning o‘qishni muvaffaqiyatli
egallashlariga yordam beradi.
O‘qishga o‘rgatish uchun, avvalo, o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni
ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo‘nalishda
amalga oshirilishi mumkin:
5

1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog‘lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so‘ng kerakli so‘z ajratib olinadi, so‘ngra so‘z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2. So‘z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan tovush
ajratib olinadi. Masalan: oy. O‘qituvchi oy rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning
nomini - so‘zni aytadi. O‘qituvchi o tovushini cho‘zib ( o-o-o -y) aytadi va qaysi
tovushni cho‘zib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi. O‘quvchilar o tovushini
aytgach, uning xususiyalari haqida savol-javob o‘tkaziladi. O tovushli so‘zlar
o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan
ko‘rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor
qaratiladi.
3. O‘rganilgan harflar ichiga bugun o‘rganiladigan harf aralashtirib
qo‘yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so‘ng o‘qituvchi bu harf
ifodalaydigan tovushni aytadi. O‘quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar.
SHu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan
ko‘rsatadilar. SHu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga o‘rgatish ustida
ishlanadi.
O‘qishga o‘rgatishda bo‘g‘in asos qilib olinadi. Buning uchun o‘qituvchida
bo‘g‘in jadvali bo‘lishi lozim. Bo‘g‘in jadvali asosida o‘qish namunasi
ko‘rsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib, uning
nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko‘rish va ikkalasini bog‘lab, unlini mo‘ljallab
ulab aytish tushuntiriladi. Bo‘g‘in o‘qish o‘qituvchining namunasi asosida doimiy
ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda chizmalar asosida bo‘g`inlab
o‘qitish, kesma bo‘g`inlar asosida o‘qitish, kesma bo‘g`inlarni boshqasi bilan
almashtirib o‘qitish, bo‘g`indagi bir tovushni almashtirib o‘qitish (“Kun va tun”
o‘yinidan foydalanib: bol / xal – ta) usullaridan foydalanish mumkin. Uch
tovushdan tuzilgan bo‘g`inlarning oxirgi tovushini punktirlar (nuqtalar) bilan
ajratib o‘qitish (ti:l, no:n, la:b, cho:y), o‘qishni yengillashtirish usullari orqali
o‘qishni mashq qildirish samarali natija beradi.
6

Shuningdek, alifbe multimediasi asosida tovush-harf bilan tanishtirish,
harflarni, bo‘g‘inlarni qo‘shib o‘qishni mashq qildirish o‘quvchilarning o‘qishni
o‘rganishlarini tezlashtiradi. Multimedia orqali bola o‘ynab turib o‘qishni mashq
qiladi. Uning ko‘z o‘ngida jonli jarayon namoyon bo‘ladi. Mavhum narsalar uning
ko‘z o‘ngida aniq gavdalanadi. Multimedia qahramonlariga ergashib, o‘qishni
mashq qiladi, fikrlashi tezlashadi. Bunda “Alifbe” sahifalaridagi so‘zlarning oldin
bo‘g‘in tarkibini o‘qish, so‘ng so‘zni yaxlit o‘qishlari o‘qish sifati samaradorligini
oshiradi.
O‘qituvchining namunali o‘qishidan so‘ng birgalikda ovoz chiqarib o‘qitish,
yakka-yakka o‘qitish, shivirlab o‘qitishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin
o‘qiydigan o‘quvchilar bo‘lgan sinflarda xor bilan o‘qitish o‘qishni tezlashtirishga
yordam beradi. Sinf o‘quvchilarining o‘qish ko‘nikmalaridan kelib chiqib,
matndagi so‘zlarni xattaxtada bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, o‘rganilgan harflarni
hisobga olgan holda qo‘shimcha so‘z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o‘qitish
usuli o‘quvchilarning tushunib o‘qishlarini ta’minlaydi.
Ma’lumki, “Alifbe” sahifalarida bo‘g‘in tuzilishi murakkablashib boradi.
SHuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘g‘in tuzilishining murakkabligiga qarab ish
usullarini belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to‘rt tovushdan
tuzilgan bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatish ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bunda o-lov, Man-non tipidagi bo‘g‘inlarda o-lo:v, Ma:n-no:n tarzidagi
qo‘shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo‘g‘inlarda bo:d-ri:ng, do‘:s:t
tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So‘zlarni o‘qishga o‘rgatishda
jadvallar ham yaxshi samara beradi:
u k ki
t ul ki lar
la y lak lar n i
Umuman olganda, har bir o‘qish darsida albatta bo‘g‘in tuzilishi murakkab
bo‘lgan so‘zlarni o‘qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul o‘quvchilarda o‘qish
malakasining takomillashuviga yordam beradi.
7

O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va gaplarni to‘ldirib o‘qish ko‘nikmalarini
hosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo‘naltiradi. O‘quvchi tushirib
qoldirilgan harf yoki so‘zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki
mos emasligiga e’tibor beradi, o‘rtoqlariga nisbatan tez topib, o‘qituvchining
rag‘batiga sazovor bo‘lishga intiladi.
“Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. O‘quvchilar
shularga mos ohang tanlashni, to‘xtam (pauza) qilish o‘rinlarini belgilab olishi
zarur. Bunda ham o‘qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini
izohlashi) va ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatishi katta ahamiyat kasb etadi.
Ifodali o‘qilgan matn mazmuni tushunarli bo‘ladi.
Har bir predmetda bo‘lgani kabi o‘qish darslarida ham ta’lim-tarbiya
birligiga e’tibor beriladi. O‘qish darslarida tarbiya o‘qilgan matnning ongli
o‘zlashtirilishiga bog‘liq. Birinchidan, o‘quvchi matnda fikr nima haqida
borayotganini anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat
qiladi. Ikkinchidan, yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini anglaydi.
SHuning uchun ongli o‘qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli
rasmlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar
berishga diqqatni qaratish lozim. Bunda quyidagicha savol va topshiriqlardan
foydalanish mumkin:
1. Rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi?
2.Rasmda nima tasvirlangan? Rasm bilan matn orasida bog‘lanish bormi?
3. Matn mazmunini rasmga qarab so‘zlab bering.
4. Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi?
5. Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?
Demak, o‘qish o‘qilganlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim,
shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g‘oya o‘quvchilar tomonidan
o‘zlashtiriladi, so‘z va matnlar yod olingan taqdirda ham o‘quvchiniki bo‘lib
qoladi.
Savod o‘rgatishning birinchi kunlaridanoq o‘qish ongli bo‘lishi, bolalarni
ongli o‘qishga o‘rgatish juda muhim. So‘roqlar yordamida o‘qilganlarni bola
8

qanday tushungani aniqlanadi, tekshiriladi. O‘qishdan oldin o‘tkazilgan tayyorlov
suhbati ham, o‘qilgan matn yuzasidan o‘tkazilgan suhbat ham shu maqsadga -
ongli o‘qishga xizmat qiladi. SHaroitga qarab, bolalarga nimanidir o‘qishni talab
qiladigan muammoli holatni yaratish zarur. Bunday holat “Alifbe” dan yoki harf
terish matosidan o‘qiladigan topishmoqdan foydalanib yoki muammoli savolni
keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida hosil qilinishi mumkin. Masalan,
“Qishda qushlar qayerga uchib ketadi?” (harf terish matosida: “Qushlar issiq
o‘lkalarga uchib ketadi”). Bu kabi tayyorlov mashg‘ulotlari o‘qishning yuqori
darajada ongli bo‘lishini ta’minlaydi.
Ongli o‘qishni ifodali o‘qishdan ajratib bo‘lmaydi. Ammo analitik
o‘qishning birinchi bosqichida ifodali o‘qish mumkin emas, chunki bolalar so‘zda
urg‘uli bo‘g‘inni ajrata olmaydilar, tugallangan intonatsiyani, so‘roq ohanggini,
hatto, orfoepik to‘g‘ri o‘qishni bilmaydilar. O‘quvchilar so‘zning harfiy shaklidan
aynan nusxa ko‘chirib, orfografik o‘qiydilar. O‘quvchilar orfografik o‘qishdan
asta-sekin orfoepik o‘qishga o‘tkaziladi. Orfoepik o‘qishga o‘rgatishda qayta
o‘qitish usulidan foydalaniladi. SHuning uchun analitik o‘qish bosqichida so‘zni
yaxlit, orfoepik qayta o‘qish tavsiya qilinadi. Bunday qayta o‘qish to‘g‘ri
intonatsiyaga, ifodalilikka rioya qilib o‘qishga o‘rgatibgina qolmay, o‘qishning
ongli bo‘lishiga ham yordam beradi.
Savod o‘rgatishning birinchi darslaridayoq o‘quvchilarga tabaqalashtirib
(differensial) yondashish (bunda o‘quvchilarning o‘qish imkoniyati hisobga
olinadi) amalga oshiriladi.
O‘qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn mazmunini
o‘quvchilarning ko‘rgan-kechirganlari, taassurotlari bilan bog‘lash lozim. SHunda
o‘quvchida o‘qishga, o‘rganishga qiziqish ortadi.
Ongli o‘zlashtirishni amalga oshirishda lug‘at ustida ishlash ham muhim
ahamiyat kasb etadi. So‘zlarning ma’nosi bilan tanishtirish, birinchidan, fikrni
oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan matnni tushunishga yordam beradi.
She’r, tez aytish, topishmoq, qo‘shiq, maqol, hikmatli so‘zlardan o‘qitish,
yod oldirish ham o‘quvchilarning o‘qishga qiziqishini oshiradi, o‘qish malakasini
9

shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish
darslarining uchdan ikki qismi o‘qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Yangi tovush va harf o‘rganiladigan o‘qish darsida asosiy ish turlari
quyidagilar:
1. O‘rganiladigan yangi tovushli so‘zni (shu tovush so‘z boshida, o‘rtasida,
oxirida kelgan so‘zni) bo‘g‘in-tovush tomonidan tahlil qilish bilan ajratish. Bunda
yangi tovush ajratiladigan so‘zni o‘quvchilar rasm asosida o‘zlari tuzgan gaplar
ichidan tahlil orqali ajratib oladilar. Tovushni ajratishda shu so‘zning
chizmasimodeliga asoslanadilar. Tovushlarni eshitish, talaffuz qilish, ularning
artikulyatsiyasi - nutq organlarining tovush chiqarishdagi holati aniqlanadi va
talaffuzi mashq qilinadi.
2. Kichik va bosh harflar bilan tanishtiriladi. Bo‘g‘inlar jadvali o‘qitiladi.
3. So‘zlarni avval xattaxtadan, keyin “Alifbe”dan o‘qitish. Harf va
bo‘g‘inlaridan harf terish kartonida so‘z va gap tuzish va ularni o‘qish, so‘z
ma’nosi ustida ishlash.
4. Matnni o‘qish va tahlil qilish, uni qayta o‘qitish, rasmning matn mazmuni
bilan bog‘liqligini aniqlash.
5. Savollar va rasm asosida matn mazmunini qayta hikoyalatish, rasm
asosida matn mazmunini to‘ldirish, mantiqiy mashqlar yordamida lug‘atini
boyitish, ulardan nutqida foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. Kesma
bo‘g‘inlar asosida o‘qilgan va ma’nosi izohlangan so‘zlarni tuzdirish.
6. Umumlashtirish: yangi harfni jadvalga qo‘yish, yangi o‘rganilgan
tovushning unli yoki undosh ekanligini aniqlash, yangi harfni ilgari o‘rganilganlar
bilan qiyoslash, tovush va harfni o‘rganishning ahamiyatini izohlash va hokazo.
7. O‘rganilganlarni mustahkamlash darsida yangi tovush va harf bilan
tanishtirish mashqidan tashqari barcha ish turlari amalga oshiriladi, shuningdek,
qo‘shimcha so‘zlar va matnlar bilan ishlanadi; matnni o‘qish va tahlil qilishga,
ko‘rgazma vositalar bilan ishlashga (harfni terish kartoni, magnit doskasi, sirli
mato, rasmlar va boshq.) nutq o‘stirishga, o‘yinlar va qiziqarli materiallarga, ilgari
10

o‘rganilgan tovushlar va harflarni takrorlab mustahkamlashga alohida ahamiyat
beriladi, tarqatma materiallardan keng foydalaniladi.
8. Birinchi uchragan so‘zlar bilan ishlash: ochiq bo‘g‘inda dastlab undosh,
keyin esa unli o‘qiladi, yopiq bo‘g‘inda esa unli bilan tugagan ochiq bo‘g‘inni
o‘qib, keyingi undosh o‘qiladi va so‘zni yaxlit o‘qishga o‘rgatiladi. Yangi so‘z
urg‘usi qo‘yilgan holda beriladi, bu uni o‘qishga, bo‘g‘inlab o‘qishdek sintetik
o‘qishga (so‘zni butunligicha o‘qishga) yordam beradi. Bunda yangi so‘zni
xattaxtada katta bosma harflar bilan yozish, o‘quvchilarga o‘qitish tavsiya qilinadi.
So‘z shivirlash bilan o‘qiladi, kesma harf bo‘g‘inlar yordamida yoziladi.
9. Darslikdagi sujetli rasm mazmunini o‘qituvchi yo‘llovchi savollari
asosida so‘zlatish, hikoya tuzish, undan asosiy fikrni ifodalovchi gapni ajratish va
tarbiyaviy xulosa chiqarish.
Yangi bo‘g‘in, so‘z tuzishda harf terish matosi, magnit doskasi, sirli mato
kabilarning va yangi so‘zni xattaxtada va daftarda “yasash”ning ahamiyati juda
katta. O‘qish uchun xilma-xil bosma materiallardan qanchalik ko‘p bo‘lsa, ulardan
turli xil mashqlar tuzishda foydalanilsa, o‘qish shunchalik ongli, qiziqarli bo‘ladi,
malaka puxta shakllantiriladi.
Bola endigina o‘qishni boshlagan davrda qatorni yo‘qotmasliklarini,
shuningdek, so‘zdagi birorta harfni yoki so‘zni tushirib qoldirmaslik uchun
xatcho‘pdan (o‘qiyotgan betni belgilab qo‘yish uchun kitob ichiga solib
qo‘yiladigan qog‘oz yoki lentacha) foydalanishga o‘rgatish juda muhimdir.
O‘qilayotgan qatorni kuzatib borish ko‘nikmasi sinf o‘quvchilaridan o‘rtog‘ining
xatosini to‘g‘rilashni talab qilish yo‘li bilan hosil qilinadi. O‘quvchilar bu talabni
qiziqib bajaradilar, shu yo‘l bilan ularning o‘qishga e’tibori ortib boradi.
Demak, o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish, ularning o‘qish sur’atini oshirish,
ifodali va ongli o‘qish elementlarini shakllantirish o‘quvchilarni o‘qishning keying
bosqichiga muvaffaqiyatli tayyorlaydi.
11

1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsi va o‘qitishning turli
shakllari
O‘quvchilarning tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o‘qishni
muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlash,
bo‘g‘indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma
harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlili kabi
mashqlardan foydalaniladi.Bu davrda bo‘g‘inlab o‘qish asosi shakllantiriladiAlifbo
davrini o‘rganiladigan tovush-harfning va o‘quv materialining murakkablik
darajasiga ko‘ra 3 bosqichga ajratish mumkin:
1) unli tovush-harflar, ovozdor, sirg‘aluvchi undoshlar, o-na, a-na, il, in, bi-
lan tuzilishidagi so‘zlar o‘rganiladigan bosqich;
2) artikulyastiyasi qiyin bo‘lgan r, k, v, f kabi undoshlar va yo‘l-bars, do‘st,
rasm kabi tuzilishdagi so‘zlar o‘rganiladigan bosqich;
3) o‘rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, 2 tovushni
ifodalaydigan j, tutuq belgisi (’) va jo‘ja, jurnal, jirafa, tong, so‘ng, bodring,
choynak, shudring va shu kabi so‘zlarni o‘qishga o‘rgatiladigan bosqich.
3) o‘rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, 2 tovushni
ifodalaydigan j, tutuq belgisi (’) va jo‘ja, jurnal, jirafa, tong, so‘ng, bodring,
choynak, shudring va shu kabi so‘zlarni o‘qishga o‘rgatiladigan bosqich.
Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslashga,
ularning so‘z ma’nosini farqlashdagi faoliyatini aniqlashga oid mashqlar
o‘tkaziladi (ziyrak-siyrak, dil-til kabi) Alifbo davrining oxirida o‘quvchilar
quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari zarur: hamma tovushlarni tanishi
va har qanday holatda to‘g‘ri talaffuz qilishi; so‘zning bo‘g‘in-tovush, tovush-harf
tahlilini bilishi, so‘zdagi tovushlarning izchil tartibini aniqlay olishi, kerakli
tovushni so‘z va bo‘g‘inga ajrata olishi; kesma harf va bo‘g‘inlardan so‘z tuza
olishi va o‘qishi;
2-3-4 bo‘g‘inli so‘zlarni yaxlit, adabiy-orfoepik talaffuz bilan o‘qishi;
gaplarni ohangiga rioya qilib o‘qishi; o‘zi o‘qigan matnning mazmunini tushunib,
ongli o‘qishi; o‘qigan matn mazmunini savollar asosida soddagina qilib qayta
12

hikoyalab berishi; o‘qigan matnga sarlavha topa olishi; to‘g‘ri, tez, ongli va ifodali
o‘qish malakalariga ega bo‘lishi. Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi kichik va
bosh yozma harflarni to‘g‘ri shakllantirish, harflarni to‘g‘ri ulash, alifbeda o‘qigan
bo‘g‘in, so‘z va gaplarni namunaga qarab yozish, harf, bo‘g‘in, so‘z, gap
diktantlarini yozish ko‘nikmasini shakllantirish, izohli, saylanma, ko‘ruv, ta’limiy
diktant yoza olishlariga erishish, umuman, grafik malakani shakllantirishdir. Savod
o‘rgatish jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 2-3 qismi yozuvga
ajratilsa, 20 tagacha so‘z yoza olishlari talab qilinadi.
Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi kichik va bosh yozma harflarni
to‘g‘ri shakllantirish, harflarni to‘g‘ri ulash, alifbeda o‘qigan bo‘g‘in, so‘z va
gaplarni namunaga qarab yozish, harf, bo‘g‘in, so‘z, gap diktantlarini yozish
ko‘nikmasini shakllantirish, izohli, saylanma, ko‘ruv, ta’limiy diktant yoza
olishlariga erishish, umuman, grafik malakani shakllantirishdir. Savod o‘rgatish
jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 2-3 qismi yozuvga ajratilsa, 20
tagacha so‘z yoza olishlari talab qilinadi.Savod o‘rgatish metodikasi,ya’ni
elementar o‘qish va yozishga o‘rgatish.Bolalarga savod o‘rgatish pedagogika
fanidagina emas, balki ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy masalalardan hisoblanadi.
Chunki xalqning savodxonligi mustaqillik uchun , siyosiy onglilik uchun,
madaniyat uchun kurash qurolidir.
Mustaqil O‘zbekiston Respublikamizda har bir kishining savodxon
bo‘lishiga alohida e’tibor berilmoqda. Prezidentimiz Islom A. Karimov kelajak
avlodning savodxon , yuksak Ma’ naviyat egasi bo‘lib yetishishlari uchun
g’amho‘rlik qilmoqdalar. Maktabda o‘qitish elementar o‘qish va yozishga
o‘rgatishdan boshlanadi.
“Alifbe “ ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o‘quvchilar o‘qish va
yozishga o‘rgatiladi, ya’ni o‘qish va yozish ko‘nikmasini egallaydilar. Savod
o‘rtgatish davrida o‘qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara
olish o‘qish va yozish ko‘nikmasi deyiladi. Bu ko‘nikma bilimni talab qiladi,
chunki har qanday ko‘nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko‘nikmaga
aylanmagan bo‘lishi mumkin. Masalan bola v harfining elementlarini, yozuv
13

chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib uni daftarda yoza olmasligi yoki
o‘quvchi harflarni tanib, ularni o‘qiy olmasligi mumkin. Yozish ko‘nikmasini hosil
qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to‘g’ri o‘tirish,
ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo‘yish kabilar ham
o‘rgatiladi.O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga
aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora
takrorlanishi lozim. Yozish malakasiga o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday
yurgizish haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak o‘qish
va yozish malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilishi
jarayonidir.Malaka o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib
avtomatlashish darajasiga yetkaziladi.
O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatini turi bo‘lib, u nutqqa oid
malakadir.O‘qish malakasini ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan, ya‘ni
og’zaki hikoya qilish, o‘zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan
uzviy bog’liq holda shakllanadi. Maktabda o‘qitishning muvaffaqiyati savod
o‘rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog’liq. O‘quvchini savod o‘rgatish
jarayonida elementar o‘qish va yozishga o‘rgatishda o‘quvchilarning faoliyat
ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab bo‘lishi, o‘z fikrini og’zaki
yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat
yaratilishi lozim.
O‘qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalgam
oshuvini ta’minlaydi.Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga
o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi.
Shunday ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi yozishi zarur.
O‘qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir
necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko‘pincha o‘qilgan
matnni yuzaki yodlab olishga to‘g’ri keladi.
Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani
mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o‘stiradi.O‘quvchi oldida uzoq
muddatda amalga oshadigan maqsad o‘qish va yozishni o‘rganish hamda hozirda
14

bajarish shart bo‘lgan kundalik maqsad – topishmoqni o‘qish va javobini toppish,
so‘z va gaplarni o‘qish rasm asosida so‘zlar berish kabilar turadi. O‘zbek tili
yozuvi ya’ni fanematik yozuvdir. Har bir yozuv uchun, har bir fonema uchun
mahsus grafik shakl olingan. O‘qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa,
yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Bu o‘qish va yozish faoliyatida
o‘quvchi uchun qiyinchilik tug’dirgandek tuyulsa – da, aslida o‘qish va yozish
jarayonini soddalashtiradi, chunki tizimdagi tovushni ifodalovchi harflar soni
uncha ko‘p emas. O‘qish va yozishni o‘zlashtirish uchun tovush va harflarning
o‘zaro munosabatiga oid qoidalarni o‘zlashtirish kifoya. Savod o‘rgatish
metodikasida o‘zbek tili tovushlar va harflar tizimining o‘ziga xos xususiyatlarini
hisobga olish talab etiladi. O‘qish darslari davomida o‘quvchilar so‘zdagi harflarni
bir-biriga bog’lab yozish. So‘z va gaplarni kichik hamda bosh harflarni alifbe
kitobida berilgan tartibda yozishga o‘rgatiladi.
Xat-savod o‘rgatish davrida bolalarni bosma harflar bilan yozma harflarning
o‘xshash tomonlarini farqlab bosma harflarning yozma ravishda ko‘chirib yozishga
ham o‘rgatish foydalidir. Chunki ular ko‘pincha bosma harflarni aralashtirib yozib
qo‘yadilar. Shunday paytda ular e’tiborini yozuv namunalariga jalb qilish,
yozuvlarini to‘g’ri va chiroyli bo‘lishiga erishmoq lozim. Alifbe davrida bolalarga
tovush harfni o‘rgatishda dastlab yozilishi talaffuziga mos keladigan so‘zlar
tanlanadi. Bolalarni yozuvga o‘rgatishda so‘z tarkibidagi harflarning to‘g’ri, aniq
yozilishi va qo‘shilishiga daftarlarni ozoda tutishga bolalar e’tibori tortiladi. Bu
davrdagi darslarni maqsadga muvofiq tashkil etish o‘quvchilar bilimining
kelgusida pishiqpuxta bo‘lishiga mustahkam zamin yaratadi. O‘qituvchining bu
sohadagi muvaffaqiyatlari uning dars o‘tish usullari, darsda qo‘llaydigan didaktik
materiallarga ko‘p jihatdan bog’liqdir. Buning uchun o‘qituvchi doimo izlanishi,
har darsda yangi-yangi usullarni joriy qilishi, o‘z bilimini boyitib borishi lozim.
Savod o‘rgatish ishlarini to‘g’ri tashkil qilish uchun quyidagilarga e’tibor berish
lozim.
1. Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berib uni so‘nggi yutuqlar bilan
to‘ldirib borish.
15

2. O‘quvchilarning yosh va fiziologik jihatlariga e’tibor berish.
3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish usullarini keng qo‘llash.
4. O‘qish va yozishning uzvuyligiga e’tibor berish.
5. alifbo va unga qo‘shimcha materiallardan ijobiy foydalanish.
Savod o‘rgatishning har bir bosqichi o‘zining muhim pedagodogik didaktik
qirralari bilan ajralib turadi. Masalan alifbogacha bo‘lgan davr turli xil rasmlardan,
chizmalardan, nuqtalardan, va boshqa vositalardan keng foydalanadi.Shuningdek
bolalar O‘qituvchining savollariga javob berishga rasmlarga qarab fikrlashga va
o‘zlari ko‘rgan, eshitgan narsalar voqealar haqida erkin so‘zlashga odatlana
boradilar.Savod o‘rgatishda ta’lim – tarbiyaning zamonaviy tamoillariga xalq
pedagogikasi an’ analariga milliy qadriyat va ahloqning odob mezonlariga qat’iy
rioya qilish o‘quvchilarning ruhiy holatlari va o‘qish o‘rganishga qiziqish
darajalarini hisobga olish yozuvga o‘rgatishda ularning tovush – harflarni aniq
farqlay olishga e’tibor beriladi.Savod ta’limidagi asosiy maqsad va vazifa
bolalarga yozish va o‘qishni o‘rganishga ishonchhosil qilishdan iborat. Ma’lumki,
savod o‘rgatish jaroyonidagi o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga
tovush va harfni tushuntirish, ularning to‘g’ri tallaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda
to‘g’ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakillantirishdan iborat. Shuningdek
oquvchilar lug;atini boyitish tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish
sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan muhim o‘rin tutadi .
Tayyorgarlik davri o‘qishga o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda
ozgalar nutqini eshitish diqqatni to‘plash, til birliklarini (tovush bo‘g’in so‘z, gap)
farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi vazifalar ini anglash kabi
xususiyatlar shakllantiradi. Bular o‘quvchilarning o‘qishini muvaffaqiyatli
egallashlariga yordam beradi. O‘qishga o‘rgatish uchun, avvlo, o‘quvchi tovush va
harf bilan tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g’indan
tovushni Ajratiish tamoyiliga amal qilionadi. Harf bilan tanishtirish quyidagi
yo‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin:
16

1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog’lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so‘ng so‘z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari
uyushtiriladi.
2. So‘z asos qilinib , analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan tovush
ajratib olinadi. Masalan: oy. O‘qituvchi oy rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning
nomini ayadi. O‘quvchi o tovushini cho‘zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni
cho‘zib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi. Oquvchilar o tovushini aytgach,
uning xususiyatlari haqida savoljavob o‘tkaziladi.
3. O‘rganilgan harflar ichiga bugun o‘rganiladigan harf arashlashtirib
qo‘yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so‘ng o‘qituvchi bu harf
ifodlaydigan tovushni aytadi. O‘quvchilar tovushning xususiyatlrini aytadilar. Shu
harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan , rasmli alaifbodan
ko‘rsatadilar shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga o‘rgatish ustida
ishlanadi. O‘qishga o‘rgatishda bo‘g’in asos qilinib olinadi. Buning uchun
o‘qituvchida bo‘g’in jadvali bo‘lishi kerak. Bo‘g’in jadvali asosida o‘qish
namunasi ko‘rsatiladi, ya’ni harflab emas ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib
uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko‘rish va ikkalasini bog’lab unlini
mo‘ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo‘gin o‘qish oqituvchining namunasi
asosida doimiy izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi chizmalardan foydalanish
mumkin: bunda “Alifbe” sahifalaridagi so‘zlarni oldin bo‘ginlarga bo‘lish, so‘ng
o‘qishni mashqqilish yaxshi samara beradi. O‘qituvchining namunali o‘qishidan
so‘ng birlikda ovoz chiqarib o‘qish, yakka-yakka oqish, shivirlab o‘qishdan
foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o‘qiydigan o‘quvchilar bolgan sinflarda xor bilan
o‘qitish o‘qishni tezlshtiriladi. Sinf o‘quvchilarining o‘qish ko‘nikmalaridan kelib
chiqib matndagi so‘zlarni xttaxtada bo‘g’inlarga bo‘lib yoish o‘rganilgan harflarni
hisobga olgan holda qo‘shimcha so‘z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o‘qitish
usulidan ham foydalaniladi.Ma’lumki “Alifbe” sahifalarida bogin tuzilishi
murakkablashib boradi. Shuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘gin tuzilishining
murakkabligiga qarab ish usullarini belgilab olishi zarur . Masalan uch tovushdan
tuzilgan ,to‘rt tovushdan tuzilgan boi’g’inlarni o‘qishga o‘rgatish ham oziga xos
17

qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. bunda o-lov, Man-non tipidagi bo‘g’inlarda o-
lov, Ma”n-no:n tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan , bodring do‘sttipidagi
bo‘ginlarda bo:d-ri:ng, to‘rt tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan foydalniladi.
So‘zlarni o‘qishga o‘rgatishda bo‘lib o‘qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi
samara beradi: Umuman olganda , har bir o‘qish darsida, albatta bo‘g’in tuzilishi
murakkab bo‘lgan so‘zlarni o‘qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul
o‘qituvchilarda o‘qish malakasining takomillashuviga yordam beradi.Har bir
piredmetda bo‘lgani kabi o‘qish darslarida ham talim tarbiya birligiga e’tibor
beriladi. O‘qish darslarida tarbiya o‘qilgan matinning ongli o‘zlashtirilishiga
bog’liq. Birinchidan, o‘quvchi matnda fikr nima haqda borayotganini anglasagina,
o‘zida shunday sifatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan , yaxshi inson
bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini anglaydi. Ongli o‘qishni taminlashda matn
bilan unga ishlangan mazmunlui rasmlar o‘rtasidagi bog’lanishlarni
aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqatini qaratish lozim. bunda
quyidagicha savol va topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1. Rasmni kuzating matnda nima haqida gap boradi?
2. Rasmda nima tasvirlangan ?
3. Rasm bilan matn norasida bo‘g’lanish bormi?
4. Matn mazmunini rasmga qarab so‘zlb bering.
Demak o‘qish o‘qilganlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim ,
shundagina matndagi asosiy fikr , ilgri surilayotgan g’oya o‘quvchilar tomonidan
o‘zlashtiriladi.Savod o‘rgatishning birinchi kunidayoq o‘qish ongli bo‘lishi,
bolalarni ongli o‘qishga o‘rgatish juda muhim.So‘roqlar yordamida o‘qilganlarni
bola qandy tushingani aniqlanadi, tekshiriladi.Sharoitga qarab muammoli holatni
yaratish zarur.Bunday holatda “Alifbe” dan yoki harf terish matosidan, o‘qiladigan
topishmoqdan yoki muammmoli savolni keltirib chiqardigan taxminiy suhbat
yordamida hosil qilish mumkin.
Masalan : Qishda qushlar qyerga uchib ketadi? Ongli o‘qishni ifodali
o‘qishdan ajrtib bo‘lmaydi. Ammo analitik o‘qishning birinchi bosqichida ifodali
o‘qish mumkin emas, chunki bolalar so‘zda urg’uli bo‘g’inni ajrata olmaydilar,
18

tugallangan intonatsiyani, so‘roq ohgangini hatto, orfaepik to‘g’ri o‘qishni hm
bilmaydilar. shuning uchun analitik o‘qish bosqichida so‘zni yaxlit, orfoepik qayta
o‘qish tavsiya qilinadi.Bunday qayta o‘qish to‘g’ri intonatsiyaga, ifodalilikkka
o‘rgatadi, o‘qishning ongli bo‘lishiga yordam beradi. O‘qishning ongliligini va
tasirchanligini taminlash uchun matn mazmunini o‘quvchilarning ko‘rgan –
kechirganlari taassurotlari bilan bog’lash lozim. Shunda o‘quvchida o‘qishga,
o‘rganishga qiziqish ortadi.Ongli o‘zlashtirishni amalga oshirishda lug’at ustida
ishlash ham muhimdir. So‘zlarning ma’nosi ustida to‘xtalish fikrni oydinlashtiradi,
mtinni tushinishga yordam beradi.Ma'lumki, savod o‘rgatish jarayonidagi asosiy
davrning vazifasi o‘quvchilarni tovush va harf bilan tanishtirish, ularning to‘g`ri
talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda bo‘g„inlab to‘g„ri, ongli, ifodali o‘qish
ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Shuningdek, o‘quvchilar lug`atini boyitish,
bog`lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, tafakkurini, eshitish, qabul qilish
sezgisini o‘stirish ham shu davrning vazifalariga kiradi.Asosiy davrda tovush-harf
bilan tanishtirish Nn tovush va harfi bilan boshlanadi, o‘rganilgan tovushharflarni
o‘zaro bog`lab so‘z tuzish va o‘qish alifbo davri sanaladi. Bo‘g„inlardan so‘z
tuzish va o‘qish, so‘zlardan gap tuzish va o‘qish mashqlari bajariladi. Bolalar
tovushlarni yozuvda harf bilan ifodalash, harflardan bo‘g‘in va so‘z tuzishga,
ularni o‘qishga o‘rganadilar.
Gap va bog`lanishli matnni ongli,to‘g‘ri bo‘inlab o‘qish ko‘nikmasini
egallaydilar. Savod o‘rgatishning asosiy davri darslarida o‘quvchilarning boshqalar
nutqini diqqat bilan tinglash va nima haqida gapirayotganini tushunib olish
ko‘nikmalari o‘stiriladi. Bolalar sinf o‘quvchilari oldida gapirishga, o‘qituvchining
savollariga javob berishga, topshiriqlarni mustaqil bajarishga, bilmaganlari va
o‘zlari qiziqqan narsalar to‘g„risida so‘rab bilib olishga, o‘qiganlarini qayta
hikoyalashga, o‘zlari kuzatgan, ko‘rgan diafilm va kinofilmlar hamda eshitgan va
o‘qigan hikoya, ertaklarini kuzatgan rasmlari haqida hikoya qilib berishga
o‘rganadilar. “Alifbe”, tarqatma material va metodik qo‘llanmalarda berilgan
didaktik o‘yinlardan foydalanib,bir turidan boshqa turiga o‘tiladi va toliqishining
oldi olinadi. O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g’in asosida olib boriladi.
19

Bo‘g„inlab o‘qishga o‘rgatish uchun so‘zni bo‘g’inga bo‘lish, bo‘g’in chegarasini
aniqlash muhim sanaladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar so‘zlarni
bo‘g„inlarga to‘g`ri bo‘la bilsalar, o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi egallaydilar. Bu
analitik mashqlar asosida amalga oshiriladi. O‘quvchilar bo‘g’inga bo‘lish
usullaridan foydalanib, oldin so‘zlarni bo‘g`inga bo‘ladilar, so‘ng o‘qishni mashq
qiladilar. Masalan, Ona borki, Bola bor. Ona borki, Alla bor. Ona borki,
Olam bor she`rini o‘qishdan oldin o‘qituvchi so‘zlar yozilgan kartochkalarni
ko‘rsatadi.
O‘quvchilar uni bo‘g`inga bo‘ladilar:
o-na bor-ki bo-la bor al-la o-lam
O‘qishning dastlabki bosqichida orfografik o‘qishdan foydalaniladi,
astasekin orfoepik o‘qish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos
kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin orfografik, so‘ngra orfoepik
o‘qib beriladi va ularning o‘qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O‘quvchilar
muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lganlaridan so‘ng orfoepik o‘qish mashq
qilinadi. Savod o‘rgatishning asosiy davrida analitik mashqlarni ham kesma harf va
bo‘g’inlar asosida tashkil etish mumkin. Masalan, o‘qituvchi utsunchadagi so‘zni
o‘qib beradi, o‘quvchilar uni bo‘g„inga bo‘lib aytadi va kesma bo‘g„inlar ichidan
har bir bo‘g„inni olib ko‘rsatadi va o‘qiydi. Masalan:
ko‘mir O‘ktam To‘lan O‘tkir ko‘lmak koklam ko‘rkam ko‘mak
O‘qishga o‘rgatish uchun, avvalo, o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g„indan tovushni
ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo‘nalishda
amalga oshirilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida yosh avlodning
ta’limtarbiya ishlariga alohida e’tobor qaratilgan. Xususan, O‘zb е kist о n
Respublikasi О liy Majlisining IX s е ssiyasida qabul qilingan «Ta’lim to‘g’risida» gi
Q о nun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” yosh avl о dni tarbiyalashning tamal
toshlari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov
ta’kidlaganlaridek, “Agar biz o‘z kuchi, salohiytiga ishonadigan, boqimandalikni
or deb biladigan, eng rivojlangan mamlakatlarning ilg’or kishilari bilan teppa-teng
20

muomala qila oladigan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ajrata oladigan, bu
murakkab, beshavqat hayotning past-u baland, chang-u tor ko‘charidan Alloh
bergan aqlzakovati bilan to‘g’ri yo‘lni topa olishga qodir bo‘lgan barkamol avlodni
tarbiyalab yetishtirsak, o‘ylaymanki, o‘z maqsadimizga to‘la erishgan bo‘lamiz”.
Yurtboshimiz ta’kidlagan maqsadni amalga oshirishda hamda mustaqil
yurtimizga munosib farzandlarni tarbiya qilishda boshlan`gich talim juda muhim
o‘rin tutadi. B о shlang’ich ta’lim uzluksiz ta’limning eng muhim bosqichidir.
B о shlang’ich ta’limda boshlan`gich sinf o‘quvchilariga ta’limtarbiya b е rishdagi
muhim vazifalarning as о siy qismi o‘qish darslarida amalga о shiriladi. Savod
o‘rtgatish davrida o‘qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara
olish o‘qish va yozish ko‘nikmasi deyiladi. Bu ko‘nikma bilimni talab qiladi,
chunki har qanday ko‘nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko‘nikmaga
aylanmagan bo‘lishi mumkin.
Masalan bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday
joylashtirilishini bilib uni daftarda yoza olmasligi yoki o‘quvchi harflarni tanib,
ularni o‘qiy olmasligi mumkin. Yozish ko‘nikmasini hosil qilish uchun boshqa
faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to‘g’ri o‘tirish, ruchkani barmoqlar
orasida tutish, daftarni qiyalikda qo‘yish kabilar ham o‘rgatiladi. O‘qish va yozish
ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi
uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasiga o‘quvchi
ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va
gaplarni yoza boshlaydi. Demak o‘qish va yozish malakasi harakatning o‘ylab
o‘tirmay amalga oshirilishi jarayonidir.
21

II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SAVOD O‘RGATISHNI TASHKIL
QILISH METODIKASI
2.1. Mavzuning zamonaviy pedagogik yondashuvlardagi o‘rni va dolzarbligi
O‘qish va yozish kishining nutq fa о liyati turi bo‘lib, o‘quv va yozuv
malakasi ham nutq fa о liyatining b о shqa turlari bo‘lgan о g‘zaki hik о ya qilish,
b о shqalar nutqini eshitib idr о k etish, ichki nutq bilan uzviy b о g‘liq h о lda
shakllanadi malakaning shakllanishi uchun ma‘lum bir fa о liyati ko‘p marta
takr о rlanishi talab etiladi. Shunday ekan, sav о d o‘rgatish jarayonida b о la juda ko‘p
o‘qishi va yozishi zarur. Bizning yozuvimiz t о vush yozuvi х is о blanadi , o‘qishda
grafik b е lgilar ( х arflar)ni t о vushga maylantirish b о sqishi , yozuvda esa aksinsha,
t о vushning х arfga aylantirish b о sqishi bo‘lib , bu o‘qish va yozishni ancha
qiyinlashtiradi , so‘zni t о vush- х arf t о m о nidan ta х lil qilish zaruriyatini k е ltirib
chiqaradi.Sav о d o‘rgatish m е t о dikasi o‘quvchilarga t о vushlar haqida ma‘ lum о t
b е rishda, o‘zb е k tilining f о n е tik tizimi х ususiyatlarini his о bga о ladi . Sav о d
o‘rgatish ushun so‘z ma‘ n о larini farqlashga х izmat qiladigan t о vushlarni, ya‘ni
f о n е malarni bilishi zarur. Maktabda sav о d analitik-sint е tik t о vush m е t о di bilan
o‘rgatiladi .
O‘quvchilar so‘zni analiz qilish bilan k е rakli t о vushni ajratadilar, ularni
ta х lil qiladilar, sint е zlaydilar, shu as о sda х arfni va bo‘g‘inlab o‘qish jarayonini
o‘zlashtiradilar. Bunda til grafik sist е masini , t о vushlarni yozuvda b е lgilash
х ususiyatlarini х is о bga о lish zarur. Sav о d o‘rgatishda bo‘g‘ inlab o‘qitish tam о yili
qabul qilingan.Shuning uchun o‘qishga o‘rgatishning birinchi kunlaridayoq
o‘quvchilarni bo‘g‘inlab o‘qish mo‘ljallab o‘qishga o‘rgatiladi . Sav о d o‘rgatishda
o‘zb е k alfavitidagi х arflar to‘rt variantda (b о sma va yozma, b о sh va kishik
х arflar ) ishlatishini х am х is о bga о lish zarur O‘qish yozish murakkab psi хо -
fizi о l о gik jarayon his о blanadi. O‘qish va yozishni endigina urayotgan b о la barsga
el е m е ntlar harakatlarini ya х lit bir х arakatga aylantira о lmaydi b о la ushun har bir
el е m е nt mustaqil harakat ba‘zan juda qiyin psi хо l о gik jarayon bulib ir о dani .
diqattni aqlnigina emas balki jism о niy harakatni talab qiladi .
22

O‘qishga o‘rgatishda t о vushlarni qo‘shish qiyin harakat his о blanadi . Ko‘p
o‘quvchilar t о vushlarni al ох ida talaffuz qiladilar amm о bo‘g‘in h о sil
qila о lmaydilar.Bu qiyinchilikni bartaraf qilish ushun nutq о rganlarining riv о jlanish
х ususiyatlariga e‘tib о r b е rish zarur dastlabki yozuv jarayonida ko‘pgina mustaqil
fa о liyatni bajaradilar ruchkani to‘g‘ri ushlash daftarni to‘g‘ri qo‘yish. harfni
yozishga o‘rganish bilan uning shaklini , el е m е ntlarini , chiziqlarini his о bga о lib
daftar qat о riga singdirishni qat о r bo‘ylab ruchkani qanday harakat qildirishni esda
saqlashni : So‘zni yozganda harfni harfga qanday qo‘shishni bilishi va so‘zning bir
qat о rga sig‘ish sig‘ishmasligini his о blashi ko‘zni daftarga yaqinlashtirmasdan
to‘g‘ri o‘tirishni esda tutishil о zimdir.
Eski maktabda o‘qish bilan yozish bir vaqtda o‘rganilmagan avval faqat
o‘qish o‘rgatilgan . O‘qish hatt о (bo‘g‘ in ) usuli bilan yozish bir vaqtda
o‘rganilmagan. O‘qishga o‘rgatishning « х ijj о i qadimiy» d е b atalgan. Bu usuli
asrlar dav о mida h е sh qanday o‘zgarishsiz dav о m etib klgan. Turkist о nda о chilgan
rus -tuz е m maktablari sav о d o‘rgatishda ma‘lum darajada ij о biy r о l o‘ynadi .
Rustuz е m maktablarining o‘zb е k sinflarida o‘zb е kcha х at-sav о d o‘rgatish
m е t о di 1900-yildan b о shlab asta-s е kin i sl о h qilindi : х ij о m е t о didan t о vush
m е t о diga o‘tildi . 1900-yillardan rus -tuz е m maktabi o‘zb е kcha snflarning
muallimlari t о vush m е t о di as о sida tuzilgan tatarsha alifb е dan f о ydalanganlar. Bu
kit о bning tili va mazmuni o‘zb е k sinflariga m о s k е lmasdi .
1902-yilda Saidrasul Saidaziz о vning t о vush m е t о di talabiga muv о fiq
tuzilgan о na tili alifb е si «Ust о di avval » nashr etildi . « Ust о di avval » nashr
qilingandan k е yin o‘zb е kcha х at-sav о d o‘rgatishda yangi davr b о shlandi .T о vush
m е t о di sav о d o‘rgatishning eski usulidan tam о mila farq qilib, o‘qitishni
о s о nlashtirdi ,ta ‘limni b о la tushunadigan, anglaydigan ta‘ limga , aktiv ta ‘limga
aylantirdi . «Ust о di avval » ush bo‘limdan ib о rat: birinshi bo‘lim h о zirgi t е rmin
bilan aytganimizda, alifb е davridir. Avt о r bu bo‘limda arab alfavitidagi harflarni
alfavit tartibida emas, balki harf о rqali if о dalangan t о vushning talaffuzi
о s о nqiyinligini ,harflarning yozilishi s о dda yoki murakkabligini e‘tib о rga о lgan.
23

Avt о r bu harfning yozuvda bir n е cha х il shakllar k е lishi х at-sav о d
o‘rgatishni qiyinlashtirishini his о bga о lgan : alifb е davrining b о shida d е yarli har
d о im bir hil shaklda qo‘llanadigan harflarni b е rgan, shakli yozilish o‘rniga qarab
turlicha bo‘ladigan harflarning so‘z b о shida,so‘z o‘rtasida,so‘z ох irida va nih о yat,
al о hida yozilish shaklini b е rib ,ularga m о s mis о llar k е ltirilgan . Masalan, q harfini
tanitish ushun q о r,uyqu, о q so‘zlarini , g‘ harfini tanishtirish ushun g‘ о r, t о g‘,
so‘zlarini tanlagan. Muallif s о ddadan murakkabga tamoiliga ri о ya qilib, alifb е
davrini s е kin murakkablashtira b о rgan. Kit о bning alifb е qismiga,as о san o‘zb е k
tilining lug‘at s о stavidagi so‘zlardan tanlab о lgan . Yozishni o‘rgatishda va х usni
х at malakalarining хо sil qilinishida «Murad о d» kit о bidan f о ydalanilgan. Bu
kit о bchada х ar uchala mashq turi , ba‘ zi nashrlarda insh о namunalari b е rilgan.
Rus tuz е m maktablarida o‘qish va yozishni o‘rgatish , о datda bir bir vaqtda
b о shlanib, bir-biriga b о g‘ lab о lib b о rilgan; har kuni avval o‘qish, k е yin yozuv
darsi bo‘lgan . O‘qish yozish о nglilik tamoili as о sida o‘rgatilgan, b о lalar kaysi
t о vush, bo‘g‘in , so‘z yoki gapni o‘qiyotgan yoki yozayotganini aniq tasavvur
qilgan. Ma’n о siga tushingan , arabcha х arflarning yolg‘ iz shaklini , so‘zda
qo‘llanish o‘rniga qarab shaklini yo х ud bir о r х arfning el е m е ntini yozayotganini
о ngli ravshda bilgan.Sav о d o‘rgatishda analitik-sint е tik t о vush m е t о diga K.D.
Ush е nskiy as о s s о lgan va russiya maktablarining b о shlang‘ish sinflariga j о riy etib
riv о jlantirilgan. Bu m е t о d asrimiz ning b о shlarida rus -tuz е m maktablari о rqali
Turkist о nda yangi о sxilgan maktablarga kirib k е la b о shlagan. Shu m е t о d as о sida
r е ja va dasturlar, darslik va qo‘llanmalar nashr etilib b о lalarning х at-sav о di
chiqarila b о shlagan. Bu m е t о dning an‘ anaviy tamoillari quyidagilardan ib о rat:
1) Sav о d o‘rgatishda analitik- si nt е tik t о vush m е t о di sha х sni shakllantirish
maqsadiga ko‘ra, ta ‘ limiy va riv о jlantiruvchi х arakt е rda bo‘ladi , u analitik-
sint е tik mashqlar sist е masi о rqali , nutqiy mashqlar о rqali aqlning o‘sishini
ta‘ minlaydi o‘quvshilarning yosh х ususiyatlarini his о bga о ladi .
2)Analitik-sint е tik tovush m е t о di tashkiliy t о m о ndan birinchidan,
alifb о gacha bo‘lgan (tayyorl о v) davr, alifb е davri va alifb е dan so‘nggi davrga
24

bo‘linadi ; ikkinchidan , yozuvga o‘rgatish o‘qishga o‘rgatish bilan bir vaqtda –
paral е l h о lda b о radi .
3). Analitik – sint е tik t о vush m е t о di psi хо l о g – linvistik nuqtai – nazardan:
birinchidan sav о d o‘rgatish b о lalarning j о nli kuzatuvidan aktiv egallagan nutq
malakasiga as о slanadi : ikkinchidan , sav о d o‘rgatish t о vush as о s qilib о li nadi ,
bunda t о vushni ajratishga, uni analiz va sint е z qilishga, t о vushlar
artikulyatsiyasiga, b о lalarning f о n е matik eshitishini riv о jlantirishga kata ahamiyat
b е riladi , ushinchidan o‘qish birligi sifatida bo‘g‘ in о linadi ; bunda bo‘g‘ in ustida
ishlash (bo‘g‘ in , bo‘g‘ inlar jadvalini o‘qish) ga katta e‘tib о r b е riladi. Sav о d
o‘rgatishda dastlabki suhbat mashqlari quyidagi tartibda о lib b о riladi:
1. Rasm ustida su х bat.
2. Su х batdan analizga m о s gap ajratib о lish.
3. Gapni so‘zlarga ajratish.
4. So‘zni bo‘g‘inlarga ajratish.
5. Bo‘g‘indan t о vushni ajratish.
6. T о vush talaffuzini tushuntirish.
7. O‘rganilgan t о vushni turli so‘zlardan t о ptirish.
8. O‘rganilgan yangi t о vush shakli -harf bilan tanishtirish.
9. K е sma х arflardan bo‘g‘in va so‘z tuzdirish.
Sav о d o‘rgatish davrining dastlabki birinshi haftasi o‘quvchilarni sav о d
o‘rgatishga tayyorlash ushun ajratiladi, shuning ushun bu davrni alifb е gacha
bo‘lgan d е b ataladi. Sav о d o‘rgatishning bu davrdagi mashg‘ul о tlar alifb е
kit о bining 3-6 b е tlaridagi rasmlar as о sida yuq о ridagi m е t о dlar as о sida suhbat
uyushtiriladi, o‘z nutqiga о ngli mun о sabat tarkib t о ptiriladi. «Alifb е » ning 2-3
b е tlarida turli millat b о lalari – «Do‘stlik» mavzuidagi rasmga qarab gap tuzilgan
bo‘lsa, 4-b е tda «Biz quvn о q b о lalar» n о mli rasm b е rilgan. B о lalar rasmda
if о dalanganlar as о sida gap tuzadilar. 5-b е tda «O‘yin» t е masiga d о ir rasmlar b
е rilgan. Bu rasmlardan o‘zlari qiziqqan narsalarni t о m о sha qiladilar. Pr е dm е tning
n о mlarini aytadilar. Su х batlarning j о nli, ko‘rgazmali bo‘lishiga al о hida e‘tib о r b
е rish zarur. Suhbat uchun faqat darslikdagi rasmlarning o‘zi kif о ya qilmaydi, balki
25

uning mazmunini to‘ldiruvshi b о shqa rasmlardan yoki pr е dm е tlarning o‘zidan
namuna ko‘rsatish o‘quvshilarning yana qiziqishini о rttiradi. Masalan, kit о bning 6-
b е tida «Bizning о ila» t е masida rasm b е rilgan. Bunda o‘qituvshi o‘quvchilarning
o‘z о ilalalari mis о lida gap tuzdirish mumkin. O‘quvchilar t о m о nidan gap
tuzdirilganda, ularning nutqiga, t о vushlarning qanday talaffuz qilishlariga
о v о zlarini b о shqara о lishlariga ham e‘tib о r b е rish l о zim.Alifb е gacha bo‘lgan
davrda o‘qituvchi b о lalarni dastlab, maktab hayoti, uning ichki tartib q о idalari
bilan tanishtiradi, o‘quvchilar maktabda, darsda, tanaffuz vaqtida maktabdan
tashqari vaqtda o‘zlarini qanday tutishlari l о zimligi o‘rgatiladi, shuningd е k maktab
va о ilada kundalik r е jimga ko‘nikma h о sil qilib, unga о datlantirila b о riladi. Bu
davrda o‘qituvchilar o‘quvshilar k о ll е ktvini tashkil etishi va har bir o‘quvshi shu
k о ll е ktivning a‘z о si ekanligini ular о ngiga singdirish, b о lalarga k о ll е ktiv bo‘lib
ishlashni as о siy tartib q о idalarini o‘rgatishi kabi vazifani bajaradilar: o‘quvchilarda
dars jarayonida partada to‘g‘ri o‘tirish, sav о l yoki jav о b b е rishdan о ldin qo‘l
ko‘tarish, hammaga eshitarli qilib, sh о shmasdan, tutilmasdan gapirish kabi, kit о b
va daftarlarni, shuningd е k, sinfdagi jih о zlarni ehtiyot qilib saqlash, tanaffuzga
chiqish va darsga kirishda sh о pmaslik kabi ko‘nikmalarni h о sil qila b о radi. B о lalar
maktab bin о si, t е varak atr о f bilan tanishtiriladi. Ular o‘qituvshining aytganlarini
diqqat bilan tinglash, t о pshiriqlarini o‘z vaqtida bajarish, sav о lga jav о b qaytarish
va sav о l b е rishga, o‘rt о qlarining jav о bini tinglashga о datlantiriladi. Ayniqsa,
o‘quvchilarni o‘z vazifalarini tushunib, uning o‘z vaqtida to‘liq tushunishga
о datlanishi, har bir o‘quvchiga individual yondashib, ularning o‘ziga хо s
х ususiyatlarini sav о d о lishga qanchalik tayyor ekanligini vaqtida aniqlab о lish
sav о d o‘rgatish darslarining to‘g‘ri uyushtirilishiga yordam b е radi. O‘qituvchi har
bir b о laning eshituv, ko‘ruv о rganlaridagi kamchilik, diqqatning tarq о q emasligini
sinchiklab o‘rganib, ko‘ruv va eshituv quvvati zaifr о q, shuningd е k past bo‘yli
o‘quvchilarni о ldingi partalarga o‘tqazadi. O‘quvchilar gap, so‘z, bo‘g‘in, t о vush
bilan amaliy tanishtiriladi. B о lalarning eshitishi va so‘zlash q о biliyatini mantiqiy
fikrlashni o‘stirishga d о ir; shuningd е k o‘qituvchining о v о ziga ergashib sh е ‘rlar
yodlash, hik о yachalar mazmunini aytib b е rish, r о llarga bo‘lib o‘qish kabi mashqlar
26

o‘tkaziladi.O‘qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati. U kichik yoshdagi
o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy xarakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi
o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1.Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilis h uchun oldingi ko‘z
oldiga k е ltirilgan ras mlarni yo boshka harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni
aytishga oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, ikkinchi xarfni eslab
ko‘rguncha birinchisi esdan ko‘tariladi, yoki ularni qo‘shib butun, bug‘indan so‘z
xosil qilguncha o‘qish jarayoni sustlashadi. Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni
yo‘qotib qo‘yadi, xarfni, bo‘g‘inni, so‘zni qayta o‘qishiga to‘g‘ri k е ladi.
O‘quvchining diqqati k е ngaygan sari bo‘g‘in va so‘zni butunligicha idrok eta
boshlaydi.
3.O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o‘qiyotgan matn mazmunini
o‘zlashtnrmaydi, chunki so‘zni qanday o‘qishga kuch b е radi -da, so‘z ma'nosiga
e'tibor b е rmaydi. Darslikdagi rasmlar, o‘qituvchining savollari, ko‘rgazmali
qurollar ongli o‘qishlarini ta'minlaydi.
4.Tajribasiz kitobxon o‘zni birinchi bo‘g‘iniga yoki rasmga qarab topadi. Bu
xato o‘qishga olib k е ladi. Bu xatoning oldini olish uchun so‘z bo‘g‘inlab o‘qitiladi,
so‘zni bunga-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush -harf tomondan analiz va
sint е z qilishga diqqat qaratiladi. O‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun
o‘quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkurini va nutqini o‘stirishga katta e'tibor
b е rish k е rak. Savod o‘rgatishda fon е matik eshitish qobiliyatlarini o‘stirish, turi va
aniq talaffuz qilishga o‘rgatish, tovushni ajratish ko‘nikmasini o‘stirish muxim
sanaladi. Yozuv o‘quvchilar ruchkani to‘g‘ri ushlash, daftarni to‘g‘ri qo‘yish,
xarfni yozishda yozuv chiziqlari, ular bo‘ylab qo‘lni xarakatlantirishni esda
saqlash, xarfni xarfga ulashi, qatorga sig‘ish-sig‘masligini mo‘ljallashi lozim.
Bular o‘quvchini aqliy va jismonan charchatadi , ayniqsa, barmoq va е lka
muskullari charchaydi, bular darsda ikki-uch marta fizkultura mashqlarini
o‘tkazishni taqozo etadi.
27

2.2. Bolalarning savodga tayyorgarligi ko‘rsatkichlari va ularni
rivojlantirishdagi asosiy omillar.
Bolalarning Savodga Tayyorgarligi Ko‘rsatkichlari
Bolalarning savodga tayyorgarligi deganda ularning o‘qish, yozish va
muloqot qobiliyatlarining rivojlanish darajasi tushuniladi. Ushbu tayyorgarlik
quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar orqali aniqlanadi:
 Leksik va til mahorati:
Bolalarning lug‘at boyligi, to‘g‘ri talaffuz va gapirish qobiliyati savodga
tayyorgarlikning asosiy omili hisoblanadi. Masalan, ota-onalar bilan kundalik
muloqot, ertak va hikoyalarni tinglash orqali tilni rivojlantirish katta ahamiyatga
ega.
“Til orqali o‘rganish – inson ongini shakllantiruvchi eng asosiy vositadir” –
deb ta’kidlagan Lev Vygotskiy, bu fikr bolaning ijtimoiy aloqalari va til
rivojlanishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi.
 Kognitiv qobiliyatlar:
Diqqat, xotira, mantiqiy fikrlash va muammolarni hal etish ko‘nikmalari
bolalarning savodga tayyorgarligida muhim o‘rin tutadi. Bu ko‘nikmalar
darslikdagi matnni tushunish, yozuv mashg‘ulotlarini bajarish va yangi
ma’lumotlarni tez qabul qilish imkonini beradi.
Jean Piagetning “O‘yin orqali bolalar atrof-muhitni o‘rganadilar va o‘z bilimlarini
shakllantiradilar” degan iqtibosi keltirilgandek, kognitiv rivojlanish o‘yin va tajriba
asosidagi faoliyatlar orqali mustahkamlanadi.
 Motorika va grafomotor ko‘nikmalar:
Yozuv va chizish qobiliyatlari uchun zarur bo‘lgan nozik motorika ko‘nikmalari
ham savodga tayyorgarlikning ajralmas qismi hisoblanadi. Bolalarning qo‘l
harakatlari, ranglar bilan ishlash, shakllarni aniqlash orqali bu qobiliyatlar
rivojlanadi.
Misol uchun, sinfda qo‘l mehnatini talab qiluvchi mashqlar (rassomchilik, mozaika
shakllari) orqali motorik rivojlanish nazorat ostida bo‘ladi.
 Ijtimoiy-munosabat va muloqot qobiliyatlari:
28

Bolalar bir-birlari bilan o‘ynash, guruhli faoliyatlar va muhokamalar orqali o‘zaro
muloqot va ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradilar. Bu jihat, savodga
tayyorgarlikda nafaqat til va kognitiv, balki ijtimoiy ko‘nikmalarni ham
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Savodga Tayyorgarlikni Rivojlantirishdagi Asosiy Omillar
Bolalarning savodga tayyorgarligi ko‘rsatkichlarini mustahkamlashda
quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega:
 Oilaviy muhit va ota-onalarning roli:
Bolalar birinchi navbatda oilada tarbiyalanadi. Ota-onalarning o‘z vaqtida kitob
o‘qishi, ertaklar aytishi va kundalik muloqotlari bolalarning til rivojlanishiga va
kognitiv ko‘nikmalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, ota-onalar ertalabki paytda qisqa hikoyalar o‘qib berish orqali bolalarda
yangi so‘zlar va tushunchalarni shakllantirishlari mumkin.
 Erta ta’lim muassasalari va pedagogik yondashuvlar:
Ta’lim muassasalarida qo‘llaniladigan interaktiv va o‘yin asosidagi metodlar,
bolalarning savodga tayyorgarlik ko‘rsatkichlarini rivojlantirishda samarali
hisoblanadi. Zamonaviy pedagogik usullar, jumladan, kooperativ o‘yinlar, rol
o‘ynash, sensorli faoliyatlar orqali ta’lim jarayoni yanada qiziqarli va samarali
bo‘ladi.
Misol uchun, bir guruh bolalar uchun tashkil etilgan “hikoya qilish marafoni”
mashg‘uloti ularning ijodiy fikrlashini va nutq mahoratini oshirishga xizmat qiladi.
 Individual yondashuv va shaxsiy xususiyatlar:
Har bir bola o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning qobiliyatlari,
qiziqishlari va motivatsiyasi farq qiladi. Shaxsiy yondashuv asosida har bir
bolaning imkoniyatlari hisobga olinishi kerak.
Shu maqsadda, pedagoglar bolalarning individual o‘sish sur’atlarini kuzatish,
ularning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash orqali moslashtirilgan metodlarni joriy
etishlari zarur.
 Mediya va raqamli texnologiyalar:
29

So‘nggi yillarda bolalarni ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalarni jalb etish
ulkan imkoniyatlar yaratmoqda. Interaktiv ta’lim dasturlari, animatsiyalar,
audiovizual materiallar bolalarning diqqatini jalb qilish va yangi bilimlarni
samarali o‘zlashtirishga yordam beradi.Masalan, interaktiv doskalar va mobil
ilovalar yordamida o‘yin shaklida o‘qitish uslubi bolalarning bilimga bo‘lgan
qiziqishini yanada oshiradi.
Bolalarning savodga tayyorgarligi ko‘rsatkichlari – til va leksik mahorat,
kognitiv qobiliyatlar, motorika va ijtimoiy-munosabatlar orqali ifodalanadi. Ushbu
ko‘rsatkichlarni rivojlantirishda oilaviy tarbiya, sifatli erta ta’lim jarayoni,
individual yondashuv va zamonaviy raqamli texnologiyalar muhim rol o‘ynaydi.
Yuqorida keltirilgan iqtiboslar (Vygotskiy va Piaget) va misollar shuni ko‘rsatadiki,
o‘yin va interaktiv metodlar orqali bolalar nafaqat bilim olishadi, balki shaxsiy
rivojlanishlarida ham sezilarli o‘zgarishlarga erishishadi. Shu sababli, pedagogik
amaliyotda ushbu omillarga e’tibor qaratish va ularni sinf jarayoniga tatbiq etish
erta ta’limning samaradorligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
30

XULOSA
Bolalarning savod o‘rgatish jarayoniga tayyorgarligi nafaqat akademik bilim
olishga, balki ularning kognitiv, til, motorika va ijtimoiy ko‘nikmalarini ham
mustahkamlashga qaratilgan muhim bosqichdir. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatadiki, erta ta’lim jarayonida interaktiv va o‘yin asosidagi metodlardan
foydalanish, individual yondashuvni amalga oshirish va ota-onalar bilan
hamkorlikni kuchaytirish orqali bolalarning savodga tayyorgarligi samarali
oshirilishi mumkin.
Lev Vygotskiyning “O‘rganish eng yaxshi tarzda ijtimoiy aloqalar orqali
amalga oshiriladi” degan iqtibosiga asoslanib, bolalarning atrof-muhit bilan faol
muloqoti ularning til rivojlanishi va kognitiv salohiyatini oshiradi. Shu bilan birga,
Jean Piagetning “O‘yin orqali bolalar atrof-muhitni o‘rganadilar va o‘z bilimlarini
shakllantiradilar” degan fikri, erta yoshdagi bolalarda o‘yin metodlari orqali
mustahkam asos yaratish imkoniyatini tasdiqlaydi.
Bundan tashqari, oilaviy muhit va ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdagi
roli, erta ta’lim muassasalarida qo‘llanilayotgan zamonaviy pedagogik
yondashuvlar va raqamli texnologiyalarning qo‘llanilishi savodga tayyorgarlik
ko‘rsatkichlarini sezilarli darajada yaxshilaydi. Misol uchun, sinf ichidagi
interaktiv darslar, guruhli faoliyatlar va sensorli mashg‘ulotlar bolalarning nafaqat
til va yozuv ko‘nikmalarini, balki ularning ijodkorlik va muammolarni hal etish
qobiliyatlarini ham rivojlantiradi.
Umuman olganda, bolalarning savodga tayyorgarligi jarayonini rivojlantirish
erta ta’limning umumiy samaradorligini oshiradi, shaxsning butunlay rivojlanishi
va kelajakdagi muvaffaqiyatiga zamin yaratadi. Shuning uchun, zamonaviy
pedagogik amaliyotda ushbu omillarga e’tibor qaratish va innovatsion, interaktiv
metodlarni keng joriy etish dolzarb vazifa sifatida ko‘riladi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O‘zbekiston, 2016. - 56 B.
2. Abdullaeva Q. Raxmonbekova S. 2-sinfda. O‘qish darslari. (O‘qituvchi
kitobi.) Toshkent. O‘qituvchi, 2004 y.
3. Abdullaeva Q. va boshqalar. O‘qish kitobi. 2-sinf ToshKent. O‘zbekiston,
2003-yil.
4. G‘afforova T., Shodmonov E., Eshturdieva G. “Alifbe” -(Savod); Ona tili,
T., O'qituvchi, 1999- yil.
5. G‘afforova T. G‘ulomova X. 1-sinfda o'qish dasrlari (O'qituvchi Kitobi.)
Toshkent. Sharq 2003 -yil.
6. SHojalilov A. va boshqalar.O'qish Kitobi,O‘qituvchi, 2004-yil. Umarova
M. O'qish Kitobi 3- sinf uchun. T., O‘qituvchi 2003- yil.
5. Matchonov S., Bakiyeva H., Gulyamova X. va b. Boshlang`ich sinflarda
ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Ishonchli hamkor. 2021.
6. М.П. Воюшина, С.А.Кислинская, Е.В. Лебедева. Mетодика обучения
литературе в начальной школе. –М.: -Академия. – 2010.
7. Ма tchonov S., Shojalilov A., G‘ulomova X. va b. O‘qish kitobi. 4- sinf
uchun darslik. –T.: Yangiyo‘l poligraf servis. 2020.
8. Ғуломова Х . Ўқувчиларнинг матн устида ишлаши .// Тил ва адабиёт
таълими . 1994. №2-3.
9. Bakiyeva H. Boshlsng`ich sinflarda so‘z ustida ishlash metodikasi. –T.:
Istiqlol.2013.
10. X.Gulyamova. Umumiy o‘rta ta`lim maktablarining boshlang`ich
sinflarida o‘qish metodikasi. –T.: Xalq ta`limi. 2021. 2-son.
11. X.G`ulomova. Boshlang`ich sinf o‘qish darslarida maqollar estetikasi.
Mуғаллим ҳам узлуксиз билимлендvиў. 2021. 1- сон.
12. Наримбетова, З. А., Сытина, Н. (2021). Учитель-нравственный
пример для ученика. Academic research in educational sciences, 2(1), 1153-1159.
32

14 Narimbetova, Z., Makhmudova, D. (2020). Developing creative
competence through the formation of scientific generalization in students.
International Journal of Psychosocial Rehabilitation ISSN, 1475-7192.
33

SAVOD OʻRGATISH DAVRIDAGI DARS TIPLARI, ULARNING MAQSAD, MAZMUNI VA KOʻRILISHI

Sotib olish