Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	110.7KB
Покупки	4
Дата загрузки	24 Август 2024
Расширение	docx
Категория	История

Sayyoh va elchilarning esdaliklari Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda manba sifatida

77
Илмий раҳбар: Равшанов Ш.Т.
77

38
XVIII asrning 40-yillari oxirlaridan erondagi ichki vaziyatning og‘irligi va
g‘alayonlar hind savdosiga o`zining salbiy ta`sirini ko`rsatgan. eronda xonavayron
bo`lgan hind savdogarlari endilikda e`tiborlarini O`rta Osiyo savdosiga qaratishga
majbur bo`lgan. Avvallari unchalik rivojlanmagan hind savdosi, XVIII asrning
ikkinchi yarimida muntazam davom etadigan va keng miqyosda olib boriladigan
bo`ldi.
Demak, birinchidan, Xiva xonligi eron bilan savdo aloqalari o`rnatgan bo`lgan,
ikkinchidan xiva tovarlari hind savdogarlari qo`li bilan Rossiyaga olib borilgan,
uchinchidan hindlar eron orqali Xiva-Rossiya savdosida vositachi rolini bajargan.
XVIII-XIX asrlarda Xiva xonligi muayyan dinamik taraqqiyot bosqichiga
erishgan edi. Qo`shni Buxoro amirligi, Qozoq juzlari va bebosh turkman
urug‘larining murakkab o`rovi sharoitida bo`lishiga qaramay, xonlikda ba`zi stabil
holatlar kuzatiladi. SHu davrda Xiva o`zining tashqi savdo munosabatlariga ham
katta ahamiyat bergan. Lekin to`plangan materiallar shuni ko`rsatadiki, Xivaning
tashqi iqtisodiy munosabatlari ko`proq Rossiya va u orqali g‘arb mamlakatlari tomon
intilgan. Xuddi shuningdek, G‘arb mamlakatlarining, xususan, Angliyaning Xivaga
qiziqishi va u orqali eronga chiqish tendentsiyasi paydo bo`lgan. Aslida bu intilish

75
Ўша асар. 44 б.
XVI asrdan boshlab kuzatiladi. Masalan, Angliyaning Moskvada tashkil etilgan
savdo kompaniyasi Ioan Grozniy yorlig‘i bilan A.Jenkinson rahbarligidagi savdo
ekspeditsiyasiga sabab bo`lgan.
Bu o`rinda Xivaning sharq mamlakatlari bilan savdo munosabatlari qanday
kechgani masalasi etarli darajada ma`lumotlar bilan ta`minlangan emas. Bu haqda
XVI-XIX asrlar orasida Xivaga kelgan ko`plab savdo karvon ekspeditsiyalari
tomonidan berilgan hisobotlardagi ma`lumotlargagina tayanilishi mumkin. SHu bilan
birga Xivaga jo`natilgan G‘arb mamlakatlarining, xususan, Rossiya va Angliyaning
XVIII-XIX asrlar davomidagi savdo ekspeditsiyalari ma`lumotlariga ham alohida
to`xtalishni maqsadga muvofiq deb topdik. Jumladan, 1726 yilda Xivadan
Subxonqulibek boshliq elchilik missiyasi Peterburgga kelib Ekaterina 1 saroyida
38

14
aloqalari o`rnatilganligini, u erdan qimmatbaho toshlar, durlar va har xil guldor
matolar keltirilishini ma`lum qilgan. Buxoro elchisi o`z nutqida Buxoroda rus
tovarlariga, masalan: qilich, qora tulki, oqsuvsar, movut, baliq tishlariga talab kuchli
ekanligini eslatib o`tadi 13
.
I.G.Nizamutdinov Mulla Farrux elchiligining ahamiyatini yuqori baholagan.
Ayniqsa, elchi keltirgan ma`lumotlarning Buxoro bilan Hindiston o`rtasidagi
savdoning darajasini aniqlashda va Buxoro aholisining hind tovarlariga bo`lgan
talablarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatib o`tgan edi 27
.
Rus hukumati turli yo`llar bilan SHarq mamlakatlari haqida, jumladan,
O`rta Osiyo haqida ma`lumotlar to`plashga harakat qilgan. SHu maqsadda, 1675 yili
elchixonada hindistonlik CHenay Makarandev va Bagare Leleevlar so`roq qilinadi.
Bir vaqtning o`zida Boris va Semen Pazuxinlarning ma`lumotlari ham tekshiriladi.
Suhbat chog‘ida hindlar Boris Pazuxinlar ro`yxatida ko`rsatilganidek, Hindistonga
Astraxan orqali yo`l cho`l orqali o`tganligi sababli uzoq va yurish qiyin, yo`lda
qaroqchilar ko`p bo`lib, karvonlarga 14
hujum qilib turadi, deb ta`kidlashgan. SHuning
uchun ularning fikricha, Hindistonga Buxoro orqali borish qulay. Ular Astraxandan
Buxoroga va undan Balx orqali Hindistonga boradigan yo`l marshruti haqida xabar
beradi 15
.
Rossiyada XVII asrda asta-sekin Buxoro va Hindiston o`rtasidagi savdo
aloqalariga doir ma`lumotlar to`plana boshlagan. Masalan: 1675 yili Rossiyadagi
elchixonada buxorolik elchi Xoja Farrux elchilik mahkamasi boshlig‘i A.S.Matveev
savollariga javob berib, “Agarda rus podshosi bilan Buxoro xoni o`rtasida doimiy
aloqalar bo`lib tursa, savdogarlar har ikki tomonga savdo uchun qatnab turadi va
movut, qizil rangli bulg‘ori charm kabi rus tovarlariga Buxoroda kamki, atlaslar va
lal toshlarini, qimmatbaho hind tovarlarini, kumush, oltinga ayirbosh qilishi mumkin.
Xoja Farruxning malumotiga ko`ra, Buxorodan Balxga 10 kunda, Balxdan
13 Русско-индийские отношения в XVII веке. С.171.; Уляницкий В.А. Ўша асар. 43 б.; Материалы по истории
Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч.I. С.336-337.
14 Низамутдинов И.Г. Из истории среднеазиатско-индийских отношений (1Х- XVIII вв).С. 48 .
15 Русско-индийские отношения в XVII веке. С.191.
14

6
Yuqoridagi fikrlarga tayanib, aytish mumkinki, Jenkinson Moskva Rusining
Buxoroga yuborgan birinchi rasmiy elchisi edi. O`ylaymizki, Jukovskiyning ikkinchi
fikri haqiqatga yaqin bo`lsa kerak, ya`ni podsho O`rta Osiyo bilan savdo aloqalarini
o`rnatish maqsadida ingliz savdogari Jenkinsonga rasmiy yorliq bergan.
Jenkinsonning Rossiya nomidan O`rta Osiyoga jo`natilishi Rossiyaning O`rta
Osiyo savdosida ma`lum bir manfaati bo`lgani tasdiqlaydi va Rossiya bilan O`rta
Osiyo o`rtasida savdo aloqalarining rivojlanishiga yo`l ochgan.
1558 yil 23 dekabrda Jenkinson Rossiya podshosi Ivan IV ning ishonch
yorlig‘i bilan Buxoroga keladi va u erda savdoning holati bilan tanishadi. Jenkinson
Moskvaga qaytayotganida u bilan birga Buxoro, Urganch, Balx elchilari ham birga
kelishgan.
Ma`lumki, XVI asrdan boshlab O`rta Osiyo xonliklarining Moskva bilan savdo
aloqalari rasmiy tus ola boshlaydi. Bizni bu o`rinda Jenkinson tomonidan Buxoroning
qo`shni SHarq davlatlari bilan aloqalari haqida bergan ma`lumotlari ahamiyatlidir.
Jenkinsonning Buxoroga kelishi arafasida O`rta Osiyo Hindiston va eron bilan
faol savdo iqtisodiy aloqalar o`rnatgan edi. Jenkinson, “Buxoroda savdogarlarning
har yilgi yig‘ilishi bo`lib, u erga Hindiston eron, Balx, Rossiya va boshqa
davlatlardan savdogarlar katta karvonlar bilan kelib yig‘ilib turadi», – deb yozgan
edi.
Bu holat XVI asr o`rtalarida Buxoro qadimgiday xalqaro savdo markazlaridan
biri bo`lib qolganligidan dalolat beradi. Lekin ba`zi mualliflar Ushbu masalaga
shubha ko`zi bilan qaradilar. Masalan, M.YUldashev – "Jenkinsonning Buxoro
savdosi haqidagi ma`lumotlarini to`liq haqiqat deb bilish qiyin. Aftidan savdoda
raqobatchi bo`lishi mumkin bo`lgan savdogarlarni bu savdodan chalg‘itmoqchi
bo`lgan bo`lsa kerak. Buxoroda har yili Hindiston, eron, Buxoro, Rossiyadan kelgan
savdogarlarning yig‘ilishi bo`lib turadi, deb yozib, Jenkinson yana

7
Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее
трехсосотлетие. Пг., 1915. С.3
6

52
Toshkent bilan Qo`qon oralig‘idagi masofaning yaqinligi Toshkent
savdogarlariga jo`shqin savdo qilishlariga katta imkoniyat bergan. Yillik tovar
aylanishi hisobga olinsa, Toshkent savdogarlarining Qo`qon bilan aloqalari
muhimroq bo`lgan.
Qo`qon xonligi azaldan Qozog‘istonning janubiy va janubiy-sharqiy tumanlari
bilan an`anaviy savdo aloqalari o`rnatgan. Qo`qon savdogarlari chopon, ko`rpa va
turli xil matolarni qozoq ko`chmanchilarining chorva, teri, yog‘, jun va mo`ynalariga
ayirbosh qilgan 64
.
XIX asrning 20-30 yillarida Qo`qon hukmdorlari Janubiy Qozog‘istonda bir
qator qal`alar, jumladan, Yangi-Qo`rg‘on, Julek, Din-Qo`rg‘on, Oq-Machit,
QamishQo`rg‘on, Avliyo-Ota va boshqalar qurgan edi. Ularning har birida harbiy
qismlar, machitlar, ombor va temirchilik ustaxonalari, savdogarlar uchun uylar,
do`konlar va bozorlar bunyod qilgan.
Qo`qon savdogarlarining qozok cho`llariga keltiradigan tovarlarining
aksariyatini ip gazlama va quritilgan mevalar tashkil qilgan. Meva qoqilari cho`l
xududlariga har yili 15 minggacha tuyada, ip gazlama esa 3 minggacha tuyada
keltirilgan 65
. G. Kolmogorovning ma`lumotlariga ko`ra, har bir qozoq oilasi tayyor
kiyim boshni Buxoro, Qo`qon va Xitoydan sotib olgan 66
.
Ma`lumotlarga ko`ra, O`rta Osiyo savdogarlari o`z tovarlarini mayda va yirik
qoramollariga ayirbosh qilgan. Masalan: har yili Toshkentga 200 ming bosh,
Qo`qonga 100 ming atrofida va Buxoroga 100 ming bosh qo`y haydab borilgan. Mol
ayirboshlashda qo`y muomala vositasi (pul o`rnida) hisoblangan. Mol ayirboshlashda
qo`y narxi 1 rub. 50 kop.dan 20 rub. kumush pulgacha baholangan.
1852 yil fevral-may oylarida Rostovlik savdogar S.YA.Klyucharev Toshkentda
bo`lib, o`zi shohidi bo`lgan voqealarni kundaligiga yozib borgan.
V.V.Vel’yaminovZernov kundalikdan foydalanib, uni izohlar va qo`shimchalar bilan
boyitib
64 Обозрение Кокандского ханства // ЗИРГО, Кн 3. СПб., 1849. с. 186.
65 Туркестанский сборник Т.23. С40.
66 Колмогоров Г.О. О промышленности и торговле в Киргизских степях Сибирского ведомства //Вестник
ИРГО. Т. XIII. 1855. с. 159.
52

55
Peshavordan Buxoro orqali Qo`qonga ingliz-hind tovarlari keltirilgan. Peshavordan
Kobul, Qarshi, Samarqand va Qo`qon yo`li orqali O`rta Osiyoga har yili 10-15 ming
tuyada tovarlar keltirilgan. Keltirilgan tovarlar asosan oq mal-mal, gul tikilgan
ko`ylaklik matolar, shakar, indigo, qalin surp va chitlardan iborat edi. Peshavordan
O`rta Osiyoga keltirilgan 10-15 ming tuya tovarlardan 1000 tuyasi bombey choylari
bo`lgan.
Hindistonda Qo`qon ipagiga talab katta bo`lgan. Har yili Qo`qondan, Buxoro
va Hindistonga 1000 tuyada ipak jo`natilgan.
XIX asrda O`rta Osiyo xonliklaridagi savdoni qo`lga kiritish maqsadida
inglizlar tovarlarini Buxoro va Qo`qon xonliklariga tarqatish yo`llaridan biri sifatida
SHimoliy Hindistondagi Peshavor yaqinida yashaydigin hindistonlik musulmonlar
yordamidan foydalangan. Ular parachlar deb atalgan 71
. Ingliz savdogarlari o`z
tovarlarini uch yil muddat bilan parachlarga qarzga bergan, o`z navbatida parachlar
mollarini Buxoro va Qo`qonda nasiyaga sotishgan. Parachlarning ba`zilari Buxoro va
Qo`qonda joylashib olganlar va shu yo`l bilan ingliz tovarlarini kengroq yoyishga
harakat qilganlar. Ingliz tovarlari O`rta Osiyoga ikki yo`l, ya`ni Kobul va Mashhad
orqali kirib kelgan. Toshkentga esa u er bilan doimiy muomalada bo`lib turgan
hindlar olib kelganlar. Hindlar ingliz tovarlari bilan birga mahalliy hind tovarlarini
ham keltirishgan. Muallifning aytishicha, ularning asosiy ishi sudxo`rlik bo`lgan.
A.N.Teterevnikov, keyingi vaqtda Toshkentga ingliz tovarlari kam
keltirilayotganligi, ular faqat ilgari olib kelingan tovarlardan qolganlarinigina
sotilayotganligini ko`rganligini yozadi.
Demak, hindlar nafaqat Buxoro yoki Samarqandda, balki Toshkentda ham
sudxo`rlik bilan shug‘ullangan bo`lishi mumkin. Muallif 1865 yili Toshkentning
Rossiya tomonidan ishg‘ol qilinganidan so`ng ingliz tovarlarini keltirilganligini
ko`rmagan bo`lishi mumkin.
Teterevnikov Angliyadan ingliz tovarlarining keltirilish yo`llari haqida
ma`lumot berib, bir tomondan, tovarlarning suv yo`llari orqali juda qulay olib
kelinishini ta`kidlasa, va aksincha, Peshavordan Buxoro va Qo`qonga juda
71 Тетеревников А.Н. Очерк внутренней торговли Киргизской степи. СПб., 1867. с. 53.
55

67
61. Завьялов В. Отчет о путешествии в Оренбургский и Астраханский
край П.И.Небольсина //Оренбургские губернские ведомости. 1852. № 46. С.
285-288.
62. Залесов Н.Г. Очерки дипломатических сношений России с Бухарою
с 1836 по 1843 г. //Военный сборник.1862. № 9. С. 4-46.
63. Залесов Н.Г. Посольство в Хиву подполковника Данилевского в
1842 году //Военный сборник. 1861. № 11. С. 41-75.
64. Записки о Бухарском ханстве (Отчеты П.И.Демезона
и
И.В.Виткевича). М.: Наука. 1983. 149 с.
65. Зелькина Е. Очерки по аграрному вопросу в Средней Азии. М.: Изд-
во Коммунистической Академии, 1930. – 128 с.
66. Зияев Х.. К истории экономических связей Средней Азии с Россией
через Сибирь в ХУШ в. //Известия Академии Наук УзССР. Серия
общественных наук. Ташкент.: Изд-во АН УзССР, 1958. № 4. С. 31-37.
67. Зияев Х. Средняя Азия и Сибирь (вторая половина XVI-Х1Х вв.).
Ташкет.: Наука, 1964. 88 с.
68. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии ( XVI-середина Х1Х
в.). М.: ИВЛ, 1958. – 247 б.
69. Известия о песошном золоте в Бухарии, о чиненных для онаго
отправлениях и о строении крепостей при реке Иртыше, которым имяна
Омская, Железная, Ямышевская, Семипалатная и Устькаменогорская. Б.М.:
1760. – 138 с.
70. История Бухары с древнейших времен до наших дней. Ташкент.:
Фан, 1976. – 383 с.
71. История дипломатии. Т. 1-2. М.: Госполитиздат, 1959-1963. Т.1.
1959.
– 836 с.; Т.2. 1963. – 820 с.
67

25
E.K.Meyendorf Buxoroda 300 nafar hind savdogarlari savdo qilganligini
aniqlagan bo`lsa, Spasskiy esa ular 250 ta edi deb yozadi. Meyendorf asari asosida
Spasskiy «Kratkoe opisanie Buxari i Xivi» va «O nineshnem sostoyanii nekotorix
oblastey i gorodov v Sredney Azii» asarlarini yozgan.
Meyendorfning asari asosida A.Kamenskiy o`zining «Statisticheskiy vzglyad
na Buxariyu» va «Nravstvennoe sostoyanie Buxarii» nomli maqolalarini «Severniy
arxiv» jurnalida nashrdan chiqargan.
Buxoroning xalqaro savdodagi roliga A.F.Negri elchiligining boshqa vakillari
ham muhim ahamiyat bergan edi. elchilik vakillaridan biri o`z xatida shaharning
yarmi karvon — saroylardan, bozor va do`konlardan iborat, turli millat
savdogarlarining bu erga intilishi Buxoroning savdo markazi ekanligidan dalolat
beradi, deb yozgan edi 42
. Ma`lumki, bu savdo munosabatlari qaroqchilarning
bosqinchiliklari natijasida qiyinchilikka duchor bo`lar edi. Buxoro hukumati bu
hodisalarni bartaraf qilish uchun hech qanday chora ko`rmas edi. Yuqoridagi xatda
ta`kidlanganidek, "yaqinda qaroqchilar erondan kelayotgan ikkita karvonni va
elchilar ortidan Orenburg chegarasidan kelayotgan karvonning kattagina qismini ham
talashgan”.
A.F.Negri missiyasining vakillaridan biri tabiatshunos tadqiqotchi e.Eversman
1821 yil 21 yanvarda Peterburgga yuborgan xatida «Erondan kelayotgan ikkita
buxoro karvoni turkmanlar tomonidan talanib, odamlar o`ldirilgan»ligi haqida
yozgan. Tarixdan ma`lumki, Buxoro bilan eron o`rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalari
tez-tez sodir bo`lib turadigan turkman qaroqchilarining talonchiliklari oqibatida, ular
o`rtasidagi savdo aloqalari yaxshi rivojlanmagan. SHuning uchun Negri elchiligining
vakillari buxoro hukmdorlarini haqli ravishda ayblagan edilar, negaki ular bu kabi
qaroqchilik harakatlarining oldini olish uchun zarur chora-tadbirlarni ko`rmagan edi.
SHuni ta`kidlash lozimki, har doim ham Buxoro hukmdorlari xoxlagan taqdirlarida
ham yo`llarning xavfsizligini ta`minlash uchun biror tadbir qilishi qiyin edi.
Faqatgina xonlik poytaxti yaqinlaridagi savdo yo`llarining xavfsizligini ta`minlash
mumkindir, ammo xonlikdagi hukumron bo`lib kelgan beqaror vaziyat tufayli
42 К истории русского посольства в Бухару и освобождении оттуда русских пленных в 1821 году //Русский
25

13
Rossiyaning O`rta Osiyo bilan aloqalari Moskvadan tashqari boshqa markazlar
bilan ham o`rnatilgan. 1670 yili 16 kishi bilan Tabol’skga kelgan Buxoro elchisi
Mulla Farrux Buxoroning eron bilan savdosi hamda u erdan keltiriladigan mollar va
ularning narxlari haqida qisqacha ma`lumot beradi 25
. So`ng ular Moskvaga
jo`natilgan bo`lib, shox ularni juda tantanali ravishda qabul qilgan.1671 yilda elchilik
mahkamasida Mulla Farrux so`rov qilinadi. So`rovda “ularda kindyaki, zandonachi
va kitayki gazlamalari mavjud, lekin kamok deb ataluvchi gazlama va atlas (o`ng

Хилкова. СПб., 1879
22
Уляницкий В.А. Сношения России с Среднею Азиею и Индиею в ХУ1- XVII
вв. М.: 1889; Қаранг:
Веселовский Н.И. Иван Данилович Хохлов: Русский посланник в Персию и
Бухару в XVII веке. СПб., 1891; Жуковский С.В. Ўша асар.; Бартольд В.В.
История изучения Востока в Европе и России.Соч. Т.IX. М.: 1977.
С.369-370
23
Уляницкий В.А. Ўша асар. 11 б.
24
Русско-индийские отношения в XVII веке: Сборник документов. М.: ИВЛ,
1958. С.58 . Байкова Н.Б. Роль Средней Азии в русско-индийских торговых
связях (первая половина ХУ1-вторая половина XVIII в.). Ташкент: Наука,
1964. С.52-53, 81-82
yuzasi guldor ipak gazlama) lar kam, borlari ham oddiyroq. Selitra (mineral tuz)
ularning davlatida ko`p bo`lib, eronnikiga nisbatan sifatli, ularni botmon bilan
sotishadi, bir botmonini bir yarim pudga teng, botmonni ular 5 oltin buxoro puliga
sotishadi, Buxoro tiyini ruslarning 5 tiyiniga teng. Jami 12
rus oltiniga teng bo`ladi.
Paf deb ataluvchi ipak matosini 2 rubldan sotib olishgan. Mulla Farrux Buxoro bilan
Xiva oralig‘idagi masofani 17 kunlik yo`ldan iborat deb hisoblaydi. Hindistonda har
turli gulli matolar hamda toshlar ko`p. Keyingi safar elchilik mahkamasining rahbari
A.S.Matveev buxoro elchisi Mulla Farruxdan Buxoroning Hindiston bilan savdo
aloqalari va Buxoroda talabgor bo`lgan hind tovarlari haqida ma`lumotlar so`ragan.
Mulla Farrux Buxoroda ipak matosi, kindyaki, kitayki, kamki matolari to`qilishi,
kumush va qalayi ma`danlari, lal toshlari, selitra olinishini, boshqa tovarlar esa
Hindistondan keltirilishini aytadi. U Buxoro bilan Hindiston o`rtasidagi doimiy savdo
12 Русско-индийские отношения в XVII веке. С.170. ; Жуковский С.В. Ўша асар. 32-33 б.
13

28
xil qarash mavjud. Birinchi nuqtai nazar tarafdorlari, haqiqatdan ham savdo va
sudxo`rlik O`rta Osiyoga kelib qolgan hindlarning asosiy mashg‘uloti deb
xisoblovchilar bo`lib, X1X asrning ikkinchi yarmida P.I.Nebol’sin bu fikrni asoslab
bergan edi, o`zbek tarixchilaridan M.A.Boboxo`jaev esa uni qo`llab-quvvatlagan.
Ikkinchi nuqtai nazar tarixchi G.M.Dmitriev tamonidan ilgari surilgan bo`lib, O`rta
Osiyodagi hindlarning savdo sudxo`rlikdagi rolini inkor etmagan holda, ularning bu
mashg‘ulotini ko`proq ob`ektiv ijtimoiy-siyosiy faktorlarga bog‘liq deb hisoblagan.
M.A.Boboxo`jaevning ta`biri bilan aytganda, Afg‘oniston va O`rta Osiyoda
yashovchi hindlar sudxo`rlik ishlarida muayyan mavqeni egallagan va ular
mamlakatlarning ichki va tashqi savdosida katta rol’ o`ynaganligini Afg‘oniston va
O`rta Osiyo shaharlaridagi savdogarlarning milliy tarkibi ham tasdiqlaydi 45
.
G.L.Dmitrievning fikricha, Hindistonni inglizlar bosib olishi natijasida karvon
savdosi kuchayib ketib, O`rta Osiyoda hind mahallalari ko`payib ketgan edi. XIX-
XX asrlarda mustamlaka sharoitida kapitalizmning rivojlanishi Hindistonda yangi
paydo bo`layotgan hind milliy burjuaziyasini qo`shni davlatlarga siqib chiqargan.
SHu bilan birga mustamlaka talonchiligi hind dehqonlari va hunarmandlarining
sinishiga olib kelgan. Natijada ular O`rta Osiyoga kelib, bu erda savdo va sudxo`rlik
bilan shug‘ullanishga majbur bo`lgan edi. CHunki O`rta Osiyoda dehqonchilik qilish
uchun ularga er etmas, sudxo`rlik esa musulmonlar uchun ta`qiqlangan edi,
ikkinchidan, sudxo`rlikka ehtiyojning mavjudligi uning paydo bo`lishiga ob`ektiv
sabab bo`lgan. Hindlar esa aynan sudxo`rlik bozorini to`ldirgan.
O`rta Osiyoda asosan sudxo`rlik bilan shikarpurliklar shug‘ullangan.
Tarixchi I.M.Reysner, “SHikarpur – avloddan avlodga Afg‘oniston, Xuroson,
Turkiston va qisman eron bilan qizgin va foydali savdo qilib kelgan odamlari bilan
faxrlanishi mumkin. SHikarpur o`zining biror ishlab chiqargan tovari bilan maqtana
olmagan va karvon yo`llari kesishgan markaz ham bo`la olmagan”, deb yozadi 46
.
SHikarpur savdogarlari va sudxo`rlari Peshavor, Kobul, Qunduz, Xulm, Balx,
Buxoro, Mashhad, Hirot, Seiston, Qandahorda o`zining gumashtalariga ega bo`lgan.
45 Бабаходжаев М.А. Русско-афганские торгово-экономические отношения во второй половине XVIII-
начало ХХ вв.. Ташкент: Наука, 1965.C. 17
46 Рейснер И.М. Развитие феодализма и образование государства у афганцев. М.: Изд-во АН СССР, 1954. С.66.
28

4
hisobot va ma`lumotlari O`rta Osiyo xonliklari tashqi iqtisodiy munosabatlari tarixi
uchun qimmatli material ekani biz uchun muhim 4

Tarixchi P.P.Ivanov missiyani baholab, Rossiya bilan O`rta Osiyo o`rtasida
savdo-iqtisodiy munosabatlarni Jenkinson kashf etmagan. Jenkinson bilan
Moskvaga kelgan savdo karvoni 1000 tuyadan iborat bo`lgani avvaldan MoskvaO`rta
Osiyo savdo munosabatlari an`anaviy darajada bo`lganidan dalolatdir, deb yozgan
edi 5
. Haqiqatdan ham, 1556 yil Astraxan bosib olinganda, bu erda O`rta Osiyo
savdogarlari bo`lgani ma`lum. Ular o`z tovarlari bilan Moskva davlati ichkarisigacha
kirib borgan. Fikrimizcha, P.P.Ivanovning bu mulohazasida haqiqat bor.
Ma`lumki, XVI asrdan boshlab O`rta Osiyo xonliklarining Moskva bilan savdo
aloqalari rasmiy tus ola boshlaydi. Bizni bu o`rinda Jenkinson tomonidan Buxoroning
qo`shni SHarq davlatlari bilan aloqalari haqida bergan ma`lumotlari ahamiyatlidir.
Jenkinsonning Buxoroga kelishi arafasida O`rta Osiyo Hindiston va eron bilan
faol savdo iqtisodiy aloqalar o`rnatgan edi. Jenkinson, “Buxoroda savdogarlarning
har yilgi yig‘ilishi bo`lib, u erga Hindiston eron, Balx, Rossiya va boshqa
davlatlardan savdogarlar katta karvonlar bilan kelib yig‘ilib turadi» 6
, – deb yozgan
edi.

4 Антоний Женкинсон 1558 йилда Моквага Лондон савдо компаниясининг вакили сифатида ташриф
буюрган , ҳамда Россия подшоси Иван IV нинг ёрлиғи билан Хива ва Бухорога келган эди : Дженкинсон
Антоний . Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг. //Английские путешественники в Московском
государстве в ХУ1 веке. /Пер. с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937.
5 Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (ХУ1 — середина XIX вв.). М.: ИВЛ. 1958.
С.76. 6
Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг. //Английские
путешественники в Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер. с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. 184
бет.
4

65
176 с.; Вып. 2. Казань. 1890. –(2). ХУШ. 177-368 с.: Вып. 3. Казань, 1891. –(2).
ХХ1У, 369-616 с.: Вып. 4. Казань. 1895.- (2). ХП. 617-844 с.
39. Виткевич В.Н. //Энциклопедический словарь. Брокгауз Ф.А. и
Ефрон
И.А. Т. У1. СПб., 1892. 573 с.
40. Военно-статистический сборник. Персия, Афганистан,
Белуджистан, Средне-Азиатские владения, Китай, Япония, Северо-
Американские
Соединенные Штаты, Мексика, Бразилия и Республики Средней и Южной
Америки. Вып. Ш. СПб., 1868. – (2), Ш. (3). 338 с.
41. Гильмерсен Г. Хива в нынешнем своем
состоянии. Выр.
«Отечественные записки». 1840.
42. Глуховский А. Записка о значении Бухарского ханства для России и
о необходимости принятия решительных мер для прочного водворения нашего
влияния в Средней Азии. СПб., 1867. –Ш, 38 с.
43. Григорьев В.В. Бухарцы и хлопок //Торговый сборник. 1864. № 20.
44. Григорьев В.В. Жизнь и труды П.С.Савельева (Преимущественно
по воспоминаниям и переписка с ним). СПб., 1861, С. 306, УШ.
45. Григорьев В.В. О бухарском хлопке и возможности разведения
хлопчатника на Сыр-Дарье //Северная пчела. 1862. № 110.
46. Григорьев В.В. Разбор сочинения П.И.Небольсина «Очерки
торговли России с Среднею Азиею», составленный корреспондентом Академии
В.В.Григорьевым (Извлеч. из 25-го присуждения учрежденных П.Н.Демидовым
наград. 1856). Б.М.: б.г. – 182 б.
47. Гулямов Х.Г. К истории связей между Россией и Бухарой во второй
половине ХУШ века //Общественные науки в Узбекистане. 1976. № 7. С. 38-40.
48. Гулямов Х.Г. О посольстве Флорио Беневени в
Бухару
65

35
Jumladan, 1585 yil 11 noyabrda xivalik elchi Xo`ja Muhammadning Rossiya
podshosi Fedor Ivanovichga keltirgan tortiqlari orasida tillo zari yuritilgan har xil
ranglar bilan bo`yalgan, qimmatboho mashhad kamoni ham bo`lgan 51
. Bu esa
Xivaning eron bilan savdo qilganligining bir isboti hisobanadi
A.CHuloshnikov XVI asr o`rtalarida Moskva davlatining O`rta Osiyo
xonliklari bilan savdo-iqtisodiy aloqalarini yoritish jarayonida rus hukumatining
Hindistonni bilishga intilishini ham e`tibordan chetda qoldirmagan. Ko`rib
o`tilganidek, XVI asr ikkinchi yarmidan e`tiboran Rossiya Hindistonga boradigan
karvon yo`llarini qidirib O`rta Osiyo va eronga maxsus elchiliklar jo`natgan edi. Bu
vaqtlarda Roosiya bilan Hindiston o`rtasida bevosita iqtisodiy munosabatlar yo`lga
qo`yilmagan bo`lsa ham, hind tovarlari o`rtaosiyolik savdogarlar orqali Rus erlariga
kirib kelgan. A.CHuloshnikov o`rta asrlarda O`rta Osiyo bilan Rossiya o`rtasida
savdo aloqalarining quyidagi usullari mavjud bo`lganligini e`tirof qiladi. Birinchidan,
shox va xonlar o`rtasidagi savdo bo`lib, ular ishonchli vakillari – shaxslar,
mehmonlar va savdogarlar orqali amalga oshirilgan. Ikkinchidan, xususiy
savdogarlarning erkin tovar ayirboshlashi, va nihoyat, uchinchidan, hadya tariqasida
xon va elchilarning nodir buyumlarni ayirboshlashi 52
.
XVII asrda ham Xiva xonligi bilan Rossiya o`rtasida elchilik va savdo
aloqalari davom etgan. elchilar Xiva xoni nomidan rus podshosiga tortiqlar olib
borgan. Hadyalar tarkibida hind tovarlari ham bo`lgan. Masalan, 1641 yil noyabrda
Xiva elchisi Muhammad Amin Bahodir tomonidan 100 ta hind viboykasi olib
kelinganligi, elchining o`zida boshqa tovarlar qatorida 100 bo`lak hind chiti, 4
idishda nil bo`yog‘i bo`lganligi ma`lum 53
.
1646 yil 1 sentyabrda xivalik elchi Nazar Nodirqulov Astrobodda yo`lda
kelayotgan vaqtida o`g‘irlangan tovarlari ro`yxatida boshqalar qatori 6 ta hind
dokasi, 5 ta hind tillo izufrey, 9 ta hind viboykasi, qo`y terisidan ishlangan 10 ta hind
bosh kiyimi bo`lgan 71
. 1645 yilda Xiva xoni Abulg‘ozixon hind podshosiga xat
51 Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч. 1. М., 1932. с. 99.
52 Чулошников А. Торговля Московского государства с народами Средней Азии XVI-XVII вв. В кн.:
Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч. 1. Л-1932. с. 68
53 Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч. 1. Л-
1932. с. 168 71
Ўша асар. 198 б.
35

37
Demak, Xorazm qovunlari Balxda ham mashhur bo`lgan. Ma`lumki, qovun
suvsiz o`smaydi, ko`p sug‘orilsa unchalik shirin ham bo`lmaydi. Mahmud ibn Vali
Xorazmda sug‘ormasdan qovun etishtirish siri haqida ma`lumot beradi. Uning
yozishicha, yantoqning uzun tomiri uzunasiga kesilib, unga qovun urig‘i
joylashtiriladi, ya`ni ekiladi. Qovun o`sib chiqib, pishgunga qadar yantoq ildizi suvi
bilan oziqlanadi. Bunday qovun katta va shirin bo`lgan 75
. Bu kabi qovun etishtirish
usuli hozirgi kunda ham Buxoro viloyatining ba`zi cho`l xududlarida qo`llaniladi.
Mahmud ibn Vali Xorazmning rus erlari bilan savdodan katta foyda olishini
ta`kidlab o`tgan edi.
Xulosa shuki, XVI-XVII asrlarda Xiva xonligi doimo rus davlatining diqqat
markazida bo`lgan. elchilarning va o`rta asr mualliflarining bergan ma`lumotlariga
ko`ra, xonlik Hindiston bilan yaqin savdo aloqalarida bo`lgan.
XVIII asrda Rossiya O`rta Osiyo xonliklari bilan yakin savdo aloqalari
o`rnatishga jadal kirisha boshlaydi. Bu davrda dengiz savdosining ahamiyati ortib

73
Русско-индийские отношения в XVII веке. Сборник документов. М., ИВЛ.,
1958. с. 162.
74
Ханыков Я.В. Пояснительная записка к карте Аральскаго Моря и Хивинскаго
ханства, с их окрестностями. СПб., 1851. с.39-40.
bora boshlaydi. Savdogarlar Astraxandan Kaspiy dengizi orqali Mangishloqqa, u
erdan quruqlik bilan Urganch, Xiva va Buxoroga borishgan.
O`rta Osiyodagi agrar masalalar bilan shug‘ullangan E. Zel’kina o`rta asrlar
boshlarida Evropa bilan Hindiston o`rtasidagi savdo aloqalarida O`rta Osiyoning
alohida o`rni bo`lganligi, bu davrda savdo-sotiq juda ham gullab yashnaganligi,
ammo, XVI-XVP asrlarda bu savdo bir oz sekinlashgan bo`lsa, XVIII asrda yana
jonlanish sezilganligini ta`kilaydi. Muallif o`rta asr bozorlaridagi qul savdosiga ham
e`tiborini qaratgan. Qulchilik bozori ko`proq Xivada bo`lganligi extimol. Zel’kina
ma`limotiga ko`ra, Xivaning katta bozorlarida 200 tagacha qullar bo`lgan, O`rta
Osiyoda qullar mehnati samarasiz bo`lib, ular asosan uy ishlarida va dalalarda
ishlatilgan. U Xiva va Buxoroning eron bilan chit, movut va qullar orqali qizg‘in
savdo qilganligini ta`kidlaydi 76
.
37

3
Ma`lumki, XVI asrdan boshlab Osiyo hududida ikkita xonlik - Buxoro va Xiva
xonliklari, XVIII asr boshlaridan esa uchinchi Qo`qon xonligi vujudga kelgan.
Mazkur malakaviy bitiruv ishi XVI-XIX asr birinchi yarmida uchala xonlik - Buxoro,
Xiva va Qo`qon xonliklarining Xitoy, Hindiston, Eron, Afg‘oniston va Rossiya bilan
iqtisodiy savdo aloqalari masalalari o`rin olgan. Ushbu malakaviy bitiruv ishini
yozishda mahalliy manbalardan va rus sayyohlari, diplomatlari va elchilarining
bergan ma`lumotlaridan, nashr qilingan rus va o`zbek tilidagi kitoblardan keng
foydalanildi.
Eslatib o`tish joizki, ilmiy ma`lumotlar davr jihatidan birmuncha kechroq chop
qilingan. Masalan: XVI-XVIII asrlardagi rus elchi va diplomatlarining materiallari
asosan XIX asrlarda nashr qilingan. Lekin, O`rta Osiyo xonliklarining qo`shni Sharq
davlatlari bilan savdo aloqalari haqidagi xabarlari asosan, XVIII asr oxirlari va XIX
asr boshlarida chop qilingan asarlardan o`rin olgan.
Ma`lumki, O`rta Osiyo xonliklarining qo`shni davlatlar bilan savdo —
iqtisodiy aloqalari qanchalik zarur va ahamiyatli bo`lmasin, bu aloqalar ichki
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy munosabatlarda barqarorlik yo`qligi tufayli tranzit
savdo uchun yaxshi imkoniyatlar ochib bera olmagai. Zero, tranzit savdo O`rta
Osiyo uchun muhim rol’ o`ynardi. SHu bilan birgalikda, so`nggi o`rta asrlarda –
jahon savdo yo`llarining o`zgarishi, buyuk geografik kashfiyotlar, eronning doimiy
ravishda Turkiya va O`rta Osiyo xonliklari bilan harbiy ziddiyatlari, XVI asrdan
boshlab O`rta Osiyodagi siyosiy beqarorlik Movarounnahrning oldingi dovrug‘iga,
ya`ni uning jahon tranzit savdo markazi maqomiga putur etkazgan. Shuning uchun,
XVI asrdan boshlab O`rta Osiyo Rossiya bilan savdo aloqalaridan: ko`proq va
ishonchliroq manfaatdor bo`la boshlagan. Asta-sekin Moskva davlati O`rta
Osiyoning tashqi savdosida muhim rol’ o`ynay boshlagan.
Ikkinchi tomondan, g‘arbda kapitalistik munosabatlarning paydo bo`lishi va
rivojlanishi Yevropa davlatlarining Sharq davlatlariga yaqinlashuviga sabab bo`ldi.
Jumladan, ingliz savdo kompaniyasining vakili A.Jenkinsonning O`rta Osiyoga
yuborilishi (XVI asr) bu harakatning yaqqol isboti edi. Biroq A.Jenkinsonning
3

27
afg‘onlarning savdo bilan shug‘ullanishini ta`riflab, ularning ba`zilari Buxoro orqali
Rossiya bilan ham savdo qilgan, deb yozadi. Bunga misol qilib, Berns bilan birga
Kobuldan Dulat degan afg‘on savdogari savdo qilish uchun Buxoroga kelganligi, u
erdan Rossiyaga bormoqchi bo`lganligi haqida yozib qoldirganligini eslatish kifoya.
Bernsning ma`lumotlariga ko`ra, Kobul bozorlarida Buxorodan keltirilgan 40
dan ortiq nomdagi rus va o`rtaosiyo mollari bo`lib, ulardan 30 dan ortig‘i Rossiyadan
keltirilgan edi. Bundan tashqari, Buxoroga Hindistondan 17 nomda hind,
shuningdek, evropa, xususan ingliz tovarlari keltirilgan bo`lib, bular: indigo, kashmir
jun ro`mollari, «lungi» deb ataluvchi multon sharflari, «nosirxon», «xota», «xosa —
babar», «andarshox», «bedalxoni» va boshqa nomlar bilan ataluvchi hind
matolaridir 59
.
Asarda Hindiston, Kobul va Buxoro o`rtasidagi savdo ishlarini G‘azna
tumanida yashovchi afg‘on qabilalari – lugoniylar olib borganligi eslatiladi.
Lugoniylar iyunning boshlarida savdo karvonlari bilan Hindistondan Kobulga kelib,
tovarlarning ma`lum bir qismini shu erda sotardi, so`ng qolgan qismi bilan Buxoroga
yo`l olardilar.
Bernsning ta`killashicha, Balx, Xulum va Qunduzga ko`plab Buxoro ip
gazlamalari olib borilgan. Buxorodan Kobul va Panjobga shol ro`mollari to`qish
uchun ishlatiladigan pashm deb ataluvchi Turkiston yungi olib borilgan. So`ng bu
shol ro`mollari Buxoroga qayta jo`natilib, u erda bir maundi (256 ingliz funtiga teng)
olti yarim tillodan sakkiz tillogacha sotilgan 44
.
U Buxoroda yashovchi hindlar savdo va sudxo`rlik bilan shug‘ullanib juda
katta foyda ko`rishlarini ham maqtanishardi va tez boyib ketishi bilan mamnun
bo`lishar edi, deb yozgan edi. Buxorodagi o`z karvon-saroylarida yashayotgan
hindlar 300 kishi atrofida bo`lgan, keyinchalik esa ularning soni anchagina
ko`paygan. Ularning aksariyati SHikarpurdan kelishgan.
SHuni eslatib o`tmoq joizki, Bernsning va boshqa mualliflarning hindlarning
savdo va sudxo`rlik bilan shug‘ullanadilar degan fikrlari haqida tarixshunoslikda turli
44 Борнс А. Путешествие в Бухару. Ч.Ш. C. 573.
27

16
savdogarlarining so`rov ma`lumotlarini tushunamiz. SHu bilan birga shoh va
podsholar hamda xonlarning bir — birlariga tortiqlari, sovg‘alari ham muhim dalil
hisoblanadi. CHunki shular orqali O`rta Osiyoning Hindiston bilan Rossiya
o`rtasidagi savdodagi tutgan o`rnini belgilash mumkin. SHuning uchun XVIII asrda
rus diplomatlari, savdogarlari va O`rta Osiyoda bo`lgan rus olimlarining faoliyatlari
muhimdir.
XVIII asrda, ya`ni Petr I hukmronligi yillarida Rossiyaning O`rta Osiyoga
qiziqishi kuchayadi. O`rta Osiyo Rossiyani SHarqning savdo — iqtisodiy markazi,
Rossiyadan Hindistonga boradigan asosiy yo`llardan biri ekanligi bilan o`ziga jalb
qilardi.
1714 yili Petr I Sibir gubernatori knyaz Gagarindan erketi shahrida (ya`ni
Yorkend) oltin qumlar borligi xususida xabar topadi. erketi bu davrda Jung‘or
xonligiga bo`ysunganligi aytiladi. Gagarin Petr I ga bu shaharni bosib olib,
Yorkend yo`lidagi Yamishev ko`li bo`yida qal`a qurishni tavsiya qilgan 21
. Evgraf
Kaydalov kundaliklarida ham bu haqda ma`lumotlar berilgan 22
. U Rossiya savdoni to
Hindistongacha rivojlantirish maqsadida qilayotgan harakatlarini va oltin qumlarni
topish uchun ekspeditsiya uyushtirishini Petr I ning buyuk jonbozligi, deb hisoblagan
edi.
Petr I Gagarinning xabaridan so`ng unga xat yozib, YAmishev ko`li bo`yida,
iloji bo`lsa undan ham yuqorida shahar qurish, daryoda kemalar qatnashi mumkin
bo`lgan joygacha suzib borib, so`ng YOrkendga borib, uni egallashni topshirgan edi.
1714 yilda Irtish daryosining yuqori oqimi bo`ylab padpolkovnik Buxgol’ts
ekspeditsiyasi uyushtiriladi.
Rus manbalarining bergan ma`lumotlariga ko`ra, uzoq vaqtlardan buyon
davom etib kelayotgan bahs XVI-XVII asrlarda O`rta Osiyo Rossiya uchun –
Hindistonga kirib borish yo`lida bir vajmi, yoki rus hukumatining manfaatlariga
21 Соймонов Ф.И. О торгах за Каспийское море древних, средних и новейших времен; выписано из журнала Его
Превосходительства Господина Тайного Советника сенатора и ордена Святого Александра Кавалера Федора
Ивановича Соймонова, и из внесенных во оной дополнений Академии Наук Конференц – Секретаря,
Профессора Истории и Историографа, Г.Ф.Миллера. М., 1765. С.26-27 .
22 Кайдалов Е. Караван-записки, во время похода в Бухарию Российского каравана, под воинским
прикрытием, в 1824 и 1825 годах; веденные начальником онаго Каравана над купечеством, Евграфом
Кайдаловым. В трех частях. М., 1827-1828.
16

72
А. Навоий номидаги Самарқанд давлат университети тарих
факультетининг битирувчиси Мамашукуров Фаррухнинг «Сайёх ва
элчилари Марказий Осиё тарихини урганишда манба сифатида»
мавзусидаги малакавий битирув ишига ТАҚРИЗ
Мустакиллик халкимизнинг миллий кадриятларимизни тиклаш, халкимиз
утмишини чукур, мукаммал ва холисона урганиш учун жуда кулай имконият
яратди. Ҳаққоний тарихни ёритиш борасида кенг имкониятлар очилиб
тадқиқотчилар учун барча шарт-шароитлар ҳукуматимиз томонидан яратиб
берилди, уларга қўйилган асосий талаб эса фақатгина тарихни холисона
ёритиш. Мустақиллик йилларида Ватанимиз тарихини янада кенг ёзишда
алоҳида эътибор берилгани сабабли совет даврида қолиб кетган тарихий
далилларни ҳисобга олган ҳолда тарихий воқеалар қайтадан тикланади.
А.Навоий номидаги Самарканд давлат Университети тарих факультети
битирувчиси Мамашукуров Фаррухнинг «Сайёх ва элчилари Марказий Осиё
тарихини урганишда манба сифатида» мавзусидаги малакавий битирув иши
билан мазмунан тўлиқ танишиб чиқдим.
Битирув иши кириш, иккита боб, хулоса ва адабиётлар рўйхатидан
иборат.
Биринчи боб «Sayyoh va Elchilarning esdaliklarida Buxoro xonligi savdo va
iqtisodiy aloqalarining urganilishi» деб номланиб, 2 та кисимдан иборат.
Биринчи бобнинг биринчи кисмида Buxoro xonligining XVI-XVIII asrlarda
iqtisodiy aloqalarining urganilishiga oid manbalar хакидаги маълумотлар
ёритилган.
Биринчи бобнинг иккинчи кисмида XIX asrda Buxoro xonligining tashqi
savdo va diplomatik munosabatlariga oid ma’lumotlar аник фактлар билан
ёритилган.
Малакавий битирув ишининг иккинчи боби «Sayyoh va Elchilarning
esdaliklarida Xiva va Qo`qon xonligining savdo-iqtisodiy vaziyatiga oid
ma’lumotlar» деб номланган бўлиб, Иккинчи боб хам иккита кисимдан иборат.
72

46
munosabatlari o`rnatgan. Ammo qo`shni ikki davlat o`rtasidagi XVIII va XIX
asrlardagi aloqalar etarli darajada o`rganilgan emas. Vaholanki, bu davr tarixini
o`rganish uchun muhim qo`lyozma manbalar, rus sayyohlari va elchilarining
hisobotlarida qiziqarli ma`lumotlar mavjud. O`rta Osiyo bilan SHarqiy Turkiston
hamda Xitoy o`rtasidagi XVI-XVII asrlarda mavjud bo`lgan o`zaro munosabatlar
to`g‘risida Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma», Mahmud ibn Valining
“Bahr ul-asror”, Sang Muhammad Badaxshiyning “Tarixi Badaxshon”, Mirza Olim
Toshkandiyning “Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin”, Niyoz Muhammad
Xo`qandiyning “Tarixi SHohruhiy”, Qurbon Ali Ayog‘uziyning “Tavorixi xamsayi
sharqiy” asarlarida nayob ma`lumotlar mavjud. Zahiriddin Muhammad Boburning
Xitoydan kelayotgan Andijon karvonida ming odam bo`lganligi haqidagi ma`lumoti,
bu ikki davlat o`rtasida iqtisodiy aloqalarning uzoq o`tmishga borib taqalishidan
guvohlik beradi.
Qo`qon xonligi qulay geografik xududdada, karvon yo`llari ustida va
dehqonchilik qadimdan taraqqiy etgan xududda joylashganligi sababli taraqqiy etgan
edi. Xonlikning markazi va bosh shahri bo`lgan Qo`qonga oid ma`lumotlarga ko`ra,
uning yoshi 2000 yildan ortiqdir. Qo`qon shahri XVIII-XIX asr birinchi yarmida
nafaqat xonlikning ayni paytda O`rta Osiyoning yirik shaharlaridan biri edi.
O`tmishda Qo`qon shahri bir necha marta dushmanlar tomonidan talanib, vayron
qilingan. Ma`lumki, XIII asrda mo`g‘ullar O`rta Osiyoni istilo qilgan davrda juda
ko`p shaharlar vayron qilinib, er bilan yakson qilingan edi. Shunday shaharlar orasida
Qo`qon ham bor edi. SHundan so`ng Qo`qon faqat 1709 yili qayta tiklangan va 1740
yilda esa shahar xonlik poytaxtiga aylantirilgan. Qo`qon mustahkam mudofa devori
bilan o`rab olingan. Qo`qon shahri xonlikning siyosiy, iqtisodiy va madaniy
markaziga aylantirilgan.
Xonligida Qo`qon, Toshkent, Andijon, Namangan kabi yirik shaharlar mavjud
bo`lib, ularda xo`jalik tarmoqlaridan hunarmandchilik sohasi keng ko`lamda taraqqiy
topgan edi. Masalan: Qo`qonda hunarmandchilikning quyidagi turlari bo`lgan.
Misgar, zargar, o`ymakor, qurolsoz, kulol, qog‘ozgar, to`qimachi, do`ppi tikuvchi,
kashtakach, ko`priksoz, temirchi, nonvoy, aravasoz, baxmalbof. bujgun, buyoqchi,
46

29
Berns asarining muhim tomonidan biri shu ediki, unda Buxoro bilan eron
o`rtasidagi savdo aloqalari tasnifi ham aks ettirilgan. Uning so`zlariga ko`ra,
Buxorodan eronga qorako`l terisi va gilamlar eksport qilingan, uning bir qismi so`ng
Turkiya, Xitoy va boshqa mamlakatlarga jo`natilgan. erondan Buxoroga ko`proq
opium jo`natilgan bo`lib, so`ng O`rta Osiyodan Xitoyga yuborilgan. Berns Buxoroni
hind kashmir shol ro`mollarini eronga jo`natadigan tranzit savdo markaziga aylanib
qolganligini e`tirof etadi. SHu narsa diqqatga sazavorki, Qandahorda bu tovarlarga
katta boj solig‘i solingani oqibatida uni Kashmirdan eronga Buxoro orqali jo`natish
qulay bo`lib qolgan ekan.
Berns Buxoro xonligining zo`ravonlik tizimini qoralagan bo`lsa ham, u erda
hali ham savdoning rivojlanayotganligini e`tirof qilib, ingliz savdo sanoat doiralarini
O`rta Osiyo bozorlarini jadalroq egallashga chaqirgan edi. U ruslarning Buxoro
xonligi bilan savdo aloqalari o`sib borayotganligini tashvishlanib yozgan edi.
Berns, Rossiyaning O`rta Osiyo bilan savdo aloqalarining rivojlanishiga inglizlarning
to`sqinlik qilishi kerakligini qattiq turib targ‘ib qilgan edi 47
.
Shunday qilib, Bernsning asari rus jamoatchiligini O`rta Osiyoning
savdoiqtisodiy hayoti bilan tanishtirdi va SHarqda rus-ingliz raqobatini yanada
rivojlantirishga undadi hamda O`rta Osiyo haqida ilmiy sohada esa yangi ilmiy
asarlar paydo bo`lishiga zamin yaratdi.
1840-1842 yillarda Buxoroga tog‘ injeneri va diplomati K.F.Butenev elchiligi
kelgan. Natijada elchilik ishtirokchisi N.V.Xanikovning «Opisanie Buxarskogo
xanstva» degan asari paydo bo`lgan.
N.A.Xalfin ta`biricha, N.V.Xanikovning mazkur kitobi O`rta Osiyoning yirik
va kuchli davlati haqidagi birinchi rus tilidagi umumlashtirilgan asar hisoblangan.
Muallif kitobda avvalgi tadqiqotlar va qo`lyozma asarlarga tayanib, o`zi shohid
bo`lgan voqealarni hikoya qiladi. V.V.Bartol’d o`z davrida bu asarga juda yuqori
baho bergan edi 64
.
47 Арапов Д.Ю. Бухарское ханство в русской востоковедческой историографии. М.: МГУ,
1981. С.34 64
Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России. С.440.

29

39
qabul qilingan. elchilikning maqsadi Petr 1 davrida Bekovich-CHerkasskiy
ekspeditsiyasining halokati tufayli uzilib qolgan savdo-iqtisodiy munosabatlarni
tiklash edi. Holbuki, Xiva tomonidan Petr 1 ga qadar Rossiya bilan aloqalar o`rnatish
maqsadida 1585 yilda Xo`ja Muhammad boshchiligidagi, 1641 yilda Muhammad
Amin Bahodir, 1646 yilda Nazar Nodirqulov, shu yilning o`zida SHohbobo
rahbarligidagi bir qancha elchilik missiyalari va nihoyat Petr 1 ning o`zi davrida
SHoxniyozxon elchiligi amalga oshirilganligi yuqorida ta`kidlab o`tildi.
XVIII asrning 20 – 40 –yillari Rossiyaning O`rta Osiyo xonliklari bilan
aloqalarida biroz sustkashlik seziladi. Bu holat Bekovich – CHerkasskiy
ekspeditsiyasining halokati tufayli 1716- yildagi Rossiya bilan Xiva o`rtasidagi
savdo iqtisodiy aloqalarining to`xtatilishi bilan bog‘liq edi..
1726 yilda Peterburgga xivalik elchi Subxonkulibek keladi. U rus hukumati
oldiga Rossiya bilan Xiva o`rtasida savdo munosabatlarini qaytadan yurgizish
masalasini qo`yadi. 1726 yil 17 sentyabrda Oliy maxfiy kengash Rossiyadan
Xivaga savdogarlarni jo`natish xivaliklar uchun ham, Xivadagi rossiyaliklar uchun
ham foyda keltiradi, axir savdoning taqiqlanishidan ham xazina va ham
savdogarlar zarar ko`rmoqda, degan xulosaga kelgan edi.

76
Зелькина Е. Очерки по аграрному вопросу в Средней Азии. М.: 1930. с. 20.
Subxonqulibek elchilik missiyasiga javoban Rossiya Oliy maxfiy kengashi
Xiva bilan savdo munosabatlari o`rnatish to`g‘risida maxsus qaror chiqargan va
Astraxandagi tayanch punktidan foydalanib, o`sha paytlarda Rossiya bilan savdo
aloqalarida mashhur bo`lgan Samarqandlik YOdgor Alimov rahbarligida Xivaga rus
savdo karvoni jo`natiladi.
1728 yilda Xivaga jo`natilgan ushbu karvon boshlig‘i YOdgor Alimovga
Rossiya savdo aloqalari uchun nafaqat Xiva haqida, balki Buxoro, Samarqand, Balx,
Badaxshon, Koshg‘ar, Toshkent, hatto Boburiylar Hindistonining Kobul va Laxor
shaharlarigacha - qanday imkoniyatlar borligini o`rganish vazifasi topshirildi. Ushbu
savdo karvonini himoya qilish uchun YOyiq kazaklaridan tuzilgan otliq askarlar
39

70
Индейскими. 1787 (Письмо к графу Александру Романовичу, 24-го февраля,
1787 года) //Чтения в императорском обществе истории и древностей
Российских при Московском университете. М., 1863. Кн.2. С. 57-64.
99. Поездка Поспелова и Бурнашева в Ташкент в 1800 году /С
примечаниями Н.В.Ханыкова //Вестник Императорского Русского
Географического общества. СПб., 1851. Ч.1. Отд.VI. Кн.1. C. 1-56.
100. Ротчев А.Г. Очерки торговли Семиреченской области (1868-1869).
“Русский вестник”. 1870. № 5. Туркестанский сборник. Т. 33.
101. Русские и английские интересы в Средней Азии
//Политикоэкономический указатель. 1859. № 35. С. 795-796.
102. Русско-идийские отношения в XVII веке. Сборник документов. М.,
ИВЛ., 1958.
103. Русско-идийские отношения в XVIII веке. Сборник документов. М.,
Наука 1965.
104. Руссов С.В. Путешествие из Оренбурга в Хиву самарского купца
Рукавкина в 1753 году, с приобщением разных известий о Хиве с отдаленных
времен доныне //Журнал Министерства внутренных дел. СПб., 1839. Ч.ХХХ1У.
Кн.12. С. 351-401.
105. Савельев П.С. Бухара в 1835 году. СПб., 1836. 26 с.
106. Сведения о произведениях и торговле Бухарии. Выр. Из журнала
«Мануфактура и торговля». 1840. Июнь. 408-436 //Хмыровская коллекция.
Средняя Азия. Т.1.
107. Соловьев О.Ф. Из истории русско-индийских связей. М. Соцэкгиз.
1958.
108. Тетеревников А.Н. Очерк внутренней торговли Киргизской степи.
СПб., 1867. – 72 с.
109. Уляницкий В.А. Сношения России с Среднею Азиею и Индиею в
XVI- XVII вв. М., 1889. – 62 с.
70

5
I Bob. Sayyoh va Elchilarning esdaliklarida Buxoro xonligi savdo va iqtisodiy
aloqalarining o‘rganilishi.
1.1. Buxoro xonligining XVI-XVIII asrlarda iqtisodiy aloqalarining
urganilishiga oid manbala
XVI-XIX asrlarda O`rta Osiyoda uchala xonlikning hukmronlik davrida
Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo`qon savdogarlari Hindiston, eron, Koshg‘ar, Sibir’,
Qozoq va No`g‘oy xonliklariga tovar olib borib savdo-sotiq qilardilar. Asrlar
davomida bu iqtisodiy aloqalar xonliklarning xo`jalik hayoti – iqtisodiy va madaniy
taraqqiyotiga, ayniqsa shaharlar hayotining rivojlanishiga sezilarli turtki bo`lgan edi.
SHu jumladan Buxoro xonligining qo`shni sharq davlatlari bilan
savdoiqtisodiy munosabatlari o`sha mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
ahvoliga bog‘liq holda tarixiy manbalarda o`z ifodasini topgan.
Eslatib o`tish joizki, ilmiy ma`lumotlar davr jihatidan birmuncha kechroq chop
qilingan. Masalan: XVI-XVIII asrlardagi rus elchi va diplomatlarining materiallari
asosan XIX asrlarda nashr qilingan. Lekin, O`rta Osiyo xonliklarining qo`shni SHarq
davlatlari bilan savdo aloqalari haqidagi xabarlari asosan, XVIII asr oxirlari va XIX
asr boshlarida chop qilingan asarlardan o`rin olgan.
V.V.Bartol`dning yozishiga ko`ra, XVI asrdan boshlab Buxoro xonligining
tashqi aloqalariga doir ma`lumotlar Rossiyaga nug‘oy knyazlari orqali etib kelgan
ekan.
Rus olimi S.V.Jukovskiy Jenkinsonning Buxoroga borishi haqidagi fikrlarini
bayon qilib quyidagicha yozadi: "Aytish qiyin, nahotki Jenkinson chindan ham Ioann
Grozniyni o`z tomoniga og‘dirib olgan, va go`yo Ivan Grozniy inglizlarga yoqish
uchun uni O`rta Osiyoga borishiga ruxsat bergan. Jenkinsondan balki podsho (Ivan
Grozniy – R.A.) foydalangandir va uni, 1557 yilda Rossiyada erkin savdo qilishlari
uchun ruxsat so`rab hadya va tortiqlar bilan Moskvaga kelgan Xiva va Buxoro
elchilik missiyasiga javob tariqasida Jenkinsonni Buxoro va Xivaga elchi qilib
yubormadimikan?» 1
.
5

18
qaytish, agarda Hindistondan Kaspiy dengiziga boradigan undan ham yaxshi yo`lni
eshitsa, o`sha yo`l bilan kelish va uni ham yozib borish”, topshirilgan edi 26
.
Petr I ning ikkala ekspeditsiyasi ham mag‘lubiyat bilan yakunlangan.
Buxgol’tsni Irtishning yuqori oqimida jung‘orlar haydab yuborgan bo`lsa,
BekovichCHerkasskiy esa Xiva xoni tomonidan tor-mor keltirilgan edi.
XVIII asr boshlarida Buxoroda siyosiy vaziyat juda og‘ir bo`lgan. Xon
hokimiyati nomigagina saqlanib qolgan edi. 1721-1725 yillarda O`rta Osiyoda
bo`lgan Florio Beneveni ekspeditsiyasi bu siyosiy holatning guvohi bo`lgan 27
. Bu
ekspeditsiya Buxoro xonining rus podshosidan elchi yuborishini so`rab qilgan
murojaatiga javoban jo`natilgan edi 28
. elchilikdan ko`zlangan asosiy maqsad, 1718 yil
13 iyuldagi “Ko`rsatma”da Buxoro xonligining ichki ahvolini to`la-to`kis o`rganish,
deb belgilangan edi. Bundan tashqari, Buxoro xonligining qo`shni SHarq davlatlari
bilan savdo munosabatlarini o`rganish, hamda rus-buxoro savdo aloqalarini
rivojlantirish imkoniyatlarini topish vazifasi ham o`rin olgan edi.
Florio Benevenining ekspeditsiyasi XUSH asr boshlarida Buxoro xonligining
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli haqidagi ma`lumotlarni kengaytirishga xizmat
qilgan. U Buxoro xonining ichki va tashqi savdo rivojiga to`sqinlik qilgan kuchli
o`zbek qabila boshliqlari bilan kurashishiga to`g‘ri kelganligini yozadi. Uning bergan
ma`lumotlariga ko`ra, xivaliklar, buxoroliklar va afg‘onlar uzoq vaqtdan buyon
eronlik qizilboshlar bilan urush holatida bo`lgan 29
.
Beneveni Buxoroning eron bilan aloqasiga doir ma`lumotlarni berar ekan, u
1722 yil ko`p savdo karvonlari Mashhaddan Buxoroga, Hirot va Isfahonga
jo`natilganligi, lekin ularning bari turkmanlar yoki afg‘onlar tomonidan
talanganligini, oqibatda Balx orqali bo`ladigan savdo to`xtab qolganligi, to`rtinchi yil
Kobul, Laxor va Hindiston shaharlariga karvonlar qatnamay qo`yganligini yozadi.
26 Соловьев О.Ф. Из истории русско-индийских связей. М.: Соцэкгиз.1958. С.31.
27 Попов А. Сношения России с Хивою и Бухарою при Петре Великом // Записки Императорского Русского
Географического общества. Кн.:1Х. СПб., 1853. С.34.
28 Попов А. Сношения России с Хивою и Бухарою при Петре Великом // Записки Императорского Русского
Географического общества. Кн.:1Х. СПб., 1853. С.34.
29 Беневени Ф. Реляции из Бухары // Попов А. Сношения России с Хивою и Бухарою при Петре Великом //
Записки Императорского Русского Географического общества. Кн.:1Х. СПб., 1853.С. 143.
18

68
72. История стран Азии и Африки в новое время. М.: МГУ, 1971. – 621
с.
73. История Узбекистана в источниках Известия путешественников,
географов и ученых XVI-первой половины Х1Х в. /Составитель Б.В.Лунин.
Ташкент.: Фан, 1988. – 256 с.
74. Казенный турист. Заметки о Бухаре и ее торговле с Россией
//Современник. CПб., 1864. № 11. С. 96-115.
75. Керимов В.И. Рец.на кн.: Е.М.Жуков. Очерки методологии
истории //Вопросы истории. 1982. № 2. С. 156-158.
76. Киняпина Н.С., Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказ и Средняя Азия во
внешней политике России (вторая половина ХУШ – 80-е годы Х1Х в.) М.:
МГУ, 1984. – 328 с.
77. Куканова Н.Г. Очерки по истории русско-иранских торговых
отношений в XVII-первой половине Х1Х века. Саранск: Мордовское книжное
издательство, 1977. – 288 с.
78. Кушева Е.Н. Среднеазиатский вопрос и русская буржуазия в 40-е
годы Х1Х века //Исторический сборник. Л., 1934. Т. 3. С. 133-162.
79. Колмогоров Г.О. О промышленности и торговле в Киргизских
степях Сибирского ведомства //Вестник ИРГО. Т.XIII. 1855.
80. Костомаров Н.И. Очерки торговли Московского государства в XVI
и XVII столетиях. СПб., 1862. – 299 с.
81. Краткое описание Бухарии и Хивы //Сибирский вестник. СПб.,
1823, Ч.1-2. Ч.1. 1-12 с.; Ч.2. 13-18 с.
82. Кузнецов В.С. Экономическая политика цинского правительства в
Синьцзяне. М.: 1973.
83. Лебедев Д.М. География в России XVII века (Допетровский
период).
М-Л., Изд-во АН СССР. 1949.
68

41
rub.lik 15 pud 10 funt og‘irlikdagi kumushdan iborat bo`lgan 3 partiya tovarlar
keltirilgan. 3 partiya kumush bu “abbosiy” deb ataluvchi eronning kumush tangalari
hisoblangan. O`rtasoiyolik savdogarlar kumushni Orenburgda tovarlarga ayirbosh
qilishgan. Kumushlar Moskvadagi pul zarbxonalarida har zolotnigi (rus o`lchov
birligi), ya`ni misqoli (4.25 grammga teng og‘irlik o`lchovi) 18 kop.dan yoki bir pudi
691 r. 20 k.dan qabul qilingan 55
. Rossiyaga kumush tangalar Xiva va Buxorodan
o`rtaosiyolik savdogarlar orqali keltirilgan. Demak, XVIII asr o`rtalarida Xiva bilan
eron o`rtasida savdo aloqalari qalinroq bo`lgan, degan xulosa qilish mumkin.
Xiva va Buxorodan Astraxanga tovarlarni o`rtaosiyolik savdogarlar, ya`ni
xivaliklar, buxoroliklar va turkmanlar olib kelgan. 30-yillarda Astraxanga keltirilgan
jami tovarlarning taxminan 51% o`rtaosiyoliklar zimmasiga tushgan. Ular orsida
xivaliklar etakchi mavqeni egallagan. 1734-1735 yillarda o`rtaosiyolik savdogarlar
Astraxanga 17 ming rub.lik tovar olib kelgan bo`lib, shundan 13 minggi xivaliklar
zimmasiga tushgan.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Astraxan orqali Rossiya bilan Xiva va Buxoro
xonliklari o`rtasidagi savdoda xivalik savdogarlar muhim o`rinni egallaganlar.
Astraxan bojxonasiga keltirilgan tovarlarni ro`yxatga olish kitoblarida O`rta
Osiyodan Rossiyaga keltirilgan tovarlar ro`yxati, tovarlarning o`lchov miqdori va
narxlari haqidagi ma`lumotlarga asoslanib Rossiyaning O`rta Osiyo bilan savdosida
xivalik savdogarlar etakchi o`rinni egallaganliklariga umid qilish mumkin. Xivaliklar
o`zlari bilan mahalliy tovarlar qatori eron va Hindiston tovarlarini ham Astraxanga
olib borganliklarini ko`rishimiz mumkin.
Xiva xonligi tarixi va uning qo`shni davlatlar bilan iqtisodiy aloqalari
to`g‘risida anchagina ma`lumotlar mavjud. Ma`lumotlarning aksariyati Rossiya
tomonidan O`rta Osiyo xonliklarini, eron va Hindistonni o`rganish maqsadida
jo`natilgan elchilar va diplomatlar tomonidan yig‘ilgan dalillardan iboratdir 78
. 1734
yili Angliya bilan Rossiya o`rtasida Rossiya orqali sharq mamlakatlari bilan tranzit
savdo yo`llaridan foydalanish haqidagi bitim tuziladi. Bitim imzolangach, darhol,
Rossiya kompaniyasining ingliz vakillari Rossiya orqali eronga boradigan qulay
55 Юхт А.И. Торговля Хивы и Бухары с Россией через Астрахань (20-40-е годы XVIII в.) //Позднефеодальный
41

8
9
Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг.
//Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер. с
англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. С.185 .
10
Материалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Ч .1. Л.:
Изд-во АН СССР. 1932. С.9.
imkoniyatidan asta-sekin ajrala boshlaydi. V.V.Bartol’d «Portugallar Hindiston bilan
foydali savdoni o`z qo`llarida saqlab qolish maqsadida XVI asr boshlaridayoq eng
muhim qirg‘oqbo`yi erlarni egallab ola boshlagan edi», deb yozadi 3
.
Jenkinson Buxoro bozorlaridagi hind savdogarlarining faoliyati haqida, “ular
Buxoroga na oltin, na kumush, na qimmatbaho toshlar, na ziravorlar keltiradi. Men,
Hindistondagi bu tovarlar ishlab chiqariladigan eksport tovarlar portugallar qo`l
ostida bo`lganligi uchun, bu tovarlar bilan savdo okean orqali olib borilishini
aniqladim” 4
, deb yozadi.
Jenkinsonning Buxoroga hindlar na oltin, na kumush, na qimmatbaho toshlar,
na ziravorlar keltiradi, degan fikri haqiqatdan yiroq. Ziravorlar Hindistondan
Buxoroga keltiriladigan asosiy eksport tovarlaridan hisoblangan.
Tarixchilar tadqiqot ishlari natijasida O`rta Osiyo bilan Moskva o`rtasidagi
savdoning uch xil usulini aniqlashgan. Bular quyidagilar:
1). “Poval’naya” deb ataluvchi oddiy savdo bo`lib, bu savdo erkin savdogarlar
orqali amalga oshirilgan.
2). Shox va xonlarning tovarlari bilan savdo bo`lib, bu savdo shox va
xonlarning elchilik bilan kelgan shaxsiy savdogarlari orqali amalga oshirilgan. SHox
va xonlarning tovarlaridan soliq olinmagan.
3). “Lyubitel’skie pominki” deb atalib, ikki davlat shox va xonlari o`rtasidagi
bojsiz tovar ayirboshlash hisoblangan 5
.
Savdoning bu turlari hattoki Buxoro va Hindiston o`rtasidagi savdoda ham o`z
aksini topgan. I.G‘.Nizomiddinovning fikricha, qimmatbaho toshlar, oltin va kumush
Buxoroga savdoning ikkinchi va uchinchi usullari ko`rinishida keltirilgan.

8

63
18. Бартольд В.В. Рец. на кн.: С.В.Жуковский . Сношения России с
Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. Пг., 1915. ХП. 214 с. Отд. оттиск
из «Записок Восточного отдела Императорского Русского Географического
общества». Т. ХХП. С. 341-343.
19. Бартольд В.В. Сведения об Аральском море и низовьях Амударьи с
древнейших времен до XVII века //Известия Туркестанского отдела
Императорского Русского Географического общества. Т.1У. Вып.П. Ташкент.
1902. С. (2). 120.
20. Беневени Ф. Реляции из Бухары /Попов А. Сношения России с
Хивой и Бухарою при Петре Великом //Записки Императорского
Географического общества . Кн.1Х. СПб., 1853. С.134-148.
21. Безгин И.Г. …Князя Бековича-Черкасского экспедиция в Хиву и
посольства флота поручика Кожина и Мирзы Тевкелева в Индию к Великому
Моголу (1714-1717 гг.). Библиографическая монография. СПб., 1891. 239 с.
22. Бернье Ф. История последних политических переворотов в
государстве Великого Могола. Пер. с французского Б.Жуховецкого и
М.Томара. М-Л., Соцэкгиз. 1936.
23. Борнс А. Путешествие в Бухару. Ч. I-III. М.: 1848-1849.
24. Борнс А. Кабул – путевые записки сэра Александра Борнса в 1836.
1837 и 1838 годах. Ч. 1-2. М.. 1847.
25. Будрин. Русский в Бухаре в 1820 году (Записки очевидца)
//Туркестанский сборник. Т.239. СПб., 1880. 1-45 с.
26. Бурнашев Т. С. Путешествие от Сибирской линии до города
Бухары в 1794 году и обратно в 1795 году //Сибирский вестник. СПБ.,
1818. Ч. П-Ш. Ч.П. С. 247-258; Ч.Ш. С. 95-130.
27. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. М.: 1974. 369 с.
28. Васильев А. Путешествие доктора Эверсмана в Бухару
//Труды
63

56
qiyinchilik bilan kirib kelishini ma`lum qiladi. Muallif mayda hokimlar tomonidan
xududidan o`tganligi uchun olinadigan soliqlar oqibatida savdogarlar ko`p
mablag‘larini yo`qotishlarini haqli ravishda e`tirof qilgan. Peshavordan Kobulgacha
bitta tuya tovarni olib kelishi 2 tillo (8r.20 k.) ga, Kobuldan Buxorogacha 16 tillo
(60r.80 k.) ga tushgan 72
. Nazarimizda muallif yo tillo, yoki so`m hisobida adashgan
ko`rinadi. Agarda 2 tillo (8r.20 k.) bo`lsa, 1 tillo 3r.28k.ga to`g‘ri keladi, unday
holda 16 tillo 52r.48k. bo`lishi kerak, vaholanki asarda ko`rganimizdek 60r.80k.
tushgan deb belgilangan. A.Teterevnikov savdo karvonining yo`nalishini quyidagicha
belgilagan: Peshavor-Jalolobod-Kobul-Sarichashma-Xulm-Bamian-Balx-Kerki.
Kerkida savdo karvonlari ikkiga bo`linadi; ya`ni Qo`qon va Toshkentga boradigan
karvonlar Samarqandga, qolganlari esa Buxoroga yo`l oladi. Zakot ikki barobar
oshirilgani uchun bu yo`l noqulaylik tug‘diradi. Shu yo`l bilan O`rta Osiyoga har yili
10 - 15 ming tuyaga yaqin tovarlar olib kelinadi. Bu tovarlar ko`proq: salla uchun
ishlatiladigan oq doka, gulli ko`ylaklik mato, shakar, indigo – nil bo`yog‘i, kolenkor
(oqartirilgan dag‘al surp) va chitlar bo`lgan. Teterevnikov savdogarlarning
ma`lumotiga tayanib, Peshavordan keltirilgan tovarlarning yarmi Xo`jand orqali
Qo`qon xonligiga qarashli shaharlarga, 2000 tuyadan oshmagan tovarlar esa
Toshkentga keltiriladi, deb yozadi. Demak, agar O`rta Osiyoga jo`natilgan 10-15
ming tuya molning yarmi 5-7 ming tuya bo`lsa, shundan 2 mingi Toshkentga
jo`natilsa, u holda Qo`qon xonligi shaharlariga 3-5 ming tuya mol keltirilgan bo`ladi.
Keltirilgan 10-15 ming tuya tovarning 1 minggi bombey choylari hisoblangan.
Bu choy Toshkentga ham keltirilgan bo`lib, aholi choyning tami haqida yaxshi baho
berishmagan. Choy ko`rinishi jihatidan G‘ulja va Chuguchak choylaridan farq
qilmagan, lekin tami unga nisbatan pastroq, ya`ni bemaza bo`lgan. SHuning uchun
uning narxi boshqa choylarga qaraganda uch barobar past yurgan. Teterevnikovning
fikricha, O`rta Osiyoga keladigan ikki savdo yo`lidan faqat Kobul yo`li orqali
tovarlar Qo`qonga keltirilgan bo`lsa, Mashhad yo`li orqali esa Buxoroga keltirilgan.
72 Тетеревников А.Н. Очерк внутренней торговли Киргизской степи. СПб., 1867. С. 53.
56

75
Малакавий битирув ишининг иккинчи боби «Sayyoh va Elchilarning
esdaliklarida Xiva va Qo`qon xonligining savdo-iqtisodiy vaziyatiga oid
ma’lumotlar» деб номланган бўлиб, Иккинчи боб хам иккита кисимдан иборат.
Иккинчи бобнинг биринчи кисмида Esdaliklarda XVI-XVIII asrlarda Xiva
xonligining savdo va diplomatik munosabatlariga oid ma’lumotlar ёритилиб, унда
Хива хонлигининг ижтимоий-иктисодий алокалар ва сиёсий майдондаги урни
хакида маълумотлар келтирилган.
Иккинчи бобнинг иккинчи кисимда эса Sayyoh va Elchilar esdaliklarida
Qo`qon xonligining savdo-iqtisodiy aloqalari хакида жуда мухим маълумолар
ёритилган. Шунингдек Кукон хонлиги хакида малумотлар берувчи муаллифлар
уларнинг колдирган манбалари номлари хам баён этилган.
Mazkur malakaviy bitiruv ishida Rossiya imperiyasi, Angliya va boshqa
qushni davlatlarning Markaziy Osiyo, shu jumladan uchala xonlik bilan olib borgan
savdo-iqtisodiy, madaniy-ijtimoiy va diplomatik munosabatlarda elchilar va
sayyohlarning esdaliklariga katta etibor qaratiladi.
Битирув ишининг хулоса қисмида узбек хонликларнинг ХIХ аср
охиригача булган даврда хонликлардаги сиёсий ва иктисодий ахволнинг
сезиларли даражада оркада колиши, хонлар, амалдорларнинг
бошбошдокликлари, халкни бирлаштира оладиган кучларнинг заифлиги хакида
умумлаштирилган маълумотлар келтириб утган.
Малакавий битирув ишини ёзишда сайёхлар эсдаликлари, манба ва
адабиётлардан фойдаланиб маълумотларни илмий жихатдан тўғри таҳлил қила
олган. Шунингдек хулоса килиб айтадиган булсак, ушбу малакавий битирув
ишини ёзилишида ижобий ютуқлар билан биргаликда, бир қатор имловий хато
ва камчилликлар ҳам мавжуд. Аммо бу камчиликлар малакавий битирув
ишининг мазмун-моҳиятига таъсир этмайди.
Мазкур малакавий битирув ишини ижобий баҳолашга лойиқ деб ҳисоблайман.

Сам ДЧТИ доценти в.б. т.ф.н. М.А.Хандамова
75

47
gilkor, dorikash, jibachi, devorzan, degrez, yormado`z, ko`nchi, miltiqsoz, najjor,
nayzagar, panjarasoz, pillakash, po`stindo`z, taqachi, to`brez, paranjido`z, chodirchi,
chevar, chitgar, gilamchi va hakozolar. Qo`qon shahrida haftaning chorshanba va
yakshanba kunlari bozor bo`lgan. Qo`qon xonligida keng tarmoqli hunarmandchilik
sohasining rivojlanganligi uning qo`shni davlatlar bilan savdo aloqalari o`rnatishga
imkon yaratgan.
Zargarlikning rivojlanishiga Qo`qonga qarashli bo`lgan xududda oltin
konlarining mavjudligi sabab bo`lishi mumkin. Masalan, oltin Kosonsoydan,
Qoratog‘ shimolidagi Ko`krev daryosidan, CHirchiq daryosi bo`ylaridan, CHatkol
daryosi yuqori oqimlaridan olingan.
XVIII-XIX asrlarda Samarqandda qog‘oz ishlab chiqarish tanazzulga
ketayotgan davrda Qo`qonda qog‘oz ishlab chiqarish yo`lga qo`yila boshlangan. Bu
tovar tayyorlash Samarqandlik qog‘oz ishlab chiqaruvchi ustalarning Qo`qonga
ko`chib kelishi bilan bog‘liq. Buning natijasida Qo`qon Orol dengizidan Xitoygacha
qog‘oz ta`minoti bilan shug‘illanuvchi monopoliyaga aylanib qolgan desak xato
bo`lmas. Qo`qon qog‘ozi Koshg‘ar, hattaki shimoliy Afg‘onistonga ham olib
borilgan. Qog‘oz ustaxonasi Qo`qon shahrining Mo`yi muborak darvozasi orqasidagi
maqbara yonida joylashgan. Qog‘oz juvozi oddiy saroydan iborat bo`lib, sathi 25-30
kvadrat metr, ayvonning bir tomonida juvozxona, boshqa tomonida qog‘oz xamiri
uchun katta moslama joylashgan. Usta o`z xalfalari yordamida bir kunda 300 varoq
qog‘oz tayyorlangan. Qo`qondan tashqari boshqa joylarda ham qog‘oz ishlab
chiqilgan. Ammo Qo`qon qog‘ozi o`zining sifati va ko`pligi bilan ulardan ancha
ustun bo`lgan. So`nggi o`rta asrlarda O`rta Osiyolik olimlar, tarixchilar, shoirlar o`z
asarlarini Qo`qon qog‘oziga yozganlar. Bu qog‘ozlardan devonxonada ham keng
foydalanilgan. Mahalliy qo`lyozma asarlar va turli xil diplomatik hujjatlar Qo`qon
qog‘ozida yozilgan. XIX asr boshlarida Toshkentda bo`lgan sibir kazaki Maksimov
qog‘oz Qo`qon va Toshkentda tayyorlanadi, deb yozgan edi 57
.
57 Потанин В. Показание сибирского козака Максимова о Кокандском владении.// ИРГО. 1860. С.28.
47

12
XVII asrda Moskva davlatining iqtisodiy va siyosiy manfaati uning O`rta Osiy
davlatlari bilan o`zaro aloqalarini rivojlantirish uchun asos bo`lgan edi. Rus davlati
savdoni rivojlantirish va rus qullarini ozod qilish, Rossiya bilan Hindiston o`rtasida
savdo munosabatlarini yo`lga qo`yish maqsadida, qolaversa, XVII asrdan boshlab
Rossiya O`rta Osiyo bilan savdo qilish uchun eng yaqin va qulay savdo yo`llarini
topish maqsadida O`rta Osiyo xonliklariga elchilarni jo`nata boshlagan. elchilarga
berilayotgan topshiriqlar va ularning keltirgan xabarlari O`rta Osiyoning Hindiston
bilan savdo aloqalarini o`rganish uchun muhim ahamiyatga ega edi. Aytish joizki,
XVII asrda O`rta Osiyoga jo`natilgan rus elchilarining ma`lumotlarini o`rganish
O`rta Osiyoning eron bilan aloqalari haqidagi ilmlarni ancha kengaytiradi. Masalan,
1620 yilda Buxoroga kelgan I.Xoxlov elchiligining ma`lumotlari katta ahamiyatga
egadir 11
.
1620 yili Buxoro xoni Imomqulixonning elchiligiga javoban 1620 yil 26 may
sanasi bilan tasdiqlangan yorliq bilan Ivan Xoxlov O`rta Osiyoga yuborilgan 22
.
I.Xoxlov 1600 va 1613 yillarda eronga diplomatik topshiriqlar bilan borgan va bu
sohada ma`lum tajribaga ega salohiyatli kishi bo`lgan.
Xoxlovning aytishicha, “Buxoro eri ikkiga bo`lingan bo`lib, noiblarning biriga
Buxoro, ikkinchisiga Balx tekkan. Balx eron va Hindiston bilan chegaradosh. Balx
noibi Nodir Hindiston va eron bilan raqobatda bo`lib, hind shohi Nodirdan
boyliklarini tortib olgan va korxonalarini sindirgan, savdogarlarni Balx va Buxoroga
qo`ymagan. Hozirda ular o`rtasida tinchlik va savdo munosabatlari o`rnatilgan.
Buxoro ham Toshkent bilan urush holatida. qizilboshlar shohi Abbos hind shohi
Boburiy Salim bilan urushib, undan Qandahorni tortib olgan” 23
.
CHor Rossiyasi Hindiston bilan yaqin savdo aloqasi o`rnatish maqsadida 1646
yil N.Siroejin bilan V.Tushkanovni Hindistonga elchi qilib jo`natadi. elchilarga
berilgan topshiriqlarda Hindistonga qaysi mamlakatlardan qanaqa tovarlar keltirilishi
va ularning narx-navosi haqida ma`lumot to`plash aytilgan edi 24
.
11 Статейный список посольства в Бухарию дворянина Ивана Хохлова (1620-1622) // Сборник князя
12

58
Qo`qon savdogarlari savdo karvonlari bilan Turkiya va arab mamlakatlariga
ham etib borgan. A.Vamberi ziyoratga borgan ziyoratchilar o`zlari bilan «40 dyujina
(12 dona) ipak, buxoro ro`mollari, 2000 atrofida pichoq, 30 bo`lak namangan ipak
matosi, ko`plab Qo`qon do`ppilari”ni olib borganligini ko`rganligini yozadi 104
.
Xulosa o`rnida shuni ta`kidlamoq lozimki, Qo`qon xonligi O`rta Osiyo
xonliklari, Xitoy, jumladan SHarqiy Turkiston, Hindiston, eron, Turkiya, Rossiya va
boshqa mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalari o`rnatgan. Qo`qon xonligi
ayniqsa, Xitoy, jumladan, Koshg‘ar bilan yaqin savdo munosabatlariga kirishgan.
Qo`qon Koshg‘ar bilan to`g‘ridan-to`g‘ri savdo qilishdan tashqari Xitoyning O`rta
Osiyo xonliklari, Hindiston, eron va Rossiya bilan savdo aloqalarida vositachi rolini
ham bajargan. Qo`qon karvonsaroylarida Hindiston, Tibet, Koshg‘ar, Buxoro
amirligi, Afg‘oniston, Rossiyadan olib kelingan mollar to`plangan. Mazkur savdo
aloqalarida Toshkent alohida mavqega ega bo`lganligi ham alohida ta`kidlanishi
lozim.

58

23
qilgan eronlik savdogarlarni ko`rgan. Buxoroliklar eronga paxta, ipak matolar,
movut, qalampirmunchoq, ravoch va rus tovarlari olib borgan. U Buxoro qand unini
eron, Afg‘oniston va asosan Peshavor orqali oladi, deb ta`kidlaydi. SHu
mamlakatlardan salla uchun shol matolari, sariq kamar, gilam va feruza keltiradi.
SHu xildagi savdoni davom ettirish uchun buxoroliklarga har yili 600 ta tuya kerak
bo`ladi. Bu savdo Buxoro uchun Rossiya va Qashg‘ardan keyingi darajada
turganligini Meyendorf ta`kidlab o`tgan edi 51
.
Asarda Buxoroning Afg‘oniston bilan savdo aloqalari ikkita savdo yo`li orqali
olib borilishi xususida fikr bildirilgan. Birinchisi, Balx orqali Kobulga, ikkinchisi esa
Buxorodan Hirotga boradigan yo`l bo`lgan. Afg‘oniston Buxoroga eng yaqin
mamlakat bo`lganligi sababli uzoq yillardan buyon bu ikki davlat o`rtasidagi savdo
aloqalari doimiy davom etib turgan. Meyendorf ma`lumotlariga ko`ra, bir savdogar
Buxorodan Kobulga 30 marta borgan ekan. Uning yozishicha, afg‘onlar Buxoroga
o`zlarining tovarlarini va tranzit yo`li bilan kashmir sholi matosini olib kelgan.
Shunday qilib, Meyendorf keltirgan dalillar X1X asrning 20-yillarida ham
Buxoro xonligining Afg‘oniston, Hindiston, Kashmir va eron bilan jadal savdo
aloqalarida 37
bo`lib turganlini tasdiqlaydi. Jumladan, keyingi to`rt-besh yilda
Buxoroda hindlar soni juda tez ko`payib ketib 300 taga etga, ularning bir qismi
muqim o`rnashib olgan bo`lsa, qolgan qismi esa Kobulga borib kelib turadi 38
.
Buxoroda taxminan 4000 afg‘onlar bo`lib, ularning bir qismi savdo bilan
shug‘ullangan. eronliklar esa 40000 kishi bo`lib, ularning aksariyat ko`pchiligi qullar
bo`lgan
Negri missiyasining yana boshqa bir ishtirokchisi Budrin bo`lib, uning asari
1871 yil Sankt-Peterburgda nashr qilingan. Unda XIX asrning birinchi choragida
Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti aks ettirilgan. Budrin asarida
Buxoroning ichki va tashqi savdo aloqalari yoritilgan. Uning ma`lumotiga ko`ra,
Buxoroda 13 ta karvonsaroy bo`lib, unda hindlar, xivaliklar, nug‘oylar, eronliklar,
armanlar, qirg‘izlar va boshqalar yashagan.
37 Мейендорф Е.К. Ўша асар. 130 б.
38 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука, 1975
23

20
Burnashev mamlakatning siyosiy ahvoli haqida yozib, amir SHoxmurod
Hindiston, eron, Qo`qan, Xo`jand, Toshkent va Xiva bilan harbiy to`knashuvlarda
bo`lganligi, 1795 yili Buxoro eron bilan jang qilib, juda ko`p eronliklarni asir
olganligi va ularni Buxoroda qul qilib sotganligi haqida ma`lumot beradi.
Shunday qilib, XVSH asr rus elchilari, sayyohlari, turli tadqiqotchilari
asarlarida Buxoro xonligining ichki va tashqi savdo aloqalari to`g‘risida xilma-xil
ma`lumotlar to`plangan va umumlashtirilgan. Ayniqsa, P.I.Richkov va M.D.CHulkov
asarlarida O`rta Osiyoning, asosan, Buxoro xonligining qo`shni sharq davlatlari bilan
savdo aloqalarining rivojlanish darajasini ko`rsatuvchi ma`lumotlari muhim ahamiyat
kasb etadi.

1.2. XIX asrda Buxoro xonligining tashqi savdo va diplomatik
munosabatlariga oid ma’lumotlar
XIX asr Buxoro xonligining qo`shni davlatlar bilan aloqalarini o`rganishda
yangi bosqich hisoblanadi. Rus tadqiqotchi olimlari, chinovnik ofitserlari va
sayyohlari yangi ma`lumotlar to`play boshlaydi. Jumladan, 1800 yili Toshkentga rus
ofitserlari Pospelov bilan Burnashevning ekspeditsiyasi tashkil qilindi. Ular Pavel I
ning topshirig‘iga binoan O`rta Osiyo xududini o`rganishi kerak edi. Ular Toshkentni
va uning qo`shni davlatlar bilan savdo aloqalarini o`rganishga katta ahamiyat bergan.
Pospelov va Burnashevlarning ma`lumotlariga ko`ra, toshkentliklar Buxoro, Rossiya,
Xitoy, eron va Hindistondan keltirilgan ko`p mollarni sotib olganlar.
Buxoroning qo`shni davlatlari bilan aloqalari tarixi XVIII asrning oxirlari va
XIX asrning boshlarida 30 yildan ortiq SHarq mamlakatlari bo`ylab sayohat qilgan
Gabaydulla Amirov tomonidan ham yozib qoldirilgan. Uning ko`rsatmalari 1825 yil
20

31
ma`lum qiladi. Bu mollar Buxoroga Hindistondan 3000 yoki 3500 tuyada
keltirilgan 48
.
Muallif Buxorodan eron, Afg‘oniston va Hindistonga chiqariladigan tovarlar
haqida ham ma`lumot beradi. Asosan Buxorodan boshqa davlatlarga ipak matolar,
chit, qo`zi terisi va tillo olib ketilgan. Bundan tashqari, Buxoro Hindiston, eron va
Afg‘onistonga turli xil rus tovarlarini o`tkazishda tranzit markaz rolini ham o`ynagan.
Asarda Rossiyadan Buxoroga chit, to`qima mato, mal-mal, ipak matolar,
movut, parcha, teri, cho`yan, temir va po`lat olib kelinganligi, Buxorodan esa
Hindiston, Afg‘oniston va eronga temir, cho`yan va po`lat idishlarning olib
o`tilganligini xabar beriladi.
Rus ma`murlari, rus sanoatchilari va rus savdogarlarini O`rta Osiyodagi
Rossiya va Angliya o`rtasidagi siyosiy va iqtisodiy raqobat tashvishga sola
boshlagan bo`lib, bu muammo kator rus tarixshunosligida o`z aksini topgan 49
. XIX
asrning o`rtalarida O`rta Osiyodagi ikki katta mamlakat o`rtasidagi siyosiy va
iqtisodiy raqobat rus tarixshunosligida etakchi mavzu bo`lib qolgan.
Rossiyaning bir necha shaharlarida tez-tez savdo yarmarkalari bo`lib turgan.
Bu yarmarkalarda o`rta osiyo mollari qatori sharqning turli mamlakatlaridan
keltirilgan tovarlarni uchratish mumkin bo`lgan. Jumladan, 1843 yilda Nijegorod
yarmarkasiga O`rta Osiyo orqali 76500 rub.lik kashmir sholi keltirilgan, ammo 1844-
1845 yillarda yarmarkada bu tovar umuman bo`lmagan 50
. Bu albatta inglizsind
urushlari bilan bog‘liq bo`lib, 40-yillardan e`tiboran Kashmir inglizlar nazorati ostiga
tushib qolgan edi.
Bu davrlarga kelib, nafaqat kichik hisobot tarzidagi asarlar, balki yirik
fundamental asarlar ham paydo bo`la boshlaydi. Masalan, N.M.Karamzinning
«Istoriya gosudarstva Rossiyskago» va I.Solov’evning «Nastol’naya xronologiya,
zamechatel’nix proisshestviy, poleznix otkritiy, rojdeniya i smerti znamenitix lyudey,
ot sotvoreniya mira po nastoyashee vremya» asarlari nashr qilina boshlaydi.
48 Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С.90.
49 Залесов Н. Посольство в Хиву подполковника Данилевского в 1842 году //Военный сборник. Пг., 1861. №
11.С. 59.
50 Мельников П.И. Нижегородская ярмарка в 1843, 1844 и 1845 годах. Нижный Новгород, 1846. С.272.
31

21
«Aziatskiy Vestnik» jurnalida nashr qilingan. G.Amirovning ma`lumotlariga ko`ra,
Hindistonning Jaynagar va Xaydarobod shaharlariga buxoro va kobul mollari qatori
rus tovarlari ham keltirilgan 33
.
Buxoroning tashki savdo aloqalarida, uning ko`shnilari Marv va Hirot aholisi
alohida rol’ o`ynagan. Buxorolik savdogarlar Marvga har xil rus tovarlarini olib
kelgan. Rus tovarlari Buxoro orqali Hirot bozorlariga ham olib borilgan.
G.Amirovning Buxoroning savdo ahamiyati to`g‘risidagi fikrlarini Mulla Alim
Mahmudninng “Tarixi Turkiston” asari ham tasdiqlaydi. Muallif bu asarda Buxoroni
o`z davrining muhim savdo markazi bo`lganligini ta`kidlagan.
G.Amirov Kobul shahrining Buxoro-Afg‘oniston savdosidagi muhim markaz
ekanligi haqida yozib, bozorlarida 4 ta karvon-saroy, ularda hindistonlik, kashmirlik,
eronlik va buxorolik savdogarlar to`xtashgan, deb ma`lumot beradi.
Sayohatchi Hindistonda bo`lgan vaqtida uning savdosi bilan yaqindan
tanishgan. Uning yozishicha, Xaydarobodda ipak va paxtadan juda chiroyli matolar
to`qilib, ular Kobul, Qandaxar, Hirot va Buxorogacha olib borib sotilgan. Sayyoh
Jaynagarni muhim savdo shahri deb baholaydi. U shahar bozorida eron, afg‘on,
buxoro va qisman rus tovarlari sotilayotganligini ko`rgan. Ma`lumki, rus savdogarlari
O`rta
Osiyo va boshqa SHarq bozorlariga to`g‘ridan-to`g‘ri kirish imkoniyatiga ega
bo`lmagan. Ammo o`rtaosiyolik, afg‘on, eron, hind savdogarlarining vositachiligi
orqali rus tovarlari O`rta Osiyo va SHarq mamlakatlariga olib borilgan.
Amirov Kashmir savdosi haqida «Kashmirda 12 ming dastgoh bo`lib, unda
100000 shol ro`moli to`qiladi, undan 60000 Hindistonga, 12000 eron, Turkiya va
boshqa joylarga, 3000 Buxoro va Rossiyaga jo`natishga mo`ljallangan, 20000 ni
aholi sotib olgan, deb yozadi 34
.
Biz uchun E.K.Meyendorfning asari muhim ahamiyatga ega. XIX asrning
20yillarida CHor Rossiyasi Buxoro amirligiga o`z ekspeditsiyasini yuboradi.
18201821 yillardagi A.F.Negri boshchiligidagi ekspeditsiya tarkibida tabiatshunos
33 Амиров Г. Странствование Габайдуллы Амирова по Азии //Азиатский вестник. СПб., 1825. № 1-6. С.110.
34 Амиров Г. Странствование Габайдуллы Амирова по Азии //Азиатский вестник. СПб., 1825. № 1-6. 249 б.
21

71
110. Усманов М.А. Записки Исмаила Бекмухамедова о его путешествии
в Индию //Ближний и Средний Восток. Сборник статей. М. Наука. 1967.
111. Файзиев А.Ф. Ремесло Хивы в первой половине XIX века.
//Позднефеодальный город Средней Азии. Ташкент. Фан. 1990.
112. Фехнер М.В. Торговля русского государства со странами Востока в
XVI веке. М. 1956.
113. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX
в.). М., Наука. 1974. 406 с.
114. Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. – 279 с.
115. Ханыков Я.В. Пояснительная записка к карте Аральскаго Моря и
Хивинскаго ханства, с их окрестностями. СПб., 1851

71

32
Rus publitsistikasida O`rta Osiyo, jumladan, Buxoro muammosi ingliz-rus
raqobati ta`siri ostida yoritila boshlandiki, natijada Rossiyada bu masala doirasida
ko`plab asarlar paydo bo`la boshladi. V.V.Grigor’ev, V.Dolinskiy,
YU.A.Gagameyster, Kazalinskiy, A.N.Teterevnikov, M.Mixaylov, A.Gluxovskiylar
o`z asarlarida to`g‘ridan to`g‘ri rus kapitalistik doiralarining manfaatlarini himoya
qilib, O`rta Osiyo masalasini faqat, siyosiy jihatdan hal qilish, ya`ni mintaqani,
xususan, Buxoro xonligini Rossiya imperiyasiga qo`shib olish yo`li bilan hal
qilishdan iborat, deb hisoblashgan.
Shunday qilib, X1X asrda Buxoro xonligining iqtisodiy ahvoli, uning qo`shni
sharq davlatlari bilan aloqalari to`g‘risida anchagina materiallar to`plandi. Ayrim
asarlarda Buxoro tashqi savdosi muammosi masalasi ko`rib chiqilgan, jumladan,
E.K.Meyendorf va N.V.Xanikovlarning asarlarida tashqi savdo masalasini
Buxoroning umumiy iqtisodiy hayotini tahlil qilish orqali ko`rib chiqqan.
Rus tadqiqotchilari Buxoro xonligi ijtimoiy va siyosiy ahvolining
og‘irlashishiga qaramasdan, amirlik poytaxti Osiyo tranzit savdosining muhim
markazi bo`lib qolganligini, uning qo`shni davlatlar bilan aloqalari kengayganligini
va jo`shqin bo`lganligini e`tirof etishgan.
X1X asr o`rtalariga kelib, rus publitsistikasida O`rta Osiyo bozorlarida Angliya
bilan Rossiya o`rtasidagi raqobatda Rossiyaning ustun kelishi masalasi etakchi
o`rinni egalladi. Unda, faqatgina siyosiy jihatdan u yoki bu ko`rinishda Buxoro
Rossiya tomonidan egalab olinmas ekan, Buxoro bozorlarini iqtisodiy jihatdan
egallash bilan muammoni hal qilib bo`lmasligi e`tirof etila boshlangan edi.
XIX asrning 30-yillarida O`rta Osiyo va xususan Buxoro haqidagi rus asarlari
diqqat markazida SHarq bozorlari uchun kurashda ingliz-rus raqobati keskinlashib
borayotgan bir sharoitda Turkistonning kelgusi taqdiri masalasi ko`ndalang turgan
edi. endilikda esa ko`proq, Buxoroning qo`shni davlatlar bilan savdo aloqalari ahvoli
va kelajak taqdiri masalasi, O`rta Osiyo bozorlarida qaysi buyuk davlat Angliya yoki
Rossiya ustunlik qiladimi degan nuqtai nazardan tahlil qilina boshlangan. O`rta
32

24
Budrin ma`lumotiga ko`ra, Buxoroda savdo ishlari past darajada bo`lgan. Bu
erdagi savdoda aldash va firibgarlik ishlatilgan. U jazo turlarining qattikligiga
qaramay, savdogarlarni haq deb bo`lmaydi, deb yozadi. Agar xaridorga xarid
qilingan tovar yoqmay qolsa, bir necha haftadan so`ng qaytarib olib kelsa, savdogar
qaytib olishi kerak bo`lgan 39
.
Budrinning fikricha, hukumatning e`tiborsizligi Buxoro savdosining
rivojlanishiga to`siq bo`lgan. U, hukumat faqat tovarlardan boj solig‘i yig‘ishni o`z
vazifasi deb bilgan, savdogarlarni himoya qilmagan va uni o`z vazifasi deb
hisoblamagan, deydi
Budrin, Hindiston, eron va Rossiyaning Buxoro savdosidagi rolini alohida
ta`kidlaydi. Lekin Buxoroga keltirilayotgan va u erdan olib ketilayotgan tovarlarning
tarkibiga to`xtalmagan. U o`z e`tiborini asosan tog‘ ishlariga qaratgan. Buxoroliklar
Hindiston, eron va Xitoydan oltin, kumush, mis, qalay va temir olgan. Hindistondan
chit keltirilgan bo`lib, u salla uchun ishlatilgan 40
.
Shunday qilib, A.F.Negri elchiligining Buxoroga kelishi, amirlikning sharq
davlatlari bilan savdosi haqidagi bir qancha asarlarning paydo bo`lishiga sabab
bo`ladi.
Bu asarlar XIX asr boshlaridagi ilmiy tadqiqot ishlariga asos bo`ldi.
E.K.Meyendorfning asari frantsuz tilida nashr qilinganidan keyin bu asar
parchalarining rus tilidagi tarjimalari paydo bo`la boshladi. Bu nashrlarning muallifi
G.I.Spasskiy (1783-1864) edi. Spasskiy 1825-1827 yillarda Peterburgda «Aziatskiy
vestnik» jurnalini nashrdan chiqaradi. Jurnalda uning sharqshunoslikka bag‘ishlangan
bir necha maqolalari ham chop qilinadi. Ular Meyendorfning «Noveyshee opisanie
Velikoy Buxarii» asarining bo`laklari edi 41
. Spasskiy e`tiborini O`rta Osiyoning
Hindiston va eron bilan savdo aloqalariga qaratgan. U jumladan, bunday yozadi,
«Poytaxt Buxoroda savdo qilish uchun SHikarpur va Sinddan kelgan 200 nafar
hindlar, hamda Multon va Panjobdan kelgan 50 sikxlar yashaydilar» 56
.
39 Будрин. Русские в Бухаре в 1820 году (Записка очевидца) //Туркестанский сборник. Т.239. СПб., 1880. C..32.
40 Будрин. Русские в Бухаре в 1820 году (Записка очевидца) //Туркестанский сборник. Т.239. СПб., 1880. C..32.
41 Новейшее описание Великой Бухарии //Азиатский вестник. СПб.,
1825. № 1-6 56
Ўша асар. № 1. 306 б.
24

51
etkazib berishlaridan kata foyda ko`rgan. Ma`lumotlarga ko`ra, XVIII asr oxirlarida
Semipalatinsk bojxonasi hujjatlarida Rossiyaning Sharqiy Turkiston bilan aloqasida
toshkentlik savdogarlar rolining ortib borganligini aks ettiruvchi ma`lumotlar
uchraydi. Fikrimizning tasdig‘i sifatida XVIII asr oxirlarida, ya`ni 1791 yil noyabr’
oyida Yamishevga quyidagi tovarlar olib borilgan: 612 rub. 50 kop.lik 19 pud 30
funt toshkent oq qog‘ozi, 814 rub. 70 kop.lik 894 arshin guldor va yo`l-yo`l toshkent
matosi, 9735 arshin toshkent pardasi, 799 dona toshkent chaponi, chakmon, ko`k
zenden.
1792 yil oktyabr’ oyida Yamishevga quyidagi tovarlar keltirilgan: 22 rub. 64
kop.lik 38 (o`lchov birligi ko`rsatilmagan) tuya juni, 1.479 rub. 20 kop.lik 1301 bosh
qo`y, 3902 rub.lik 344 bosh ho`kiz, 4 bo`lak toshkent oq bo`zi, 119 bo`lak ko`k bo`z
va boshqalar. O`sha yili toshkent tovarlari bilan birga Xitoy va Sharqiy Turkiston
tovarlari ham, jumladan, 17 rub.lik 17,5 (og‘irligi no`malum) dur, 1 rub. 80 kop.lik
18 funt qora choy, 1 rub. 50 kop.lik 10 funtlik taxta choy, 5 rub.lik 15 funt ko`k choy
va boshkalar olib kelingan 62
. Semipalatinskda toshkentliklarning hovlilari bo`lib,
unda olib kelingan xitoy, koshg‘ar, toshkent tovarlari rus tovarlariga ayirbosh
qilingan. Savdo-sotiq mol ayirboshlash yo`li bilan amalga oshirilgan va naqd pulga
ham sotilgan.
XIX asr o`rtalariga taalluqli ma`lumotlarga ko`ra, Qo`qondan va xonlikning
boshqa shaharlaridan har yili Toshkentga 16 ming tuya mol kelgan. SHundan 4 ming
tuya paxta, 200 tuya yigirilgan ip, 10 ming tuya ip gazlama, yarim ipak va ipak
matolar, chapon, ko`rpa, chalvor (teridan tiqilgan) va boshqalar, qolgan 2 ming
tuyada ho`l mevalar keltirilgan. Har yili chetdan mol kiritish 4580 ming rub.gacha
etgan 63
.
Qo`qonga va xonlikning boshqa shaharlariga Toshkentdan ko`proq rus
tovarlari keltirilgan. Chunki Rossiya bilan savdo Toshkent orqali amalga oshirilgan.
Qo`qon bilan Toshkent o`rtasidagi savdo aylanishi bir yilda taxminan 7 mln. rub.ni
tashkil qilgan.
62 Юнусходжаева М.Ю. Роль Ташкента в торговле России и Восточного Туркестана во второй половине XVIII
в. //Позднефеодальный город Средний Азии. Т. “Фан”.1990. с.140.
63 Туркестанский сборник Т. 5 с. 313.
51

54
birinchisi Buxoroga yozning boshida va ikkinchisi kuzning oxirida kelgan, kichik
karvonlar esa yil davomida qatnab turgan. Qo`qonliklar Buxoroga mahalliy

Хана”. СПб., 1856.
94
Вельяминов-Зернов В.В. Ўша асар. С. 364.
95
Тетеревников А.Н. Очерк внутренней торговли Киргизской степи. СПб., 1867.
с.56.
hunarmandchilik buyumlaridan tashqari, xitoy tovarlari - choy, kumush yombi,
chinni buyumlar va marjon hamda boshka rus tovarlarini olib kelgan 68
.
Qo`qondan Buxoroga eksport qilinadigan asosiy tovarlar ipak va ipak
gazlamalar bo`lib, har yili 8 ming pudgacha keltirilgan. eng sifatli ipak «chilla» deb
atalib, u Qo`qonda ishlab chikarilgan.
Qo`qon bilan Buxoro o`rtasida yaxshi savdo aloqalari o`rnatilgan. Qo`qon
tovarlari na faqat Buxoro bozorlarida, hattoki Buxorodan Kobulga olib borib
sotilgan. Qo`qon ipagi sifati jihatidan Buxoro ipagidan ustun turgan. SHuning uchun
uning narxi bir pudi 16 tillo, Xo`jand ipagi esa 15 tillo turgan 69
.
Buxoro bozorlarida choy, chinni idishlar, qisman xitoy va qo`qon ipak
gazlamalari va ko`plab rus temir, cho`yan va po`lat buyumlari sotilgan. Toshkentning
Sibir chegaralariga yaqinligi, toshkentlik savdogarlarga qisqa muddatda tovarlarni
Buxoro bozorlariga etkazib berishga imkoniyat bergan. Bu temir, cho`yan va po`lat
buyumlarning kattagina qismi Xisor, Badaxshon, Xulm, Maymand va boshqa
joylarga toshkentlik va xivalik savdogarlar tomonidan olib borib sotilgan 70
.
Qo`qondan Hindistonga va Afg‘onistonga «chilla» deb ataluvchi ipak
gazlamasi olib ketilgan. SHuni ta`kidlab o`tish kerakki, xuddi Buxoroda bo`lganidek
Qo`qonda ham hindlar va afg‘onlar yashagan bo`lib, ular Qo`qon-Buxoro aloqalarida
muhim rol o`ynagan. Ma`lumotlarga ko`ra, ular Buxoroda 70 ga yaqin bo`lishgan.
Qo`qon Buxoro orqali Hindiston bilan ham savdo qilgan. Jumladan,
68 Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. с. 175.
69 Сведения о произведениях и торговле Бухарии. Выр. из журнала «Мануфактура и торговли». 1840. Хмыр.
Кол. Средняя Азия. Т. 1. с. 414.

70 Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. с. 175.
54

48
Qo`qon qog‘ozining hajmi uzunligi 58 sm, eni 50 sm bo`lgan. Uning 240
varog‘i 1 bog‘ bo`lib, birinchi jahon urishi arafasida va boshlarida birinchi navi 6
rub., ikkinchi navi 4 rub. va uchinchi navi 3 rub. turgan 58
.
Qo`qonda ipakdan tayyorlangan, juda sifatli qog‘oz ham bo`lgan. Ipak qog‘ozi
juda qimmat bo`lganligi uchun ehtiyoj kam bo`lgan. Ipak qog‘ozi maxsus buyurtma
asosida tayyorlangan.
Qo`qon O`rta Osiyo xonliklari, Xitoy, Hindiston, eron, Rossiya va boshqa
mamlakatlar bilan karvon yo`llari orqali bog‘langan bo`lib, xonlik ular bilan qizg‘in
savdo munosabatlariga kirishgan. Rossiyaning Qo`qon xonligi bilan savdo-siyosiy
munosabatlaori boshqa O`rta Osiyo xonliklariga nisbatan biroz sust rivojlangan. Bu
esa xonlikning Rossiyadan anchagina uzoqligi va Tashkent bekligi bilan ajralib
turishi bilan bog‘liq. Rossiya bilan Qo`qon xonligi o`rtasidagi siyosiy-savdo
munosabatlari XIX asrning ikkinchi o`n yilliklaridan boshlab o`rnatila boshlangan.
Qo`qon xonligining chet davlatlar bilan savdo-iqtisodiy munosabatlari masalasi rus
elchilari va sayyohlari hisobotlarida, hamda maxsus asarlarda ham o`z aksini topgan.
1813 yili Sibir korpusi tarjimoni Filipp Nazarov maxsus topshiriqlar bilan,
Qo`qonga, ya`ni Petropavlovskda Peterburgdan kelayotgan Qo`qon xoni elchisining
o`ldirilishi natijasida kelib chiqqan mojaroni hal qilish maqsadida kelgan.
F.Nazarovning 1813-1814 yillarda Qo`qon xonligiga qilgan sayohati natijasida, 1821
yilda “Zapiski o nekotorix narodax i zemlyax sredney chasti Azii” kitobi nashrdan
chiqqan. Asar tarixiy-etnografik xarakterga ega. Kitobda qo`qonliklarning Koshg‘ar,
Xitoy, Xiva, Buxoro va SHarqiy eron bilan savdo aloqalari haqida xabar beriladi. U
Qo`qon xonining elchilarni qabul qilish marosimida ishtirok etib, qabul marosimi
chog‘ida Xitoy, Xiva, Buxoro va boshqa o`lkalar elchilarini ko`rgan 82
. F.Nazarov
O`ratepa shahri haqida yozib, u erda aholi loy (paxsa – A.R.) uylarda yashab,
xonadonlarida pux ro`mollar to`qiydi, deb e`tirof qiladi. Asarda O`ratepa aholisi
turkmanlar, eroniylar, Buxoroga qarashli bo`lgan joylardagi ko`chmanchi arablar
bilan savdo qilishadi, deb ta`kidlanadi.
58 Разводовский В.К. Кустарное производство бумаги в Узбекистане / / Советская этнография. Т.З. М-Л. 1940.
с.147.
48

7
qo`shib qo`yadi, «go`yoki bu savdogarlar shu darajada qashshoqki, ular kam tovarlar
olib kelishiga qaramay bu tovarlarni hatto uch yillab sotadi, shuning uchun bu erda
foydali savdo qilish uchun hech qanday ishonch yo`q», – deb yozadi 4
.
Ba`zi tarixchilarning fikricha, Jenkinson Angliya manufakturalarida to`qilgan
movut matolarni O`rta Osiyoda sota olmagani uchun ataylab Buxorodagi hind
savdogarlarining faoliyati va rolini pasaytirgan. Jenkinsonning ma`lumotlariga ko`ra,
hind savdogarlari Buxoroga quyidagi mollarni olib kelishgan: salla uchun
ishlatiladigan yupqa oq mato, ko`ylak uchun ishlatiladigan oq matolar. Buxorodan
esa hind savdogarlari ipak matolar, oshlanmagan teri, qullar va otlar olib ketgan,
lekin karazeya va movut matolarini qadrlashmagan 1
.
Shunday qilib, Jenkinsonning ma`lumotlariga asoslanib aytish mumkinki,
Buxoro bilan Hindiston o`rtasida barqaror savdo aloqalari o`rnatilgan bo`lgan. Bu
savdodagi asosiy tovarlardan biri indigo – nil bo`yog‘i bo`lgan. Nil bo`yog‘i shu
qadar ko`p ediki, uni sotish uchun Hindiston savdogarlari ikki-uch yillab qolib
ketardi.
XVI asrda ikkala davlat o`rtasidagi savdo va diplomatik aloqalar jonlanganini
tasdiqlovchi ma`lumotlar mavjud. Jumladan, Abdulloxon davrida Buxoro bilan
Rossiya o`rtasida diplomatik aloqalar o`rnatilgan. 1585 yil
Buxorolik elchi Muxammad Ali Rossiya podshosi Fyodor Ivanovichga Abdullaxon
nomidan tartiqlar olib kelgan, hadyalar tarkibida 40 pud nil bo`yog‘i ham bo`lgan 2
.
Bu ma`lumot, o`sha davrda Buxoro bilan Hindiston o`rtasidagi savdoda
Buxoroning tranzit mollar bozori vazifasini o`taganligidan dalolat beradi.
N.I.Kostomarov va M.V.Fexnerlar o`z asarlarida Buxoro orqali hind tovarlarining
Rossiyaga keltirilishi haqida yozib qoldirgan.
Hindiston Boburiylar saltanati davrida xalqaro savdoda faol qatnashgan.
Ammo Hindiston g‘arb davlatlari bilan dengiz orqali savdo qilish

8
Юлдашев М.Ю. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с
Россией в ХУ1 - XVII вв. Ташкент. 1964, С.18-19.
7

45
Yuqoridagi ikkita kompaniya vakillarining bergan ma`lumotlarini tahlil qilish
natijasida ularning bir biriga qarama-qarshi xulosaga kelishgani ma`lum bo`ldi.
D.Elton bilan M.Grem Volga-Kaspiy savdo yo`li eronga borish uchun juda qulay va
bexavotir, hamda bu erda, eron va Ozarbayjon viloyatlarida ingliz savdosini
kengaytirish Angliya uchun katta foyda keltiradi, deb hisoblashgan.
Xulosa shulkim, mavjud manbalar, elchi va savdogarlarning ko`rsatmalari,
elchilarning kundaliklarida e`lon qilingan xabarlar bizga Xiva xonligining tashqi
iqtisodiy aloqalari to`g‘risida muhim ma`lumotlarni berishi bilan hozirgi kunda ham
o`zining qimmatini saqlab qolmoqda. Keltirilgan dalilalarga asoslanib, Xiva xonligi
XVI-XVIII asrlarda Buxoro, eron, Hindiston va Rossiya davlatlari bilan qizg‘in
savdo va diplomatik munosabatlarni yo`lga qo`ygan deyish mumkin.

2.2. Sayyoh va Elchilar esdaliklarida Qo`qon xonligining savdo-iqtisodiy
aloqalari.

Qo`qon xonligi bilan qo`shni davlatlar o`rtasidagi iqtisodiy va savdo aloqalar
ko`p ming yillik tarixga ega bo`lib, biz mazkur tadqiqotda xonlikning chet davlatlar
bilan iqtisodiy aloqalarini yoritishni maqsad qilib qo`ydik. Qo`qon xonligi O`rta
Osiyo xonliklari, qo`shni Xitoy, Hindiston, Qirg‘iz dashtlari Bilan jadal savdo
45

36
yozib, unda ilgarilari urganch xonlari hind shoxlari bilan tinchlikda yashashgan va
savdogarlar bir-birlarining tomonlariga qatnab turganligini aytib, endilikda ikki
mamlakat o`rtasidagi o`sha do`stlik va savdo aloqalarini davom ettirishni taklif
qilgan. Hozirda esa Urganch xoni Hindiston shoxi bilan do`stlik aloqalari o`rnatgan
bo`lib, savdogarlar bir-birlarining mamlakatiga qatnab turadi, deb bu haqda 1646 yil
7 noyabrda Astraxanga borgan Xiva elchisi SHayxbobo ma`lumot bergan 54
. SHu kabi
xabarlar asosida XVI-XVII asrlarda Xiva bilan Hindiston o`rtasida do`stona siyosiy
va iqtisodiy savdo munosabatlari o`rnatilgan, deyish mumkin.
1667 yil 19 dekabrda Xiva elchisi Po`lat-Muhammad mahkamada Xiva xoni
Hindiston shoxi bilan bordi-keldi qiladi va savdogarar har ikki tomonga borib erkin
savdo kiladilar deb javob bergan. Urganchdan Hindistonga quruqlik yo`li bilan bir
yarim oyda boradi, degan. Ularning tovarlari kindyaki, doka, qalampirmunchoq,
dolchin, buyoq va boshqa tovarlar 73
.
Rus elchisi Ivan Fedotov 1669 yil 13 iyunda Xiva xoni Anusha xon huzurida
bo`lgan va Rossiyaga qaytib kelgach, o`z axborotida buxoroliklar va xivaliklar
birbirlari bilan o`zaro savdo qilishi, bozorlarda uchratgan tovarlari, ularning narx-
navosi haqida ma`lum qilgan. U Urganchlik savdogarlar Buxorodan viboyka, ip
gazlama va rang-barang ipak matolari keltirishini, lekin, buxorolik savdogarlarning
Xiva va Urganchga kam kelishini e`tirof etgan. SHu bilan birga I.Fedotov hindlar va
balxliklar Xivaga kelishmaydi hamda Xivada hind omborlari ham yo`q, deb xabar
beradi. Qizig‘i shundaki, elchi Xiva bozorlarida sotilayotgan tovarlar narxini
Astraxanda sotilish narxi bilan taqqoslab, bu tovarlarni Rossiyada sotishdan foyda
chiqmaydi, deb hisoblagan 74
.
I.Fedotov ko`rsatmalaridagi hindlar va balxliklarning Xiva bilan savdo
qilishmasligi haqidagi xabari ikki yil avval, ya`ni 1667 yildagi Xiva elchisi Po`lat
Muhammadning bergan ma`lumotlariga zid keladi. Aftidan, I.Fedotov sharq
davlatlarda savdoning o`ziga xos tamonlaridan bexabar bo`lgan. Ko`p holatlarda
O`rta Osiyo xonlari bilan Hindiston shoxlari o`rtasidagi savdo A.CHuloshnikov
eslatib o`tgan savdo usullari orqali amalga oshirilgan..
54 Ўша асар. 317 б.
36

22
E.K.Meyendorf ham bo`lgan. U sayohati mahsuli sifatida 1826 yilda «Puteshestvie iz
Orenburga v Buxaru» deb nomlangan kitobini nashr qildirgan. Asarda ko`proq
Buxoroning ichki va tashqi savdo aloqalari yoritilgan. U Buxoroni savdo-sotig‘i
rivojlangan, Afg‘oniston, eron, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan doimiy
qizg‘in savdo aloqalarida bo`lgan, aholisi zich joylashgan shahar, deb hisoblagan.
U Buxoroda bo`lganida 14 ta karvon saroy mavjudligini aniqlagan. Ular
Abdullajon, Qushbegi, Hind, Nug‘oy, Xo`ja Jo`ybor, Toshkent, Qarshi, Miragul,
Amir, Kullota, Fishana, Dankulla-SHir va Urganch nomlari bilan atalgan 35
. XVIII
asrning 70 yillarida Buxoroda 4 ta g‘isht karvon-saroy bo`lgan bo`lsa, XIX asrning
40 yillarida N.V.Xanikov davriga kelib ularning soni 24 ta g‘isht va 14 ta cho`pqori
karvon-saroyga etgan 49
. Karvon-saroylarning etishmaganligi sababli katta timlar
qurila boshlangan.
Buxoroning qishloq xo`jaligi xususida yozib, Buxoro paxtasining kattagina
qismi eksport qilinganligi bois paxta etishtirish masalasiga alohida ahamiyat
berilishini ta`kidlagan. U Kobulda g‘o`za o`simligi yaxshi o`smasligi sababli paxta
Kobulga Buxorodan keltirilishini, lekin Rossiyaga undan ham ko`p miqdorda
chiqarilishini eslatib o`tgan.
Meyendorf Buxoro bozorlari rastasida hind parchasi va ip gazlama matolari
borligini eslatadi. Buxoroga Hindistondan guruch, qimmatbaho toshlar va yupqa
shamshir keltirilgan. U Buxoroning afg‘on savdogarlari orqali Kashmir bilan olib
borgan savdosi to`g‘risida yozadi. Ular Kashmirdan shol va zar iplardan to`qilgan
movut olib kelganlari haqida yozadi. Meyyondorf hindlar o`z tovarlari bilan Kabul,
SHikarpur, Multon va umuman Hindistondan keladilar, deb yozadi. Ular kashmir
sholi, zar ip bilan to`qilgan ipak matolar, yupqa ip matolar, salla uchun ishlatiladigan
oq mato va astarlik uchun ishlatiladigan gulli mato, mayda dur va qimmatbaho
toshlar, nil’ bo`yog‘i keltirgan 36
.
Meyendorfning ma`lumotlari orasida Buxoroning eron bilan savdo aloqalari
haqidagi fikri diqqatga sazavordir. U Buxoroda feruza va parcha matolari bilan savdo
35 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука,
1975. С.100. 49
Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843. С.88-89.
36 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.: Наука, 1975. С.42.
22

76
Алишер Навоий номли Самарқанд давлат университети тарих
факультетининг битирувчиси Мамашукуров Фаррухнинг «Сайёх ва
элчилари Марказий Осиё тарихини урганишда манба сифатида»
мавзусидаги малакавий битирув ишига
Мулоҳаза
Ma`lumki, XVI asrdan boshlab Osiyo hududida ikkita xonlik - Buxoro va Xiva
xonliklari, XVIII asr boshlaridan esa uchinchi Qo`qon xonligi vujudga kelgan.
Mazkur malakaviy bitiruv ishi XVI-XIX asr birinchi yarmida uchala xonlik - Buxoro,
Xiva va Qo`qon xonliklarining Xitoy, Hindiston, Eron, Afg‘oniston va Rossiya bilan
iqtisodiy savdo aloqalari masalalari o`rin olgan. Ushbu malakaviy bitiruv ishini
yozishda mahalliy manbalardan va rus sayyohlari, diplomatlari va elchilarining
bergan ma`lumotlaridan, nashr qilingan rus va o`zbek tilidagi kitoblardan keng
foydalanildi.
Мамашукуров Фаррухнинг мазкур малакавий битирув иши хам узбек
хонликларининг кушни давлатлар билан узаро иктисодий-сиёсий
муносабатлари хакида элчи ва сайёхларнинг эсталикларида ёритилган
маълумотларни урганишдан иборат
Мазкур малакавий битирув иши кириш, иккита боб, хулоса ва фойдаланган
адабиётлар рўйхатидан иборат. Битирувчи Мамашукуров Фаррух малакавий
битирув ишида сайёх ва элчиларнинг эсдаликларида хонликларнинг
ижтимойсиёсий, савдо-иктисодий ва дипломатик муносабатлар борасидаги
ишларни ҳар томонлама ёритиб беришга ҳаракат қилган. Мамашукуров Ф.
мавзуни етарлича ёритишга харакат килган, Урта Осиё хонликлари тарихига
таллукли булган бир канча малумотлар урганилганлиги битирув ишида
куриниб турибди. Талабанинг турт йил давомида тарихдан олган билимлари
тарих фанининг мохиятини оз булсада тушиниб етган.
Малакавий битирув иши олдига қўйган талабаларга жавоб бера олади деб
хисоблайман ва мазкур битирув иши ҳимояга тавсия этилади.

76

10
Rossiya va eron munosabatlariga bag‘ishlangan uch jilddan iborat bo`lgan asarlarini
nashr qildirgan 16
. Asarlarning birinchi jildida Rossiyadan eronga jo`natilgan uchta
elchilik, Grigoriy Vasil’chikov, Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiy va kenas
(knyaz’) Vasiliy Vasil’evich Tyufyakin elchiligining materiallari berilgan edi. Bu
nashr Tashqi Ishlar Vazirligining Moskva Bosh Arxivi materiallari asosida bitilgan
asarlar hisoblanadi.
Bizning tadqiqotimiz uchun ikkinchi elchilik ma`lumotlari, ya`ni Andrey
Dmitrievich Zvenigorodskiyning eronga elchiligi haqidagi hisobotlari muhim
ahamiyatga egadir. Asarda Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiy elchiligining eronga
jo`natilishi, rus podshosining elchiga torshiriqlari, hamda elchilik faoliyati haqidagi
hisoboti o`z aksini topgan.
N.I.Veselovskiyning to`plagan ma`lumotlariga ko`ra, 1594 yili rus podshosi
Fedor Ivanovich Andrey Dmitrievich Zvenigorodskiyni elchi qilib eronga jo`natadi.
elchilik tarkibi 63 ta kishidan iborat bo`lgan. elchilik tarkibida ikki nafar tilmochlar –
Stepan Poluxanov va Aydar Pavlov, drujina xalfasi Kuz’minlar bo`lgan 17
. 1594 yil 5
noyabrda Kashan shahriga eron shoxi nomidan Azi Xosrov kelib Andreyga shoh
tomonidan elchi saroyga taklif qilinganligini aytgan. “Saroyda o`sha vaqtda turk va
buxoro savdogarlari va boshqa erlardan kelgan odamlar bo`lishini va elchi bu
manzaraning guvohi bo`lishini, qolganlar esa eron shohiga Rossiya podshosi Fedor
Ivanovich nomidan katta elchi kelganligining guvohi bo`lib hayratga tushishini,
hamda elchining keltirgan sovg‘a salomlarini ko`rishini xohlagan... Bundan tashqari,
shohning dushmanlari, ya`ni turk va buxorolik elchilar Rus podshosi bilan eron shohi
munosabatlarini ko`rib larzaga tushishini istagan” 18
.
Shunday qilib, shox Andreyni saroyda qabul qiladi. Zvenigorodskiyning
ma`lumotlariga ko`ra, Andrey shoh huzuriga kirayotgan vaqtda u erda na turkiyalik
va na buxorolik elchilar, va na boshqa kishilar bo`lgan.
1595 yil 18 yanvarda shox Andreyni o`z huzuriga chaqirada. elchi bilan
suhbatda shox “Eshitishimcha, Buxoroda Nurumov shohning odami bo`lgan va uning
aytishicha, buxorolik savdogarlar Abdullaxonga Sibirdan uchta lochin olib kelgan
ekan. Abdullaxon lochinlarning birini Balx noibi Abdulmo`minga yuborgan. Sibirdan
10

62
6.Арапов Д.Ю. Некоторые вопросы истории Бухарского ханства в
творчестве академика В.В. Бартольда //Вестник Московского университета.
История. 1978. №3 . с. 47-58.
7. Арапов Д.Ю. Рец. на. кн.: Е.К. Мейендорф. Путешествие из
Оренбурга в Бухару. М.: Наука, 1975.-184 с. //История СССР. 1978. № 3. С.183-
185.
8. Арунова М. Р. Из истории первых русских посольств на территории
Афганистана (середина XV-начало XIX в.) //Афганистан. Экономика, политика,
история. М.: Наука, 1984. С.96-103.
9. Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии
XVI-ХУШ вв. Письменные памятники. Ташкент: Фан, 1985. – 262 с.
10. Ахмедов Б.А. Тарихдан саболар. Т.:1994.
11 Ахунова М.А., Лунин Б.В. История исторической науки в
Узбекситане: Краткий очерк. Ташкент; Фан, 1970. – 200 с.
12. Бабабеков Х.Н. Историческая литература о Кокандском ханстве
(русская литература 60-70 гг. Х1Х в.). Автореф.дис. … канд.ист.наук. Ташкент.
1977. – 20 с.
13. Бабаходжаев М.А. Русско-афганские торгово-экономические
отношения во второй половине ХУШ-начале ХХ в. Ташкент: Наука, 1965.
14. Байкова Н.Б. Роль Средней Азии в русско-индийских торговых
связях (первая половина XVI-вторая половина ХУШ в.). Ташкент: Наука, 1964.
192 с.
15.Вартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов
Средней Азии /Сочинения. Т.5. М.: Наука, 1968 С.19-192.
16. Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России
//Сочинения. Т.9. М.: Наука, 1977. С.199-482.
17. Бартольд В.В. Н.И.Веселовский как исследоаатель Востока и
истории русской науки //Записки Восточного отделения Русского
Археологического общества. Т.25. Вып. 1-4. 1921. С.337-355.
62

74
кафедраси катта укитувчиси
А. Навоий номидаги Самарқанд давлат университети тарих
факультетининг битирувчиси Мамашукуров Фаррухнинг «Сайёх ва
элчилари Марказий Осиё тарихини урганишда манба сифатида»
мавзусидаги малакавий битирув ишига ТАҚРИЗ
Ватанимиз уз мустакиллигини кулга киритиши билан жамиятимизнинг турли
соҳаларида туб ўзгаришлар амалга оширилди, жумладан тарих соҳасида ҳам
кузга ташланар даражада йлмий узгаришлар кузатилмокда. Ҳаққоний тарихни
ёритиш борасида кенг имкониятлар очилиб, тадқиқотчиларга барча
имкониятлар давлатимиз томонидан яратиб берилди, бу йулдаги қўйилган
асосий талаб ва максад эса фақатгина тарихни холисона ёритишдан иборат.
Самарканд давлат Университети тарих факультети битирувчиси
Мамашукуров Фаррухнинг «Сайёх ва элчилари Марказий Осиё тарихини
урганишда манба сифатида» мавзусидаги малакавий битирув иши билан
мазмунан тўлиқ танишиб чиқдим.
Малакавий битирув иши кириш, иккита боб, хулоса ва адабиётлар
рўйхатидан иборат.
Биринчи боб «Sayyoh va Elchilarning esdaliklarida Buxoro xonligi savdo va
iqtisodiy aloqalarining urganilishi» деб номланиб, 2 та кисимдан иборат.
Биринчи бобнинг биринчи кисмида Buxoro xonligining XVI-XVIII asrlarda
iqtisodiy aloqalarining urganilishiga oid manbalar хакидаги маълумотлар
ёритилган. Унда Бухоро хонлик ва амрлик даврида кечирган иштимоий-сиёсий
вазиятдан хабардор килувчи маълумотлар баён этилган.
Биринчи бобнинг иккинчи кисмида XIX asrda Buxoro xonligining tashqi
savdo va diplomatik munosabatlariga oid ma’lumotlar Бухорога келиб уз кузи
билан куриб гувох булган муаллифларнинг эсталиклари асосида ёритилган. А.
Женкинсон, Мейендорф, Ханыков ва Борнис кабиларнинг эсталиклари асосий
манба булиб хизмат килган.
74

1
“SAYYOH VA ELCHILARNING ESDALIKLARI MARKAZIY OSIYO
TARIXINI O‘RGANISHDA MANBA SIFATIDA”
REJA:
Kirish
I Bob. Sayyoh va El chilarning esdaliklarida Buxoro xonligi savdo va iqtisodiy
aloqalarining o’rganilishi.
1.1. Buxoro xonligining XVI-XVIII asrlarda iqtisodiy aloqalarining urganilishiga oid
manbalar
1.2. XIX asrda Buxoro xonligining tashqi savdo va diplomatik munosabatlariga oid
ma’lumotlar
II Bob. Sayyoh va Elchilarning esdaliklarida Xiva va Qo`qon xonligining
savdoiqtisodiy vaziyatiga oid ma’lumotlar.
2.1. Esdaliklarda XVI-XVIII asrlarda Xiva xonligining savdo va diplomatik
munosabatlariga oid ma’lumotlar
2.2. Sayyoh va Elchilar esdaliklarida Qo`qon xonligining savdo-iqtisodiy aloqalari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1

17
xizmat qiladigan SHarqning muhim mintaqasi – yirik savdo markazimi, degan
savolni tug‘dirdi 23
. XX asrning boshlarigacha bo`lgan ko`plab tarixchilar birinchi
nuqtai nazarning tarafdorlari bo`lib, ular Rus podsholari O`rta Osiyoga jo`natadigan
elchilarining aksariyatiga rus qullarini sotib olish va Hindistonga boradigan eng
yaqin, qulay va xavfsiz savdo yo`lini topish topshirilgan, deb hisoblaydilar.
Sovet adabiyotida bu kabi nuqtai nazarni E.V.Bunakov, P.P.Ivanov,
D.M.Lebedevlar qo`llab quvvatlaganlar. Ularning fikricha, Hindistonga kirib borish
russlar uchun natija bermagan taqdirda ham, O`rta Osiyoga boradigan yo`l ma`lum
bir ma`noda na faqat topildi, balki o`zlashtirildi ham 24
.
Fikrimizcha, ikkinchi qarash haqiqatga yaqin ko`rinadi. Masalan: O`rta
Osiyoga Rossiyaning munosabati masalasi tarixchi N.B.Baykova asarida o`z aksini
topgan. Muallif inqilobgacha bo`lgan tarixchilar va yuqorida nomlari tilga olingan
olimlarni to`g‘ri tanqid qilgan. N.B.Baykovaning fikricha, O`rta Osiyo xonliklariga
boradigan savdo yo`llari XVI asrdayoq Rossiyaga ma`lum bo`lgan. Uning
ta`kidlashicha, Rus davlati Hindistonga boradigan yo`lni qidirib O`rta Osiyoga
boradigan yo`lni ochgan va o`zlashtirgan. Aslida esa O`rta Osiyodagi Xiva va
Buxoro bozorlarida rus savdogarlari hind savdogarlari bilan uchrashganlar, rus
hukumatiga qulayroq yo`lni, ya`ni hindlar uchun odatiy bo`lgan Astraxan, Kaspiy
dengizi va eron orqali boradigan yo`lni ko`rsatganlar 25
.
1717 yil Petr I Amudaryo orqali Hindistonga boradigan yo`lni topish
maqsadida Bekovich-CHerkasskiy ekspeditsiyasini O`rta Osiyoga yuboradi. Rus
podshosi ekspeditsiyaga bergan ko`rsatmasida, “Xiva xonidan kema olib Kojina
degan savdogarni Amudaryo orqali Hindistonga jo`natish va kema borishi mumkin
bo`lgan joyga qadar suzib borish, so`ng yo`lni davom ettirib daryolar, ko`llar, suv va
quruqlik yo`li, ayniqsa, suv yo`lini yozib borish, va Hindistondan shu yo`l bilan ortga
23 Веселовский Н.И. Прием в России и отпуск среднеазиатских послов в XVII и XVIII столетиях // Журнал
Министерства народного просвещения. СПб., 1884. Кн.: 7; Уляницкий В.А. Ўша асар.; Бартольд В.В. История
изучения Востока в Европе и России.
24 Лебедев Д.М. География в России XVII века: (Допетровский период). М.-Л.: Изд-во АН СССР. 1949. С.106.
25 Байкова Н.Б. Ўша асар. 10 б.
17

33
Osiyoning Rossiya tarkibiga kiritilishi jarayoni boshlab yuborilgan davrda, ya`ni
X1X asrning 50 yillari oxiri – 60 yillari boshlarida rus publitsistikasida asosiy e`tibor
«buxoro masalasi”ga qaratiladi. V.V.Grigor’ev, P.I.Nebol’sin, A.N.Teterevnikov,
A.Gluxovskiylar rus kapitalizmi manfaatini himoya qilgan holda Buxoro
iqtisodiyotini egallash va undan foydalanish bo`yicha turli xil takliflar va loyihalarni
kirita boshlagan.
Rus tadqiqotchilari uchun 1868-1873 yillarda Buxoroning Rossiyaga vassal
bo`lib qolishi bilan Buxoro xonligini xom ashyo bazasi va kengayayotgan rus
kapitalistik tovarlarini sotadigan bozor sifatida foydalanishni baholaydigan yangi
vaziyat vujudga keladi.
II Bob. Sayoh va Elchilarning esdaliklarida Xiva va Qo`qon xonligining
savdo-iqtisodiy vaziyatiga oid ma’lumotlar.

2.1. Esdaliklarda XVI-XVIII asrlarda Xiva xonligining savdo va diplomatik
munosabatlariga oid ma’lumotlar
XVI asrdan boshlab tarix sahnasida muhim iz qoldirgan O`rta Osiyo
xonliklaridan biri Xiva xonligidir. Xiva xonligi Buxoro amirligi kabi o`zining
geografik jihatdan qulay joyda joylashganligi va suv yo`li bilan ta’minlanganligi
sababli O`rta Osiyodagi eng rivojlangan davlatlardan bo`lgan. Xiva xonligi karvon
yo`llari ustida joylashgan. Ayniqsa, u Rossiyaning Buxoro bilan savdo aloqalarida
muhim o`rin egallagan. Xiva xonligi G‘arb bilan SHarq o`rtasidagi savdoda faol
qatnashgan. Xonlikning tashqi savdo aloqalaridagi keng ishtiroki uning
hunarmandchilik taraqqiyoti bilan bog‘liq. Xonlik poytaxti bo`lgan Xiva shahri
hunarmandchiligi uzoq tarixiy an’analarga ega. O`rta asrlarda shahar
hunarmandchiligi ixtisoslashtirilgan edi. Jumladan, Xivada gilam to`qish, yog‘och
o`ymakorligi, to`quvchilik va boshqa hunarmandchilik tarmoqlari mavjud bo`lgan.
1753 yil Xiva va Buxoroda bo`lgan rus savdogari D.Rukavkin paxta ekinining
mo`lligi va hunarmandchilik korxonalari ochish uchun davlatning ma`lum tartib
qoidalarining yo`qligini yozadi. Uning xabariga ko`ra, bu erda hech qanday ruxsat
33

15
Kobulgacha esa 10 kunda etib borish mumkin 16
. M.V.Fexner yozishicha, O`rta
Osiyoga Hindistondan ravoch olib kelingan 17
. Ravoch asosan O`rta Osiyoga
Hindistondan keltirilgan.
Buxoro-Hindiston munosabatlari to`g‘risidagi rus manbalarida berilgan
ma`lumotlarni g‘arbiy Evropa mualliflarining asarlarida ham uchratish mumkin.
CHet ellik mualliflardan frantsuz sayohi Fransua Bern’e (1625-1688) Hindistonda 12
yil yashagan. Uning ma`lumotiga ko`ra, Hindistonda ho`l mevalarga talab kuchli
bo`lgan. Ho`l mevalar: qovun, olma, nok, uzum Samarqand, Buxoro va erondan
Dehliga olib borilgan va butun qish davomida qimmat narxda sotilgan. Hindistonda
quruq mevalar, jumladan, bodom, pista, o`rmon yong‘og‘i, olxo`ri, o`rik, mayiz va
boshqa quruq mevalar yil bo`yi sotilgan 18
.
F.Bern’e yozishicha, Hindistonda O`rta Osiyo otlariga talab katta bo`lganligi
uchun har yili O`zbekistondan yigirma besh ming ot Hindistonga olib borilgan 19
.
I.M.Reysnerning ma`lumotiga ko`ra, XVII asrda Hindistonga keltiriladigan
tovarlarning asosiy qismi O`rta Osiyo va Arabistondan keltiriladigan otlar
hisoblangan 20
.
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan dalillarga asoslanib aytish mumkinki,
XVI-XVII asrlarda O`rta Osiyo va Hindiston o`rtasidagi savdo aloqalari har qanday
to`siqlarga qaramasdan davom etib kelgan.
XVIII asrda O`rta Osiyoning qo`shni SHarq davlatlari bilan aloqalarini
o`rganishda rus manbalari alohida ahamiyatga ega. CHunki rus manbalarida iqtisodiy
va siyosiy munosabatlarni tahlil qilish, savdo yo`llarini o`rganish uchun qilingan
harakatlar, hamda qaysi mamlakatdan qanday mollar qancha mikdorda
keltirilganligi haqidagi ma`lumotlar batafsil berilgan. Rus manbalari deganda, biz rus
elchi va elchiliklarining hisobotlari, Buxoro, Xiva va Hind elchilari hamda
16 Русско-индийские отношения в XVII веке. С.191 .; Материалы по истории Узбекской, Таджикской и
Туркменской ССР. Ч. I. С.219-223 .
17 Фехнер М.В.Торговля русского государства со странами Востокав в ХУ1 веке. М.1956. С.81.
18 Бернье Франсуа. История последних политических переворотов в государстве Великого Могола. Пер. с
франц. В.Жуховецкого и М.Томара. М.-Л.: Соцэкгиз, 1936. С.184
19 Бернье Франсуа. История последних политических переворотов в государстве Великого Могола. Пер. с
франц. В.Жуховецкого и М.Томара. М.-Л.: Соцэкгиз, 1936. С.184
20 Рейснер И.И. Народные движения в Индии в XVII- XVIII вв. М.: ИВЛ, 1961. С.32 .
15

66
//Общественные науки в Узбекистане. 1978. № 2. С. 28-31.
49. Гулямов Х.Г. Посольские связи Бухарского ханства с Россией в
ХУШ
в.: Дис. …канд.ист.наук. Ташкент, 1984. 177с.
50. Гуревич Н.М. Внешняя торговля Афганистана до второй мировой
войны. М.: ИВЛ, 1959. – 225 с.
51. Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства. ЗИРГО, 1851. Кн:
5. 52. Данциг Б.М. Ближний Восток в русской литературе и науке. М.: 1973. –
434 с.
53. Дело, 1714-1718 годов, об отправлении лейб-
гвардии
Преображенского полка капитан-поручика князя Александра
БековичаЧеркасскаго на Каспийское море и в Хиву //Туркестанский сборник.
Т.33. СПб., 1871. С. 257-411.
54. Демезон П.И. //Энциклопедический словарь Брокгауз Ф.А. и Ефрон
И.А. Т.10. СПб., 1893. 359.
55. Дженкинсон А. Путешествие в Среднюю Азию в 1558-1560 гг.
//Английские путешественники в Московском государстве в XVI веке.
(Перевод с английского Ю.В.Готье). М., ОГИЗ. 1937. С. 167-192.
56. Дмитриев Г.Л. Деятельность индийских выходцев в Средней Азии
(вторая половина Х1Х в.- начало ХХ вв.) //Научные труды Ташкентского
государственного университета. Вып.238. 1964. С. 142-154.
57. Долинский В. О торговле с Бухарой //Наше время. 1860. № 21.
58. Ефремов Ф. Девятилетнее странствование. М.: Гос.изд. геогр.лит.,
1950. 79 с.
59. Жуковский И. Азия. Вырезка из «Библиотека для чтения». 1854.
Т.1. Октябрь. С. 153-306. //Хмыровская коллекция. Азия. Т.2. № 39.
60. Жуковский С.В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее
трехсотлетие. Пг., 1915. қ ХП, 214 с.
66

26
Buxorodan eronga boradigan yo`lni himoya qilishni hukumatdan kutish befoyda edi.
SHuni eslatish lozimki, XIX asrdagi mang‘itlar shayboniy Abdulloxon II yoki ba`zi
ashtarxoniylar kabi ta`sirga ega emas edilar. XVIII asr o`rtalariga nisbatan
SHoxmurod, Xaydar yoki Nasrullo davriga kelib, Buxoroning O`rta Osiyo
mintaqasidagi ta`siri sezila boshlagan, lekin hanuz Buxoro avvalgi siyosiy mavqeiga
ko`tarila olmagan edi.
XIX asrda Rossiyada sharqshunoslik ilmi fan sifatida shakllangan. Birinchi
ilmiy markazlar – Qozon, Peterburg, Moskva universitetlari paydo bo`lib, unda
sharqshunos mutaxassislar tayyorlana boshlaydi. Ko`pgina sharqshunoslar chet
elliklar bo`lgan (X.D.Fren, B.A.Dorn) yoki endigina Rossiyaga qo`shilgan milliy
xududlardan kelgan edilar (O.I.Senkovskiy). SHuning uchun birinchi rus
sharqshunoslarining asarlari rus tilida emas, balki nemis va frantsuz tillarida nashr
qilingan edi.
архив. Вып. 5. Кн..2. М.,
1915. C. 37.
Bu davrda tarjima asarlar ham paydo bo`la boshladi. Masalan: ingliz sayyohi,
diplomat va josusi A.Berns XIX asrning 30-yillarida Britaniya hukumatining maxsus
topshirig‘i bilan Buxoroga jo`natilgan edi. Uning asarida Hindiston, Afg‘oniston va
Buxorodagi ijtimoiy-iqtisodiy voqealar haqida, ayniqsa shu mamlakatlar o`rtasidagi
savdo munosabatlari to`g‘risida muhim ma`lumotlar keltiriladi. SHu maqsadda Berns
Buxoro xonligining ichki va tashqi savdosini diqqat bilan o`rganadi. Uning
ma`lumotlariga ko`ra, har doimgiday Buxoro savdosida hind savdogarlari muhim rol
o`ynagan. Berns hindlar haqida yozib, bunday deydi: “ular savdo ishlari bilan Balx,
Buxoro, ba`zan Astraxanga ham borishgan. SHu kabi holatlarda ular Peshavor, Kobul
va Bomianga borib, Oks orqali suzib o`tib Buxoroga borishgan, u erda o`zlarining
mollarini Osiyo va Rossiya mollariga ayirbosh qilishgan” 43
. Berns Buxoroda
43 Борнс А. Путешествие в Бухару. Ч.1. М., 1848. С. 448 59
Борнс А. Кабул –путевые записки сэра
Александра Борнса в 1836; 1837 и 1838 годах. Ч.1. М., 1847. C.41-42.

26

49
1826 yili “Aziatskiy Vestnik” jurnalida e`lon qilingan maqolada Qo`qon
aholisi paxta va ipak etishtirish bilan shug‘ullanishi, qo`qonliklar Xitoy, Xiva va eron
bilan savdo qilishi haqida ma`lumot berilgan 83
.
Qo`qon xonligining Toshkent, Buxoro xonligi va Hindiston bilan savdo
aloqalari. Qo`qonning asosiy savdo sheriklaridan biri Toshkent hisoblangan. O`rta
Osiyoning sharq davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalarida Toshkent shahri azaldan
alohida mavqega ega bo`lgan. Tashkent 2000 yildan ortiq tarixga ega bo`lib,
dastlabki ma`lumotlar qadimgi sharq manbalarida miloddan avvalgi II asrdan tilga
olina boshlaydi. Tashkent shahri XVI asrda Rossiyada ham ma`lum bo`lib, Tashkura
nomi bilan “Kniga Bol’shogo CHerteja”ga ham kiritilgan. XVI asrning ikkinchi
yarmida Tashkent Buxoro xonligiga qo`shib olingan. O`rta asrlarda Toshkent o`z
tovarlari bilan mashhur bo`lgan. Mahmud ibn Vali Toshkentdan olib ketiladigan
tovarlar haqida yozib, qalmiq asirlari, dorivor o`simliklar, jumladan, qon ketishini
to`xtatishda qo`llaniladigan o`simliklar haqida, eslatadi 84
. Bu dori Xitoyga ham
eksport qilingan. Mahmud ibn Vali o`z asarida darmana deb ataluvchi ko`p yillik
yarim buta haqida ma`lumot berib, uning barglarida va gul to`dasida terpenoid
santonin bo`lib, uning gijjani yo`qotadigan xususiyatga ega ekanligini bayon qilgan.
Darmana Toshkentdan ko`plab Evropa mamlakatlariga olib borilgan. Ma`lumotlarga
ko`ra, XVIII asrning 30-yillarida savdogarlar Toshkentda o`sadigan darmana urugini
eron va Turkiyaga, Turkiyadan esa nemis davlatlariga olib borishgan 85
.
XVII-XVIII asrlardan boshlab Toshkentning Rossiya bilan savdo-iqtisodiy
aloqalari rivojlana boshlaydi. Tashkent savdogarlari tez-tez Sibir’ shaharlariga borib
turishgan. 1739 yilda Orenburgdan Toshkentga birinchi rus savdo karvoni kelgan.
XVIII asrning 2 yarmida mustaqil Toshkent bekligi tashkil topgan. XIX asrda
Toshkent o`z mustaqilligini yo`qotib Qo`qon xonligiga bo`ysindirilgan. XVIII

82
Филипп Назаров. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии.
М.: Наука. 1968. 83
О нынешнем состоянии некоторых областей и городов в
Средней Азии //Азиатский Вестник. Т. 1. СПб., 1826. с. 229-230.
49

44
yiliga 100 dukatgacha etgan. SHundan ko`rinib turibdiki, Xivada Buxoroga nisbatan
savdo aylanishi ancha past bo`lgan.
Bu kabi xolatni biz XVI asr o`rtalarida Xiva va Buxoroga kelgan A. Jenkinson
ma`lomotlarida ham uchratgan edik. Bir asr muqaddam Jenkinsonning bergan fikrini
G.Tomson va R.Xogglar ham tasdiklab turibdi. Har ikkalasi Buxoro bozorlarida
o`zlari olib kelgan movutga xaridor topa olishmagan va bu erda Evropa tovarlari
narxi hu darajada pastki tavakkal qilib, xatarli yo`llar bilan tovarlarni olib kelib
sotishdan foyda yo`q, degan xulosaga kelishgan.
Aftidan, G.Tompson va R.Xogglar ushbu ma`lumotlarning Rossiya orqali
o`tishini hisobga olib, rus hukumatining va rus sanoat doiralarining diqqatini ataylab
chalg‘itishga uringan ko`rinadi. Mazkur ekspeditsiyadan keyin G.Tompson
Buxoroga, R.Xogg esa Peterburga qaytib ketadi.
Xuddi shu davrda Ozarbayjon, eron va Kaspiybuyi viloyatlarining o`rganilishi
natijasida inglizlar bu xududda savdo qilish foydali deb bilishgan. Ular bu
xududlardan nafaqat ingliz tovarlari uchun bozor, balki xom ashe manbai sifatida
foydalanishni afzal ko`rishgan.
YUqorida zikr etilgan D.Elton va M.Gremlarning ekspeditsiyasi o`z yo`nalishi
bo`ylab vaziyatni o`rganib, ular Mashhadda savdo kontorasini ochib, u orqali ingliz
mollarini eron, Afg‘oniston, Hindiston va O`rta Osiyoga tarqatish mumkin degan
xulosaga keladilar. Buning uchun tovarlarni Londondan Peterburgga, so`ng Astraxan,
u erdan Kaspiy dengizi orqali Astrobod va so`ng Mashhadga olib kelishi kerak edi.
Shunday kilib, ekspeditsiyalar natijasida ingliz savdogarlari orzulariga
erishgan. D.Elton va M.Gremlar Kaspiy dengizi bo`ylarida ingliz savdosini
европейским источникам) //Позднефеодальный город
Средней Азии. Т.: 1990. с 124.
kengaytirishdan katta foyda olish mumkin deb hisoblashgan. Hatto eron shoxi
Nodirshoxning o`g‘li Rizoqulidan «Rus kompaniyasi»ga savdo qilish uchun
imtiyozlar berish haqida farmon ham olgan edi.
44

42
savdo yo`llarini qidira boshlaydilar va shu maqsadda O`rta Osiyo, Ozarbayjon va
eronga bir necha xufiya ekspeditsiyalari tashkil qildilar.
SHu maqsadda, 1739 yili «Rus kompaniyasi»ning vakillari Djon el’ton va
Mungo Gremlar Xiva va Buxoroga jo`natilgan edi. Lekin Nodirshoxning O`rta
Osiyoga hujumi xavfi haqidagi xabarni eshitgach, ular Astraxandan to`g‘ri eronga
ketishni afzal ko`rishgan. Bu boshlangan ishni yakuniga etkazish maqsadida 1740 yil
fevralda «Rus kompaniyasi» Xiva va Buxoroga yangi ekspeditsiya uyushtiradi.
Uning tarkibida Georg Tompson va Regnal’d Xogg kabi josuslar bor edilar. Ular
Xiva va Buxoroda savdo-sotiq sharoitlarini o`rganishlari kerak edi. Mazkur
ekspeditsiya Rossiyaning janubi-sharqiy chegaralari va Qozog‘iston cho`llari orqali
yo`lga tushadi. G.Tompson va R.Xogglarning kundaliklari eronda bo`lgan «Rus
kompaniyasi» savdogari Jonas Xonvey kitobida nashr qilingan. Bu kitobdan,
muallifning va XVIII asrning birinchi yarmida eronga kelgan boshqa
evropaliklarning yo`l kundaliklari o`rin olgan. Ushbu kitobdagi ma`lumotlar XVIII
asrning 30-40-yillarida O`rta Osiyo shaharlari, Ozarbayjon va erondagi ichki va
tashqi savdoning ahvoli, shaharlar hunarmandchiligi to`g‘risidagi xabarlardan iborat.
G. Tompson va R.Xogg 1740 yili 9 sentyabrda YOyiq shahri orqali Qozog‘iston
cho`llari, Orol dengizining shimoliy-g‘arbiy qirg‘oqlari orqali o`tib Xivaga kirib
город Средней Азии. Т.,
1990. с. 118.
78
Юнусова Л.И «Торговля городов Средний Азии, Азербайджана и Ирана в 30-
40-х гг. XVIII в. (по европейским источникам) //Позднефеодальный город
Средней Азии. Т.: 1990. с.122-128.
kelishgan. Ingliz josuslari Xivadagi ichki savdoning holatini tahlil qilib, ular faqat
Buxoro va eron bilan savdo qiladilar, hayvon, mo`yna va terilarni qirg‘iz (qozoqA.R)
va turkmanlardan oladilar deb, xabar qiladi. Qirg‘izlar va turkmanlar xivaliklar uchun
xavfli qo`shni hisoblanishgan ekan. Xivada uncha ko`p bo`lmagan paxta ekilgan,
o`rtacha sifatli qo`y terisi (qorako`l bo`lishi mumkin), uncha ko`p bo`lmagan xom
ipak etishtirgan va ipakdan mahsulot ishlab chiqarilan.
42

64
Оренбургской ученой архивной комиссии. Вып.Х1У. Оренбург. 1905. С.
200211.
29. Вельяминов-Зернов В.В. Исторические известия о киргиз-
кайсаках и сношениях России с Среднею Азиею со времени кончины
Абул-Хайр хана
(1748-1765). Т.1-2. Уфа. 1853-1855. Т. 1. С. 231. Т.2. С. 64.
30. Вельяминов-Зернов В.В. Историческия известия о Кокандском
ханстве, от Мухаммеда-Али до Худаяр-Хана. СПб., 1856.
31. Вельяминов-Зернов В.В Сведения о Кокандском ханстве //Вестник
ИРГО. Ч. XVIII. СПб., 1856.
32. Веселовский Н.И. Василий Васильевич Григорьев по его письмам и
трудам. 1816-1881. СПб., 1887.
33. Веселовский Н.И. Иван Данилович Хохлов: Русский посланник в
Персию и Бухару в XVII веке. СПб., 1891. 27 с.
34. Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых
сношений Московской Руси с Персией. Т.1-3. СПб., 1890-1898. Т.1. СПб., 1890.
-453 с.; Т.2. СПб., 1892. –П. 445 с.; Т.3. СПб., 1898.- 453с.
35. Веселовский Н.И. Прием в России и отпуск среднеазиатских послов
в XVII и ХУШ столетиях. //Журнал Министерства народного просвещения.
СПб., 1884. Кн.У. С. 68-105.
36. Витевский В.Н. И.И.Неплюев. верный слуга своего отечества,
основатель Оренбурга и устроитель Оренбургского края. Казань, 1891. – 2, Х.
230, 1Уб.
37. Витевский В.Н. И.И.Неплюев и Оренбург:
(Биографическоисторический очерк). Публичные лекции чит. в зале
Уральского войскового собрания в марте 1873 г. В.Н.Витевским. Уральск, 1875.
-537 с.
38. Витевский В.Н. И.И.Неплюев и Оренбургский край в прежнем его
составе до 1758 г. Вып. 1-4. Казань, 1889-1895. Вып. 1. Казань, 1889. – (2). Х1У.
64

50
84
Махмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородных
(география). Введение, перевод, примечания, указатели Б.А.Ахмедова. Т., 1977.
С. 57.
asrning 59
2-yarmida O`rta Osiyo xonliklarining Rossiya va Qozog‘iston bilan savdo
aloqalari rivojlangan sari Toshkent shahri savdo aloqalari markaziga aylanib qola
boshlaydi. SHu davrda Tashkent shahri hunarmandchilik sohasiga qarab quyidagi
mahallalarga bo`lingan: pichoqchi, misgarlik, sog‘bon-itboqar, o`qchi, konchi,
degrizon-qozon yasovchilar. Taxtapul, Sebzor, Labzak, Qorasaroy mahallalari aholisi
bog‘dorchilik, hunarmandchilik va boshqalar bilan shug‘illanganlar. Oxunguzar,
Parchabof, Jangoh aholisi hunarmandchilik, to`quvchilik va savdo bilan
shug‘illangan. Toshkentlik to`quvchilar bo`z, beqasam, olacha, bahmal to`qishgan va
savdogarlar bu tovarlarni qo`shni mamlakatlarga olib borib sotishgan.
Toshkentda bir necha karvon saroylar bo`lib, unda turli mamlakatlardan kelgan
savdogarlar to`xtashgan, jumladan Sayidazim, Nurmuhammad Qushbegi, Namangan
va boshqalar 60
. A.P.Xoroshxin Toshkent shahrida 29 ta karvonsaroy borligini
eslatadi. U shahar bozoridagi tovarlar sotiladigan rastalar sonini ham qayd etgan 61
.
Tarixdan ma`lumki, O`rta Osiyodagi shaharlar kabi Toshkent ham SHarq bilan
G‘arbni bir-biriga bog‘lab turuvchi Buyuk ipak yo`li ustida joylashgan. Karvon yo`li
Koshg‘ardan O`sh orqali Toshkentga kelgan. Toshkent O`rta Osiyoning muhim
shaharlaridan biri hisoblanib, Qo`qonning Rossiya bilan savdo aloqalarida
vositachilik rolini ham o`tagan. SHu bilan birga rus hukumati Toshkent orqali O`rta
Osiyo xonliklari bilan va hattoki u orqali Xitoy bilan savdo qilishga harakat qilgan.
Rossiya davlati Toshkent orqali Qo`qon xonligi bilan savdo va diplomatik
aloqalar o`rnatishdan manfaatdor bo`lgan. CHunki Rossiya Toshkent va Qo`qon
orqali Koshg‘arga ham chiqishi mumkin edi. Rossiya SHarqiy Turkiston bilan
bo`ladigan savdo aloqalarida toshkentlik savdogarlarning vositachilik rolini ko`ra
bilgan edi. Ruslar toshkentliklarning Koshg‘ar tovarlarini Qo`qon orqali Rossiyaga
59 История Узбекистана в источниках. Т.1988. с.96-97.
60 Туркестанский сборник. Т.5. с 307.
61 (Хорошхин А.П. Очерки Тошкента. В кн.: Сборник статей касающихся до Туркестанского края. СПб., 1876.,
С.77-142.С.29.

50

43
Shunday qilib, ular Xivada ingliz sanoatini qiziqtiradigan xom ashyo manbai
kam deb qayd etishadi. Hind tovarlariga kelsak, G.Tompson va R.Xogglar bu erda
bo`lganlarida hind tovarlarini ko`rishmagan. Ular Xivaning Buxoro va eron, hamda
qo`shni ko`chmanchilar bilan savdo qilganliklarini e`tirof etishgan 56
.
Inglizlar Xivada o`zlarining tovarlari uchun bozor ham qidirgan, lekin
izlanishlar natijasida ular Evropa tovarlariga xivaliklarning ehtiyoji kamligini
sezishgan. SHuning uchun bu erda foydali savdo qilishga ko`zi etmay, foydadan
ko`ra sarf-xarajat miqdori oshib ketadi, deb hisoblashgan. Boj masalasida, musulmon
bo`lmaganlarning tovarlaridan 5%, musulmonlarnikidan esa 2,5% boj solig‘i
olingan. Demak, ingliz tovarlari uchun imkoniyatlar ancha cheklangan bo`lgan. «Rus
kompaniyasi» josuslari Xivada, Nodirshox qo`shinlari Xivani egallashganigacha,
ya`ni, 1740 yili 15 dekabrgacha qolishgan. Ular o`z tovarlarini eronliklarga sotib
bo`lishgan, ammo pullarini hali olishmagan ekan.
R.Xogg eronliklarga nasiyaga bergan mollarining pullarini olish maqsadida
Xivada qolgan, so`ng Rossiyaga qaytmoqchi bo`lgan. G. Tompson esa Buxoroga
jo`nagan. R.Xogg faqat 1741 yili aprel’ oyida Xivadan jo`nab ketishga muvaffaq
bo`lgan. Yo`lda o`g‘rilar tomonidan talangan R.Xogg Orenburg orqali 1742 yil
bahorda Peterburgga etib borgan.
Buxoroga kelgan G.Tompson savdo aloqalarining ilgarigi davrga nisbatan
yomonlashganligini ko`radi. U Buxoroda etishtiriladigan va ishlab chiqiladigan
mahalliy mahsulot turlari bilan, Buxoro bozorlari va uning tashqi savdo aloqalari
bilan qiziqadi. G.Tompson buxoroliklarning evropa tovarlariga ehtiyojini o`rganib,
buxoroliklarning evropa tovarlariga talabi kamligini, movut kabi tovarlardan
faqatgina bosh kiyim tikishda foydalanishini aniqlagan. U evropa tovarlarini Buxoro
bozorlariga olib kelib, tavakkal qilishdan foyda yo`q, degan xulosaga keladi.
G.Tompson Buxoroda boj solig‘i olinishiga o`z e`tiborini qaratgan. Buxoroda
hamma keltiriladigan mollardan 1%, olib chiqiladigan mollardan esa 10% soliq
olingan. Tinchlik davrlarida boj solig‘idan keladigan foyda yiliga 1000 dukatni
tashkil qilgan. Xuddi Shunday, Xiva xoni xazinasiga tushadigan boj solig‘i foydasi
56 Юнусова Л.И «Торговля городов Средний Азии, Азербайджана и Ирана в 30-40-х гг. XVIII в. (по
43

9
11
Бартольд В.В. Рец. на кн.: С.В. Жуковский. Сношения России с Бухарой и
Хивой за последнее трехсотлетие. Пг. 1915. С.285.
12
Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560
гг. //Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер.
с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. С.184 .
13
Чулошников А. Торговля Московского государства с народами Средней
Азии в XVI - XVII веках. // Материалы по истории Узбекской, Таджикской и
Туркменской ССР. Ч.1. Л.: 1932. С.68; Юлдашев М.Ю. Ўша асар. С.70 - 71;
Байкова Н.Б. Роль Средней Азии в русско-индийских торговых связях (первая
половина XVI - вторая половина XVIII в.). Ташкент. 1964. С.51.
Jenkinson savdoning bu turlaridan bexabar bo`lgan ko`rinadi, shuning uchun
Yuqoridagi fikrga kelgan bo`lishi kerak 6
.
XVI asrda Buxoroning eron bilan savdosi ham ahamiyatga ega. XVI asrda
O`rta Osiyo bozorlarida eronlik savdogarlar ham savdo qilgan edi. Jenkinson
ma`lumotlariga ko`ra, erondan matolar, ip gazlama, surup, guldor ipak, arg‘umoqlar
keltirilgan, bu erdan esa oshlanmagan teri va rus tovarlari, jumladan, qullar olib
ketilgan. Uning yozishicha, eronliklar matolar sotib olishmagan, chunki o`zlari ularni
Buxoroga olib kelgan. Jenkinsonning aniqlashicha matolar eronga Suriyadagi
Xalafdan va Turkiyadan keltirilgan.
Davlatlar o`rtasidagi o`zaro urushlar savdo-sotiqqa salbiy ta`sir ko`rsatgan.
1558 yili Jenkinson Buxorodalik vaqtida O`rta Osiyo bilan eron o`rtasida katta
urushlar boshlangan. Bunday vaziyatlarda ular o`rtasidagi bir maromda davom
etadigan doimiy savdo haqida gap ham bo`lishi mumkin emas edi. Urushlar
natijasida savdo yo`llari ishdan chiqqan. Jenkinson ma`lumotiga ko`ra, Hindiston va
erondan kelayotgan karvonlar qaroqchi bosqinchilar tomonidan talangan va
Buxorodan 10 kunlik yo`lda savdogarlarning katta qismi o`ldirilgan 7
.
XVI asrdagi O`rta Osiyoning eron bilan savdo-iqtisodiy va diplomatik
munosabatlari eronda bo`lgan rus elchilarining hujjatlarida o`z aksini topgan.
1890-1898 yillarda rus olimi N.I.Veselovskiy XVI-XVII asr boshlaridagi
6 Низамутдинов И.Г. Сношения Средней Азии с Индией в ХVI-XVIII вв. Ташкент. Фан. 1966.
С.16..; Низамутдинов И.Г. Из истории среднеазиатско — индийских отношений (IX-XVIII вв.). Ташкент.
Узбекистан. 1969. С.50.
7 Дженкинсон Антоний. Путешествие в Среднюю Азию в 1558 —1560 гг. //Английские путешественники в
Московском государстве в ХУ1 веке. /Пер. с англ. Ю.В.Готье. М.: ОГИЗ. 1937. 186- бет.
9

30
Asarda Buxoro xonligining ma`muriy boshqariluvi, ijtimoiy va siyosiy ahvoli,
topografiyasi, qishloq xo`jaligi va hunarmanchilik tarmoqlari, uning asosiy shaharlari
hisoblangan – Buxoro, Samarqand, Qarshi haqida to`liq ma`lumot beriladi. Bizni
asardagi Buxoroning ichki va tashqi savdosi to`g‘risidagi ma`lumotlar qiziqtiradi.
Buxoro hayotida savdo dehqonchilikdan keyin ikkinchi o`rinda turgan va u erda
odamni hayratda qoldiradigan darajadagi do`konlar, rastalar, bozorlar, karvon
saroylar va timlar ko`p bo`lgan. O`sha vaqtda Buxoroda 9 ta tim bo`lib, ulardan 5
tasi g‘ishtdan va 4 tasi cho`pqori edi 1
. Asosiy savdo markazlari Buxoro, Samarqand
va Qarshi shaharlari bo`lgan.
Xanikov Buxoroni O`rta Osiyoning asosiy bosh savdo shahri edi, deb eslatadi.
Buxoroga turli mamlakatlardan har yili 12 ba`zan 15 ming tuyada yuklar keltirilgan.
U bu qadar ko`p mollarning keltirilishiga sabab, Buxoroning qulay geografik va
savdo yo`llari kesishgan joyda joylashganligidadir, deb hisoblagan.
Ma`lumki davlatning xazinasi savdodan keladigan boj solig‘i hisobiga ham
to`ldirilgan. SHuning uchun, Buxoro hukumati bu savdodan manfaatdor bo`lgan.
Lekin, deb yozadi muallif, yo`ldagi qaroqchilarning talonchiliklariga qarshi hukumat
hech kanday chora ko`rmagan.
Buxoro bilan Kabul o`rtasidagi savdo qishda dovon qor bilan qoplanib qolgan
vaqtida qiyin ahvolda qolgan. SHuning uchun, u Kobuldan savdo karvonlari birinchi
yoz oyining oxiri yoki ikkinchi oyining boshlarida Buxoroga kelgan, oxirgi karvon
esa yozning oxirgi oyi va kuzning boshlarida kelganligini yozadi.
Afg‘onistondan Buxoroga asosan to`q ko`krang bo`yoq va ingliz tovarlari
keltirilgan.
Ingliz tovarlarining ko`plab keltirilgishi natijasida O`rta Osiyo bozorlarining
Angliyaga qaram bo`lib qolishi mumkinligi rus diplomatini tahlikaga solgan.
Xanikov Buxoroga ingliz mollari qatori an`anaviy hind tovarlar: buyoq olinadigan va
dorivor o`simliklar, hind kimxoblari va talabgor bo`lgan mal-mal olib kelinganligini
30

73
Иккинчи бобнинг биринчи кисмида Esdaliklarda XVI-XVIII asrlarda Xiva
xonligining savdo va diplomatik munosabatlariga oid ma’lumotlar ёритилиб, унда
Хива хонлигининг ижтимоий-иктисодий алокалар ва сиёсий майдондаги урни
хакида маълумотлар келтирилган.
Иккинчи бобнинг иккинчи кисимда эса Sayyoh va Elchilar esdaliklarida
Qo`qon xonligining savdo-iqtisodiy aloqalari хакида жуда мухим маълумолар
ёритилган. Шунингдек Кукон хонлиги хакида малумотлар берувчи муаллифлар
уларнинг колдирган манбалари номлари хам баён этилган.
O`rta Osiyo xalqlari Xitoy, Hindiston, Afg‘oniston, Eron, Rossiya kabi
mamlakatlar bilan XVI-XIX asrlarda uzviy iqtisodiy savdo aloqalari o`rnatib kelgan.
Ma`lum bo`ldiki, Buxoro va Xiva xonliklari Rossiyani Sharq davlatlari bilan
bog‘laydigan eng qulay karvon yo`l o`tgan hudud bo`lgan. Rus hukumati Xiva va
Buxoroni hamda u orqali Hindistonga chiqadigan savdo yo`lini qidirib, bir necha
tadqiqot ekspeditsiyalari tashkil qilgan va rus sanoatchilari hamda savdogarlarining
yo`lida anchagina faktik ma`lumotlarni ham qo`lga kiritgan.
Битирув ишининг хулоса қисмида узбек хонликларнинг ХIХ аср охиригача
булган даврда хонликлардаги сиёсий ва иктисодий ахволнинг сезиларли
даражада оркада колиши, хонлар, амалдорларнинг бошбошдокликлари, халкни
бирлаштира оладиган кучларнинг заифлиги хакида умумлаштирилган
маълумотлар келтириб утган.
Мамашукуров Фаррухнинг малакавий битирув ишини ёзишда етарлича
керакли манба ва адабиётлардан фойдаланиб маълумотларни илмий жихатдан
тўғри таҳлил қила олган. Шунингдек хулоса килиб айтадиган булсак, ушбу
малакавий битирув ишини ёзилишида ижобий ютуқлар билан биргаликда, бир
қатор имловий хато ва камчилликлар ҳам мавжуд. Аммо бу камчиликлар
малакавий битирув ишининг мазмун-моҳиятига таъсир этмайди.
Мазкур малакавий битирув ишини ижобий баҳолашга лойиқ деб
ҳисоблайман.
Тарихшунослик ва манбашунослик М.Бузруков.
73

34
olmasdan, xoxlagancha zavodlar, ya’ni korxonalar ochish mumkin bo`lgan. Bu
o`rinda albatta xivaliklarning xususiy korxonalarni ochishga davlat tomonidan
to`siqning bo`lmaganligi etirof etiladi.
XIX asrning 30-40-yillarida Xivada hunarmandchilik sohalarining eng
muhimlaridan biri zargarlik hisoblangan. Zargarlar tilla buyumlar, taqinchoklar
yasashda feruza, koral, marvarid, lal, zumrad, rangli shisha, sapfir kabi toshlardan
ko`p foydalangan.
XIX asrning ikkinchi yarmida saqlanib qolgan hunarmandlar va savdogarlar
nomlari, Xiva bozorlarida tovarlar xilma-xilligi haqida tasavvur qilishga imkon
beradi. Jumladan, pazachi-er haydash asboblari yasovchilar, xarrak-temirchilar,
kuchanchi-buyincha yasovchi ustalar, misgar, zargar, pichoqchi, qinchi, bo`yoqchi,
choponfurush, telpakdo`z, konchi, kovushdo`z, tavoqchi, qulfgar, kiyizfurush,
juvozchi, sholikor-sholitegirmonida ishlovchi, qassob, tuzchi, kallapoz-qo`y kallasi
sotuvchilar, baliqchi, nonvoy, choy va tamaki sotuvchilar, baqqollar, yog‘och
furushlar, ko`mirchi, shamchi, sovunchi, sarrof, jarchi va boshqalar.
Shunday qilib, Xorazmning hunarmandchiligi iqtisodiy hayotda muhim rol
o`ynagan. eng muhim badiiy buyumlar yasash an’analari Xorazm ustalaridan meros
bo`lib kelgan.
Mamlakatda hunarmandchilikning rivojlanishi bevosita iqtisodiy taraqqiyotga,
ichki va tashqi savdo aloqalarining rivojlanishiga zamin yaratgan.
Demak, serqirra hunarmandchilik tarmoqlarining mavjudligi Xivaning azaldan
moddiy va ma`naviy madaniyat markazi bo`lib kelganligini, xivaliklarning boshqa
davlatlar bilan iqtisodiy-savdo aloqalarini davom ettirib kelganligini XVI asrda ham
kuzatish mumkin, degan xulosa qilishga imkoniyat beradi.
Xiva xonligi XVI asrda Rossiya, Hindiston, eron, Buxoro xonligi bilan savdo
aloqalarida bo`lgan. Xivaning tashqi iqtisodiy aloqalarini Xivaga kelgan rossiyalik va
chet ellik elchilarning, hamda Rossiyaga borgan xivalik elchilarning keltirgan
ma`lumotlarini tahlil qilish asnosida yoritishga harakat qilamiz.
34

11
hammasi bo`lib yigirma ettita lochin keltirilgan ekan. Sibirdan Buxoroga suvsarlar va
qora tulki mo`ynalari keltirilgan, va u erdan eronga olib boriladi, shuning uchun bu
erda (Eronda) suvsarlar va tulkilar arzon. Andreyning shohga

16
Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений
Московской Руси с Персией. Т. 1-3. СПб., 17
Веселовский Н.И. Ўша асар. Т.1.
СПб., 1890. С.221-222 .
18
Веселовский Н.И. Ўша асар. Т.1. 257 б.; Қаранг: Сугорский И.Н. Сношения с
Персией при Годунове
//Русский вестник. Т.210. СПБ., 1890. С.115.

aytishicha, Rusning buyuk shohi Sibir xoniga qimmatbaho lochinlar, suvsarlar va
qora tulkilarni buxoroliklarga sotishni man qilib qo`ygan” 8 9
.
SHu voqea bilan bog‘liq bo`lgan dalillarni tarixchi X.Ziyaevning asarida ham
uchratish mumkin. Muallif, XVII asrda turli xil mo`ynalarning Sibirdan olib chiqib
ketilishi taqiqlab qo`yilganligini yozadi. Keltirilgan dalillar rus hukumatining XVI
asrda ham mo`ynalarning olib chiqib ketilishini taqiqlash darajasida Sibir’ xonligiga
nisbatan ta`sirga ega bo`lgan, deyishga asos bo`ladi. X.Ziyaevning ma`lumotlariga
ko`ra, “Rus hukumati Sibir’ mo`ynalari savdosi ustidan nazoratni o`rnatish
maqsadida 1698 yilda Sibirda mo`yna bilan shaxsiy savdoni taqiqlash to`g‘risida
farmon chiqargan.” X.Ziyaevning ta`kidlashicha, bu farmon kutilgan natijani
bermagan, ayniqsa buxoroliklar xufiyona ravishda sibir mo`ynalarini O`rta Osiyo,
Xitoy va boshqa mamlakatlarga olib chiqib ketaverishgan 10
.
Shunday qilib, ko`rib o`tilayotgan vaqtda Buxoro va eron o`rtasida keskin
siyosiy munosabatlar mavjud edi. Ammo, qiyin siyosiy ahvol hukm surishiga
qaramasdan ikkala mamlakat o`rtasidagi savdo aloqalari to`xtab qolmagan.
8 Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. Т. 1-3.
СПб.
9 б
10 Зияев Х. К истории экономических связей Средней Азии с Россией через Сибирь в XVIII в. //Известия
Академии наук УзССР. Серия общественных наук. 1958. № 4. С.31.
11

53
“Istoricheskiya izvestiya o Kokandskom xanstve, ot Muhammeda-Ali do
XudayarXana” asarini yozgan 67
. Kundalikda keltirilgan dalillar ko`proq xonliklar
o`rtasidagi siyosiy aloqalar va savdo munosabatlarini yoritishga yordam beradi.
Jumladan: 3 va 29 aprelda Buxorodan Toshkentga savdo karvonlari kelgan. 3 aprelda
kelgan karvondagi tovarlarning aksariyati opium bo`lgan. Kundalikda «savdogarlar,
G‘ulja, CHuguchak, Koshg‘ar va Xitoyning barcha chegara shaharlarida bu tovardan
foyda ko`pligini bilganliklari uchun hamma opiumni o`sha zahotiyoq naqd pulga
sotib olishdi”,- deb yozilgan edi 94
.
O`sha kezlarda Toshkentda qo`qonlik savdogarlar ham bo`lishgan. Toshkentga
qozoqlar cho`ldan chorva mollari haydab kela boshlashgan va bir kunda 20.000 qo`y
sotilgan. 8 aprelda Toshkentdan Troitsk va G‘uljaga karvon jo`nagan. G‘uljaga
ketgan karvonda oltin (quyma va pul holida) va opiumdan boshqa tovar bo`lmagan
ekan. 13 aprelda Toshkentdan Troitsk, Petropavlovsk, Buxoroga, 15 aprelda esa
Petropavlovsk va Semipalatinskga karvon jo`nagan.
V.V.Vel’yaminov-Zernov asaridan shu narsa aniqlandiki, Toshkent O`rta
Osiyo xonliklari o`rtasidagi, qolaversa, Rossiya bilan Qo`qon o`rtasidagi, Qo`qon
xonligining Xitoy bilan savdo aloqalaridagi markaziy vositachi shahar hisoblangan.
Ammo Toshkentdagi notinchlik oqibatida Toshkentga kelayotgan karvonlar kam
tovar keltirib, va aksincha ko`proq tovarlar olib ketishgan.
A.P.Teterevnikovning ma`lumotlariga ko`ra, XIX asrning 60-yillarida
savdogarlar Toshkentdagi umumiy savdo mablag‘ini 10.000.000 rub. bo`lishi mimkin
deb taxmin qilganligini xabar bergan 95
. Bu esa yuqorida eslatilgan keltiriladigan va
olib ketiladigan tovarlar haqidagi ma`lumotlarni tasdiqlovchi dalil hisoblanadi.
Savdo aloqalarining doimiy, bir me`yorda davom etishi va rivojlanishi
transport va karvon yo`llarining ahvoliga bog‘liq bo`lgan. Bu o`rinda Qo`qon bilan
Buxoro o`rtasidagi savdo aloqalari alohida mavqega ega bo`lgan. Ular o`rtasidagi
karvon yo`li tekis bo`lib, tovarlarni tashishda aravalardan foydalanilgan.
N.V.Xanikovning bergan ma`lumotlariga ko`ra, ikkita asosiy Qo`qon karvonining
67 .Вельяминов-Зернов В.В. Историческия известия о Кокандском ханстве, от Мухаммеда-Али до Худаяр-
53

57
O`rta Osiyo va Buxorodan Hindistonga ipak, echki tiviti, nasha va tillo, hamda
otlar haydab ketilgan. “Avvallari Qo`qon va Buxorodan Hindistonga 1000 tuyagacha
ipak olib ketilgan, lekin endilikda deb yozadi Teterevnikov, - ipak narxi tushib
ketganligi sababli umuman kam olib ketilmoqda» 73
. Muallif Toshkentdan jo`natilgan
rus tovarlarining Kobulga etib bormayotganligidan tashvishlanadi, chunki bu
tovarlar ularning talabiga javob bermagan. Albatta Kobulda va boshqa joylarda juda
tez sotilgan turonliklarning “latta” deb ataladigan ipak matolari va tillo parchasi
bundan istisno. Rus misi Kobulda yaxshi xarid qilingan. Lekin Buxoro amiri
afg‘onlar bilan janjallashib qolgani sababli mis va otlarni afg‘onlarga o`tkazmay
qo`ygan. Ipakdan keyingi o`rinda Kobulga jo`natiladigan tovar nasha bo`lib, bir
yilda O`rta Osiyodan 200 tuyagacha nasha ortilgan karvonlar jo`nagan. Nasha
Hindistonga kontrabanda yo`li bilan keltirilgan va asosan nasha savdosi bilan Qo`qon
xonligi shug‘ullangan. O`z navbatida Qo`qon xonligi nashani Koshg‘ar va
Yorkenddan olgan. Qo`qondan Hindistonga 100 tuyagacha echki tiviti jo`natilgan.
Hindiston bilan O`rta Osiyo o`rtasidagi savdo balansi quyidagicha bo`lgan.
Har yili Hindistonga 12 lak tillo (lak – 100000 zolotix) jo`natilgan. Ipak og‘irligi –
400 chervon, echki tiviti – 25 chervon, bir pud nasha narxi – 50 r.gacha turgan 74
.
Yuqorida ko`rib o`tganimizdek, A.Teterevnikov e`tiborini O`rta Osiyo
xonliklari, jumladan, Qo`qon xonligining ichki va tashqi aloqalarini yoritishga
qaratgan. U ko`proq ingliz tovarlarining O`rta Osiyo bozorlariga turli yo`llar bilan
kirib kelayotganligidan, va aksincha, rus tovarlarining Afg‘onistonga etib
bormayotganligidan tashvishlangan. Teterevnikov O`rta Osiyo bozorlaridagi ingliz
va rus tovarlari o`rtasidagi raqobatni ruslar foydasiga hal qilish yo`llarini qidirgan.
A.Sh.Shomansurovaning yozishicha, har yili Buxoro, Qo`qon, Toshkentdan
Kobul orqali 10-15 ming tuyada yuklar 160-200 ming pud turli xil tovarlarni ortib
Hindistonga olib ketilgan. Bu savdoda asosan afg‘onlarning loxaniy qabilasidan
bo`lgan povinda muhim rol o`ynagan. Povinda bu savdodan katta foyda ko`rgan 75
.
73 Тетеревников А.Н. Очерк внутренней торговли…с. 55.
74 Тетеревников А.Н. Очерк внутренней торговли Киргизской степи. СПб., 1867. С. 56.
75 Шамансурова А.Ш. К вопросу о среднеазиатско-афганских отношений в первой половине XIX в.
//Взаимоотношения народов Средней Азии и сопредельных стран Востока в XVIII-начале XX в. Т. 1963. с. 12.
57

59

104
Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. М., 1974. с.372.
Xulosa
O`rta Osiyo xalqlari Xitoy, Hindiston, Afg‘oniston, Eron, Rossiya kabi mamlakatlar
bilan XVI-XIX asrlarda uzviy iqtisodiy savdo aloqalari o`rnatib kelgan. Ma`lum
bo`ldiki, Buxoro va Xiva xonliklari Rossiyani Sharq davlatlari bilan bog‘laydigan
eng qulay karvon yo`l o`tgan hudud bo`lgan. Rus hukumati Xiva va Buxoroni hamda
u orqali Hindistonga chiqadigan savdo yo`lini qidirib, bir necha tadqiqot
ekspeditsiyalari tashkil qilgan va rus sanoatchilari hamda savdogarlarining yo`lida
anchagina faktik ma`lumotlarni ham qo`lga kiritgan.
XVIII asrdan boshlab vujudga kelgan Qo`qon xonligi O`rta Osiyo xalqlarining
Xitoy, shuningdek, Sharqiy Turkiston bilan savdo aloqalari o`rnatgan vositachi davlat
bo`lib qolgan. Xitoy tovarlari Qo`qon xonligi orqali Buxoro va Xiva xonliklariga ular
orqali esa SHarq davlatlariga kirib borgan. Qo`qon xonligining Rossiya bilan aloqasi
alohida ahamiyatga ega bo`lgan. Toshkentning xonlik tasarrufiga kiritilishi bilan
Rossiyaning Qo`qon xonligiga kirib borishi ancha jadallashgan.
Bitiruv ishidagi keltirilgan va tahlil qilingan savdo aloqalari haqidagi ma`lumotlar
nafaqat O`rta Osiyo xonliklarining tashqi iqtisodiy aloqalari to`g‘risida, hattoki,
xonliklarning ijtimoiy xo`jalik hayoti haqida ham to`liq tasavvur qilishga imkon
beradi.
Xulosa o`rnida, shuni aytish mumkinki, O`rta Osiyo, Hindiston, Afg‘oniston va eron
o`rtasida turli tarixiy davrlarda qanday siyosiy vaziyat hukm surishiga qaramay, bu
mamlakatlarning xalqlari doimo o`zaro iqtisodiy savdo aloqalarida bo`lganlar.
Xulosa qilib quyidagilarni bayon qilamiz:
59

61

Президент асарлари

1. Islom Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddas. Toshkent. “O`zbekiston”
1995.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998.
3. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Абаева Т.Г. Из истории взаимоотношений государства русского и
народов Афганистана ( XVII-начало Х1Х в.). //Очерки по новой истории
Афганистана. Ташкент: Фан, 1966. С.124-140.
2. Аврех А. Я. Русский абсолютизм и его роль в утверждении
капитализма в России // История СССР. № 2 . С. 82-104.
3. Акрамов Н.М. Выдающийся русский востоковед В.В. Бартольд
(18691930). Научно- биографический очерк. Душанбе.1963.-112. с.
4. Акрамов Н.М. Русские исследователи и их вклад в изучение
истории, археологии и этнографии народов Памира и Припамирья: Автореф.
дис. … д-ра ист.наук . М..1975. 38 с.
5. Арапов Д.Ю. Бухарское ханство в русской востоковедческой
историографии. М.: МГУ, 1981. – 128 с.
61

69
84. Левтеева Л.Г. Присоединение Средней Азии к России в мемуарных
источниках: (Историография проблемы). Ташкент: Фан, 1986. – 144 с
85. Левшин А. Описание киргиз-казачьих и киргиз-кайсакских орд и
степей. Ч.Ш. СПб., 1832. –(6), 304 с.
86. Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя
Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
87. Лунин Б.В. Историография общественных наук в Узбекистане,
Биобиблиографические очерки. Ташкент: Фан, 1974. – 384 с.
88. Лунин Б.В. Средняя Азия в дореволюционном и советском
востоковедении. Ташкент: Наука, 1965. – 408 с.
89. Люстерник Е.Я. Русско-индийкие экономические, научные и
культурные связи в Х1Х веке. М.: Наука, 1966. – 224 с.
90. Махмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородных
(география). Введение, перевод, примечания, указатели Б.А.Ахмедова. Т.: 1977.
91. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.; Наука,
1975. – 182 с.
92. Мельников П.И. Нижегородская ярмарка в 1843, 1844 и 1845 годах.
Нижний Новгород, 1846. – (4), 1У, 292 с.
93. Назаров Филипп. Записки о некоторых народах и замлях средней
части Азии. М.: Наука. 1968. 98 с.
94. Низамутдинов И.Г. Сношения Средней Азии с Индией в XVI-XVIII
вв. Ташкент. Фан. 1966.
95. Низамутдинов И.Г. Из истории среднеазиатско-индийских
отношений (IX-XVIII вв.). Ташкент. Узбекистан. 1969.
96. Обозрение Кокандского ханства //ЗИРГО, Кн.: 3. СПб., 1849.
97. О движении внешней торговли в Оренбургской губернии, в 1850
году (По сведениям Оренбургского Таможенного округа) //Оренбургские
губернские ведомости. 1851. № 10.
98. О распространении торга с областями Хивинскою, Бухарскою и
69

40
ajratildi. Yuqoridagi Oliy maxfiy kengash qarorida Astraxanda va Rossiyaning
boshqa shaharlarida Xiva va Buxorodan keltirilgan mollar bilan savdo qilishga ruxsat
berilgan edi.
1729 yilda YOdgor Samarqandiy Rossiyaga Buxoro va Xiva xonlari nomidan
elchilik yorliqlari bilan keladi. Xususan, unda Xiva xoni Rossiya savdogarlarining
xavfsizligini ta`minlash majburiyatini olgan edi. Ikki yildan so`ng, ya`ni 1731 yilda
Xiva xoni Il’barsxon Astraxan gubernatori Izmaylovga maktub jo`natib,
karvonlarning xavfsizligini ta`minlash haqida majburiyat olgan. Xon karvonlarni
Astraxandan kemalarda Mang‘ishloqqacha, va u erdan quruqlik yo`li bilan Xivagacha
keladi. Xon Mang‘ishloqda savdogarlar uchun tuyalar va himoya qilish uchun otliq
askarlar hozirlab qo`yishni o`z zimmasiga olgan. Savdo karvonlari Xivadan
Rossiyaga qaytishda yana Mang‘ishloq orqali qaytishi va uning himoyasini tashkil
qilishi va agarda favqulodda baxtsiz hodisa sodir bo`lsa, xon hamma aybni o`z
zimmasiga olishi va ko`rilgan zararni to`lashi eslatilgan. Agarda karvon bilan baxtsiz
hodisa dengizda sodir bo`lsa, u holda xon javob bermasligi ham ta`kidlangan. Xon
savdo karvonlarining talanishini iloji boricha kamaytirish va avvalgi savdo ishlarini
qaytadan kengaytirishga umid bog‘laganligini bildirgan edi.
Xuddi Shunday mazmundagi majburiyatlar Xiva xoni tamonidan 1734 va 1736
yillarda takrorlangan edi. Va nihoyat, 1731 yil Rossiya hukumati polkovnik
I.I.Garber rahbarligida Xiva va Buxoroga qo`riqchilar bilan savdo karvoni jo`natadi.
Unga savdo yo`llari xaritasini tuzish, Xiva va Buxorodagi iqtisodiy ahvol haqida
ma`lumotlar to`plash, Xiva va Buxoroning savdo aloqalari, ularga bir yilda qanday
tovarlar va qancha miqdorda kerakligi haqida ma`lumotlar to`plash topshirilgan edi.
Bundan tashqari, Garberga Hindistonga borish yo`lini aniqlash, oltin va qimmatbaho
toshlar bor joylar haqida ma`lumotlar yig‘ish vazifasi ham yuklangan edi. Lekin 1732
yili Yuqoridagi ko`rsatmalar asosida jo`natilgan karvon yo`lda qozoq sultoni
Botirxon tomonidan talangani sababli maqsadga erishaolmagan.
SHuni alohida ta`kidlamoq kerakki, Rossiyaga O`rta Osiyodan keltirilayotgan
tovarlar orasida eron tangalari ham bo`lgan. Masalan, 1749 yil Orenburg orqali
Astraxanga 14 savdogar 17896 rub.lik 17 partiya tovarlar, shu jumladan, 10532
40

19
Mashhur rus geografi P.I.Richkov Buxoroning Hindiston bilan savdo aloqasida
Orenburgning ahamiyatini alohida ta`kidlab o`tadi. U, butun SHarqiy Hindistonda
yashayotgan xalqlar rus va boshqa g‘arb tovarlarini faqat Orenburg va Buxoro
orqaligina to`g‘ridan-to`g‘ri va arzon narxda bu qadar ko`p miqdorda va arzon narxda
sotib olishi mumkin, deb ta`kidlagan edi 30
.
Bizni qiziqtirgan masala bo`yicha muhim ma`lumotlar rus sayyohi va ofitseri
T.S.Burnashev asarida uchraydi. U Rus hukumatining topshirig‘iga ko`ra, 1794 yili
Buxoroda bo`lgan edi 31
. U Buxoroda bo`lgan vaqtida u erga savdo qilish uchun
Afg‘oniston, eron, Hindiston va boshqa yurtlardan kelgan turli millat vakillarini
ko`rgan. Burnashev Buxoroda joylashgan bozorlar to`g‘risida yozib qoldirgan.
Agarda Efremovning sayohati davrida Buxoroda 4 ta g‘isht karvon-saroy bo`lgan
bo`lsa, Burnashev davrida ularning soni 9 ta bo`lgan. Karvon-saroylar sonining ortib
borishiga e`tiborni qaratsak, Buxoroning tashqi iqtisodiy aloqalarining o`sib
borganligi to`g‘risidagi taasurotga ega bo`lamiz.
Burnashevning ma`lumotlariga ko`ra, Buxoro Hindiston va erondan tillo,
kumush va hind malmali olgan. Buxoro eronga qorako`l terisi va boshqa tovarlar
eksport qilgan. Burnashev Buxoroga keltiriladigan chet el tovarlaridan qirqdan bir
miqdorida boj solig‘i olinishini eslatib o`tadi. Rus savdogarlari esa o`z mablag‘idan
yigirmadan bir miqdorida soliq to`lagan 32
.
Burnashevning ta`kidlashicha, Buxoro tog‘larida tillo va kumush ko`p
bo`lishiga qaramasdan, buxoroliklar ularni Hindiston, eron va Xitoydan, mis, qalayi
va temirni Rossiyadan olishga harakat qilgan. Uning ma`lumotlariga asoslanib aytish
mumkinki, Buxoroga chetdan tillo, kumush va boshqa ma`danlar keltirishining
sababi, buxoroliklar hali tog‘lardan bu ma`danlarni qazib olishning yangi
texnologiyalarini bilmasligi oqibatidir.
30 Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. Оренбург, 1887. С.138.
31 Бурнашев Т.С. Путешествие от Сибирской линии до города Бухары в 1794 и обратно в 1795 году //Сибирский
вестник. СПб., 1818. ч.П-Ш.
32 Бурнашев Т.С. Путешествие от Сибирской линии до города Бухары в 1794 и обратно в 1795 году //Сибирский
вестник. СПб., 1818. ч.Ш. С.120.
19

2
Kirish
Yurtimizning milliy istiqlolga erishish sharofati bilan o‘zbek xalqining tarixini
chuqur urganish xa uni haqqoniy, rostguylik asosida yoritish hamda milliy
qadriyatlarimizni tiklash vaqti keldi. Yurtboshimiz Islom Abdug’anievich Karimov
ta’kidlaganlaridek “Bugun bizning oldimizdaShunday tarixiy imkoniyat paydo
buldikiy, biz bosib o‘tgan yo‘llarimizni tanqidiy baholab, milliy davlatchiligimiz
negizlarini aniqlab, buyumadaniyatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz ildizlariga
qaytib, utmishimizdagi boy aha`nalarimizni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq
etmog`imiz kerak” 1

Yurtbishimiz tarixchi olimlar bilan bo`lgan uchrashuvda tarix fanining yangi
yunalishlarini belgilab, milliytariximizga yangicha yondoshib, uni asl manbalar
asosida yoritib, chuqur tahlil qilishni ta` kidladilar 2
.
Bugungi murakkab globallashuv davrida bunday tahdidlarga qarshi har
tomonlama chuqur o‘ylangan, puxta ilmiy asosda tashkil etilgan, muntazam va
uzluksiz ravishda olib boriladigan ma’naviy tarbiya bilan javob berish mumkin.
“Chunki har qaysi millat yoki xalqning ma’naviyati uning bugungi hayoti va
taqdirini, o‘sib kelayotgan farzandlarining kelajagini belgilashda shak-shubhasiz hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi” 3

Mazkur malakaviy bitiruv ishida Rossiya imperiyasi, Angliya va boshqa
qushni davlatlarning Markaziy Osiyo, shu jumladan uchala xonlik bilan olib borgan
savdo-iqtisodiy, madaniy-ijtimoiy va diplomatik munosabatlarda elchilar va
sayyohlarning esdaliklariga katta etibor qaratiladi.
O`rta Osiyo davlatlari uzoq davrlar mobaynida Xitoy, Hindiston, Eron, Afg‘oniston
va Sharqdagi boshqa mamlakatlar hamda Rossiya davlati bilan iqtisodiy, siyosiy va
madaniy aloqalarda bo`lib keldilar. Ayniqsa, O`zbekistonning qo`shni davlatlar bilan
hozirgi kundagi yaqin do`stona aloqalarining ildizlari ana o`sha uzoq tarixiy davrga
borib taqaladi.
1 Islom Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddas. Toshkent. “O`zbekiston” 1995. 176-bet.
2 Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . – Т .: Шарқ , 1998.
3 Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . – Т .: Маънавият , 2008.- б . 9
2

60
1. Xiva va Buxoro xonliklari bilan iqtisodiy aloqalar o`rnatish har ikki
tomon uchun manfaatli hisoblangan.
2. Rossiya uchun O`rta Osiyo xonliklari hududi orqali Hindistonga chiqishi
qulay va xavfsiz deb topilgan.
3. Xitoy, shu jumladan, Sharqiy Turkiston bilan savdo aloqalarida Qo`qon
xonligi alohida mavqega ega bo`lgan.
4. Qo`qon O`rta Osiyo xonliklarini Xitoy tovarlari bilan ta`minlaydigan
yagona xonlik hisoblangan.
5. O`rta Osiyo xonliklarining Sharq davlatlari bilan savdo aloqalarida
xivalik, buxorolik va qo`qonlik savdogarlar muhim rol’ o`ynagan.
6. Rus tovarlarining Sharq davlatlariga kirib borishida o`rtaosiyoliklar
alohida mavqega ega bo`lgan.
7. Buxoro bilan Hindiston o`rtasidagi savdo munosabatlarida afg‘on
qabilalarining (povinda) o`rni alohida e`tiborga molik.

60

Sayyoh va elchilarning esdaliklari Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda manba sifatida

Купить