Seldereydoshlarning yovvoyi holda o’sadigan dorivor vakillari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	5.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Seldereydoshlarning yovvoyi holda o’sadigan dorivor vakillari

Sotib olish

$KURS ISHI Seldereydoshlarning yovvoyi holda o’sadigan dorivor vakillari Reja: Kirish I. Adabiyotlar sharxi 1.1. Soyabonguldoshlar oilasining morfologiyasi 1.2. Soyabonguldoshlar oilasiga mansub yovvoyi holda o’sadigan dorivor o’simliklar 1 .3. Soyabonguldoshlar oilasi vakillarining tibbiyotdagi ahamiyati II. Tajriba qismi . 2 .1. Oddiy arpabodiyon mahsulotining anatomik tuzilishi 2 .2. Dorixona ukropi tarkibida efir moyining miqdorini aniqlash Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Kirish Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev rahnamoligida mamlakatimiz kimyo sanoatini izchil rivojlantirish, sohadagi korxonalar quvvatidan oqilona foydalanish, eksportbop raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ko`paytirishga alohida e`tibor qaratilmoqda. Oliy ta’limning maqsadi respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojini ta’minlashga, o‘zi tanlagan mutaxassislik bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdan iborat. Tayyorlanayotgan mutaxassislarga real iqtisodiyot tarmoqlari va sohalardagi mavjud talablarga alohida e’tibor qaratilgan holda, o‘sib kelayotgan yosh avlodga ta’lim va tarbiya berish sohasidagi moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlash, undan oqilona va samarali foydalanishni ta’minlash, davlat ta’lim standartlarini, o‘quv dasturlari va o‘quv uslubiy adabiyotlarini takomillashtirish ishlari kо’rib chiqildi. Dorivor o‘simliklarning ta’sir etuvchi moddasi — alkoloidlar, turli glikozidlar (antroglikozidlar, yurakka ta’sir etuvchi glikozidlar, saponinlar va b.), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi va boshqa shilliq moddalar. Efir moylari, vitaminlar, smolalar va boshqa birikmalar bo‘lishi mumkin. Ko‘p o‘simliklardan mikroorganizm va viruslarni yo‘qotadigan antibiotiklar va fitonsidlarga boy preparatlar tayyorlanadi. Odatda bir guruhga xos o‘zaro yaqin kimyoviy birikmalar bir oila yoki turkumga mansublarda uchraydi, shu bilan birga ba’zi kimyoviy birikmalar bir-biriga yaqin bo‘lmagan, turli oilaga mansub o‘simliklar tarkibida ham bo‘lishi mumkin. Dorivor o‘simliklarni serhosil navlarini tanlab olish, ularni chatishtirish yoki poliploidli (xromosoma sonlarini oshirish) navlarini olish yo‘li bilan ekiladigan dorivor o‘simliklarning hosildorligini va tarkibidagi biologik faol bo‘lgan kimyoviy birikmalar miqdorini oshirish mumkin.[1,7,9] Yuqorida aytib o‘tilgan sabablarga ko‘ra, ba’zi bir dorivor o‘simliklarni o‘stirish va ularning mahsulotlarini tayyorlash yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar mahsulotini yig‘ishga qaraganda iqtisodiy jihatdan ancha arzonga tushadi. Ko’p o’simlikl а rd а n mikr оо rg а nizm v а virusl а rni yo’q о t а dig а n а ntibi о tikl а r v а fit о ntsidl а rg а b о y pr е p а r а tl а r t а yyorl а n а di. О d а td а bir guruhg а хо s o’z а r о yaqin PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $kimyoviy birikm а l а r bir о il а yoki turkumg а m а nsubl а rd а uchr а ydi, shu bil а n birg а b а ’zi kimyoviy birikm а l а r bir-birig а yaqin bo’lm а g а n, turli о il а g а m а nsub o’simlikl а r t а rkibid а h а m bo’lishi mumkin.[3] O’simlikning ta’sir etuvchi moddalari bilan birga uchraydigan ba’zi moddalar terapevtik ahamiyatga ega bo’lmasada, ta’sir etuvchi moddalar kuchini o’zgartirishi hamda organizmga shimilishini tezlashtirishi mumkin. Birga uchraydigan moddalar odam organizmi uchun foydali yoki zararli ta’sir etadi. Foydalilariga vitaminlar, organik kislotalar, mineral moddalar kirsa, zararli, birga uchraydigan moddalarga antratsen hosilalari kirib qaytarilgan holdagisi ko’ngilni aynitadi. Ta’sir etuvchi moddalar – o’simlikni tibbiyotda qo’llanishning asosiy sababchisi bo’lgan moddalardir. Bu moddalarga – alkaloidlar, turli glikozidlar (antro glikozidlar, yurakka ta’sir etuvchi glikozidlar, saponinlar,va b.), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi moddalar va boshqa shiliq moddalar. Efir m о yl а ri, vit а minl а r, sm о l а l а r v а b о shq а birikm а l а r bo’lishi mumkin. O’simlikning terapevtik ahamiyatga ega bo’lgan, kasallik davolovchi kimyoviy birikmalari asosiy ta’sir etuvchi moddalar deb ataladi. [1,3] Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati: soyabonguldoshlar oilasi ko’pgina dorivor vakillari bilan alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Ulardan tarkibida uchrovchi biofaol moddani ajratib olish, ularni yetishtirish texnologiyasi mukammalashtirish, ajratilgan biofaol moddalar asosidagi yangi dori preparatlar sintezi texnologiyasini yo’lga qo’yish muhim masala hisoblanadi. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $I. Adabiyotlar sharxi 1 .1. Soyabonguldoshlar oilasining morfologiyasi Apiaceae yoki Umbelliferae — Soyabonguldoshlar (Ziradoshlar, Selderdoshlar) oilasi Yopiq urug‘lilar — Magnoliophyta (Angiospermae) bo‘limining Ikki pallalilar — Magnoliopsida (Dicotyledones) sinfi Soyabongullilar — Apiales tartibiga kiradi. Soyabonguldoshlar oilasi gulli o‘simliklar orasida eng yirik va xo‘jalik ahamiyati eng muhim bo‘lgan oilalardan biri hisoblanadi. Turli manbalarda ularning butun dunyo bo‘yicha uchraydigan, ayniqsa shimoliy yarimsharning mo‘tadil va subtropik qismlarida keng tarqalgan vakillari soni 400 tagacha turkum va 3000 dan 4000 gacha turni tashkil qilishi keltiriladi. Soyabonguldoshlar orasida turli ko‘rinishdagi bir yillik va ko‘p yillik o‘tlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Chala butalar ancha kam, buta va daraxt ko‘rinishidagi hayotiy shaklga ega bo‘lgan turlar esa bir necha turkumlardagina uchraydi (Myrrhidendron, Heteromorpha, Eryngium, Bupleurum).[2] Markiziy va Janubiy Amerikaning tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadigan Mirridendron turkumiga mansub daraxtlar 5 m gacha yetadi. Soyabonguldoshlar orasidagi kam sonli butalardan Sharqiy va Janubiy Afrikada o‘suvchi Heteromorpha arborescensning bo‘yi 5-6 m ga yetadi. Eryngium turkumiga mansub bo‘lgan butalardan Xuan-Fernandes oroli endemlari E. bupleuroides va E. sacrophyllum hamda O‘rtayer dengizi bo‘yida o‘sadigan Bupleurum turkumiga mansub butalar: B. canescens va B. fruticosumlarning bo‘yi 2-2,5 m dan oshmaydi. Ko‘p yillik o‘tlar orasida bir necha yillar davomida gullab meva beradigan polikarplar bilan bir qatorda meva bergandan keyin batamom qurib ketadigan monokarp turlar ham uchraydi. Ko‘p yillik monokarp turlar odatda 3-15 yil davomida faqatgina ildiz oldi barglarini hosil qiladi va oziq moddalarni ildizida to‘plab boradi. Keyin baquvvat guldor poya chiqaradi va meva beradi. Ularga O‘rta va G‘arbiy Osiyo chala cho‘llari va past tog‘larida uchraydigan Ferula turkumining ko‘pgina vakillarini misol qilish mumkin. Soyabonguldoshlar orasida zich yostiqsimon chim hosil qiladigan turlar ham uchraydi, masalan Azorella. Ular Janubiy Amerikaning And va Antarktikaning PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $baland tog‘larida o‘sib, ko‘ndalangiga 4 m gacha yetadigan chim hosil qila oladi. Chilida ularning 30 ga yaqin turi uchraydi. Azorella selago Antarktikadagi Kergelen orolida kam sonli gulli o‘simliklar orasida quruqlikning katta qismini qoplab turadi. Shu bilan birga Soyabonguldoshlar orasida pakana poyasiz yoki kalta poyali bir yillik o‘tlar, masalan Hohenackeria exscapa ham Kavkazorti hududlaridagi chala cho‘llarda tarqalgan.[3] Soyabonguldoshlarning poyasi, odatda, tik turuvchi, kam hollarda yotiq bo‘ladi. Ko‘p hollarda o‘zakning erta buzilishi tufayli ichi bo‘sh bo‘g‘in oraliqlariga ega, bo‘g‘in oraliqlari ko‘pincha egatsimon yoki qovurg‘ali. Hatto o‘tsimon o‘simliklarda ham ularning bo‘yi 3 m gacha yetishi mumkin. Ayrim turlarda poyasi yakka, tik turuvchi, uchki qismidan qiya tepaga shoxlanib, ingichka shoxchalari asosiy soyabondan uzunroq bo‘ladi (Aulacospermum multifidum); boshqalarida poyasi asosidan shoxlangan, shoxlari deyarli gorizontal tarvaqaylagan yoki tik tepaga qaragan ko‘plab shoxchalarga ega (Seseli tortuosum, Bupleurum falcatum). Ko‘pchilik Soyabonguldoshlarning poyasi yumaloq, egatchali, bo‘g‘inlarida biroz bukilgan (Silaus besseri, Conioselinum vaginatum). Poyasi ko‘pincha tuksiz, silliq (Seseli tortuosum, Laser trilobum) yoki biroz g‘adir-budir (Ostericum palustre), ayrim turlarda pastki qismi quyuq tukli, o‘rta qismi siyrak tukli, yuqorigi qismi tuksiz (Laserpitium pruthenicum). Rangi yashil yoki binafsharang (Seseli tortuosum), asosi to‘q binafsharang (Conioselinum palustris) bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik botqoqlikdagi va dengiz bo‘yidagi soyabonguldoshlar bo‘g‘inlaridan ildiz chiqaruvchi yotiq poyaga ega. Ularga misol qilib Yevropadagi turlar hisoblanadigan Hydrocotyle vulgaris va Helosciadum repensni misol qilish mumkin. Soyabonguldoshlar orasida o‘q ildizli o‘simliklar juda ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ildiz, odatda yo‘g‘on, 1-2,5 sm gacha qalinlikda (Peucedanum alsaticum), vertikal PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $yoki tik, yuqorisi yo‘g‘onlashgan (Trinia multicaulis) yoki urchuqsimon (Peucedanum oreoselinum, Aulacospermum multifidum). Ayrim turlarning ildizi yo‘g‘on uzun vertikal (Laserpitium pruthenicum) yoki qalinligi 2 mm dan oshmaydigan popuk ildiz (Sium sisaroideum). [1,2] Ko‘pchilik soyabonguldoshlar uchun shakli o‘zgargan poyalar xos. Ildizpoyali turlar keng tarqalgan. Ularga misol tariqasida Cicuta bulbiferani keltirish mumkin. Uning ildizpoyasi vertikal, yo‘g‘on, ichi bo‘sh, to‘siqlar bilan kameralarga bo‘lingan. O‘rmalovchi yerosti poyalarga ega bo‘lgan turlarni ham uchratish mumkin (Sium sisaroideum, Aegopodium podagraria). Soyabonguldoshlarning ko‘pchilik vakillari tuganaksimon, yo‘g‘onlashgan ildizga ega. Ularda oziq moddalar to‘planadi. Ko‘p hollarda yer yuzasiga yaqin (Chaerophyllum prescottii) yoki chuqur (Bunium turkumi vakillarida) joylashgan yakka tuganaklarni uchratish mumkin. Tuganaksimon yo‘g‘onlashgan ildizlar tutamini Oenanthening ayrim turlarida kuzatish mumkin. [4,13] Soyabonguldoshlarning barglari, odatda navbatma-navbat joylashadi, oddiy, biroq ko‘pincha murakkab qirqilgan. Barg plastinkasi kam hollarda butun. Odatda kengaygan yoki cho‘ziq qin yaxshi taraqqiy etadi. Soyabonguldoshlarning barglari, odatda yonbargchalarsiz. Biroq istinolar ham uchrab turadi. Hydrocotyle turlarida barg bandlari asosida yonbargchalar mavjud. Boshqa noyob istisno, ya’ni qarama- qarshi joylashgan barglar Amerikadagi 2 kichik turkumlarda (Bowlesia, Spananthe) va Kanar orollari endemi Drusa oppositifoliada kuzatiladi. Qinsiz butun yoki tekis qirrali barglarni Bupleurum turkumining ko‘plab vakillarida uchratish mumkin. Ularning barg plastinkalari, odatda parallel yoki yoysimon tomirlangan, ingichka tasmasimondan yuraksimon va deyarli yumaloq shaklgacha o‘zgarishi, ba’zi turlarda yuqorigi barglar hatto poya bilan sanchilgan ko‘rinishda ham bo‘lishi mumkin. Barg plastinkasining ninasimon markaziy tomirgacha reduksiyalanishi faqatgina Lilaeopsis turkumi vakillarida — Amerika, Avstraliya va Yangi Zelandiyada tarqalgan botqoq o‘rmalovchi o‘simliklaridagina uchraydi. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Soyabonguldoshlarning ayrim turlarida barg plastinkalari butun, lekin cheti tishsimon o‘yilgan. Hydrocotyle turlarida ular deyarli yumaloq shaklda bo‘lib, uzun bandli, bu turkumning Yevropadagi yagona vakili — H. vulgarisda esa barglari hatto qalqonsimon [1,15] shaklda. Juda mayda, zich joylashgan, ko‘pincha butun yoki tekis qirrali barglar Azorella va Janubiy Amerikadagi boshqa yuqori tog‘da o‘suvchi soyabonguldoshlarda mavjud. Eryngium hamda Avstraliya va Yangi Zelandiyadagi Aciphylla turkumlarining ayrim turlari ikki qator joylashgan, cheti tishchali, lansetsimon yoki qalamsimon bargga ega. Janubiy Amerikaning kamposi, ya’ni savannasimon o‘simliklari hisoblangan Eryngium junceum va E. eriophorumlar ham o‘ziga xosdir. Barglari ingichka qalamsimon, uzunligi 80 sm gacha va eni 5 sm gacha. Chilida o‘suvchi E. pseudojunceumning ingichka qalamsimon barglarining ichi bo‘sh, ko‘ndalang to‘siqchalarga ega. Etdor barglarni Eryngiumning ayrim turlari va boshqa bir qator galofit turkumlar, masalan MDH doirasida Qrim va Kavkazda o‘suvchi Crithmum turkumida uchratish mumkin.[17] Soyabonguldoshlarning aksariyatida gullar ushbu oila uchun xos bo‘lgan to‘pgul — murakkab soyabonga yig‘ilgan. Ko‘pchilik turkumlarda gullar oddiy soyabonga yig‘ilgan, Sanicula turkumi esa kallaksimon to‘pgulga ega. Eryngiumning ko‘plab turlarida o‘ziga xos to‘pgul — zich kallak bo‘lib, unda har bir gul asosida gul oldi bargcha mavjud. Janubiy Amerikada o‘suvchi Centella calliodus va G‘arbiy Avstraliyada o‘suvchi Xanthosia singuliflorada oddiy soyabondagi barcha gullar reduksiyaga uchraganligi tufayli gullari yakka-yakka. Sisiliyaning endem o‘simligi Petagnia saniculifoliada uchki to‘pgullar o‘ziga xos dixaziylar ko‘rinishiga ega. Oddiy soyabonlar va ikkilamchi soyabonlar (soyabonchalar) asosida ko‘pincha kichik bargchalar bo‘lib, ular o‘rama (yoki o‘ramacha) hosil qiladi va tashqi gullarning gul oldi bargchasi bo‘ladi. Ichki gullar, odatda gul oldi bargchalarga ega emas. Agar murakkab soyabonning birlamchi nurlari asosida uchki shakli o‘zgargan PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $barglari bo‘lsa, unda ular murakkab soyabonning umumiy o‘rama bargini hosil qiladi. O‘rama barglarning bargchalari, odatda butun yoki yoki tekis qirrali bo‘ladi. Biroq ayrim turkumlar, masalan Daucusda ular patsimon qirqilgan bo‘lishi mumkin. Gullarning va oddiy soyabonlarning o‘rama barglari turli ko‘rinishlarda o‘zaro qo‘shilib ketishi va yorqin rangda bo‘lishi hamda bu hollarda changlatuvchilarni jalb qilishda ma’lum o‘rin tutishi mumkin. Masalan, Astrantia turlarida juda yiriklashgan o‘rama barglar pushti rangda, Bupleurum aureumda esa yorqin sariq rangda. Odatda esa o‘rama barglar g‘unchalarni turli tashqi ta’sirlardan himoyalovchi moslama bo‘lib, ayrim turlarda o‘simlik gullagandan keyin tushib ketadi. Oddiy yoki murakkab soyabonlar bittadan joylashishi va poyaning uchi bo‘lishi yoki uchi vegetativ yotiq poyalardagi barg qo‘ltiqlaridan chiqishi mumkin (Hydrocotyle). Biroq ko‘pchilik hollarda soyabonlar ma’lum darajada shoxlangan umumiy to‘pgulni hosil qilib, undagi markaziy soyabon eng taraqqiy etgan bo‘ladi. Ayrim soyabonguldoshlarda markaziy soyabon ikki jinsli yoki urg‘ochi gullarga, chetki soyabonlar esa reduksiyalashgan erkak gullarga ega. Bir jinsli gullar soyabonguldoshlar orasida ancha keng tarqalgan bo‘lib, bunda o‘simliklar bir uyli yoki ikki uyli bo‘lishi mumkin. Ikki uyli soyabonguldoshlarga Janubiy Afrikada tarqalgan Arctopus turkumi va Yevroosiyo adirlarida o‘suvchi Trinia turkumi vakillarini misol qilib keltirish mumkin. Aksariyat soyabonguldoshlarning gullari nisbatan bir xil tuzilishga ega. Ular, odatda aktinomorf va 5 qismli. Har bir gul tarkibiga 5 bargli kosacha, 5 tojbargli toj, 5 changchi va 2 ustunchali urug‘chi kiradi. Soyabonguldoshlarning tojbarglari oq, och pushti, kam hollarda to‘q pushti rangli yoki sariq, yashil-sariq rangli. Tojbarg asosida ingichka, ko‘pincha tirnoqcha shaklida bo‘lib, plastinkaga kengayadi, ko‘pchiligida uchi torayib, odatda gul ichiga egilgan bo‘ladi va buning natijasida bargning uchi ikki yoki uch parrakli ko‘rinishga ega bo‘ladi. Androsey 5 changchidan iborat. Ginesey sinkarp, 2 urug‘chibargdan iborat. Tugunchaning ustki tomoni 2 asalchi bezga — stilopodiyga aylangan bo‘lib, ularning har biri boshchali yoki to‘qmoqsimon tumshuqchali erkin stilodiy bilan tugaydi. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Tugunchaning ikkala uychasida ham bittadan urug‘kurtak bo‘lib, odatda bittasi rivojlanmay qolishi natijasida bitta urug‘ yetiladi. Biroq ikkala urug‘kurtak yetilgan mevalar ham ko‘plab uchraydi. Soyabonguldoshlarning mevasi visloplodnik deb ataladi va yetilganida bir qancha vaqt mevabarglarning ventral qismidan hosil bo‘lgan ustuncha yoki karpoforda yopishib turadigan 2 bo‘lakka — merikarpiylarga ajraladi. Karpofor Hydrocotyleae va Saniculoideae kenja oilalarida bo‘lmaydi. Biroq Apioideae kenja oilasida ham har doim ko‘rinavermaydi. Soyabonguldoshlar sistematikasida mevaning tuzilishiga alohida ahamiyat beriladi hamda bu borada maxsus atamalar ham ishlab chiqilgan. Merikarpiylarning ichki tomonini komissura deb ataladi. Ularning tashqi tomonida 5 asosiy yoki birlamchi bo‘ylama qovurg‘alar mavjud. Ular oralig‘ida ikkilamchi qovurg‘alar joylashishi mumkin. Meva po‘stining o‘rta qavati — mezokarpiyda bo‘ylama yog‘ kanallari bo‘lib, odatda ular birlamchi qovurg‘alar oralig‘ida va komissura tomonida joylashadi. Mevalar tuzilishining detallari turli moslashish sharoitlariga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Xususan, qovurg‘alar qanotsimon ko‘rinishda bo‘lishi yoki o‘zida tikonchalar, tangachalar, bo‘rtmachalar va hokazolar kabi qo‘shimchalarga ega bo‘lishi mumkin. Urug‘ po‘sti juda ingichka bo‘lib, meva po‘stiga zich taqalib turadi yoki u bilan qo‘shilib ketadi. Urug‘da kichik murtakdan tashqari kuchli endosperm ham mavjud. Soyabonguldoshlarning gullaridagi bezli disk tomonidan ishlab chiqariladigan nektarga turli changlatuvchi hasharotlar bemalol yetisha oladi. Changlatuvchilarni jalb qilishda kichik gullarning to‘pgullarga yig‘ilishidan tashqari ko‘pchilik soyabonguldoshlar uchun xos bo‘lgan hid hamda yiriklashgan yorqin rangdagi o‘rama barglar va gullarning yiriklashgan chetki tojbarglari ham ishtirok etadi. Diasporalar, ya’ni soyabonguldoshlardagi merikarpiylarning tarqalishi, odatda shamol, suv oqimlari, hayvonlar va odam yordamida amalga oshadi. Anemoxoriya, ya’ni shamol yordamida tarqalish eng ko‘p uchraydi. Bunda merikarpiylarning yelkan hosil qilishi qanotsimon bo‘ylama qovurg‘alar hamda po‘kaksimon to‘qima (Prangos) yordamida ham ro‘y beradi va bu holat suv oqimlari PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $yordamida tarqaladigan ko‘plab soyabonguldoshlar uchun ham xosdir (masalan, Oenanthe). O‘rta Osiyoning qumli cho‘llarida tarqalgan Cryptodiscus ammophilusning merikarpiylari zich tuklar bilan qoplangan. Soyabonguldoshlarning bir qator adir va chala cho‘l vakillari, shu jumladan Eryngium arvensis va Seseli tortuosum poyasining asosidan kuchli va tarvaqaylagan shoxlanishga ega bo‘lib, mevalarini shamol yordamida yumalab tarqatadi. Soyabonguldoshlarning ko‘plab turlari ekzozooxoriya, ya’ni hayvonlar terisi va inson kiyimlarida tarqaladi. Ularning merikarpiylari, odatda ilgaksimon tikanchalar va hurpaygan tikanchalarga (masalan, Trollis va Caucalis) ega. Inson va hayvonlarning oyoqlariga yopishgan tuproqda maxsus moslamalarga ega bo‘lmagan ko‘plab turlarning (masalan, Carum carvi) merikarpiylari tarqaladi. Noyob ballistik tarqalish usuli soyabonguldoshlar orasida O‘rtayer dengizi bo‘yidagi turkum — Scandixda ma’lum. Uning yirik (7-8 sm gacha uzunlikda) mevalari uzun va ingichka tumshuqchaga ega. Yetilgan mevalari bo‘linganda merikarpiylarning tumshuqcha hosil qilgan qismi buraladi va merikarpiyni chetga otib yuboradi. Nisbatan kam soyabonguldoshlar ildizpoya, ildiz bachkisi, ildizlashgan yer usti poyalari va boshqalar yordamida vegetativ ko‘payadi. Shimoliy Amerikada o‘suvchi Cicuta bulbifera poyasining yuqorigi barglari qo‘ltig‘ida to‘kiluvchi piyozchalar dastasini tutib turadi. Asosan mevalarining tuzilishiga asoslangan holda Soyabonguldoshlar oilasi tarkibida, odatda 3 kenja oila va bir qator tribalar ajratiladi. Bular: • Hydrocotyloideae • Saniculoideae • Apioideae Hydrocotyloideae kenja oilasi Araliaceae oilasiga eng yaqin bo‘lib, ba’zan alohida oilaga ham ajratiladi. Ular danakkasimon mevaga ega bo‘lib, meva bargining ichki qavati — endokarpiy yog‘ochsimon, karpofor va yog‘ kanallari yo‘q (yoki yog‘ kanallari asosiy qovurg‘alarda joylashgan). Bu kenja oilaning 2 tribasidan Hydrocotyleaening merikarpiylari yon tomonlaridan siqilgan, Mulineaening PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $merikarpiylari esa yalpoq yoki orqasi keng yumaloqlashgan. Bu kenja oilaning 30 turkumga mansub 400 ga yaqin turlarining aksariyati janubiy yarimsharda tarqalgan bo‘lib, ko‘pchiligi tropiklarning tog‘larida o‘simlik qoplamining asosiy qismlaridan biriga aylanadi (masalan, Azorella turlari).[1,7,12] Saniculoideae kenja oilasining vakillari orasida ko‘rinishi o‘ziga xos bo‘lgan soyabonguldoshlar turkumlarini (Eryngium, Astrantia, Lagoecia, Petagnia va b.) birlashtiradi. Ularning mevasi yumshoq, parenximatik endokarpiyga ega, biroq Apioideaelardan farq qilgan holda ularning bezli diski kallakli tumshuqchaga ega bo‘lgan ustunchalarni halqa ko‘rinishida o‘rab turadi, shuningdek erkin karpofor mavjud emas. Bundan tashqari, bu kenja oilaning gullari murakkab soyabonga emas, balki oddiy soyabonga yoki kallaklarga yig‘ilgan. Saniculoideae ham 2 tribaga bo‘linadi: 2 uyli tugunchaga va rivojlangan yog‘ kallariga ega bo‘lgan Saniculeae hamda 1 uyli tugunchaga va rivojlanmagan yog‘ kanallariga ega bo‘lgan Lagoecieae. Saniculoideaening 9 turkum va 300 ga yaqin turlaridan ko‘pchiligi tropiklarning tog‘larida va Janubiy Afrikada uchraydi. [4,8] Apioideae kenja oilasiga ko‘plab turkum va turlar mansub bo‘lib, ularning deyarli barchasi shimoliy yarimshardagi tropiklardan tashqarida tarqalgan. Mevalarining endokarpiysi yumshoq bo‘lgan holda halqasimon emas, balki odatda qavariq disk ko‘rinishidagi bezga ega. Ustunchalarining tumshuqchasi odatda to‘mtoq, deyarli har doim karpofor va yog‘ kanallari yaxshi taraqqiy etgan. Mevasining tuzilishiga asoslangan holda bu kenja oila 8 tribaga bo‘linadi: Echinophoreae, Scandiceae, Coriandreae, Smyrnieae, Ammieaea, Peucedaneae, Laserpitieae va Dauceae. 1 .2. Soyabonguldoshlar oilasiga mansub yovvoyi holda o’sadigan dorivor o’simliklar Albertiya — Albertia Rgl. et Schmalh. Alqor — Mediasia macrophyllum Rgl et Schmalh Arpabodiyon — Pimpinella anisum Gaertn. Arxar o‘ti — Angelica ternata Rgl. et Schmalh. Arxarshair — Schrenkia golickeana Rgl. et Schmalh. Bupleurum — Bupleurum linearifolium Buxoro kovragi — Ferula bucharica (Lipsky) K.-Pol. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Gulpar — Heracleum Lehmannianum Zira — Bunium persicum (Boiss) Fedtch. Kashnich — Coriandrum sativum L. Ko‘ktikan — Eryngium Biebersteinianum Nevski Petrushka — Petroselinum crispum (Mill) Nym. Sabzi — Daucus Carota Sassiq kovrak — Ferula assa-foetida L. Sumbul Ferula — moschata (Kauffm.) Hook Upor (jupor, ifor) — Lipskya insignis (Koso-Pol.) Nevski Chakamig‘ — Turgenia latifolia (L.) Hoffm. Shashir — Pragnos pabularia Shvid (bodiyon) — Anethum graveolens L. Qarg‘aoyoq — Elaeosticta allioides Qora zira — Carum carvi L. Sassiq kovrak — Ferula assa-foetida L. Botanik ta’rifi. Bo‘yi 100 sm gacha bo‘lib o‘sadigan, ancha sassiq hidli ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik. Ildizi ancha katta, etdor bo‘lib, yo‘g‘onligi 15 sm gacha boradi. Poyasi yo‘g‘on, diametri 8 sm gacha, ustki qismidan shoxlaydi. Barglari navbatma-navbat joylashgan nozik tuklar bilan qoplangan, ildizoldi barglari bandli, uch bo‘lakka bo‘lingan. Gullari och sariq yoki malla tusda bo‘lib, poyasining uchki tomonida diametri 15 – 20 sm gacha boradigan soyabonsimon to‘pgullar hosil qiladi, ikki jinsli. Mevasi ikki urug‘li. Urug‘i somondek sariq rangda, shakli ellipssimon, yassi. Mart – aprelda gullaydi, mevalari aprel – mayda yetiladi. [1,3] PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Сассиқ коврак — Ferula assa-foetida L. Geografik tarqalishi. Bu o‘simlik O‘zbekiston, Tojikiston, Qozog‘iston, Turkmanistonda qumloq-toshloq joylarda, tog‘ tuproqli tekisliklarda, cho‘llarda, ba’zan, tog‘ oldi joylarda o‘sadi.[2,5] Ishlatiladigan organlari: ildizlarining havoda qotib qoladigan yelimi — “asfetida” degan qatronsimon moddasi. Kimyoviy tarkibi. Kovrak ildizlarining havoda qotib qoladigan yelimi qatron, yelimsimon moddalar va efir moylaridan iborat. Qatronidan ferulat kislota, qatron spirtlar va bularning ferul efirlari hamda kumarin — umbelliferon ajratib olingan. Yelimining efir moyi o‘simlikka sarimsoq hidi berib turadigan organik sulfidlar, II- oksikumarin va boshqa birikmalardan iborat. Kovrak ildizlarida anchagina kraxmal ham bor.[1,3] Ta’siri va ishlatilishi. Bu o‘simlik ildizlarining havoda qotib qoladigan yelimi xalq tabobatida ba’zi asab kasalliklarida talvasaga qarshi vosita tariqasida, shuningdek, gijja haydaydigan dori sifatida qadimdan ishlatilib kelinadi. O‘rta Osiyo xalq tabobatida undan bronxial astma, sariq kasalligi, ko‘kyo‘tal, sil, zaxmda foydalaniladi, shuningdek, u diabetga qarshi, qon to‘xtatadigan, o‘t suyuqligini haydaydigan vosita tariqasida buyuriladi. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Ibn Sino kovrak yelimini bo‘g‘im og‘riqlari davosiga ishlatish, ishtaha ochadigan va siydik haydaydigan vosita sifatida tavsiya etgan, lekin u kovrak yelimi qovuqqa zarar qiladi, deb hisoblagan. Armanistonda bu o‘simlik bosh miya aterosklerozi, bronxitlar davosiga ishlatiladi. Zamonaviy medisinada kovrak ildizi yelimidan tinktura, pilyula va emulsiyalar tayyorlab astmaga, tutqanoq va asab sistemasining boshqa kasalliklari davosiga ishlatiladi. Bundan tashqari bu preparatlar talvasaga qarshi va muskullarning tortishib qolishini bartaraf etadigan vosita sifatida ham qo‘llaniladi. Kovrak o‘simligidan tayyorlangan galen preparatlarning arterial bosimni pasaytirishi, qiltomirlarning mo‘rtligini bartaraf etib, bir qancha mikroblarning ko‘payishiga yo‘l qo‘ymasligi tajriba sharoitida aniqlangan. Tayyorlash va ishlatish usuli. Kovrak ildizlari va mevalaridan ichish uchun kukun dori va qaynatma tayyorlanadi. Bir martalik dozasi 1 – 3 g dan 5 – 10 g gachadir. Ildizlari, barglari va mevalaridan tayyorlangan qaynatmalarni badan terisiga qo‘yiladigan bog‘lamlarga ham ishlatish mumkin. Dehqonobod tumani xalqi o‘sib chiqqandan o‘zaklagunicha bo‘lgan davrlarda yig‘ib oladi va iste’mol qiladi. Katta qismi tozalanadi va to‘g‘rab quritiladi. Turli xil ovqatlarga qo‘shiladi va xushta’m ziravor sifatida qo‘llaniladi. Sumbul — Ferula sumbul K. Pop. Botanik ta’rifi. Poyasi bir nechta, 50 sm gacha, yuqorigi qismidan shoxlangan. Ildizi yo‘g‘on, ko‘p boshli. Barglarining osti siyrak tukchalar bilan qoplangan, ildizoldi barglari oval-uchburchaksimon, uzun bandli, plastinkasi uch marta patsimon qirqilgan, uzunligi 20-30 mm, eni 10-15 mm. Poyadagi barglari sodda plastinkali, yuqorigi barglari ingichka nashtarsimon qinlarga aylangan. Soyabonlari turlicha, markaziy soyabonlari 6-10 nurli, eni 4-6 sm, yon soyabonlari yakka-yakka yoki ikkitadan bo‘lib joylashadi. Soyabonchalari 10-15 gulli, kosachasi tishchali, tojbarglari sariq, 0,7 mm uzunlikda, cho‘ziq-ovalsimon. Merikarpiylari 7 mm uzunlikda, qovurg‘alari ipsimon. Iyun oyida gullaydi, iyulda mevasi yetiladi. [1,3] PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Сумбул — Ferula moschata (Kauffm.) Hook Geografik tarqalishi. O‘zbekiston va Tojikistonda (Pomir-Oloy) tog‘larning o‘rta qismidagi toshli ochiq yonbag‘irlarida butazorlarda o‘sadi. Endem tur. Ishlatiladigan organlari: ildizi. Kimyoviy tarkibi. Ildizi tarkibida 2-4% xushbo‘y efir moyi va 9% gacha qatron mavjud. Moyi jigarrang qovushqoq suyuqlik bo‘lib, xushbo‘y muskus hidli, tarkibida sumbulen, linalilasetat, sitronellilasetat, ferulen, doremon, doremol, doremilasetat mavjud.[1,7] Ta’siri va ishlatilishi. Attorlik, efir-moy hamda lok-bo‘yoq sanoatida keng qo‘llaniladi. Oziq-ovqatga ziravor sifatida qo‘shiladi. Qandolatchilik va konservalashda mahsulotlarga xushbo‘ylik berish uchun qo‘shiladi. Upor (jupor, ifor) — Lipskya insignis (Koso-Pol.) Nevski Botanik ta’rifi. Jupor o‘ziga xos hidli ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik. Adabiyotlarda monokarp o‘simlik deyilganligiga qaramasdan, keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar uning polikarpligini tasdiqladi. Ildizi 1 m gacha boradigan, uchida biroz shoxlanadigan o‘q ildiz. Ildiz bo‘yinchasi ildiz oldi barglarining qurigan bandlari hisobiga biroz kengayadi. Poyasi tik, shoxlangan, 35-40 sm gacha, yon shoxlari ko‘p hollarda asosiy poyadan uzun bo‘ladi. Ildizoldi barglari qinga kengayadigan kalta yassi bandli, yaprog‘i cho‘ziq oval shaklda, ikki marta ovalsimon qirqilgan. Bo‘laklari 15 mm uzunlikda, o‘z navbatida yana ikki marta bo‘lakchalarga qirqilgan. Bo‘lakchalari nashtarsimon qattiq uchli. Poyadagi barglari kamroq, birmuncha soddaroq tuzilgan, bandsiz, poyani o‘rab qin hosil qiladi. Soyabonlari 7- PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $25 ta soyabonchali, chetki soyabonlari o‘rtadagilaridan uzunroq. Soyabonchalari 10- 20 gulli. Gullari oq rangli. Mevalari yumaloq, 5-8 mm kattalikda, yetilganda merikarpiylar deb ataladigan ikkita bo‘lakka ajraladi. Aprel-may oylarida gullaydi, iyun-iyul oylarida mevalari yetiladi. Geografik tarqalishi. Bu o‘simlik O‘zbekiston va Turkmanistonda (Koytendag qo‘riqxonasi) gipsli tuproq va qumloqlarda, pastki tog‘larda o‘sadi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida, Dehqonobod, Qamashi, G‘uzor va Boysun tumanlarining tog‘ va tog‘ oldi mintaqalarida tarqalgan. Ishlatiladigan organlari: yer ustki qismlari, gullari, urug‘i, ildizi. Ta’siri va ishlatilishi. Kamqonlikka qarshi, oshqozon ichak trakti faoliyatini yaxshilaydigan, o‘t suyuqligi, siydik haydovchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Vitaminlarga boy ko‘kat. Sariq kasalligini davolashda mahalliy tabiblar tomonidan keng qo‘llaniladi. [3,5] Dehqonobod tumani xalqi tomonidan yig‘ib olinadi. Tozalab, quritib olinadi va yopiq joyda saqlanadi, oshko‘k sifatida ishlatiladi. Ho‘lligida juda mazali taom sanaladi. Alqor — Mediasia macrophyllum (Rgl et Schmalh) Botanik ta’rifi. Bo‘yi 100 – 130 sm ga yetadigan ko‘p yillik o‘simlikdir. Ko‘p poyali. Poyasi ariqcha izli, tukli, yuqori qismi shoxlangan. Bargi qalinroq, cho‘zinchoq, uch burchakli. To‘pguli novda uchlarida joylashgan bo‘lib, uzun bandli, 10 – 20 nurli gullar yig‘indisidan iborat, har bir gulning uzunligi gulbandi bilan birga 2 – 3 sm. Soyabonsimon to‘pgulidagi gullarining soni 20 taga yetadi. Iyun – iyul oylarida gullaydi, urug‘i avgust – sentyabr oylarida yetiladi. Geografik tarqalishi. Respublikamizning Toshkent, Farg‘ona, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining tog‘li rayonlaridagi shag‘al toshli tog‘ yonbag‘irlarida ko‘p uchraydi. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Алқор — Mediasia macrophyllum (Rgl et Schmalh) Ishlatiladigan organlari: poyasi, barglari va gullari. Kimyoviy tarkibi. O‘simlikning poya, barg va to‘pgullari vitaminlarga, organik moddalarga, mineral tuzlarga hamda efir moylariga juda boy. [7,9] Ta’siri va ishlatilishi. Alqor juda kuchli tinchlantiruvchi. Yurak – qon tomir sistemasi faoliyatini yaxshilaydi, qon bosimini normallaydi. Alqorning yer ustki qismlaridan oziq-ovqat sanoatida, go‘shtli, baliqli konservalar hamda turli kolbasalar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Dehqonobod tumanidagi mahalliy aholi alqor barglaridan choy tayyorlab ichadi. Uning barglari xushbo‘y ziravor sifatida qatiq, saryog‘, pishloq, ayron tayyorlashda hamda bodring, pomidor va karam tuzlashda qo‘llaniladi. Alqor turli ovqatlar tayyorlashda ishlatilishidan tashqari, sutli va moyli taomlarni 1 – 3 hafta mobaynida achib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi va xushta’m qiladi.[1] Petrushka — Petroselinum crispum (Mill) Nym. Botanik ta’rifi. Petrushka bo‘yi 100 sm ga qadar boradigan bir yillik yoki ikki yillik o‘tsimon o‘simlik. Ildizi duksimon, ba’zan ancha yo‘g‘onlashgan bo‘ladi. Barglari uchburchak shaklida, to‘q yashil, ustki tomoni yaltiroq; ildizoldi va poyasining pastki barglari uzun bandli. Gullari sarg‘ish-yashil tusda, soyabonsimon PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $murakkab to‘p gullar hosil qiladi. Mevalari 3 mm gacha keladi, kulrang-qo‘ng‘ir rangli ikki urug‘li. Iyun — iyulda gullaydi, mevalari iyul — avgustda yetiladi. Geografik tarqalishi. Bu o‘simlik O‘rta Osiyoning hamma joylarida oshko‘k tariqasida ko‘p ekiladi. Ishlatiladigan organlari: mevalari, ba’zan barglari va ildizlari. Kimyoviy tarkibi. Petrushka mevalarida 6 foizgacha efir moyi, 22 foizcha yog‘li moy, flavonoidlar (apinin, diosmin; naringenin, lyuteolin, apinenin glikozidlari) bor. Barglarida efir moyi, flavonoidlar va a s korbin kislota, gullari bilan ildizlarida esa flavonoidlar bo‘ladi. [7,9] Ta’siri va ishlatilishi. Xalq tabobatida petrushka urug‘laridan siydik haydaydigan va terlatadigan vosita tariqasida foydalaniladi, ularni hayz buzilib, og‘riq bo‘lib turadigan mahallarda, prostata bezi va qovuq yallig‘langan paytlarda buyuriladi. Yangi barglarini yanchib yoki paxtani barglari suviga ho‘llab turib hasharotlar chaqqan joylarga qo‘yiladi, badandagi sepkil va dog‘larni yo‘qotish uchun ishlatiladi. Sepkillarni yo‘qotish uchun petrushka qaynatmasiga limon suvi aralashtirib, ertalab va kechqurun yuz yuviladi. Ibn Sino petrushka «bitib qolgan joylarni ochadi, odamni terlatib, og‘riqlarni bosadi, o‘smalar endi paydo bo‘lib kelayotganida ularni yo‘qotib yuboradi, nafas qiyinlashib, odam yo‘talganida yordam beradi, jigar va taloq uchun foydalidir, siydik haydaydi va hayzni qo‘zg‘atadi, buyrak, qovuq va bachadonni tozalaydi» deb yozgan. Ibn Sino fikriga qaraganda, petrushka zaharlar kuchini qirqadigan xossalarga ega — ildizlaridan tayyorlangan qaynatma «dorilardan, qo‘rg‘oshindan o‘lar darajada zaharlanishda davo bo‘lib, naf beradi».[7,9] Zamonaviy tabobatda petrushka mevalari tinktura ko‘rinishida yoki yig‘ma dorilar tarkibida buyrak va yurak kasalliklariga aloqador shishlarga qarshi kuchli siydik haydaydigan vosita tariqasida ishlatiladi. Petrushkada talaygina askorbin kislota borligi va efir moyining me’da shirasi ajralishini kuchaytira olishi petrushkani gipoasid gastritlar, astenik holatlarda qo‘llashga imkon beradi. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Siydik-tosh kasalligi, sistitlar, ovqat hazmining buzilishi, bachadondan qon ketishiga davo qilishda petrushkani ishlatib, yaxshigina natijalar olingan. Jigar kasalliklari, ovqat yaxshi hazm bo‘lmasligi va qorin dam bo‘lgan paytlarda petrushka damlamasi durustgina naf beradi. Petrushka preparatlarining bachadon, qovuq va ichak muskullari kuchini oshirishi va peshobni ko‘paytirishi hayvonlar ustidagi tajribalarda aniqlangan.[9,10] Tayyorlash va ishlatish usullari. 1. Yanchilgan petrushka urug‘idan 1 choy qoshiq olib, ustiga 500 ml sovuq suv quyiladi-da, 8-10 soat qo‘yib qo‘yiladi, keyin suzib olib, yarim stakandan kuniga 3 mahal ichiladi. 2. Petrushka urug‘larini ovqatdan yarim soat ilgari 0,5 g dan kuniga 3 mahal ichiladi. 3. Yanchilgan petrushka ildizidan (yoki ildizi bilan birga olingan o‘tidan) 2 osh qoshig‘i ustiga 2,5 stakan qaynoq suv quyib, 5-6 soat damlab qo‘yiladi, keyin suzib olib, ovqatdan yarim soat ilgari 1-2 osh qoshiqdan kuniga 4 mahal ichish uchun buyuriladi.[7,9] 1.3. Soyabonguldoshlar oilasi vakillarining tibbiyotdagi ahamiyati Soyabonguldoshlar juda ko‘zga tashlanadigan o‘simliklar, ular ko‘p hollarda o‘simliklar qoplamining shakllanishida muhim o‘rin egallaydi va landshaftga o‘ziga xoslikni baxsh etadi. Ko‘pchilik soyabonguldoshlar xalq xo‘jaligida ozuqa (aksariyat hollarda sabzavot va ziravorlar), dorivor, em-xashak va texnik o‘simliklar sifatida katta ahamiyatga ega. Ular orasida sabzi (Daucus sativus) asosiy sabzavot o‘simliklaridan biri hisoblanadi. Sabzining ildizmevalari vitaminlarga (ayniqsa A provitamini — karotinga) va ularga o‘ziga xos sabzi hidini beruvchi efir moyiga boy. Sabzi, shuningdek, parhez taom hamda avitaminozlar va kamqonlikni davolashda katta ahamiyatga ega. O‘rtayer dengizi bo‘yi mamlakatlarida uni bundan 4000 yillar avval, dastlab dorivor, keyinchalik ozuqa va em-xashak o‘simlik sifatida madaniylashtirilgan. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Sabzavot va ziravor o‘simliklar orasida petrushka (Petroselium crispum) va selderey (Apium graveolens) ham o‘z o‘rniga ega bo‘lib, ularning nafaqat ildizmevalari, balki C vitaminga juda boy bo‘lgan barglari ham ovqatga ishlatiladi. Ularning har ikkalasi o‘ziga xos efir moyiga ega bo‘lib, bu moy urug‘larida ayniqsa ko‘p bo‘ladi.[1,9] Shvid (Anethum graveolens) ham ozuqa va dorivor o‘simlik sifatida keng tarqalgan. Ozuqaga uning C va boshqa vitaminlarga boy bo‘lgan barglari ishlatiladi. Uni shuningdek sabzavotlarni konservalashda xushbo‘y ziravor sifatida qo‘shiladi. Mevalarining damlamalarini tibbiyotda ishtaha ochuvchi va tinchlantiruvchi vosita tariqasida qo‘llaniladi. Asosiy efir moyli o‘simliklar qatoriga kashnichni (Coriandrum sativum) ham kiritish mumkin. Uning mevalarida 0,2-1,4% efir moyi va 28% gacha yog‘ mavjud. Kashnichning ildizoldi barglari va mevalari kuchli hid va o‘tkir ta’mga ega bo‘lib, O‘rta Osiyo va Kavkaz orti mamlakatlarida qadimdan yetishtirib kelinadi. Uning mevalari kinza nomi bilan ziravor sifatida keng qo‘llaniladi. Qadimgi Misrda kashnich miloddan avvalgi 1000 yildan avval madaniylashtirilgan.[13,15] Qimmatli efir moyli o‘simliklar sifatida qora zira (Carum carvi) va anis (Anisum vulgare) ham o‘z o‘rniga ega. Ularning mevalari, ildizi va barglari ziravor sifatida, efir moylari esa tibbiyot va attorlikda qo‘llaniladi. Dorivor soyabonguldoshlardan Janubiy Osiyoda qadimdan moxov va teri kasalliklarini davolashda qo‘llanilgan osiyo sentellasini (Centella asiatica) hamda qotgan shirasidan qimmatli dori vositalari tayyorlanadigan ferula turlarini (ayniqsa, kovrak — Ferula assa-foetida) alohida ajratib keltirish mumkin. Heracleumning ayrim bahaybat turlari em-xashak va manzarali o‘simlik sifatida madaniylashtirilgan. Shuningdek istirohat bog‘lari va alpinariylarda o‘stirish qulay bo‘lgan manzarali o‘simliklarga Astrantia va Bupleurumning ayrim turlarini hamda quruq guldastalar tayyorlash uchun quriganda ham o‘zining rangini saqlab turadigan o‘simliklarga Eryngiumning ayrim turlarini misol qilib keltirish mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Soyabonguldoshlar orasida ba’zi o‘simliklar juda zaharli bo‘lib, inson va hayvonlar uchun xavflidir. Ular orasidan Cicuta virosa, Conium maculatum va Aethusa cynapiumlarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. [1,7,9] PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $II. Tajriba qismi . 2 .1. Oddiy arpabodiyon mahsulotining anatomik tuzilishi Arpobodiyon (Anis) o’simligining m е vasi va moyi - Fructus et oleum Anisi vulgaris O’simlikning nomi. Oddiy arpabodiyon - Anusum vulgare Gaertu Oilasi. S е ld е rdoshlar - Arias е a е (Soyabonguldoshlar - Umbellifera е ) Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Arpabodiyon va soyabonguldoshlar oilasiga kiruvchi boshqa o’simliklar mevasi glitserinning suvli aralashmasida bir sutka, so'ngra glitserinning spirtli aralashmasida 1 sutka davomida yumshatiladi. Yumshagan mevani parafin ichiga olib ko’ndalangiga kesiladi va xloralgidrat eritmasi yordamida mikroskop ostida ko’riladi. Mevaning umumiy tuzilishini o'rganish uchun butunligicha kesib olingan preparat mikroskopning kichik obyektivida ko’riladi.[1,7] Ko'ndalang kesimda mevaning ikki bo’lakdan-yarimta mevalardan tashkil topganligi aniq bilinadi. Har qaysi bo’lakning ichki tomoni tekis va ustki tomoni do'ng bo'ladi. Do'ng tomonida beshtadan turtib chiqqan joylari (5ta qovurg'a o'tgan yer)bo’lib, unda (qovurg'alarida) o’tkazuvchi to'qima .[9] bog'lamlari o’rnashgan, tevaragida esa efir moyi (odatda, yarimta mevalarning tekis, ichki tomonida 2ta, ustki tomonida esa 15tagacha) kanalchalari bo'ladi PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Bu kanalchalar bo'sh bo’lishi mumkin. Mevaning ustki tomoni siyrak, mayda, bir hujayrali, so'galli tuklar bilan qoplangan. Urug'i yirik endosperma va uncha katta bo’lmagan urug'pallasidan tashkil topgan. Umg'yadrosida mayda druzlar ko'rinadi.[1] 2 .2. Dorixona ukropi tarkibida efir moyining miqdorini aniqlash (XI DF b o’ yicha) Buning uchun 700 - 800 ml xajmdagi dumaloq kolbaga 10 - 20 g mahsulot solib, ustiga 300 ml suv quyilib, ustiga sovutgich (xolodilnik) o’rnatiladi. Sovutgichini pastki kolbaga kirib turgan qismiga Ginzb е rg asbobchasini o’rnatiladi va kolba qizdiriladi Ginzb е rg asbobchasi U shaklda bo’ladi. Suv qaynaganda o’zi bilan birga efir moyini uchirib chiqaradi va sovutgichda sovugandan so’ng suyuqlikka aylanib Ginzb е rg asbobchasiga oqib tushadi. O’simlikning texnik torozida tortib olingan va maydalangan namunasi sig’imi 1000 ml bo’lgan tubi yumaloq bo’lgan keng og’izli kolbaga ( A ) joylashtirildi. Kolbadagi namunaning ustiga 300 ml suv solinib, sharikli qaytar sovutkich ( V ) bilan rezinali tiqin ( B ) yordamida yopildi. [1,6] Tiqinga pastdan metall ilgaklar mahkamlandi va ularga nozik sim yordamida darajalangan qabul qilgich ( G ) osib qo’yildi. Bunda darajalangan qabul qilgichning voronkasimon kengaytirilgan ustki qismi sovutkichning tugashiga unga tegmagan holda mos kelishi lozim. Qabul qilgich kolbaning og’zida uning devorlariga tegmagan holda erkin va suv sathidan 50 mm dan kam bo’lmagan masofada joylashgan bo’lishi kerak. Qabul qilgich darajalangan qismi bo’lagining qiymati 0,025 ml. Kolba uning ichidagi namuna bilan qizdirildi va dorivor o’simlik xomashyolarining me’yoriy-texnik hujjatlarida ko’rsatilganga mos holdagi vaqt davomida (1 soat) qaynatildi.[1,9] Namunadan efir moyini aniqlash 5 marta takrorlandi. Oxirgi 10-20 minut ichida efir moyi miqdori oshmasa d е mak efir moyini hammasi mahsulotdan ajratib olingan PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $hisoblanadi Efir moyining hajmiy-og’irlik miqdori mutlaq quruq xom-ashyoga nisbatan quyidagi formula yordamida hisoblandi:х= a⋅d⋅100 p ; yoki x= a⋅d⋅100 ⋅100 p (100 − n) x - E.M. % miqdori; a - E.M. Ginzb е rg asbobchasidagi ml xajmi; d - E.M. zichligi; p - analiz uchun olingan o’simlik organining miqdori. Ajratib olingan efir moyi undagi turli qo’shimchalar va suvdan ajratildi va quritiladi. X= V∗100 ∗100 m∗(100 −a) X- efir moyining hajm og’irligidagi foiz miqdori V- ginzberg asbobchasidagi efir moyining ml hajmi m- tahlil uchun olingan o’simlik organining miqdori a- mahsulot namligi X= 0.3∗100 ∗100 10 ∗(100 −14 ) =3,5 ％ Tekshirish uchun berilgan dorixona ukropi o’simligining tarkibida 3.5 ％ efir moyi borligi aniqlandi, XI DF talabiga javob berdi. Xulosa Ilm fanning rivojlanishi texnikaning taraqqiy etishi bilan inson onggi uning imkoniyaltalri ham oshib bormoqda. Rivojlanayotgan barcha sohalar singari farmasevtika tarmog’i ham va ayniqsa uning asosi bo’lmish farmakognoziya jadal suratlar bilan rivojlanmoqda. Tabiatdagi dorivor o’simliklar qatorida soyabonguldoshlar oila vakillari alohida ahamiyatga ega hisbolanib ular orasida arpabodiyon, dorixona ukropi tibiiyotga dorivor o’simlik sifatida standartlangan. Adabiyotlar sharxini yoritish davomida ushbu oilaning morfologik belgilariga hamda ularning yovvoyi holda uchraydigan dorivor vakillariga xos belgilarni o’rgandim. Shu o’rinda, men o’rgangan oila vakillari orasida oddiy arpabodiyon mahsulotining anatomik tuzilishini o’rganildi. Dorixona ukropidan mahsulot PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $tayyorlab uni tarkibidagi efir moylari miqdori hisoblab chiqildi. Bunda dorixona ukropi tarkibida 3.5% efir moylar mavjudligi aniqlanadi. Ushbu ikki o’simlik ham bir biriga o’xshash ta’sirga egaligi tufayli tibbiyotga asosan efir moyi saqlovchi dorivor o’simliklar sifatida ro’yhatga olingan. Ularning ishlatilishi asosan b alg’am ko’chiruvchi, ich yumshatuvchi, е l haydovchi (m е t е orizm) sifatida hamda b a'zan o’t pufagi, buyrak toshi kasalligida qo’llaniladi. M е va si dan olingan moy va efir moyi oziq-ovqat sanoatida, sovun sanoatida, parfyum е riyada ishlatiladi. Shunday ekan ushbu oila vakillarining tibbiyotdagi ahmaiyati nihoyatda ulkan bo’lib ularni o’rganish har bir farmasevt xodim uchun zarur hisoblanadi. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Х olmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent. Fan, 2007. 2. Ибрагимов А . Я . Доривор ва зиравор y симликлар . - Т .: ХФ “Nisim” босмахонаси , 2005. 3. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002 4. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003 5. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T . « ToshDAU » 2002 6. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы анализа. Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990. – 398 с. 7. Ковальов О.У., Павл i й Т.У. и др. Фармакогноз i я с основами б i ох i м ii рослин .- Харк i в, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000. 8. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. – Т. 1,2. 9. П y латова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн Сино, 2002. – 360 б. 10. Elektron darslik , ilmiy monografiya , maqolalar , doktorlik , nomzodlik va magistrlik dissertatsiyalari , ilmiy - amaliy anjumanlar , ma ‘ ruzalar to ‘ plamlari , gazeta va jurnallar , statistik ma ‘ lumotlar to ‘ plamlari , ma ‘ ruza matnlarining elektron versiyasi . 11. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders Company Limited, 1996. 12. Internet materiallari: www.ziyouz.com www.wikipedia.com 13. Apiaceae. 2011. Utah State University Intermountain Herbarium. 20 October 2011. http://herbarium.usu.edu/taxa/apiaceae.htm 14. Constance, L. (1971). "History of the classification of Umbelliferae (Apiaceae)." in Heywood, V. H. [ed.], The biology and chemistry of the Umbelliferae, 1–11. Academic Press, London. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $15. Cronquist, A. (1968). The Evolution and Classification of Flowering Plants. Boston: Houghton Mifflin. 16. French, D. H. (1971). "Ethnobotany of the Umbelliferae." in Heywood, V. H. [ed.], The biology and chemistry of the Umbelliferae, 385–412. Academic Press, London. 17. Hegnauer, R. (1971) "Chemical Patterns and Relationships of Umbelliferae." in Heywood, V. H. [ed.], The biology and chemistry of the Umbelliferae, 267–277. Academic Press, London. 18. Heywood, V. H. (1971). "Systematic survey of Old World Umbelliferae." in Heywood, V. H. [ed.], The biology and chemistry of the Umbelliferae, 31–41. Academic Press, London. 19. Judd, W. S. et al. (1999). Plant Systematics: A Phylogenetic Approach. Sunderland, MA: Sinauer Associates, Inc. PAGE \* MERGEFORMAT 1$ $MUDARIJA Kirish……………………………………………………………………………...1 I. Adabiyotlar sharxi……………………………………………………………..3 1.1. Soyabonguldoshlar oilasining morfologiyasi …………………………………3 1.2. Soyabonguldoshlar oilasiga mansub yovvoyi holda o’sadigan dorivor o’simliklar …………………………………………………………………………11 1 .3. Soyabonguldoshlar oilasi vakillarining tibbiyotdagi ahamiyati………………12 II. Tajriba qismi ………………………………………………………………......21 2 .1. Oddiy arpabodiyon mahsulotining anatomik tuzilishi………………………...21 2 .2. Dorixona ukropi tarkibida efir moyining miqdorini aniqlash……………..…..22 Xulosa…………………………………………………………………………..….24 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………..….25 PAGE \* MERGEFORMAT 1$

Seldereydoshlarning yovvoyi holda o’sadigan dorivor vakillari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Seldereydoshlarning yovvoyi holda o’sadigan dorivor vakillari

O'xshash dokumentlar