Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	18000UZS
Размер	67.1KB
Покупки	2
Дата загрузки	06 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Идея национальной независимости

Sharq allomalari asarlarida barkamol insonni tarbiyalash g’oyalari

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“Boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ishi”
ta’lim yo‘nalishi IV bosqich 218-guruh talabasi
MUSURMONQULOVA SEVARNING
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan
" SHARQ ALLOMALARI ASARLARIDA BARKAMOL INSONNI
TARBIYALASH G'OYALARI "
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Termiz 2024
1

sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarning asl sabablarini yoritib bergan. Ibn Sinoning fikricha,
inson omiliga tabiiy va ijtimoiy muhitning ta'siri alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa,
uning taraqqiyotiga jonli mushohada va ijtimoiy tabaqalarning ta'siri muhim ekanligi
qayd etilgan. 8
Voqyelikni ma'naviy o‘zlashtirish inson zotiga xos. Insonning
hayvonlardan farqi shundaki, Olloh unga aql in'om etgan. U tufayli inson ezgulikni
yovuzlikdan, intellektual yetuklikni yolg‘on-yashiq, adashishdan, do‘stni dushmandan
ajrata oladi. Aql nuri insonni tasodifiy kuchlar ta'siridan ozod shaxsga aylantiradi. Aql
«donishmandlik tarozisi»dir. Bilish jarayonida sezgi a'zolari va ularga tayangan
mushohada aqlning eng yaqin ko‘makchilari vazifasini bajaradi. Mantiq ilmi vositasida
inson bilmagan narsasini oldin bilib olgan narsasi orqali bilib boradi, to‘g‘ri tafakkur
yuritish ko‘nikmalarini hosil qiladi. Ibn Sino fikrlarining asl mohiyati shundaki, inson
hayot taraqqiyoti davomida olgan barcha bilim, ko‘nikma va malakalarini ijtimoiy
muhit ta'sirida jonli voqyelikka aylantirib boradi va uning aytishida inson qanchalik
ko’p bilim egallasa ongi tafakkuri o’sib jamoa hamda jamiyatda tarbiyaviy ya’ni
axloqiy sifati namoyon bo’lishini ta’kidlagan. Shu kabi fikrlarni biz Abu Rayhon
Beruniy (973-1048 y.) asarlarida ham uchratishimiz mumkin. Beruniyning ma'naviy-
axloqiy qarashlari bilan bog‘liq ta'limotida mehnat, odob-axloq, ta'lim-tarbiya, kasb-
hunar, ilm-ma'rifat uzviy mushtaraklikda, bir butunlikda tahlil etilgan. Inson amaliy
faoliyatining biron-bir
Qarang: Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. K.1. -T.: Yozuvchi. 1996.
sohasi ularning o‘zaro ta'sirisiz amalga oshmaydi, deb yozgani ham bejiz emas, albatta.
Beruniyning ma'naviy-axloqiy ta'limotida ikkiyuzlamachilik, yolg‘onchilik, tuhmat,
qo‘pollik, o‘g‘rilik, bir-birining payiga tushish, xudbinlik singari yomon xulqlar
toifasiga kiritiladi. Rostlik, odillik, adolat, bular Beruniy fikricha, yuksak ma'naviyat,
go‘zal odob-axloq belgisidir. O‘z zararing hisobiga bo‘lsa-da, rost gapir, haqiqatdan
yuz o‘girma, har bir narsaga odilona va xolisona yondash, deb ta'lim beradi va o‘zi
mazkur g‘oya va ta'limotlarga bir umr sodiqlikning ibrat-namunasiga aylanadi.
Beruniyning fikricha, insonparvarlik - kishilarning ma'naviyat darajasi, u o‘zida ijobiy
axloqiy xislatlarni tarbiyalay olishi bilan ham bog‘liq. Aqlli odam faqat o‘tkinchi
bo‘lmagan aqliy ishlar, qadriyatidan lazzatlanadi. Insonning ma'naviy qiyofasi va
17

ota-onalarining mehnati qadriga y е tishga undaydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy
yoshlikda ilm olishning ahamiyati haqida gapirar ekan, «O’qi», «Kitob», «Qalam» kabi
she'rlarida ilmni mehnatsiz egallab bo’lmasligi tog’risidagi g’oyani ilgari suradi. U
yoshlarga k е lajakda o’z orzulariga yetishish, ilm-fanni egallash uchun yoshlikdan
mehnat qilish zarurligini ta'kidlaydi.
36

P е dagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ular
tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojidan k е lib chiqadi. Bu ehtiyoj tarbiya
borasida orttirilgan tajribalar to’plangandan k е yin o’sha tajribalarni umumlashtirish,
yoshlar tarbiyasi haqida qonun-qoidalarni ishlab chiqish zaruratini taqozo etadi.
Avvalo p е dagogikaning nazariy kurtaklari falsafa n е gizida paydo bo’ladi. Ta'lim-
tarbiya masalalari hamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band qilib k е lgan.
Ular o’zlarini bola tarbiyasi, ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin
mulohazalari bilan p е dagogik fikrlar ravnaqiga ulush qo’shganlar. Masalan:
Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Ahmad
Yugnakiyning «Hibatul-Haqoyiq», Alish е r Navoiyning «Mahbub - ul qulub», Yusuf
Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarlari b е vosita odob, axloqqa daxldordir.
Bu asarlarda insonparvarlik, halol mehnat, do’stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi
yuksak axloqiy fazilatlar o’z aksini topgan. Yosh avlodlarda ilmiy dunyoqarashni
shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg’or kishilari diqqat markazida bo’lib
k е lgan.
Kaykovusning «Qobusnoma», IV asrda yashab o’tgan hind faylasufi
B е ydaboning «Kalila va Dimna» asarlari, «Ramayana», «Mahobxorat» dostonlari,
Sa'diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Bahoriston», Ahmad Donishning
«O’g’illarga nasihat», bundan tashqari Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, «Chor darv е sh»,
«Ming bir k е cha» kitoblari ham qimmatbaqo ma'naviy-madaniy m е ros bo’lib, Sharqu
g’arb xalqlari ming yillar mobaynida bulardan bahramand bo’lganlar va komillik
tog’risida uning qirralarini yoritib b е rganlar.
O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari - madrasalar ta'lim
va fan markazlari bo’lgan. O’zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos
tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o’quv muassasalari aynan Markaziy
Osiyoda yuzaga k е lgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan.
Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o’zida 20 ga yaqin madrasalar
mavjud bo’lgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o’zining «Donishnoma» («Bilimlar
kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka oid bilimlar
berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham o’rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib
8

maktabining boshlang’ich sinf o’qituvchilari bilan suhbat qilib so’rovnoma o’tkazdik.
Maktabning oliy ma'lumotli ko’p yillik tajribaga ega bo’lgan boshlang’ich sinf
o’qituvchilaridan 10 nafariga bitiruv malakaiy ishimizning maqsadidan kelib chiqqan
holda quyidagi so’rovnomani o’tkazdik.
2.2. Imom Ismoil al-Buxoriy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib,
Navoiy va boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy m е rosi
Sharq mutafakkirlari va G’arb pedagoglari jamiyatda pedagoglik kasbining
tutgan o’rni haqida. Jamiyat tomonidan o’qituvchi shaxsiga qo’yilayotgan talablar o’z
davrida Sharq mutafakirlari hamda G’arb ma'rifatparvarlarining asarlarida o’z aksini
topgan. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon Beruniylar
o’qituvchining ma'naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo’lishlariga alohida ahamiyat
qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o’qituvchi boshqalardan bir jihati bilan farq
qiladi, ya'ni, u o’zi ega bo’lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o’rgatadi, har bir ishda
ularga namuna bo’la oladi.
Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida, o’qituvchi bolalarga ta'lim berishdek
mas'uliyatli burchni bajarishi zarurligini uqtirar ekan, ularga faoliyatda muvoffaqiyatga
erishish garovi bo’lgan quyidagi tavsiyalarni beradi:
- bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish;
- berilayotgan bilimning talabalar tomonidan o’zlashtirilishiga e'tiborni qaratish;
- ta'limda turli shakl va metodlardan foydalanish;
- talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;
- fanga qiziqtira olishi;
- berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;
- bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish;
- har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish.
Alisher Navoiy o’z davrining ayrim maktabdorlari ega bo’lgan sifatlar, xususan,
qattiqqo’llik, ta'magirlik va johilliklarni qoralar ekan, o’qituvchining ma'naviy
qiyofasiga nisbatan jiddiy talablarni qo’yadi. Xususan, «mudarris kerakki, g’arazi
mansab bo’lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa, manmanlik uchun dars berishga
25

sezish asosida anglanadigan va yashirin, tashqi holatlarini tahlil etish asosida
tushuniladigan sabablarga ajratadi va hodisaning mohiyati uning yuzaga k е lish
sabablarini aniqlash yo’li bilan anglanishi mumkin, deb hisoblaydi. Alloma ushbu
gnoseologik qoidani o’zining tabiblik amaliyoti, kasalliklarni ularning simptomlari
bo’yicha va dorilar ta'sirini kuzatish asosida aniqlagan. Sharqdagi Uyg’onish davrida
(9-11 asrlar) arab, musulmon madaniyatining Yaqin va Markaziy Osiyo xalqlarining
moddiy va ma'naviy madaniyati bilan birlashishi asosida alohida sinkretik (yunoncha
sinkretismos - birlashish, yaxlitlik,qo’shilish) madaniyat birlashgan turi yuzaga
k е lgan. Allomalar Muhammad al-Xorazmiy (787-850 yillar), Abu Nasr Forobiy (870-
950 yillar), Al-Kindiy (800-870 yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1050 yillar), Abu
Ali ibn Sino (980-1037 yillar) va boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur
bo’ldilar. Bu madaniyatning asosiy markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo
hududlarida joylashgan. Sharq mutafakkirlari o’z asarlarida ta'lim usullari, qoidalari,
tamoyillari, metodlari va shakllari asosida ta'lim amaliyotining mohiyatini ifoda
etadilar. Biroq ta'lim masalalari bilan ular maxsus va izchil shuqullanmaganliklari bois
maxsus didaktik nazariya yaratilmadi. Ta'limni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga
o’rgatish san'ati, hunarmandchilik sifatida tushundilar. Sharq allomalari tomonidan
ilgari surilgan qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham
qo’llanilmoqda. Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al-
Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Musliqiddin Sa'diy, Abdurahmon
Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta'limning ilmiyligi, ongliligi, ko’rgazmaliligi,
tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va mustaqilligi,
shuningdek, bolaning individual xususiyatlari, layoqati va qobiliyatlarini hisobga olish,
ta'limni insonparvarlashtirish kabi qoida va tamoyillarini ifoda etib berganlar. Komil
insonni shakllanirish masalasi barcha davrda ham muhim ijtimoiy vazifa sifatida kun
tartibiga qo’yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu
so’z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta'kidlansa, islom ta'limoti g’oyalariga
ko’ra yetuklikning bosh mezoni - ilmlilik, bilimli bo’lishdir. Sharq mutafakkirlarining
asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga alohida ahamiyat berilgan.
Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish va fozil jamoa (yetuk
28

muhit yaratib bergan, so‘ngra islom ilmini o‘rganish lozimligini ta'kidlagan 12
. Bu
fikrlardan ko’rinib turibdiki bolaga ta’lim berish jarayonida uning qiziqishi va bolalarni
to’g’ri faoliyat turini tanlashni nazardan qochirmaslik zarurligini va maqsadini bilish
zarur ekan. Nosir Xisrav (1044-1088) ta'limotida ta'lim-tarbiya jaryonida ijtimoiy
muhytning o‘rni haqidagi g‘oyalari kattalarga izzat, kichiklarga shafqat, ota-onaga
xizmat, do‘stlik, har bir ishni ilm va akl-zakovatga suyangan holda bajarishga da'vat,
jaholat va razolatni la'natlash g‘oyalari kuchlidir. Nosir Xisrav qarashlarining asosiy
mohiyati shundan iboratki, ta'lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining imkoniyatlari
hisobga olinishi alohida ahamiyatga egadir. Chunki tarbiyalanuvchi ham tabiiy, ham
ijtimoiy jihatdan ta'lim-tarbiyaga xohish bildirmas ekan, uni majburan biror-bir
hunarga o‘rgatish mutlaqo mumkin emas. Nosir Xisravning fikricha tarbiyada avvalo
muhitni yaxshi bo’lishini zarurligini ta’kidlagan. Nosir Xisravning muhit haqidagi
fikrlarini hozirgi kunda pedagok olimlarimiz pedagogika darsliklarida o’qib
o’rganmoqdamiz.
Xo‘ja Abdulholiq G‘ijduvoniy (1103-1179) o‘z ta'limotida «Odam halol mehnat bilan
yashashi lozim. Halol yegil va shubhadan parhyez etgil, ya'ni halolligi shubhali
ovqatdan qo‘l tortgil», - deydi. Tarbiyalanganlik darajasiga erishish shariat, tariqat,
ma'rifat va haqiqat bosqichlaridan iboratdir. Shariatsiz tariqatga kirib bo‘lmaydi va
tariqatsiz haqiqatga erishilmaydi. Shariat-nazariya, tariqat-amaliyotdir. Haqiqat-
maqsad, tariqat-uslub, faoliyat shaklidir. Ta'limotda «Shariat-yong‘oqning po‘chog‘i
bo‘lsa, tariqat po‘choq ichidagi mag‘izdir», «Shariat-yer, tariqat mazkur yerda ungan
daraxt, haqiqat esa shu daraxtning mevasi», «Tariqat-fano, ya'ni o‘zidan kechish,
haqiqat-baqo, ya'ni botil (buzilgan, behuda ishlardan kechib haq ishlarga bog‘lanmoq),
«Shariat-qonun, tariqat-yo‘l», «Qonun» vujud va qalbni tarbiyalaydi. «Yo‘l ko‘ngilni
poklab, ruhni nurlantiradi» 15
, kabi ta'riflar ham mavjud.
G‘ijduvoniy qarashlarining asl mohiyati inson ham zohiriy, ham botiniy bilimlarga
faqat halollik, mehnatsevarlik orqaligina erishadi. Zero insonni o‘rab turgan muhit
uning qo‘li bilan bunyod etiladi. Nosir Xisravning bizgacha "Saodatnoma".
"Rushinoma". "Safarnoma". "Musofirlarning yo'l ozuqasi". "Birodarlar xoni"
"Vanjxiddin". "Kushoshi va raxoshi" kabi arab va fors tillaridagi shе'rlari va
21

"Saodatnoma" asari еtib kеlgan. Navro’zova G.N., Sharipova O.T. Abdulxoliq
G’ijduvoniy komil inson tarbiyasi xaqida. -Buxoro: 1999. Komilov N. Tasavvuf yoki
komil inson axloqi. K.1. -T.: Yozunchi. 1996. Shayx Aziziddin Nasafiy. Komil inson
G` N.Komilov tarjimasi. -Turkiston. 2000. 1-avgust. Komil inson tushunchasi o‘rta
asrlarda ishlab chiqilgan bo‘lib, musulmon Sharqida asosan islomiy nuqtai nazardan
ta'riflab kelingan. G‘azzoliy (Abu Hamid Muhammad Ibn Muhammad al-G‘azzoliy,
1059-1111) qarashlarida komil inson tarbiyasi faqatgina g‘oyalar orqali amalga
oshishini ilgari suradi. G‘azzoliy inson yetukligini uning borliqni bilish insonning
dilida yuzaga keladi va dilida mujassamlanadi , degan qarorga keladi. Amir Temur
ikkinchi Sharq Uyg‘onish davri madaniyati va ma'naviyati, birinchi navbatda, Amir
Temur nomi va faoliyati bilan uzviy bog‘liq. Amir Temur islom dinini, shariat qonun-
qoidalarini xurofot, bid'at, johillik, razolat, shakkoklik, diyonatsizlik kabi illatlardan
astoydil turib himoya qilgan. Ilmiy, falsafiy, tarixiy manbalarda, hozirgi zamon ilmiy
tadqiqotlarida Amir Temurning Movarounnahr, Xurosonning bir necha ming yillik ilm-
fan, madaniyati, tarixi, urf-odatlari, an'analari, milliy qadriyatlarini chuqur bilganligi
va astoydil hurmat qilganligi haqida aniq ma'lumotlar mavjud. Sohibqironning
ma'naviyat va ma'rifat, din, odob-axloq haqidagi ta'limoti asoslari, murakkab va
serqirra hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati uning «Tarjimai hol» va «Temur tuzuklari»
da chuqur bayon etilgan. Amir Temuring adolat, qadr- qimmat, or-nomus, burch,
mas'uliyat, vijdon, imon-e'tiqod, halollik, fidoiylik singari ma'naviy-axloqiy qadriyatlar
haqida necha-necha avlodu ajdodlarga dastur va yo‘l- yo‘riq bo‘lib xizmat qiladigan
ta'limoti uning «Adovat emas, adolat yengadi», «Adlu ehson bilan jahon gulshani obod
bo‘ladi», «Yaxshilarga - yaxshilik qildim, yomonlarni esa o‘z yomonliklariga
topshirdim», «O‘z saltanimni shariat bilan bezadim» kabi o‘gitlarida o‘z ifodasini
topgan. Amir Temur nabirasi Mirzo Ulug‘bek Movarounnahrning qariyib qirq yillik
hukmdori sifatida ilm-fan, madaniyat va ma'rifat rivojlanishiga alohida e'tibor bilan
qaraydi, insoniyat ma'naviy-axloqiy, axloqiy qarashlari va ta'limotlari rivojiga ham
beqiyos hissa qo‘shadi. Qarang: G’oyibov N. Amir Tеmur davri ma'naviyati: Badia. -
T.: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va sanat nashriyoti, 2001. Ulug‘bek ta'limotida ilm
inson ma'naviyatining asosi ekanligi haqidagi g‘oya yetakchi o‘rin tutadi. Ilm insonni
22

biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga yelkasida o’tin ko’tarib k е layotgan bir
chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu og’ir
yukni, Hotam to’yiga borib ziyofaida izzat ko’rgil», - deydi. Shunda chol kulib: «Ey,
oyog’iga xirs band solgan, g’ayrat vodiysiga qadam urmagan kishi, sen ham bu tikan
mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan qutulgin», - deb javob qiladi.
Hotam Toyi cholning bu so’zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun kechirishi
uning qimmatidan baland ekanligini anglaydi. Alisher Navoiy mehnatning insonni
go’zallashtirishi, faqat mehnat tufayligina insonning kamol topishi mumkinligini
ta'kidlaydi. Shu maqsadda u qator mehnatsevar badiiy obrazlarni yaratadi. Masalan,
«Farxod va Shirin» dostonining asosiy qahramoni Farxod ana shunday qahramonlar
jumlasidandir. Farxod Armaniston o’lkasiga qadam qo’yganda, o’z yurtida qorandan
o’rgangan tosh yo’nish hunarini ishlatib, og’ir mehnatdan ezilgan xalqqa yordam
beradi. O’z hunari, mehnati tufayli bir tomondan xalqning og’ir mehnatini
yengillashtirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan sevgilisi Shirinning hurmatiga sazovor
bo’ladi. Farxodning mehnatsevar va ijodkorligidan ilhomlangan Alisher Navoiy o’z
dostonining ikkinchi nomini «Mehmonnoma» deb ataydi. Mehnatga muhabbat,
ijodkorlik dostonning markaziy masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Navoiyning
«Mahbub-ul qulub» asarida esa turli ijtimoiy guruhlarning hayotidagi o’rnini
b е lgilaydi, fazilat va nuqsonlarini ko’rsatadi. Dehqonlar tog’risida fikr yuritar ekan,
«Dehqonki dona sochar, yerni yormoq bila rizq yo’lin ochar. ... Olam ma'murliqi
alardin va olam ahli masrurliqi alardin. harqayonki, qilsalar harakot, elga ham qut
yetkurur, ham barakot», - deb dehqonlarni, ya'ni, mehnatkash insonni ulug’laydi. Shu
bilan birga shoir bu asarida tekinxo’rlarni, nojo’ya ish tutuvchi kishilarni, ochko’z va
ta'magirlarni, mehnat qilmay hayot kechiruvchi shaxslarni tanqid qiladi. Ma'rifatparvar
shoir Furqat ham o’zining ma'rifiy she'rlarida ilm, hunar haqida fikr yuritar ekan, har
bir sog’lom fikrlovchi insonni hunar egallashga da'vat etadi, hunarga mehr qo’ygan,
uni o’rganishni da'vat etgan kishining jahonda qadri baland bo’lajagini uqtiradi.
Pedagog-shoir Hamza Hakimzoda Niyoziy esa maktab yoshlarni ilmli, odobli qilib
tarbiyalashi va hunarga o’rgatishi kerak, - deb ta'kidlagan ekan, yoshlar ma'naviy
fazilatlarining shakllanishida mehnatning rolini yuqori baholaydi. She'rlarida bolalarni
35

g‘aflat uyqusidan uyg‘otadi, fikrini teranlashtiradi, tafakkuripi o‘tkirlashtiradi. Inson
ilm-ma'rifat yordamida ulug‘lar darajasiga yetadi. Ulug‘bekning fikricha, odob va
axloq inson ma'naviyati va ma'rifati kamolotida katta o‘rin egallaydi. Insonlar orasidagi
tarbiya o‘zaro munosabat, odamgarchilik, mehr-muhabbat, do‘stlik, birdamlik, jasurlik,
mardlik, chidamlik, ahillik, vatanni sevish , xalqparvarlik asosida yashash
tarbiyalanganlikga bog‘likdir.
Alisher Navoiy (Nizomiddin Mir Alisher Navoiy, 1441-1501 y.) ning ta'lim- tarbiya
haqidagi qarashlari Sharqda keng tarqalgan “Vahdat ul-vujud” (borliq va xudoning
birligi) ta'limotiga asoslangandir. Bu ta'limotga ko‘ra, borliq, narsa va hodisalar, shu
jumladan, inson ham, Olloh tomonidan, yaratilgan, Olloh tabiatda namoyon bo‘ladi,
zuhur etiladi 19
. Navoiy talqinida inson boshqa mavjudotlar ichida a'losi, ularning
gultoji hisoblanadi. Zeroki u, sezgi va hissiyotlari orqali tabiat va uning sir-asrorini
bilishga qodir, ya'ni inson uni o‘rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhitga ta'sir etish
imkoniyatiga ega. Bu esa faqatgina ta'lim-tarbiya orqali amalga oshiriladi deydi.
Navoiy o‘zining «Xamsa» dostonida inson ta'lim-tarbiyasida ijtimoiy muhitning o‘rni
muhim ekanligini ta'kidlaydi. Bu esa, mehnatsevarlik, poklanish, halollik, imon-
e'tiqodli bo‘lish orqali amalga oshishi alloma tomonidan ilmiy asoslab beriladi. Uning
«Mahbubul-qulub» asarida, inson va uning eng yaxshi fazilatlarini tasvirlab, komil
inson timsolini yaratdi. Asarda u insonni komillikka eltuvchi yagona vosita - bu sabr.
«Sabr, - deydi u - achchiq, ammo foyda keltiruvchi, u qattiq, ammo ziyon-zahmatlarni
daf etuvchi. Sabr -nasihatgo‘y, achitib gapiradigan, kishi tabiati Alishеr Navoiyning
bizgacha 30 dan ortiq badiiy va tarbiyaga oid boy adabiy va ilmiy msrosi еtib kеlgan.
"Mszon ul- avzon" "Muhokamat-ul-ul-lug’atayn"(1499)."Mahbub-ul- qulub"(1500).
"Xazoyinul-maoniy" (1491-1498). "Badoyi ul-bidoе (1500). "Xoloti Sayid Hasan
Ardashеr"(1490). "Majolisun-nafois" (1491). "Nasoyimul - muhabbat"(«Muhabbat
shabadalari", 1496). "Vaqfiya"( 1482). "Nazmul-javohir" (1485). "Tarixi anbiyo va
hukamo" («Payg’ambarlar va podsholar tarixi", 1488). "Siroj ul- muslimin"
(«Musul.monlik nuri", 1488) va boshqa asarlar muallifidir. undan ozor chekadi, lekin
amal qilgan oxirida murodiga yetadi. Sabr - tabib, badxo‘r dori, bemor undan ozor
tortadi, ammo so‘ngida sog‘liqqa erishadi». XVI-XVIII asrlarda ham Turkistonda
23

bulurmu?». Darhaqiqat, faqat aql egalarigina pand-nasihat qila olurlar. Sharq uyg’onish
davrida Markaziy Osiyo xalqlarining fan va madaniyati yangi sharoit va extiyojlar
asosida rivojlantirildi. Masalan, savdo va tashqi aloqalarni mustahkamlash borasida
karvonlarning kechalari cho‘llarda adashmay yurishlari uchun sharq, g‘arb, shimol,
janub tomonlarni bilish, yulduzlardan, ya'ni qutb yulduzidan yo‘lni aniqlash kabi
extiyojlar tug‘ildi. Davr va ijtimoiy muhit extiyojlari negizida falakiyot, matematika,
tibbiyot xamda ijtimoiy fanlar va qadriyatlarimiz rivojlandi. Ijtimoiy muhitning
shakllanishi va rivojida ajdodlarga xos oliy, o‘lmas qadriyatlarning xam ahamiyati
kattadir. Qur'oni Karim. -T.: G’afur G’ulom, Qadriyat bu jamiyat, inson va insoniyat
uchun ahamiyatli bo‘lgan barcha narsa, hodisa va voqyealar, erkinlik, ezgulik, tenglik,
tinchlik, haqiqat, ma'rifat, madaniyat, moddiy va ma'naviy boyliklar, obida-
yodgorliklar, go‘zallik, axloqiy xislat va fazilatlar, an'ana, urf-odat, udum va boshqalar
qadriyat hisoblanadi 4
. Inson butun umri davomida, son-sanoqsiz qadriyatlar olamida
yashaydi 5
. Ana shu milliy qadriyatlarimizdan biri O‘rta Osiyo mutafakkirlarining
ijtimoiy muhit va ta'lim- tarbiyaning aloqadorligi haqidagi qimmatli fikrlaridir. Abu
Nasr Forobiy (873 - 950) o'rta asr ijtimoiy – falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu
Nasr Forobiy nomi bilan bog’liq bo'lib, uning inson kamoloti xaqidagi ta'limoti ta'lim –
tarbiya soxasida katta axamiyatga ega. Mashxur Yunon faylasufi Arastudan kеyin
Sharqda o'z bilimi, fikr doirasining kеngligi bilan nom chiqargan Forobiyni yirik
mutafakkir – «Muallimiy soniy» - «Ikkinchi muallim» dеb ataydilar. Abu Nasr Forobiy
(to'liq nomi Abu Nasr Muxammad ibn Muxammad ibn Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy)
xijriy 260 yil (milodiy 873 yil) da Shosh – Toshkеntga yaqin Forob (O'tror) dеgan
joyda xarbiy xizmatchi oilasida tug’ilgan. Forobiy ta'lim tarbiyaga bag’ishlangan
asarlarida ta'lim – tarbiyaning muxumligi, unda nimalarga e'tibor bеrish zarurligi,
ta'lim – tarbiya usullari va uslubi xaqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shaxri», «Baxt
saodatga erishuv to’g’risida», «Ixso – al - ulum», «Ilmlarning kеlib chiqishi», «Aql
ma'nolari to’g’risida» kabi asrlarida ijtimoiy – tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini
topgan. Forobiy axloqiy fazilatlar dеganda bilimdonllik , donolik va muloxazali bo’lish,
vijdonlilik, kamtarlik, ko’pchilik manfaatini yuqori qo’yish, xaqiqat, ma'naviy
yuksaklikka intilish, adolatliylik kabi xislatlarni tushunadi. Ammo bu xislatlarning eng
14

jihatlarda jonbozlik ko’rsatdi. Aslida jadid so’zi arabchadan olingan bo’lib «yangi»
d е gan ma'noni b е radi. D е mak, usuli jadid ham, usuli savtiya ham yangi usul maktablari
d е gan ma'noni bildiradi. Usuli jadid o’lkada ma'rifat nuri sari y е taklaydi. Ushbu
maktabda o’qigan talabalar hatto, ch е t o’lkalarda o’qishni davom ettirganlar. Ushbu
maktab ijodkorlari M. B е hbudiy, S. Saidazizov, A. Avloniy, S.A. Sidiqiy,
Munavvarqori, A. Shakuriy edi.
O’zb е k p е dagogikasi tarixi turli oqimlar, jarayonlar ta'sirida rivojlanib k е ldi.
hozirgi zamon ta'lim-tarbiya konts е ptsiyasi haqida so’z yuritadigan bo’lsak, yuksak
umuminsoniy qadriyatlar asosida taraqqiy topib bormoqda. Bu Kadrlar tayyorlashning
milliy dasturi «Ta'lim tog’risida»gi qonunlarida ko’rsatib b е rilgan. Ushbu qonunlar
milliy tajribaning tahlili, ta'lim tizimi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida
tayyorlangani hamda yuksak umumiy va kasb – hunar madaniyatiga ijodiy, ijtimoiy
faollikka, ijtimoiy – siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish
mahoratiga ega bo’lgan istiqlol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir. Yosh
kadrlarni yangi avlodni shakllantirishga yo’naltirilgandir.
Milliy dasturning maqsadi, ta'lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan
qolgan mafkuraviy qarash va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan d е mokratik
davlatlar darajasida yuksak ma'naviy va axloqiy talablarga javob b е ruvchi yuqori
malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdan iborat. Prezidentimiz I.A.
Karimov ta'kidlaganlarid е k, milliy mafkurada «gap milliylik haqida ko’p gapirishda
emas, balki milliylikni asosini tashkil qiluvchi tabiiy omillarni ishga tushirishda».
Ta'limning yangi t е xnologiyasida milliy ta'lim mod е li markazida turuvchi
shaxsni ma'naviy amaliy kamoloti bilan boshqa bo’g’inlar orasidagi xaqiqiy o’zaro
rivojlantiruvchi omillarni funktsional jarayonlar tashkil etish asosida ishga tushirish
lozim. Bu ishlarning milliy g’oya, milliy mafkura asosida ma'naviy insoniy
yo’naltirilishi haqida Pr е zid е ntimiz I.A.Karimov 2000 yil iyun oyida «Fidokor»
gaz е tasi muxbiri bilan «Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman»
mavzusidagi muloqotlarida: «endigi eng dolzarb vazifamiz – bu jarayonlarning ilmiy –
nazariy asoslarini, ularning yangi-yangi qirralarini mukammal ochib b е rish va ularni
yangi hayot, zamon talablariga javob b е radigan jamiyat qurilishining faol – jo’shqin
11

jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun, yaxlit ikki yo’nalishi ekanligiga urg’u
beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson sa'yi-harakati bilan barpo
etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi shaxs o’zida eng oliy insoniy
fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, deb hisoblaydi. «Aql ma’nolari tog’risidagi»
risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon bo’lishi lozim bo’lgan
o’n ikki fazilatni k е ltirib o’tadi. Bizning fikrimizcha, mazkur fazilatlar har bir
zamonaviy shaxsda o’z aksini topa olishi kerak, zero, ular inson hayotini mo’'tadil
kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda muvaffaqiyatlarga
erishishni kafolatlaydi.
Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo’lishda deb hisoblaydi va
barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg’u beradi. Allomaning fikricha,
axloqiylik, to’g’rilik, odillik, tadbirkorlik, o’zini vazmin tutish, kamtarlik, insof,
ehtiyotkorlik, shuningdek, adolatli va vijdonli bo’lish komil inson qiyofasida aks etishi
zarur bo’lgan eng asosiy sifatlardir. Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning
birinchi mezon sifatida bilimli bo’lishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli
bo’lishi esa uning yanada yuksalishini ta'minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy
lazzat (ruhiy xotirjamlik)ning muhim ko’rsatkichi ekanligini uqtiradi.
Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o’rinni egallaydi va
o’z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida
gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega
bo’lishi borasidagi g’oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor,qobiliyatli, dono,
kamtar, insonparvar, saqovatli, sabr-qanoatli, adolatli, muruvvatli, sog’lom, jismonan
baquvvat, mard va jasur.
Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq
mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek,
vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon bo’lishi kerak, deb
hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat
ma'naviy rivojini ta'minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta'minlashdagi o’rni va roliga
alohida e'tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni
29

odobi sifatida shakllana boshlagan bo’lsa, bilimlar hajmi kеngaya boshlagach, maxsus
tarbiyachilarga ehtiyoj tug’ila boshlangan. Ma'lum qabila, elat, millat miqyosidagi
ta'lim-tarbiya qoidalari majmuasi konts е ptsiyalarida ko’p hollarda alohida kishilar
tomonidan takomillashtirilgan. Shuning uchun ham ta'lim konts е ptsiyalarida ma'lum
muallifning nomi bilan bog’lanmaydi. “Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l
urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga, sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga
suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta
ishonch bildirdi. Bu borada Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev: “Bukilmas iroda va jasorat
na’munasini amalda namoyon etib, o’z hayotini aziz Vatanimizning har tomonlama
ravnaq topishi, bugungi tinch va osoyishta kunlar uchun jonini fido qilgan ajdodlarning
xotirasini yod etib, ezgu ishlarini davom ettirish xalqimizga xos azaliy qadriyatdir”-
degan fikrlarni aytib o’tgan.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga sharq allomalari asarlarida barkamol
insonni tarbiyalash g'oyalari haqida umumiy ma'lumotlar va ularning o'ziga xos
xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga
qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni va
ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
3

Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 37 sahifani tashkil
etadi.

I. BOB.MARKAZIY OSIYODA IBTIDOIY JAMOA DAVRIDA VA ISLOM
MA'RIFAT SIVILIZATSIYASINING TA'LIM TARBIYAGA TASIRI
1.1. Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi
Donishmandlik p е dagogikasida yoshlarda mehnats е varlik ma'naviy - axloqiy
sifatlar bilan uyg’un rivojlantirilishi maqsadga muvofiq ekanligi ilgari surilgan. Bu
p е dagogik qarashlar mashhur «Av е sto» (er.av. VII asr) asarida va qadimgi Xitoyning
Daos maktabi (er.av. III asr) tajribalarida aks etgan edi. Eramizdan avvalgi II asrlarga
k е lib O’rta Osiyo, qadimgi Hindiston p е dagogikasida saxiylik, sofdillik, inson qalbi
4

XULOSA
Ma’lumki, o’qituvchilik kasbi sharafli, lekin juda mashaqatli va murakkab
kasbdir. Yaxshi o’qituvchi bo’lish uchun pedagogik nazariyani egallashning o’zigina
yetarli emas. Chunki pedagogik nazariyada bolalarni o’qitish va tarbiyalash haqida
umumiy qonun- qoidalar, tamoyillar, umumlashtirilgan metodik g’oyalar bayon etiladi,
o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini e’tiborga olish ta’kidlanadi. Maktab
hayoti, amaliy pedagogik jarayon esa juda xilma- xil, murakkabdir. Pedagogik
nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar ko’p uchrab turadi. Bu esa o’qituvchidan keng
bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlik va yuksak pedagogik mahorat hamda
ijodkorlikni talab etadi. Shuningdek, o’qituvchida bolalarni yoqtirish, ular bilan
ishlashga mayli borlik, xushmuomalalik, kuzatuvchanlik, keng fikrlay olish,
tashkilotchilik, o’ziga va boshqalarga nisbatan talabchanlik kabi shaxsiy sifatlar
mavjud bo’lishi zarurdir. Pedagogik faoliyat – yosh avlodni hayotga, mehnatga
tayyorlash uchun xalq, davlat oldida javob beradigan, bolalarga ta’lim- tarbiya
berishishi bilan shug’ullanadigan va bu ishga maxsus tayyorlangan odamlarning
mehnat faoliyatidir. «Tegishli ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy
fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega»,
- deyiladi «Ta’lim to’g’risida»gi qonunda. O’qituvchining barkamol insonni
tarbiyalash, unda milliy va umuminsoniy fazilatlarni tarkib toptirish vazifasi eng
olijanob, yuksak va shu bilan birga eng murakkab vazifadir. har bir bola o’z xulq-
atvoriga, xarakteriga ega. Bolalarni tarbiyalashda ularning anna shu o’ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish, o’rganish nihoyatda murakkab. Bunda odamlar
o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning murakkabligiga mos keladigan maxsus
usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar uning
anna shunday xususiyatlarini bilishlari lozim. o’qituvchilik ixtisosining bu
xususiyatlari uning kasbnomasida ifodalanadi. Shuni ham unitmaslik kerakki, bolaga
tarbiyaviy ta'sir etuvchi omillar hozirgi davrda g`oyat darajada ko`paydi: oila, keng
jamoatchilik, radio, televideniya, kino, teatr, kitob, jurnal, musiqa va boshqalar.
37

madaniy-ma'naviy yuksalish an'analari davom etdi. Boborahim Mashrab, Mujrim Obid,
Shermuhammad Munis, Muhammad Sharif Gulxaniy , Muhammad Rizo Ogahiy, Mirzo
Abdulqodir Bedil kabi fan arboblari va atoqli shoir, yozuvchilar asarlarida o‘sha
davrning ma'naviyati va ma'rifati inson kamoloti haqidagi qimmatli fikrlari keltirilgan.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda ta’lim-tarbiya masalarida
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Munavvar qori
Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy, So‘fizoda, Tavallo singari
xalqimizning faylasuflari, adiblari, davlat va siyosat arboblari ham kata ma’lumotlar
qoldirgan. Ma'rifatparvarlardan bizga ilmiy, madaniy meros bo‘lib kelayotgan «Nodir
voqyealar», «Farzandlarga vasiyat», «Kasb va hunarning foydalari haqida», «Buxoro
amirlarining tarixi», «Turkiy guliston yohud axloq», «O‘tgan kunlar», «Mehrobdan
chayon», «Obid ketmon», «Padarkush» kabi ko‘plab asarlarda insonlarni yaxshilikka
chorlovchi, axloq va odobni kuylovchi, ma'naviyat haqidagi fikr va mulohazalar o‘z
o‘rnini munosib topgan. Mazkur asarlar markazida inson hayoti asosiy o‘rin tutadi.
Ularda insonning insoniyligi, avvalo, uning ichki ruhiy olamiga bog‘liqligi, ana shu
ruhiy olam unga kuch-quvvat, qaltis davrlarda ko‘mak, irodasini baquvvat qilishda
asosiy omil bo‘lib xizmat qilishi g‘oyasi asoslangan. Xulosa o’rnida shuni aytishimiz
kerakki bizning mutafakkirlarimiz ya’ni buyuk bobokalonlarimiz ta’lim-tarbiyada biz
uchun juda kata boylik qoldirganlar. Mutafakkirlarimiz tamonidan aytilgan barkamol
shaxsni tarbiyalashda avvalo tarbiya shakllanishida ota-ona, inson yashayotgan atrof-
muhit, milliy, diniy qadriyatlar, ta’lim, jamiyatdagi insonparvarlik va adolatparvarlik
siyosati muhim ahamiyatga ega. Pеdagogiklarimiz barkamol shaxsni tarbiyashda
ta’lim-tarbiya jaroyonida buyuk allomalarimizning o’gitlaridan foydalanishi zarur, zero
har birining ta'limiy tarbiyaviy usullari, tarbiya nazariyasi va amaliyoti, ta'lim
nazariyasi va amaliyoti, ta'lim tizimini boshqarishda, farzand tarbiyasida
mutafakkirlarimizning har-bir asarlari va fikrlari barkamol insonni tarbiyalashda
millliylik va oziga xos tarzda ajralib turadi. Shunday ekan sharq allomalri me’rosidan
ko’proq foydalanish maqsadga maolikdir. Bitiruv malakaviy ishimizda Abdulla
Avloniyning ma’rifatparvarlik qarashlari asosida barkamol shaxsni tarbiyalshdagi
imkoniyatlarini bilish maqsadida Tеrmiz shahridagi 9 - umumiy o’rta ta'lim
24

matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi.
Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o’zi bevosita ta'lim bergan madrasalarda
o’qish quyidagi bosqichlardan iborat bo’lgan:
1. Anda (kichik) - o’qish muddati 2 yil.
2. Aust (o’rta) - o’qish muddati 3 yil.
3. A'lo (oliy) - o’qish muddati 3 yil.
Bunday yondashuvda bugungi kun nuqtai nazaridan aytganda bakalavriat va
magistratura ko’zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o’rta asr yevropa universitetlari uchun
ham xos bo’lgan.
Buyuk iste'dod egasi sifatida alloma o’z davridan bir necha asrlarga o’zib ketgan.
Deyarli 600 yil avval Muhammad Tarag’ay Ulug’bek quyidagi aksiomani ilgari
surgan: bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo’l demakdir. Iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to’la tasdiqlaydi.
XIX asrning ikkinchi yarmiga k е lib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan
bosib olindi. Bu davrda milliy ma'naviy m е rosga, madaniyatga past nazar bilan
qarovchi shovinistik siyosat hukmron edi. Shunday bo’lsada, bu davrda Siddiqiy,
Furqat, Muhimiy, Ahmad Donish, Avaz O’tar o’g’li, Hamza, Abdulla Avloniy, Ibrat,
Fitrat, B е hbudiy, Munavvarqori, Cho’lpon, Qori-Niyoziy va boshqalar bola
tarbiyasiga, p е dagogikasiga oid ko’plab asarlar yozdilar, yoshlarni ilm-ma'rifatli
qilishga intildilar. Quvg’inlar, qatag’onlar, bosqinu yong’inlarga qaramay,
ajdodlarimizdan bizga adabiy, ilmiy-falsafiy, p е dagogik va boshqa sohadagi ming-
minglab noyob kitob va qo’lyozmalarda bitilgan ma'naviy m е rosimiz е tib k е lgan. Ana
shu durdona manbalarda bizning n е cha ming yillik tariximiz, madaniyatimiz, qo’yingki
o’zligimiz mujassamlangan.
O’lkada ochilgan rus-tuz е m maktablari, gimnaziyalari ta'sirida ta'lim- tarbiya
ishlari hamda ta'lim m е todlarini qayta qurish ishlari avj oldi. Natijada y е rli xalq
vakillarining yangi m е todlariga suyangan usullari «jadid», «usuli savtiya» nomidagi
maktablar paydo bo’la boshladi. Dastlabki ma'lumotlarga qaraganda, usuli jadid
maktablari 1850 yillarda paydo bo’la boshlagan. Turkistonda yangi maktablarning
karvonboshchisi M. B е hbudiy edi. U jadid maktablari uchun ham nazariy, ham amaliy
10

havas ko’rgazmasa va olg’irlik uchun gap-so’z va qavqo yurgizmasa, nodonlikdan
sallasi katta va pechi uzun bo’lmasa, gerdayish uchun madrasa ayvoni boshi unga o’rin
bo’lmasa. ... Yaramasliklardan qo’rqsa va nopoklikdan qochsa, nainki, o’zini olim
bilib, necha nodonga turli xil fisq ishlarni mumkin, balki halol qilsa, qilmas ishlarni
qilmoq uchun sodir bo’lsa va qilar ishlarni qilmaslik unga qoida va odat bo’lib qolsa.
Bu mudarris emasdir, yomon odatni tarqatuvchidir».Ayni o’rinda o’qituvchi
mehnatining mashaqqatli ekanligini ta'kidlab o’tadi: «Uning ishi odam qo’lidan
k е lmas, odam emas, balki dev ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani
saqlashga ojizlik qilardi, u esa bir to’da bolaga ilm va adab o’rgatadi, ko’rkim bunga
nima yetsin.
Shunisi ham borki, u to’dada fahm-farosati ozlar bo’ladi, unday kishiga yuzlarcha
mashaqqat kelsa qanday bo’ladi. har qanday bo’lsa ham, yosh bolalarga uning haqqi
ko’pdir. Agar shogird podshohlikka erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi.
Haq yo’lida kim senga bir harf o’qitmish ranj ila,
Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila.
Mashhur pedagog Abdulla Avloniy ham o’z asarlarida o’qituvchi shaxsi va
uning faoliyati borasidagi qarashlarni ifodalashga alohida o’rin beradi. Allomaning
qayd etishicha, bolaning sog’lom bo’lib o’sishida ota-onalar o’ziga xos rol o’ynasalar,
uning fikriy jihatdan taraqqiy etishida o’qituvchining o’rni beqiyos ekanligini
ta'kidlaydi. Xususan, bolalarning aqliy qobiliyatlarini shakllantirish muallimlarning
«diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifa» ekanligini
ta'kidlab, «fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog’liqdur», -
deydi.
Ta'limning gnoseologik asoslari. O’quv jarayonini mantiqiy qurilishi ta'lim
mazmunining xususiyatlari va gnoseologik jihatlariga bog’liq.
Gnoseologiya (yunoncha - «gnosis» («gnoseos»)- bilim, ong, o’rganish, logiya -fan,
ta'limot) - bilish, ilmiy bilimlarning shakllanishi, xususiyatlari, qonuniyatlari, uslublari,
ilmiy tafakkur shakllari, shuningdek, insonga xos bo’lgan borliqni anglash qobiliyati
haqidagi nazariya, ta'limot.
Ijtimoiy taraqqiyot tarixida insonning atrof-muhitni bilishi umumiy tuzilishiga va
26

tushunchalari ilgari surilgan.
610 yillarga k е lib yaratilgan Islom dinining muqaddas kitobi «Qur'oni Karim»da
inson mohiyati to’la ochib b е rilib, komil inson tarbiyasi bosh maqsad qilib qo’yilgan
edi. «Qur'oni Karim»dagi ta'lim - tarbiyaga oid ulug’ xazina Al-Buxoriy hazratlarining
Hadislarida b е riladi. Jumladan, (38-hadis) ”Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan
birga axloq-odobini ham yaxshilangiz”: (626-hadis) ”Har bir go’dak Islom tabiatida
tug’iladi, so’ng ota-onasi uni yo yahudiy qiladi, yo nasroniy qiladi, yo majusiy qiladi”:
(136-hadis) ”Hech bir ota o’z farzandiga xulqu odobdan buyukroq meros berolmaydi”.
Ta'lim – tarbiya, insoniy munosabatlarning falsafiy asoslari tasavvuf ilmida
ochib b е riladi. Shu jumladan Islom olamining muqaddas kitobi «Qur'oni Karim»da
ham komillikning b е shta tamoyili komillikka erishish uchun talab etiladi.
1. Mehnatim muhabbatim.
2. Ma'rifatim sarmoyam.
3. Dinim aqlim.
4. Ilmim qurolim.
5. Sabru qanoat libosim.
IX-XV asrlar Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyati rivojida muhim davr
hisoblanadi. Shu bois faylasuf, tarixchi, pedagog, matematik olimlar bu davr madaniy-
ma’rifiy merosi haqida qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar.
Pedagog – olimlarning Sharq mutafakkirlari ijodida ta’lim-tarbiya, shaxs
ma’naviy kamoloti masalalariga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlarning pedagogika fani
rivojida muhim o’rni bor. Lekin ular allomalar merosida olg’a surilgan ta’lim-tarbiya
masalalarini yoritishda milliylik tamoyilidan kelib chiqqan holda yondashmadilar.
Aslida Markaziy Osiyo allomalarining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarida
ma’naviy qadriyatlarga bo’lgan e’tibor asosiy o’rinda turadiki, bu bevosita inson
kamolotini shakllantirishga omil bo’la oladigan hodisadir.
Sharq Renessansi deb nom olgan IX-XV asr Markaziy Osiyo ma’naviy
madaniyatining eng yuksaklikka ko’tarilgan, boy davri bo’lib, bu davrda ilm-fanning
ikki yo’nalishi (birinchisi) inson uchun tabiiy fanlardirki, u aql ko’zi bilan egallanadi,
(ikkinchisi) bu fanlar inson tomonidan (boshqa) kishilardan taqlid qilib o’rganiladi,
5

turmush tarzi esa uning o‘z his-tuyg‘ularini qanday boshqara olishi bilan bog‘liq. Abu
Rayhon Beruniy insonga tabiatning gultojisi deb qarar ekan, har bir inson aql-
zakovatli, yuksak axloqli, bilim-ma'rifatli bo‘lishi lozim deydi. Uning hamma
asarlarida inson kamoloti uning tafakkurining rivojlanishi, sog‘lom va jismonan
baquvvat bo‘lishiga bog‘liqligi ta'kidlanadi. Beruniyning aqliy tarbiya haqidagi
qarashlari uning ilm olish, bilish jarayoni haqidagi fikrlarida o‘z ifodasini topadi.
Beruniy ilmiy bilimlarni egallash jarayonida o‘quvchilarni zeriktirmaslik, yangi
mavzularni qiziqarli, asosli, ko‘rgazmali bayon etishni tavsiya etadi. Beruniyning
fikricha, aqliy tarbiyani amalga oshirishdan maqsad barkamol insonni tarbiyalashdir. U
barcha salbiy illatlarning kelib chiqishidagi asosiy sabab ilmsizlik, deb tushuntiradi.
Beruniy o‘z asarlarida jamiyat ravnaqi ma'rifatning rivojlanishiga bog‘liq, degan
g‘oyani ilgari surgan. Abu Rayhon Beruniy tarbiya insonning go’zalligini belgilab
berishini odamzod tarbiyasi bilan boshqalarda yaxshi yoki salbiy Abu Rayhon Bеruniy.
qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. T.: Fan, Abu Rayhon Bеruniy.Hindiston.
tasurot qoldiradi deydi, tarbiyalanganlikni muloqot, muomila, izzt ikrom, hurmat,
e’zozlash umuman olganda insonparvarlik deya ta’kidlaydi. “Saxix” yo'nalishining
asoschisi eng еtuk va mashxur muxaddis Abu Abdullox Muxammad ibn Ismoil al-
Buxoriydir. Imom Ismoil al-Buxoriy hadis ilmida “Amir-ul-mo’minin”, “Imom al-
muxaddisiyn” (“Barcha muxaddislarning pеshvosi”) dеgan sharafli nomga sazovor
bo'lgan. U 810 yilning 13 mayida (ba'zi manbalarda 810 yilning 20 iyulida) (xijriy 194
yil shavvol oyining 13 kuni) Buxoroda tug’ilgan. Go’dakligida otadan еtim qolgan.
Dastlabki savodini maktabda chiqargan, 10 yoshidayoq arab tilida yaratilgan kitoblar
yordamida xamda roviylardan og’zaki ravishda eshitish asosida xadislarni yodlay
boshlagan. Alloma xadis ilmini zo'r ishtiyoq va katta qiziqish bilan o'rgandi. Abdullox
ibn al-Muborak , Vaqi' ibn Jarrox kabi olimlar tomonidan to'plagan xadislarni yod
olgan, shuningdеk, xadis rivoyatchilari xususida so'z yuritilgan bahslarda ishtirok
etgan. Islom dini insonni ma'naviy kamolot sari yеtaklovchi ta'limotdir. Shu sababli
Qur'oni Karimda ham, xadislarda xam yaxshi xulq-odob qoidalari va ularga
kishilarning qat'iy amal qilishlari lozimligi borasidagi qarashlar kеng targ’ib etilgan.
Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jomе' as-saxix” asarining bir jildiga odob-axloq
18

shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq,
unda kechayotgan o’zgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas, balki uning
xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta'sir etishi, shu bois
bolalarni tarbiyalashda u mansub bo’lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni
ta'kidlaydi. Bolani yomon ta'sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi. Shuningdek, alloma
o’qitish samaradorligini ta'minlashda bolalarga jamoa asosida bilimlarni berishni
maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydi. Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson
boshqalar bilan munosabatda bo’lish, ularning yordami va qo’llab-quvvatlashlarini his
etish ehtiyojiga ega. Ana shu ehtiyojni qondirish yo’lidagi amaliy harakatlar insonni
kamolotga yetaklaydi, deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning
rivojlanishida o’zaro yordam, hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrixohlik uning
ijtimoiy muhitdagi roli va o’rnini b е lgilab beradi. Sharq mutafakkirlari o’z asarlarida
bilish hamda inson aqliy tafakkuri masalalariga alohida o’rin bergan. Xususan, Abu
Nasr Forobiy inson tomonidan borliqni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-
fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. Allomaning fikricha, inson tanasi,
miyasi, sezgi organlari u tug’ilganda mavjud bo’lgan bo’lsa, aqliy bilimi, ma'naviyati,
ruhiyati, intellektual va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari, ma'lumoti tashqi
olam, ijtimoiy muhit ta'sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari
jarayonida shakllanadi. Abu Nasr Forobiyning e'tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy
jihatdan yuksalishining mahsulidir. Inson bilimlarni o’zlashtirar ekan, borliqda tirik
mavjudotning yaratilish tarixigacha bo’lgan ma'lumotlarni o’zlashtira oladi, ularni
yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi. Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda
Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat
tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa
va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri bilan solishtirib ko’radi, o’z bilimlarining chinligini
aniqlaydi». Mutafakkir, shuningdek, odamlar tomonidan bilimlarni o’zlashtirilib
borishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib k е lishini aytadi: «Ilmlar ko’pdir. Ular
zamoni iqbolli bo’lib, turli fikr va xotiralar ularga qo’shilib borsa, ko’payadi.
Odamlarning ilmlarga rag’bat qilishi, ilmlarni va ilm aqllilarini hurmatlashi o’sha
iqbolning b е lgisidir. (Ayniqsa) hukmron kishilarning ilm aqllini hurmat qilishi turli
30

shakllantiradi. Sharq mutafakkirlarining ta'lim-tarbiya, oila va oilaviy tarbiya hamda
komil inson haqidagi qarashlari hozirgi kunda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Sharq
mutafakkirlari ijodida aks etgan umuminsoniy g'oyalar islomiy ma'naviyat bilan hamo-
hangdir. Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida oila va oilada farzand tarbiyasi
masalalariga katta e'tibor berganlar. Inson hamisha odamlar qurshovida yashaydi ,
ijtimoiy muhit sharoitida uning aqliy rivojlanishi, fikrlash qobiliyati rivojlana boradi.
Bunda insonning aqliy rivojlanishi uchun sharoitlar bo'lishi kerak. Sharq mutafakkirlari
o’z asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri masalalariga alohida o’rin bergan.
Allomalarimiz inson tomonidan borliqni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-
fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. Sharq allomalar fikricha, inson
tanasi, miyasi, sezgi organlari u tug’ilganda mavjud bo’lgan bo’lsa, aqliy bilimi,
ma’naviyati, ruhiyati, intellektual va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari,
ma’lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit ta’sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan
munosabatlari jarayonida shakllanadi.
II.BOB. SHARQ ALLOMALARI ASARLARIDA BARKAMOL INSONNI
TARBIYALASH G'OYALARI
2.1. Qur'oni Karim va Hadislarda axloq-odob, iymon, oila mustahkamligi,
ota-onaga hurmat masalalari
Musulmonlarning muqaddas kitobi «Qur'on»ning «Zumar» surasining 9- oyatida
shunday deyiladi: «Ayting: Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar
13

ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi». Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida bilim
tushunchasiga sharh berish bilan birga bilimning chuqur o’zlashtirilishi donishmandlik
ekanligini alohida qayd etadi: «Ilm narsalarning inson aqli yordami bilan
o’rganilishidir. Bilim deb esa, narsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson
aqli uni xato va yo’ldan toymasdan turib unga erishishi kerak bo’ladigan narsadir.
Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin bo’lsayu, isbotlar chinakamiga bo’lsa, u holda bunga
xikmat - donishmanlik deyildi». Yusuf xos Hojibning «Qutadqu bilig» («Saodatga
boshlovchi bilim») asari ta'bir joiz bo’lsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi
ahamiyati, inson kamolotini ta'minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita
ekanligi tog’risidagi qomus sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli bo’lish ezgu ishlar
tantanasini ta'minlovchi garov bo’lib, uning yordamida xatto osmon sari yo’l ochiladi:
Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur,
Bilim tufayli, go’yo ko’kka yo’l topiladi.
Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi. Zero, oradan to’qqiz-o’n
asr vaqt o’tgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt etishga
muvaffaq bo’ldi. Bahovuddin Naqshbandiy tariqatida avliyolik kuch-quvvatini
ezgulikka, ilm-ma'rifatni rivojlantirishga yo’naltirish yetakchi o’rin tutadi. Binobarin,
ilm-ma'rifat zulm va bid'atdan forig’ bo’lish yo’lidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan
«Xilvat dar anjuman», «Safar dar vatan»g’oyalari mavjud bilimlarni suhbat hamda
amaliyot yordamida o’zlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Zero, bahs-
munozaralarda, doimiy izlanishlarda xosil bo’lgan ilm puxta va mustahkam bo’ladi.
Alisher Navoiy bilimlarni izchil, uzluksiz o’zlashtirish zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, ilm o’rganish mashaqqatli yumush bo’lib, uni o’rganishda ayrim
qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri k е lishi, bu yo’lda chidamli,qanoatli, bardoshli
bo’lish orqaligina mukammal bilimga ega bo’lish mumkinligini ta'kidlaydi. Abdulla
Avloniy esa inson aqliy kamoloti xususida to’xtalar ekan,quyidagilarni bayon etadi:
«Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g’oyat muqaddas bir
fazilatdur, zeroki, ilm bizga o’z axvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko’rsatur,
zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o’tkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidur».
Alloma bilim insonni jaholatdan qutqarishning eng samarali vositasi ekanligiga ham
31

e’tibor beradi. U o’zining ”Baxt-saodatga erishuv haqida”, ”Fanlarning tasnifi”,
”Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida”, ”Ilmlar va san’atlar
fazilati” kabi koplab risolalarida insonning ma’naviy rivojlanishi ilm-ma’rifatga
bog’liqligini ta’kidlaydi.
Abu Rayhon Beruniy bilim umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishning kaliti
ekanligini alohida ta’kidlaydi. Ilm-ma’rifatli odam jamiyat taqdiri, insonlar taqdiri
uchun kurashuvchan, barcha yomonliklardan uzoqdir. ”Ilmning foydasi ochko’zlik
bilan oltin-kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga
ega bo’lishdir”.
Umuman, Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muxlisi sifatida
mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashida, odamning baxti esa uning bilim
va ma’rifatida deb bildi. Yaratgan asarlarida u ta’lim-tarbiyaga doir she’r va
hikmatlardan misollar keltirib, ular orqali har bir inson o’z qalbining farmoyishiga
ko’ra xayr-ezgulikka intilishi, sun’iy obro’, shuhrat qozonish uchun muruvvat va
sharofat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asarida aqliy, axloqiy, mehnat, jismoniy
va nafosat tarbiyasiga doir fikrlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. U insonni
ulug’laydi. Uning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi,
uquvi, hunarga egaligidadir. Adib o’quv va bilimni farqlaydi: o’quv tug’ma ravishda
inson ruhiyatida mavjuddir, bilim esa o’qish-o’rganish va mehnat tufayli egallanadi.
Agar ularning har ikkisi o’zaro birlashsa, insonning qadri ortadi:
Zakovat qayerda bo’lsa, ulug’lik bo’ladi,
Bilim kimda bo’lsa, buyuklik bo’ladi.
Zakovatli uqadi, bilimli biladi,
Bilimli, zakovatli tilakka yetadi.
Yusuf Xos Hojib ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liq holda bo’lishini tavsiya etadi,
o’g’il bolalarning bir necha san’at turlarini va hunarlarni tugal o’rganmog’i lozimligini
ta’kidlaydi. Bu, ularning kelajak hayotlari, jamiyat rivoji uchun zarurligini aytadi.
1.2. Islom ma'rifat sivilizatsiyasining ta'lim-tarbiyaga ta'siri
7

borilganligi, ularning negizida ilmiy maktablarning yuzaga kеlganligi qayd etib
o’tiladi. O’z davrida madrasalarda o’qitilishi yo’lga qo’yilgan fanlarni Abu Ali Ibn
Sino quyidagi tizimlar bo’yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya,
tibbiyotshunoslik, til va uning grammatikasi, fikx (musulmon qonunchiligi). Alloma
tomonidan taklif etilgan tarbiya turlar esa quyidagilardan iborat: 1) aqliy tarbiya; 2)
jismoniy sog’lomlashtirish; 3) estеtik tarbiya; 4) ma'naviy tarbiya; 5) hunarga
o’rgatish. Abu Ali Ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari Markaziy Osiyoda
Uyg’onish davridagi ta'limning insonparvarlik va shaxsning barkamol rivojlanishi
borasidagi g’oyalariga asoslangan edi, deyishiga imkon beradi.
Sharqdagi Uyg’onish davri Sharq mutafakkirlari - Muhammad Muso al-
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar o’zlarining
ta'limiy qarashlarida birinchi o’ringa inson shaxsini qo’yadilar hamda bolalarni har
tomonlama, jismoniy va estеtik kamolotga erishishlari, shuningdek, tillarni bilishlarini
zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta'limni tashkil etuvchi fanlar sirasiga matematika,
astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy-ilmiy fanlarni kiritadilar.
Allomalar bolaga hurmat bilan munosabatda bo’lish g’oyasini ilgari suradilar, sxolastik
o’qitish va qat'iy intizomga qarshi chiqadilar. Ularning fikricha, o’qish bolada
bilimlarga qizihishni uyg’otishi kerak.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning (1394-1449 yillar) Samarqanddagi faoliyati
14-15 asrlarda madrasalarning fanlar rivojini ta'minlovchi markazlari vazifasini
bajarganligini ko’rsatadi. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek Samarqandning hukmdori
bo’lishi bilan birga astronom, matematik va tarixchi sifatida mashhur bo’lgan.
Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham bo’lganligini tarixiy dalillar qayd etadi.
Chunonchi, alloma ko’plab iste'dodli yoshlarni tarbiyalagan. U odamlar, ayniqsa
yoshlarning ilmiy bilimlarni o’rganishlariga katta ahamiyat bergan.
Alloma o’z davlatida ta'lim sohasidagi jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U madrasalarni
davlat ta'minotiga o’tkazdi, mudarris (o’qituvchi)larga oylik ish xaqi b е lgilagan,
shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bek madrasa o’quv rejasiga quyidagi fanlar: arab tili,
adabiyot, Qur'on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fikx (qonunchilik), metafizika,
9

insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l -ta'lim va tarbiya yo‘li bilan hosil qilinadi. Ta'lim
nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug‘ma fazilat - nazariy bilimlar va amaliy
kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini birlashtiradi, ta'lim so‘z va o‘rganish bilan, tarbiya
esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi, deydi. Har ikkalasi birlashsa , yetuklik
namoyon bo‘ladi, ammo bu yetuklik bilim va amaliy ko‘nikmalarni qay darajada
o‘rganganligiga qarab paydo bo‘ladi, deb ko‘rsatadi.
Forobiy ta'limda barcha fanlarning nazariy asoslari o‘rganilsa, tarbiyada ma'naviy-
axloqiy qoidalar, odob me'yorlari o‘rganiladi, kasb-hunarlarga oid malakalar hosil
qilinadi, deb uqtiradi. Bu muhim vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan ta'lim-
tarbiyaning turli metodlari yordamida amalga oshiriladi.
Forobiy ta'lim-tarbiya ishlarini ikki yo‘l bilan amalga oshirishni nazarda tutadi.
«Amaliy fazilatlar va amaliy san'at (kasb-hunar) lar va ularni bajarishga odatlanish
masalasi»ga kelganda, bu odat ikki yo‘l bilan hosil qilinadi: bulardan birinchisi -
qanoatbaxsh so‘zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so‘zlar yordamida odat hosil
qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g‘ayrat, qasd-intilish harakatga
aylantiriladi. Ikkinchi yo‘l (yoki usul) - majbur etish yo‘li. Bu usul gapga ko‘nmovchi
qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan qo‘llaniladi. Chunki o‘z
istaklaricha, so‘z bilan g‘ayratga kiradiganlardan emaslar. Ulardan birortasi nazariy
bilimlarni o‘rganishga kirishsa, uning fazilati yaxshi bo‘ladi. Kasb-hunarlarni va juz'iy
san'atlarni egallashga intilish bo‘lmasa, bunday odamlarni majbur etmaslik kerak.
Chunki shahar xalqlariga tarbiya berishdan maqsad - ularni fazilat egasi qilish va san'at
ahllariga aylantirishdir. Demak, Forobiy ta'lim-tarbiyada rag‘batlantirish, odatlantirish,
majbur etish metodlarini ilgari surgan. Har ikkala usul ham insonni har tomonlama
kamolga yetkazish maqsadini ko‘zlaydi. Xulosa qilib aytganda, Forobiy pedagogik
ta'limotning asosida komil insonni shakllantirish, insonning o‘z mohiyati bilan
ijtimoiyligi, ya'ni faqat jamiyatda, o‘zaro munosabatlar jarayonida komillikka erishadi,
degan falsafiy qarashi yotadi. Ibn Sino (lot. Avitsenna, 980 - 1037 y.) o‘zining «Shifo
kitobi» va «Tabiat durdonasi» asarlarida jismlarning o‘zaro aloqadorligi va bir-biriga
ta'siri tushunchalari orqali, Oy, Quyoshning odamlarga, hayvonot va o‘simliklar
olamiga ta'siri, yomg‘ir, qor, do‘l, sabzavotlar pishishining tezlashuvi, kishilar tanasida
16

muxumi xar bir insonning bilimli, ma'rifatli bo’lishidir. Shuning uchun xam Forobiy
axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog’liq xolda, tafakkurga asoslangan axloq sifatida
qaraydi. Bundan biz Forobiyning axloqni xulq mе'yorlari ifodasi sifatidagini emas,
balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida xam talqin etganligini ko’ramiz.
Forobiy inson tarbiyada kamolotga yolg‘iz o‘zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan
aloqada bo‘lish, ularning ko‘maklashuvi yoki munosabatlariga muhtoj bo‘ladi, deb
hisoblaydi. Bunga ta'lim-tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish orqali erishish mumkin,
chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta'lim-tarbiya insonni aqliy va axloqiy
jihatdan kamolga yetkazadi, xususan, inson tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini to‘g‘ri
bilib oladi va hayotda to‘g‘ri yo‘l tutadi, boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘ladi.
Demak, Forobiy tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va
shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk barkamol insonni tarbiyalashdan iborat deb
biladi. Forobiy ta'lim va tarbiyaga birinchi marta ta'rif bergan olim sanaladi. “Ta'lim
degan so‘z insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish, tarbiya - nazariy
fazilatni, ma'lum xunarni egallash uchun zarur bo‘lgan xulq normalarini va amaliy
malakalarni o‘rgatishdir” deydi olim. Allomaning ta'kidlashicha, «Ta'lim - degan so‘z
xalqlar va shaharliklar o‘rtasida nazariy fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar
o‘rtasida tug‘ma fazilat va amaliy kasb-hunar fazilatlarini birlashtirish degan so‘zdir.
Ta'lim faqat so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa, amaliy ish tajriba bilan,
ya'ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo‘lgan ish-harakat, kasb-
hunar , o‘rganishidir».Forobiy tarbiya deganda bilimdonlik, donolik va mulohazali
bo‘lish, vijdonlilik, kamtarinlik, ko‘pchilik manfaatini yuqori qo‘yish, haqiqat,
ma'naviy yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi xislatlarni tushunadi. Ammo bu
xislatlarning eng muhimi har bir insonning bilimli, ma'rifatli bo‘lishidir. Shuning
uchun ham Forobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog‘liq holda, tafakkurga
asoslangan axloq sifatida qaraydi. Bundan biz Forobiyning axloqni xulq me'yorlari
ifodasi sifatidagina emas, balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham
talqin etganligini ko‘ramiz.
6
Abu Nasr Forobiy. Baxt-saodatga erishuv haqida. Risolalar. -T.:Fan, 1975, 76 b.
Forobiyning tarbiya yo‘llari, usullari, vositalari haqidagi qarashlari ham qimmatlidir. U
15

bosqichlariga turlicha yondoshishlar ma'lum. Ana shu yondoshishlar o’quv jarayonini
qurish va ta'lim mazmunini tushunish mantiqini b е lgilab beradi.
Muhammad al-Xorazmiy (9 asr) bilish nazariyasi rivojlanishiga katta hissa
qo’shgan. U birinchi bo’lib koinot ob'yektlarining harakatlari hamda yerdagi
nuqtalarining joylashishini jadval ko’rinishida aks ettirib, tajriba-kuzatish va
tadqiqotlar metodlarini ilmiy jihatdan asoslab berdi, yagonalikning birligi tamoyili,
shuningdek, alohida va umumiy, induktsiya va deduktsiyalarning mohiyatini
aniqlashtirdi; matematik masalalarni echishning algoritmik metodini ishlab chiqdi. Bu
metoddan bugungi kunda ham foydalanib k е linmoqda.
Al-Kindiy (9 asr) ilmiy bilishning uch bosqichli kontseptsiyasini ilgari suradi.
Alloma insonning bilishini: sezgiga oid va ratsional bilish tarzida ikkiga ajratadi. Sezib
bilishning predmeti va ob'yekti barcha jism va moddiy narsalar hisoblanadi.
Kindiyning fikricha, sezib bilish aql uchun muhim materialni beradi. Faqatgina aql
tashqi dunyo haqida haqiqiy bilim va tushunchani ishlab chiqishga qodir, - deb
hisoblaydi Kindiy.
Abu Nasr Forobiy (X asr) Kindiy g’oyalarining mohiyatini aniqlashtiradi. Biror
narsani bilishga intilgan inson avvalo uning ma'lum holatini o’rganadi,
o’zlashtirganlarini o’zlashtirilishi zarur bo’lgan bilimlarga yo’naltiradi. Alloma fanlar
klassifikatsiyasi, shuningdek, bilish faoliyatini tashkil etishga oid tavsiyalarni ishlab
chiqadi. Yaxshi nazariyotchi bo’lish uchun deydi, - Abu Nasr Forobiy, -qaysi fan bilan
shug’ullanishidan qat'iy nazar quyidagi uchta shartga amal qilish kerak:
- fan asosida yotuvchi barcha tamoyillarni yaxshi bilishi;
- ushbu tamoyil va ma'lumotlar asosida zarur xulosani chiqarishi, ya'ni, mulohaza
yuritish qoidalarini bilishi kerak;
- xato nazariyalarni isbotlab berish va boshqa mualliflar fikrlarini tahlil qilishni,
shuningdek, haqiqatni yolg’ondan ajratish va xatoni tuzatishni bilishi zarur.
Abu Rayhon Beruniy, bilishni uzluksiz, to’xtovsiz davom etadigan jarayon
sifatida tushunadi. Allomaning fikricha, insoniyat borliqning haqiqiy mohiyati,
hozircha noma'lum bo’lgan jihatlarini k е lajakda bilib oladi. Abu Ali ibn Sinoning,
bilish nazariyasida sabab haqidagi ta'limot alohida o’rin oladi. U sabablarni aniq,
27

masalalarini yorituvchi xadislar jamlangan bo'lsa, “Al-adab al-mufrad” (“Adab
durdonalari”) nomli asarda ham ijtimoiy turmushda hamda insonlar o'rtasida o'zaro
munosabatlarni tashkil etish chog’ida amal qilinishi lozim bo'lgan odob-axloq qoidalari
borasida yanada batafsil ma'lumotlar bеrilgan. Ushbu asar 644 bobda bayon etilgan
1322 ta xadisni o'z ichiga olgan. Yuqoridagi Ismoil al-Buxoriyning asaridan ko’rinib
turibdiki tarbiya insonning odob-axloqi ekanligini tushunishimiz qiyin emas. Mashxur
muxaddislardan yana biri vatandoshimiz Muxammad ibn Iso at- Tеrmiziy bo'lib, u 824
yilda Tеrmiz yaqinidagi Bug’ qishlog’i (xozirgi Surxondaryo viloyatining Shеrobod
tumani) da tug’ilgan. Uning oilasi va ota-onasi xaqida ma'lumotlar yo’q. Ba'zi
tadqiqotchilar uning otasi asli marvlik bo'lgan dеb qayd etadilar. Alloma tomonidan
o'ndan ortiq asarlar yaratilganligi ma'lum. Bular qatoridan “Al-jomе' as-saxix”
(“Ishonchli to'plam”), “Ash-shamoil an-nabaviya” (“Payg’ambarning aloxida
fazilatlari”), “Al-ilal fi-l-hadiys” (“Hadislardagi illatlar va og’ishlar haqida”) kabi
asarlari o'rin olgan bo'lib, ular juda mashxurdir. Muxammad ibn Iso at-Tеrmiziy
tomonidan yozib qoldirilgan asarlarda o'z ifodasini topgan hadislar xam Imom Ismoil
al-Buxoriy tomonidan bayon etilgan xadislari kabi insonni halollik, adolat, e'tiqod,
diyonat, poklik, mеxnatsеvarlik, muruvvatlilik, mеxr-shavqat, yoshi kattalar, ota-ona
va qarindoshlarga xurmat g’oyalarini ilgari surish xususiyatiga ko'ra shaxs tarbiyasini
tashkil etishini ta’kidlaydi. Najmiddin Kubro (1145-1221) ning maqsadi odamlarni
ham jismonan, ham aqlan, ham ruhiy-ma'naviy jihatdan yetuk qilib tarbiyalash bo‘lgan.
Ta’lim-tarbiya axloqiy poklik, mardlik, hojatbarorlik g‘oyalarini targ‘ib etdi. Ilohni
sevish bilan yaxshi insonlarni sevishni birga olib qaradi, nafsni qattiq nazorat etib,
ya'ni qoralab, ulug‘ taqvo piri degan nom chiqardi. U insonni «kichik olam» deb. uning
kamoloti cheksiz ekanini ta'kidlayli. Biz bu fikrlarni xulosalab tarbiya axloqiy poklik,
mardlik, hojatbarorlik kabi tushunchalarni olishimiz mumkin. Xo‘ja Axmad Yassaviy
(XI asrning o‘rtalari) insonni ta'lim-tarbiyasida uni asl komillikka eltadigan din, iymon,
xudo yo‘lida fidoiylik, e'tiqodda sobitlik, halollik, poklik g‘oyalari ekanini ta'kidlaydi.
Yassaviy insondagi yomon illatlarni nafs bilan bog‘laydi va unga qarshi kurash
lozimligini uqtiradi. Nafsni tiyish, mol-dunyoga hirs qo‘yish, ta'magirlik, badnafslik
nokaslik, nodonlik, jaholat va razolatni qattiq qoralaydi. Nafsni tarbiyalash nafaqat
19

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston»,
1994 yil.
2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga ye t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994
yil.
3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» .
4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T.
«O`zbekiston» 1995 yil.
5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy
tamoyillari». – T.: «O`zbekiston».
6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T.
Sharq, 1997.
7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil.
8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil.
9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil.
10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.
INTERNET SAYTLARI:
http: www.ziyo.net.uz.
http: www.pedagog.uz.
http: www.edu.uz .
http: www. referat .uz .
38

ishtirokchilariga aylantirishdan iborat» d е gan edilar. Bu ishni amalga oshirish uchun
esa ta'lim mazmuni, uning tuzilishi, ta'lim jarayonini yanada takomillashtirish,
talabalarning faoliyatlarida o’zgarishlar bo’lishi lozim. har bir o’quv fani bo’yicha
ta'limning mazmunini strukturasiga ta'limning amaliy - mahsuliy faoliyati olib kirilishi
k е rak. Bu mutlaqo mustaqil ish formasida emas, yoki boshqa adabiyotlardan o’rganish
emas. Bu o’quv fani dasturidagi shunday bo’g’inki, uni amaliy ijodiy faoliyatida
to’lg’azish mumkin. Bu bo’g’inni auditoriyada o’tish ham mumkin emas. Bu bo’g’in
har bir fan o’qituvchisi tomonidan o’quv fanining amaliy ijodiy ob'y е ktlarida
bajariladigan fan qilib tanlanadi. Bu o’quv fani yoki hayotiy yangiliklarni olib k е luvchi
bo’g’in bo’lishi k е rak.
Ta'limning tarixiy xususiyatlari. Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, chunki
u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o’rin tutuvchi ijtimoiy maqsad va
vazifalar bilan b е lgilanadi. Bu ta'lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab chiharish va
ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta'siri ostida o’zgarib borishini
anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni o’zlashtirishga
bo’lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u odamlarga hayot
faoliyatlarini yo’lga qo’yish uchun zarur. Bilimlarni to’plash va chuqurlashtirish,
jamiyat madaniyatining o’sib borishi bilim tomonidan tashkil etiluvchi funktsiyalari
ko’lamini oshishini ta'minlaydi. Mazkur yondashuvlar (pragmatik va madaniy) kishilik
jamiyatining turli bosqichlarida ta'lim mazmuni yo’nalishlarni b е lgilab k е ladi. O’zbek
pedagogi Abdulla Avloniy (1878-1934 yillar) o’zining «Turkiy guliston yoqud axloq»
nomli asarida «... bilim bizning aqlimizni va bizninng xotiramizni qilich kabi o’tkir
qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo’lida bizning ilgari qadam tashlashimiz
shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o’xshaydi» - deb yozadi. Shu bilan bir
vaqtda A.Avloniy fanni o’zlashtirishga faqatgina hayoliy amaliyoti uchun utilitar
(foydali) yaroqliligi nuqtai nazaridan yondoshish mumkin emas deb hisoblaydi. U
hayot bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan bilimlar ham bor va ular amaliy
bilimlardan kam bo’lmagan ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Misol uchun qadimgi
tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib bo’lmaydi, lekin uni o’rganish kerak va
foydalidir: uni (tarixni) bilish o’quvchilarning bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashni
12

insonning shaxsiy xarakteri, balki ijtimoiy muhitga ham salmoqli ta'sir etishini
ta'kidlaydi. Uning ta'rificha, nafs «yabon qushdek ko‘lga ko‘nmas» bir narsa. Bu
«qush» o‘z hohishicha «parvoz» etaversa odamni kundan-kunga odamiylikdan
chiqaraveradi, azim gunoxlarni qilishga sababchi bo‘lib, badnom etadi, chunki nafs
domiga tushgandan keyin kishi xech narsadan tap tortmaydi, harom-xarishdan xazar
etmaydi , boshkalar hisobiga bo‘lsa ham yaxshi yashashni o‘ylaydi, oqibatda u zolim,
berahm, riyokor bo‘lib qoladi. Faylasuf shoirni komil insonlikka yetishish
boskichlarida kishi intilishlariga xalaqit beradigan barcha to‘siqlar, ya'ni shayton
vasvasasi tufayli yuzaga keladigan barcha illatlar g‘azablantiradi. Ulardan biri
adolatsizlikdir. Mutafakkir g‘oyalarining asosiy mazmuni, «bu dunyoning dog‘larini
insonga yuqtirmaslik», uning «Olloh yaratgan chog‘idagi musaffoligini saqlash», bir
so‘z bilan - komil, barkamol inson qiyofasiga erishish. Umuman, Yassaviyning
barkamol inson haqidagi g‘oyalari yosh avlodni tarbiyalashda muhim dastur sifatida
xizmat qiladi. Mutafakkirning fikrlaridan shuni anglashimiz kerakki tarbiya iymon
e’tiqodga sodiqliq va unga amal qilish ekanligi tushunishimiz kerak. Bahouddin
Naqshbandning ta'lim-tarbiya haqidagi fikrlari g‘oyat qadrlidir. U barkamol insonni
tarbiyalash dastlab odobdan boshlanishini ta'kidlab shunday degan edi: «Adab hulqni
chiroyli qilish, so‘z va fe'lni soz qilishdir» 11
. Odab saqlash - muhabbat samarasi, yana
muhabbat daraxtining urug‘i hamdir. Agar odabdan ozgina nuqsonga yo‘l qo‘yilsa
nimaiki qilsang ham, beadablik ko‘rinadi. Zero, beadablar yashaydigan ijtimoiy-ruhiy
muhit nosog‘lom bo‘lib, nafaqat insonlarga, balki boshqa jonzotlarga ham salbiy ta'sir
etishi tabiiy. Odam o‘zini bir xil sifat va ko‘riiishda olib yurishi lozim, toki odamlarda
unga tasarruf (ta'sir kilish) ta'masi paydo bo‘lmasin.
Yana bir fikr: «Niyat - kasb qilib topadigan narsa emas, balki, u g‘ayb olamidandir.
Niyatning haqiqati ixtiyor ostida emas. Agar niyat yo‘q bo‘lsa, umid natija bermaydi».
Sabr va chidamda nog‘ora kabi bo‘lmok lozimki, u qanchalik shapaloq yemasin, birok
o‘z adabiga xilof ovoz chiqarmaydi». Bahovuddin Naqshband o‘z pedagogik faoliyati
davrida mehnat va hunarga alohida e'tibor bergan. Madrasaga qabul qilinadigan
bolalardan eng oldin: «Siz Madrasaga qabul qilingansiz, qaysi hunarni bilasiz», -deb
so‘ragan. Hunarsiz o‘quvchilarni biror-bir hunar o‘rganishga da'vat etgan, unga yetarli
20

ular asosida shariat qonunlari yotadi. Bu fanlarning asosini Qur’onda va Sunnada
bo’lga Alloh va uning elchisining oldindan belgilab bergan yo’l-yo’riqlari tashkil
etadi. 1
Bu davrda Sharq madaniyatini umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarish
markazi ”Ma’mun akademiyasi” (IX asr, Bag’dod, ”Baytul hikma”) tashkil etildi.
Akademiya ilmiy ijodkorlari faoliyatida Yaqin va O’rta Sharq xalqlari moddiy va
ma’naviy madaniyatining qo’shilishi asnosida hozirgi Markaziy Osiyo madaniyatining
maxsus bir-biridan ajratilmagan ko’p qirrali qorishiq turi vujudga keldi. Bunday ko’p
qirrali ilmiy qadriyatlarning madonga kelishida vatandoshlarimiz Muhammad ibn
Muso al-Xorazmiy (780-850), Ahmad al-Farg’oniy (247-861), Ahmad ibn Abdulloh
al-Marvaziy (IX asr), Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Abu
Rayhon Beruniy (973-1050) va boshqalarning xizmatlari katta bo’lgan.
Sharq mutafakkirlarining ma’naviy madaniyat sohasiga qo’shgan ulushlari
nihoyatda boy bo’lib, mazmunan qadriyatlarning barcha yo’nalishlarini qamrab
olganligi bilan xarakterlanadi. Ular:
- aqliy madaniyatni shakllantirish bilan bog’langa qadriyatlar;
- ma’naviy-ruhiy qadriyatlar;
- ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar;
- badiiy-nafis qadriyatlar;
- diniy qadriyatlar tarzida o’z ifodasini topgan.
Forobiy pedagogik qarashlarini, ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limotini o’rganishda
inson xislatlari to’g’risidagi falsafiy fikrlari nihoyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Forobiy o’zining falsafiy qarashlarida odamning tuzilishini, ruhiyatini, madaniy va
ma’naviy olamini o’rganishga ahamiyat beradi. Uning ta’limotida, inson barcha boshqa
jismlarda bo’lmagan qobiliyat va kuchga, ruhiy quvvatga, aql va so’zlash qobiliyatiga
egaligi bu kuch uni tabiatdagi boshqa jismlardan ajratib turishi va uning ustidan hokim
bo’lish imkoniyatini berganligi namoyon bo’ladi.
Forobiy bu dunyoqarashida narsa-hodisalarni bilish, inson aqlini bilim bilan
boyitish uni ilmli, ma’rifatli qilish uchun xizmat qiluvchi ruhiy jarayonlarga alohida
1
6

boshqalar haqida so’zlab, ularning jamiyat hayotidagi o’rniga alohida to’xtalib o’tadi.
Turli kasblar, ayniqsa, dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilikka oid fikrlarini
bayon etadi. U dehqon, hunarmand va chorvadorlarni jamiyatning moddiy boyliklarini
yaratuvchi sifatida ta'riflaydi. Dehqonlar mehnatini ulug’lash bilan birga,
hunarmandlar haqida ham «juda zarur kishilardir ... temirchi, tikuvchi, etikdo’z,
suvchi, egarchi, toshchi, o’qchi, kamonchilarning foydasi katta. Ularni sanay berib
ko’zim uzayib ketdi. ... Bu dunyoga ular yaxshilik k е ltiradilar, Ular juda ko’p ajoyib
narsalarni ishlaydilar», - deb o’zining xayrixohligini bayon etadi va hukmron
doiralarga mehnatkashlar bilan munosabatda bo’lish shartlari xususida o’z tavsiyalarini
bayon qiladi.
Dehqonlarga nisbatan:
Bularga qatilqil,harilqil o’zun
Tilin yo’qshi sozla, achuq tut yuzun.
(O’zing bular bilan aralashgin,qo’shilgin,
Tilda yaxshi so’zla, yuzingni ochiq tut).
Hunarmandlarga nisbatan:
Keraklik kishilar е ma bu sena,
Yo’qo’n tut bularo’q tosulqay tona.
(Bular ham senga kerakli kishilardir,
Bularni yaqin tut, foydasi t е gadi (ey) baqodir).
Yusuf Xos Hojibning mehnat ahli haqidagi bu fikrlari haqiqatan ham ularga
nisbatan hurmat va ehtiromni anglatadi. Yusuf xos Hojibning mehnat tarbiyasiga oid
progressiv qarashlari tarbiyaviy jihatdan diqqatga sazovordir.
16-asrning yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni
ulug’lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farxod va Shirin»,
«Mahbub-ulqulub» asarlari ham mavjud. Alisher Navoiyning xaqiqiy inson uchun eng
yaxshi fazilatlardan biri mehnatsevarlik deb ko’rsatadi. U «Hayratul abror»ning
beshinchi maqolatida kishilarning saxovatiga ko’z tikishdan ko’ra o’z qo’li bilan hayot
kechirish ulug’roq va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida k е ltiradi.
Hotam Toyi bir kuni qo’y-qo’zilar so’ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. So’ng
34

suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga o’z vatanlarini tashlab xijrat qilur
edi». Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar
tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar
ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo’lib yetishishi, kasb-hunar o’rganish, mehnat
ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug’lash masalalariga alohida e'tibor
berilganligiga guvoh bo’lamiz. Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy
asarlar va xalq og’zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo’shiqlari, masal, maqol,
ertak va dostonlarda mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o’zlashtirish
muhim hayotiy zarur ekanligi ta'kidlanadi. Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning
«Qobusnoma», Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon
Beruniyning «Geodeziya», «Minerologiya», Maxmud Qoshg’ariyning «Devonu
lug’atit-turk», Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Alisher Navoiyning bir qator
asarlari va shu kabi ma'rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning
ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og’zaki ijodi
namunalaridagi xalq eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan. Mana
shunday ertaklardan biri «Aql va boylik» ertagidir. Bunda chol to’rt o’g’liga qarata
«Kim aqlli va davlatmand bo’lsa, o’sha oila boshlig’i bo’lib qoladi», degan so’zlariga
o’g’illaridan biri zumrad ko’zli oltin uzugi, ikkinchisi zarbof choponini, uchinchisi esa
qimmatbaho kamarini ko’rsatadi. Kenja o’g’il esa otasining savoliga «Menda zumrad
ko’zli uzuk ham, zarbof chopon ham, qimmatbaho kamar ham yo’q. Lekin mehnatkash
qo’lim, botir yuragim, aqlli boshim bor», - deydi va otasi uni oila boshlig’i qilib, uy-
ro’zg’orini meros qoldiradi. Ko’rinib turibdiki, xalq bu ertak vositasida yoshlarga
insonni hayotda baxtli qila oladigan narsa mehnat d е gan g’oyani ilgari surgan. Faqat
ertaklarda emas, xalq maqollarida ham mehnatsevarlik, mehnatda hamkorlik,
mehnatning insonni baxtli-saodatli qilishi ifodalangan. Maslan:
Daryo suvini bahor toshirar, Inson qadrini mehnat oshirar.
Oltin o’tda bilinar, Odam mehnatda.
Mehnatda do’st ortar, g’iybatdan dushman, kabi maqollar shular jumlasidandir.
Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida esa shahar va qishloq xalqini ijtimoiy
tabaqalarga ajratib, dehqonlar, hunarmandlar, chorvadorlar, olimlar, tabiblar va
33

urg’u beradi: «Ilm bizni jaholat qorong’usidan qutqarur, madaniyat, ma'rifat dunyosiga
chiqarur, yomon fe'llardan, buzuq ishlardan qaytarur, yaxshi xulq, odob sohibi qilur.
Bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz,
g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog’liqdur».
Erkka intilish, ozod yashashga bo’lgan ehtiyoj insonga xos bo’lgan tuyg’udir.
Inson o’z vatanidagina ozod va erkin yashay oladi. Shu bois vatan ozodligi uchun
kurashish masalasi qadim-qadimdan allomalarning asarlari hamda ezgu g’oyalarni
ifoda etuvchi ta'limotlarning bosh mavzusi bo’lib k е lgan. Chunonchi, Hadisi Sharifda
Vatanni sevish iymondan ekanligi ta'kidlanadi.
Alisher Navoiy quyidagi misralarda Vatandan ayrilish inson uchun og’ir judolik
ekanligiga urg’u beradi:
G’urbatda harib shodmon bo’lmas emish,
El anga shafiqu mehribon bo’lmas emish,
Oltin qafas ichra gar qizil gul butsa,
Bulbulga tikondek oshiyon bo’lmas emish.
Allomaning fikrlarini rivojlantirgan holda vatandan judo bo’lish og’ir
judolikkina emas, balki «yuzi qaroliq» ekanligini Zaqiriddin Muhammad Bobur
quyidagicha ifodalagan edi:
Tole yo’qi jonimga baloliq bo’ldi,
Har ishniki, ayladim - xatoliq bo’ldi.
O’z yerni qo’yib hind sori yuzlandim,
Yo rab, netayin, ne yuz qaroliq bo’ldi.
Abdulla Avloniy o’z asarlarida «Vatan» tushunchasiga ta'rif berib, uning ravnaqi
uchun kurashish vatanparvar insonga xos xususiyat ekanligi quyidagicha qayd etadi:
«Har bir kishining tug’ulub o’sgan shahar va mamlakatini shul kishining vatani
deyilur. har kim tug’ilgan, o’sqon yerini jonidan ortiq suyar. xatto bu vatan hissi –
tuyg’usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o’z vatanidan - uyuridan ayrilsa, o’z
yeridagi kabi rohatda yashamas. ...Biz turkustonliklar va vatanimizni jonimizdan ortiq
suyganimiz kabi, arablar Arabistonlarini, qumlik, issiq cho’llarini, eskumular shamol
taraflarini, eng sovuq va muzlik yerlarini boshqa yerlardan ziyod suyarlar. Agar
32

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB.MARKAZIY OSIYODA IBTIDOIY JAMOA DAVRIDA VA ISLOM
MA'RIFAT SIVILIZATSIYASINING TA'LIM TARBIYAGA TASIRI....... ........5
1.1. Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola
tarbiyasi .................... .................5
1.2. Islom ma'rifat sivilizatsiyasining ta'lim-tarbiyaga
ta'siri ........ .................................8
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ...................................................................................... 38
Asosiy adabiyotlar. .............................................................................................................................. 38
KIRISH
Tabiatning oliy mahsuli, siymosi inson o’z aql-zakovati bilan o’zini himoya
qiladigan mustaqil, erkin qilib yaratilgan. Shuning uchun tabiat hodisalari,
jarayonlarini o’rganish ulardan yashash uchun oqilona foydalanish asosida insonlar
sеkin-asta madaniylashuvi, ijtimoiylashuvi asosida ma'naviy qadriyatlar shakllana
boshlagan, rivojlana boshlagan. Ilk davrlarda ta'lim yoshlarga, ota-onalarning yashash
uchun tabiatdan foydalanishi, uy-ro’zqor yuritish, o’zaro va tabiatga munosabat axloqi,
2

Sharq allomalari asarlarida barkamol insonni tarbiyalash g’oyalari

Купить