Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	62.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	docx
Категория	История

Sharq allomalari ilmiy merosining Germaniyada o‘rganilishi

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Yurtimiz tarixini chuqurroq o rganish,ʻ
xolisona, tarixiylik va ilmiylik nuqtayi nazaridan tadqiq etish va uni ommaga
ma’lum qilish bizning burchimizdir. Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov
ʻ
о zining “Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Biroq davrlashtirishni hisobga olgan holda tadqiqotlarga mavzu
tanlanayotganda negadir manbalar ko p va tushunarli bo lgan, o rganilish darajasi
ʻ ʻ ʻ
yuqori bo lgan mavzular tanlanadi. Bu tariximizning har bir qismini anglab yetish,
ʻ
tushunish va o rganish uchun manbalari deyarli hali to liq o rganilmagan
ʻ ʻ ʻ
mavzularni ham tadqiq etish darajasini biroz pasaytiradi. Ushbu kurs ishining
mavzusi bevosita tarixshunoslik bilan bog liq va bu tadqiqot jarayonida birmuncha
ʻ
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. O rta asrlardagi, aniqrog i Arab sharqshunoslik
ʻ ʻ
dunyosining IX-XI asrlardagi tarixini Nemis tarixchilari tomonidan chuqurroq
o rganish va uni nemis tarixshunosligida qay darajada tadqiq etilganini o rganish
ʻ ʻ
zaruriyati mavzuning dolzarbligini ochib beradi.
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.:2016,-B.5
ʻ
2

aksini topgan. Hozirgi paytga qadar yakuniga yetmagan, hujjatli materiallarga
asoslangan holda davom ettirilayotgan katta xalqaro asar mumtoz va zamonaviy
arab tilining arabcha-fransuzcha-inglizcha lug‘atidir (Parijda nashr etiladi).
Mumtoz arab tilining xuddi shunday lug‘ati (materialning boshqa to‘plamiga
asoslangan) jamoaviy tarzda 1957 yildan boshlab Germaniyada nashr etilmoqda.
Teodor Nyoldeke. Nemis somiyshunos, arabshunos, eronshunos, turkshunos
olimi. U 1836-yil 2-martta Harburg shahrida tavallud topdi. 1868-yildan Kilsk va
Gattigen universitetlarida , 1872-yildan 1906-yilgacha Strasburg universitetida
sharq tillari bo‘yicha professor lavozimida ishlagan. 1885-yil Peterburg Fanlar
akademiyasida muxbir a’zo va 1927-yildan SSSR Fanlar akademiyasida faxriy
a’zo hisoblangan. U Qur’oni karim, somiyshunoslik, eronshunoslik, turkshunoslik
hamda sharq madaniyati va tili haqidagi 700 ga yaqin asarlar muallifi. U 1930-yil
25- dekabrda Karlsrue shahrida vafot etgan.
Fyuk Iogann Vilgelm. I.V.Fyuk nemis sharqshunos arabshunos olim. U 1894-
yil 8-iyulda Germaniyaning Mayn daryosi sohilidagi Frankfurt shahrida tug‘ildi. U
1930-1935 yillarda Dakka shahri universitetida professor bo‘lib ishlagan. 1948-
yilda Leypsig shahridagi Sakson Fanlar akademiyasining a’zosi, 1961-yilda
Qohiradagi “Arab tili akademiyasi”ning muxbir a’zosi bo‘lgan. 1956-yilda Nemis
arabshunosligi rivojiga qo‘shgan hissasi uchun GDR ning “Milliy mukofoti”ga
sazovor bo‘lgan. I.Fyuk ijodi davomida arab tili va adabiyoti tarixiga oid asarlar,
arabshunoslik tarixiga oid 1950-yildan shu kunlargacha chop etilayotgan “Arabiya
1950” nashrining hamda ilk islom tarixiga oid bir qancha manbalar muallifidir. U
ba’zi g‘arb tilshunoslaridan farqli o‘laroq islom ta’limotidagi hadis ilmini
mukammal o‘rgandi va haqiqiy hamda to‘g‘ri hadislar borligini ilmiy jihatdan
isbotlab berdi. I.Fyuk 1974-yil 24-noyabrda Galle shahrida vafot etdi.
Karl Brokkelman. Nemis sharqshunos olimi Karl Brokkelman 1868-yilning
17-sentabrida Germaniyaning Rostok shahrida dunyoga kelgan. Sharq tarixi, arab
adabiyoti, somiyshunoslik, arab adabiyoti va arab bibliografik lug‘atlari tuzish
ishlari bilan shug‘ullangan. Uning e’tiborga sazovor ishlaridan biri “ خيرات بدلاا
ةيبرعلا ” “ Arab adabiyoti tarixi” nomli so‘rovnomasi (spravochnigi)dir. Rus
23

Mumtoz arab adabiyotshunosligi, uning keng faktik va bibliografik materiallari
arabshunoslik german maktabining vakili bo‘lgan Fuat Sezgin (1967-1984)
tomonidan “Arab yozma adabiyoti tarixi” bo‘yicha asarda o‘z aksini topadi.
Mumtoz arab filologiyasi (tilshunoslik va adabiyotshunoslik)ning natijalari,
mazkur sohalarda yangi material, kashfiyot va tadqiqotlar natijasi Germaniyada
mualliflar jamoasi tomonidan 1982-1987-yillarda chop etilgan ikki jildli asarda o‘z
aksini topgan.
Hozirgi paytga qadar yakuniga yetmagan, hujjatli materiallarga asoslangan
holda davom ettirilayotgan katta xalqaro asar mumtoz va zamonaviy arab tilining
arabcha-fransuzcha-inglizcha lug‘atidir (Parijda nashr etiladi). Mumtoz arab
tilining xuddi shunday lug‘ati (materialning boshqa to‘plamiga asoslangan)
jamoaviy tarzda 1957-yildan boshlab Germaniyada nashr etilmoqda 6
.

6
Белкин В.М. Арабская лексикология М.1975. - с. 296.
10

II BOB. GERMANIYA SHARQSHUNOSLIK MARKAZLARI VA ULARNI
SHUHRAT QOZONISH OMILLARI
2.1. XVI-XIX asrlarda Germaniya arabshunoslik maktabi.
XI-XIII asrlarda musulmon ilm-fan yutuqlarini o‘rganishni maqsad qilgan
ispan va italyan olimlari safiga XVII-XIX asrlarga kelib, nemis olimlari ham
qo‘shilishdi. Bu davrdagi nemis tarixshunosligida “Musulmon sivilizatsiyasi”, arab
tilshunosligiga doir ilmiy izlanishlar sezilarli tarzda ko‘paydi. Sharq falsafasiga oid
arab tilidagi asarlarning nemis tiliga tarjima qilinishi tezlashdi. Arab tilshunoslari,
oriyentalistlari, foklorshoslari paydo bo‘ldi. Bu orqali “Rivojlangan davr” da
yevropa xalqlari hayotida musulmon ilm-fan yutuqlarini amaliy tarzda qo‘llash
imkoni paydo bo‘lib, anchagina ijobiy ko‘tarilishlarga sabab bo‘ldi.
XI-XIII asrlarda birinchilardan bo‘lib, xristian cherkovi islom dini va uning
paydo bo‘lishini o‘rganish ishlariga boshchilik qildi. Arab tilidagi asarlarni tarjima
qilish muammosini cherkov kutilmagan tarzda hal qilishga urindi. Cherkovlar
tarkibida arab tili kurslari ochildi. Salib yurishlarida ishtirok etgan ruhoniylar arab
tili, suryoniy tilidan dars mashg’ulotlarini olib borishdi. Ilohiyotga oid ilmlarga
e’tibor qaratgan cherkov yashirin maqsadini keyinchalik oshkor qildi. Islom dini
vujudga kelishida xristian dinining ta’sirini o‘rganishni maqsad qilgan ruhoniylar
bir vaqtda musulmon madaniyati, arab adabiyotinining qiziquvchisiga aylanishdi.
XVII-XVIII asrlarga kelganda esa Yevropada bu ishlarning davomchilari
germaniyalik tilshunoslar, tarixchi-olimlar bo‘lishdi. Usmonli turklar bilan siyosiy
aloqalar yaxshilanishidan manfaatdor nemislar, o‘z olimlarini sharqshunoslik
xususan arab madaniyati, arab tili bilan shug’ullanishini qo‘llab-quvvatlashdi.
Usmonli turklarning boy kutubxonalarida saqlanayotgan arab tilidagi nodir
qo‘lyozma va adabiyotlarni o‘zlashtirish ilinjida nemis olimlari arab tilini
mukammal o‘rganishardi. XVI asrning o‘rtalarida lotin tilidagi arab grammatikasi
kitobi chop etilgan bo‘lsa, XVI-XVII asrlarda bu kabi qo‘llanmalar Germaniyada
ham paydo bo‘la boshladi. XVIII asrda Germaniyada Sharq xalqlarining
etnografiyasini o‘rganish boshlab yuborildi. XIX asrda Qur’on va Injilni o‘zaro
taqqoslash boshlandi. Tilshunoslik va ilohiyotshunoslik sohasidagi harakatlar
13

tabiiyki turli xil fanlarga oid adabiyotlarning erkin o‘rganilishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi. Shu tariqa XVII-XX asrlar oralig’ida Germaniyada arab tili bo‘yicha
yirik tilshunos olimlar, ilohiyotshunoslar, arab xalqlari tarixi, islom dini tarixini
o‘rganuvchi tarixchilar, arab qo‘lyozmalari mutaxasislari yetishib chiqdi. Mana
shunday olimlardan biri Georg Vilgelm Freytag - (1788-1861) Go‘ttingen
universiteti talabasi- arab, fors turk tillarini o‘rgangan. 1819-yilda esa Bonn
universiteti professori bo‘ladi. Arab tilshunosligi bo‘yicha bir qator ilmiy
izlanishlar olib boradi. 1830-1837-yillar oralig’ida 4 jildlik “Arab-lotin tilshunoslik
lug’ati” ni tayyorlaydi. Ushbu lug’at Freytagning ilmiy hayotida katta o‘rin tutadi.
Bundan tashqari “Arablar xrestomatiyasi” (Bonn, 1834), “Arab she’riy
san’atinining tasviri”(Bonn, 1830) kabi kitoblar yozgan. Asosan tilshunoslikka
qaratilgan bu kitoblarda islom dini rivojlanishi, arablar, umuman musulmon
olamining yutuqlarini ham e’tirof etadi. Nemis oriyentalisti, Go‘ttingen universiteti
professori, arab tilidagi ko‘plab asarlar tarjimoni Genrix Ferdinand Vyustenfeld -
(1808-1899). Arab olimlari va ularning ilmiy izlanishlarini o‘rganish asosida -
“Die Akademien der Araber und ihre Lehrer” kitobini 1837-yilda nashr ettirgan.
1840yilda musulmon tabiblari va ularning davolash usullari bo‘yicha “Geschichte
der arabien Arzte und Naturforscher” asarini yozadi 7
.
Nemis olimlari ichida nafaqat tilshunoslik balki musulmon olimlari hayoti va
ilmiy izlanishlarini o‘rganganlar ham bo‘lib, ulardan biri Yoxan Fukk - 1921-yilda
Frankfurtda Muhammad ibn Ishoq ilmiy me’rosi bo‘yicha doktorlik darajasiga ega
bo‘ladi. Yoxan Fukk arab tili va ibroniy tillari bo‘yicha mutaxasis hisoblanadi. XX
asrning 30-yillarida G’arbiy Osiyo hududlariga safarlar uyushtiradi. Xususan,
aholisini qisman musulmonlar tashkil etuvchi Bangladeshda arabshunoslik va
islomshunoslik bo‘yicha doktorlik darajasiga erishadi. Islom dini bo‘yicha ko‘plab
tadqiqiqotlar olib borgan Yoxann Fukk 1950-yilda “Arabiston, Arab tili va uslubi
bo‘yicha tadqiqotlar” (Arabiya: Untersuchungen zur arabischen Sprachu.
Stilgeschichte) kitobini yozdi, Yevropada XII-XIX asr boshlarida arab tili va
adabiyotlari tarqalishi bo‘yicha izlanishlar olib borib, bir qator maqolalar nashr
7
Bernd-Ulrich Hergemöller: Mann für Mann. Biographisches Lexikon, Hamburg 1998, - S. 588.
14

Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki, Arab
sharqshunoslik dunyosining o rta asrlardagi tarixini nemis tarixshunosligida qayʻ
darajada o rganilganini tahlil qilish va batafsil yoritishdan iborat. Bunda o z
ʻ ʻ
oldimizga nafaqat nemis tarixshunoslarining tadqiqotlarini, balki boshqa Yevropa
tarixchilarining ham fikrlarini ularniki bilan solishtirib, qiyosiy tahlildan
foydalangan holda xulosa chiqarishni maqsad qilib qo ydik.
ʻ
Kurs ishining ob’ekti. Sharqda o rta asrlarda yuz bergan siyosiy jarayonlar,
ʻ
ilm dunyosining yaratilishi, tarjimonlik tarixi, Sharq Renessansining sabablari
nemis tarixshunosligida o rganilishi.
ʻ
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Mazkur kurs ishi tarixshunoslik nuqtayi
nazaridan yozilgan bo lib, Sharq allomalrining ilmiy merosi tarixini hali deyarli
ʻ
tadqiq etilmagan nemis tarixshunosligida o rganilishini ochib beradi, bu mavzuda
ʻ
tadqiqot olib borgan nemis tarixshunoslari va ularning fikrlarini taqqoslab nisbatan
to g riroq bo lgan xulosa chiqariladi.
ʻ ʻ ʻ
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ Arab tarixiy yilnomalarining nashr
etilishi olimlarga arab tarixining qadimgi va o‘rta asr davrini chuqur va keng
yoritish imkoniyatini beradi. Hozirgi paytgacha ham Yu.Velxauzen (1844-1918),
I.Goldsier (1850-1921), Kr.Snuk Xyurgrone (18571936), A.Myuller (1848-1892)
kabi olimlarning asarlari o‘z ahamiyatini saqlab qolmoqda. Tadqiqotning tarixiy
uslubi va faktik materialga qat’iy tayangan holda Qur’on tarixi, arab tarixi, arab
qabilalarining islom oldi she’riy ijodi, mumtoz arab va somiy tillarining tarixi
bo‘yicha Teodor Nyoldeke (1836-1930) ning fundamental asarlari yaratiladi.
Shu bilan bir paytda arabshunos filologlar og‘zaki arab tili, arab shevalarini
o‘rganishga ham e’tibor qaratadilar, bular qatoriga Vilgelm Spitta (1853-1883),
Karl Follers (1857-1909), Genrix Torbeks (1837-1890), Albert Sotsin (1844-1899),
Bruno Meysner (1868-1947), Martin Gartmann (1851-1918), Karlo Nallino (1872-
1938), Karl Landberg (1848-1924), Gans Shtumme (1864-1936), Yakov Bart,
Zigmund Frenkel, Pol de Lagar, David G.Myuller (1846-1912), Eduard Glazer
(1855-1908), Nikolaus Rodokonakis (1876-1945) va boshqalar.
3

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008. - B.
176.
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: Ma’naviyat, 2016,-B. 5.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni // Xalq so‘zi, 08.02.2017. №28.
Mahalliy adabiyotlar:
1. Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi. ToshDShI, 2010. – b . 109-
110.
2. Zabotkina. Zamonaviy ingliz tilining yangi lug’ati. M .: Oliy maktab , 1989.
Chet el adabiyotlari:
3. Bernd-Ulrich Hergemöller: Mann für Mann. Biographisches Lexikon,
Hamburg 1998, - S. 588.
4. Erika Bleibtreu, Johannes Boese, Barthel Hrouda: Orientalistenleben.
Kurzbiografien von E. F. Weidner, B. Meissner, E. Unger und F. Hommel. In:
Alter Orient aktuell. Bd. 8, 2007, - S. 26.
5. Ernst Weidner: Hommel, Fritz. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 9,
Duncker & Humblot, Berlin 1972, ISBN 3-428-00190-7, - S. 591.
6. Fück J. Die arabischen Studien in Europe. - Leipzig, 1955. - S. 167, 171.
7. Белкин В.М. Арабская лексикология М.1975. - с. 296.
Internet sahifalari:
http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/
vostok_3_1923_13_freiman.pdf
https://u4ebagermania.narod.ru/index/0-92
https://moturidiy.uz/en/news/1923
27

Sharq madaniyati, tili, tarixi bilan yaqindan tanishadi. Shu tariqa arab tili, arab
xalqlari tarixiga chuqur qiziqish natijasida urushdan keying davrda Gamburg
universiteti sharq tillari kefedrasi mudiri lavozimida ish boshlaydi. 1926-yilda
Helmut Ritter o‘z ilmiy faoliyatini Istambulda davom ettiradi, ayni shu sabab islom
dini tarixini tadqiq etishni boshlaydi. Xattoki, qisqa vaqt Usmonlilar imperiyasi
saroyida xizmat qilish orqali juda ko‘plab arab tilidagi qo‘lyozmalarning asl
nusxalari bilan tanishadi. Istambuldagi universitetlarda sharq tilshunosligi bo‘yicha
ma’ruzalar o‘qiydi. Helmut Ritter sharq adabiyoti va tarixi bo‘yicha keng
ko‘lamdagi ilmiy izlanishlari asosida Nizomiy (Über die Bildersprache Nizami’s.
1927), Navbaxt (al-H [asan ibn Mūsā an-Nauba tī. Die Sekten der Schia. (Edition ḫ
des arabischen Textes). 1931.), Ahmad G’azzoliy (Ahmad Ghazzali: Aphorismen
über die Liebe, hrsg. von Hellmut Ritter. 1942.), Fariduddin Attor (Das Meer der
Seele. Mensch, Welt und Gott in den Geschichten des Farīduddīn A
t[t[ār. Leiden ʿ
1955.), Jurjoniy (Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrār al-balāgha) des
Abdalqāhir al-Curcānī. Aus dem Arabischen übersetzt und mit Anmerkungen
ʿ
versehen von Hellmut Ritter. 1959) asarlariga sharhlar yozadi.
Turkiyadagi faoliyati davomida juda ko‘p shogirdlarni ham yetishtiradi.
Ulardan eng mashxurlari tarixchi - Fuat Sezgin va Ahmed Ateshlar Helmut Ritter
davomchilari sifatida O‘rta asrlar davriga oid qiziqarli izlanishlarini olib borishdi.
17

oshirayotgan bunyodkorlik ishlarini ham xalqaro jamoatchilik oldida namoyon
etdi.
Uchinchidan, bunday dolzarb mavzudagi xalqaro konferentsiyaning dunyoda
kamdan-kam bo‘lishi, uning natijasi va juda boy materiallari xalqaro ilmiy
jamoatchilikning e’tiborini bu jarayonga jalb etish, tadqiqot ishlarida hamkorlik
ko‘lami va qamrovini oshirish uchun keng sharoitlar yaratishga zamin hozirlaydi.
To‘rtinchidan, Sharq buyuk mutafakkirlari hayoti va faoliyati, ular qoldirgan
ilmiy meros ma’naviy jasorat namunasi, ibrat va tarbiya manbai ekani, bu merosni
asrab-avaylab, o‘sib kelayotgan yosh avlodga bezavol yetkazishga yo‘naltirilgani
bilan bu anjuman muhim ahamiyatga egadir.
Beshinchidan, mamlakatimiz va xorijdagi tegishli yetakchi universitetlar,
ilmiy-tadqiqot markazlari o‘rtasida Sharq mutafakkirlari merosini o‘rganish va
tadqiq etishda o‘zaro hamkorlikning har tomonlama mustahkamlanishida bu
konferentsiya muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Oltinchidan, bu konferentsiya materiallari xalqimiz, ayniqsa yoshlarimizning
milliy g‘urur va iftixor tuyg‘usi bilan, “Biz dunyoda hech kimdan kam
bo‘lmaganmiz va hech qachon kam bo‘lmaymiz”, - deb boshini baland ko‘tarib
yashashga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlaydi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov mamlakatimiz yoshlariga murojaat
qilar ekan, ularga doimo: “Biz buyuk ajdodlarimiz bilan faxrlanishimiz,
g‘ururlanishimiz kerak”, - deb aytadi. Ayni vaqtda “Faqat g‘ururlanishning o‘zi
yetarli emas, kelinglar, o‘zimiz ham, xuddi ular kabi, mana shu bebaho merosga
o‘z hissamizni qo‘shaylik!” - deb takror, takror ta’kidlaydi.
O‘ylaymizki, har bir vatandoshimiz, hoh o‘qituvchi, xoh talaba bo‘lsin,
bundan xulosa chiqarib, buyuk ajdodlarimiz ishlarini izchil davom ettiradi hamda
o‘zining intelektual salohiyatini namoyon etib, yurtimiz ravnaqi yo‘lida bor kuchva
imkoniyatlarni safarbar etadi. Ana shunday insonlar vatanparvar, ona yurtiga
sadoqatli, irodali, o‘zining faol fuqarolik pozitsiyasiga ega inson ekanliklarini
namoyon etishga qodir bo‘ladi.
26

1.2. Germaniya sharqshunosligining rivojlanish bosqichlari
Germaniyada O‘rta Osiyo, aniqroq aytganda Markaziy Osiyo maktabining
shakllanishi o‘ziga xos tarixiy xususiyatlarga ega. Ushbu o‘ziga xoslik nemis
olimlari tomonidan Markaziy Osiyoni o‘rganish turkologiyadan, nemis
sharqshunosligining rivoji esa filologiyadan boshlanganidadir. Bu xarakterli jihat
german sharqshunosligi paydo bo‘lishining birinchi bosqichida dominant sifatida
vujudga keldi. Klassik sharqshunoslik davrida tilshunoslik va turkologiyaning
yetakchi yo‘nalishlarga aylanishiga xizmat qildi. Keyinchalik esa kuchli an’ana
sifatida saqlanib qoldi. Nemis sharqshunosligining xarakterli jihatlariga
to‘xtalganda, shuni alohida ta’kidlash lozimki, u boshqa davlatlarda, birinchi
navbatda Rossiyada analogik tartiblarning rivojlanishiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi.
Shu sabablar tufayli Germaniya sharqshunosligi Yevropa sharqshunosligining
umumiy foniga , Angliya va Fransiya sharqshunos olimlarining izlanishlariga
ularga yetishmayotgan zaruriy elementlarni qo‘shdi. Biroq o‘rta asrlarda Sharqni
o‘rganish jarayoni Germaniyada barcha G‘arbiy Yevropa davlatlari uchun umumiy
- katolik ilohiyotiga muvofiq va cherkov homiyligida kechdi. XII asr o‘rtalarida
Papa Innokentiy IV Yevropada birinchi bo‘lib sharq tillari (ibroniy va arab) va
adabiyoti kafedrasini tashkil qildi. 1311-yilda Papa Klement V Venadagi Sinodda
arab, xaldey, ibroniy tillarini katolik olamining yirik universitetlarida o ‘rgatish
tashabbusi bilan chiqqanida, bu jarayon umumyevropa xarakterini oldi. Bundan
Germaniya ham chetda qolmadi. Germaniyalik talabalar ko‘p asrlar mobaynida
Parij, Oksford, Salamanka universitetlarida, shuningdek, Yevropa sxolastikasining
boshqa markazlarida ta’lim olishdi. Uzoq yillar davomida lotin tiligagina tarjima
qilingan (masalan, Qur’oni karim ma’nolarining 1143-yildagi tarjimasi) va shu
tilda yozilgan manbalar, XV asrdan boshlab esa nemis tiliga o‘girilganini
ko‘rishimiz mumkin.
XVI asrda Germaniyada turkologiya shakllanishni boshladi. Uning
rivojlanishi Usmoniylar manbalarini o‘rganish asosida bo ‘ldi. XVII asrda ba’zi
nemis xonliklari Sharq bilan savdoda faollik va qiziqish bildirishgan. 1633-yilda
Golshtiniya gersogi Fridrix III Leypsig universiteti magistri, olim, yozuvchi va
11

sharqshunos olimi Krachkovskiy fikricha, bu asar arablarning arab tilida ijod
qilgan yozuvchiyu shoirlari , undan tashqari VII asrdan XX asrgacha bo‘lgan
tarixchilari haqidagi to‘liq ma’lumotlar to‘plamidir. Asarning I tomi 1898-yilda, II
tomi 1902-yilda nashr qilingan.Brokkelman Brekley, Kyoniksberg, Galle, Berlin
universitetlari professori unvoniga ega bo‘lgan. 1956-yilning 6-mayida Galleda
vafot etgan.
24

e’tiboriga qaratdi. Germaniya xitoyshunosligining paydo bo‘lishi va xitoy
manbalarini o‘rganishdagi muvaffaqiyatlar Fridrix Xirt (1845-1927) nomi bilan
bog‘liq. Xirt Leypsig, Berlin, Greyfsvald universitetlarida xitoyshunos sifatida
ta’lim oldi. 1870-1897-yillarda Xitoyda yigirma yetti yil ishlagani uning ilmiy
faoliyatida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu davrda olim O‘rta asrlar Xitoy
manbalarining katta qismini to‘pladi va qayta ishlab chiqdi. “Xitoy yilnomalari
Osiyo xalqlarining tarixini o‘rganishdagi manba sifatida”, “Xitoy manbalari
bo‘yicha Islom davlatlari” kabi fundamental asarlari, shuningdek sharqiy
turklarning VII-VIII asrlardagi tarixi va hunlar to‘g‘risidagi tadqiqotlari Xirtning
manbashunos sifatidagi faoliyatining natijasi sifatida namoyon bo‘ldi 11
.
1902-yildan 1920-yilgacha bo‘lgan ilmiy faoliyati AQSHning Kolumbiya
universitetidagi ishi bilan bog‘liq bo‘lgan.
XIX asr oxiri-XX asr boshlari Germaniya sharqshunosligidagi yirik
shaxslardan biri Yozef Markvart (1864-1930) edi. Uning ilmiy qiziqishlari ko‘p
qirrali edi: qadimiy turk tarixi va filologiyasi, eronshunoslik, kumanologiya.
Turkiy runik yozuvlarining puxta tahlili natijasida Markvart “O‘rxun yozuvlari”
maxsus sanoq tizimiga ega degan xulosaga keldi. Keyinchalik uning xulosalari
“Qadimgi turkiy yozuvlar xronologiyasi” shaklida nashr etildi.
1897-yili Markvart Eron tarixiga oid fundamental ishini yakunladi. Tabiiyki ,
bu monografiyada Markaziy Osiyo tarixi muammolariga ham to‘xtalib o‘tilgan.
XX asr o‘rtalariga kelib arabshunoslik barcha yo‘nalishlarining yakun va natijalari
Islom ensiklopediyasida o‘z aksini topadi. Ayni shu davrda (1950) Berlinda Iogann
Fyukning arab tili tarixi bo‘yicha ilk tizimli ocherki nashr etiladi.
Mumtoz arab adabiyotshunosligi, uning keng faktik va bibliografik materiallari
arabshunoslik german maktabining vakili bo‘lgan Fuat Sezgin (1967-1984)
tomonidan "Arab yozma adabiyoti tarixi" bo‘yicha asarda o‘z aksini topadi.
Mumtoz arab filologiyasi (tilshunoslik va adabiyotshunoslik)ning natijalari,
mazkur sohalarda yangi material, kashfiyot va tadqiqotlar natijasi Germaniyada
mualliflar jamoasi tomonidan (1982-1987) yilda chop etilgan ikki jildli asarda o‘z
11
https://u4ebagermania.narod.ru/index/0-92
22

ettirdi. Janubiy Osiyo davlatlari tarixi bo‘yicha yana bir mutaxasis, Leypsig
universiteti bitiruvchisi Fris Xommeldir. Eron va Bobil tarixi bo‘yicha ilmiy
izlanishlar olib borib, “Semit xalqlari va tillari” (1983), “Bobil va Ossuriya tarixi”
(Berlin 1885), “Janubiy Arabiston xalqlari xrestomatiyasi” (Myunxen 1893),
“O‘rta asrlar tarixi” (Leipzig 1904) kitoblarini yozdi.
Vena, Oksford, Prussiyada faoliyati bilan tanilgan Moris Shtaynshneyder
dastlabki bilimlarni otasi Yakob Shtaynshnayderdan oladi. Morisning Arab
madaniyatiga qiziqishiga otasining do‘stlari bilan bo‘lib turadigan ilmiy
uchrashuvlari ham ijobiy ta’sir o‘tkazgan. 6 yoshligida davlat maktabida o‘qishni
boshlagan Yakov keyinchalik Pragaga ko‘chib o‘tadi. Yaqin do‘sti Avraam Benish
bilan sionistik g’oyalarni targ’ib qilish bilan shug’ullanishadi. 1836-yilda Venaga
qaytgan Moris, Leaopold Dyuks maslahatiga ko‘ra sharq adabiyoti va zamonaviy
yahudiy bibliografiyasini qiziqish bilan o‘rgana boshlaydi. Vena universitetining
katolikteologiyasi fakultetida Yozef Kerle boshchiligida arab tili, suriya va
yahudiy tillarini mukammal egallaydi. Berlinga qaytish istagida bo‘lgan Moris,
siyosiy qarshiliklar tufayli bunga erisha olmaydi. Bu vaqt oralig’ida “Praga
Zeitung” gazetasida muxbir sifatida ma’lum vaqt ish olib boradi. Shundan so‘ng
Leypsig universitetida ilmiy izlanishlarini davom ettiradi. Genrix Leberexta va
Moris Shtaynshneyderning hamkorligi ushbu universitetda ham davom etadi. Ayni
shu vatqlarda Qur’oni karimni ivrit tiliga tarjima qiladi. Frans Delicha
muallifligidagi “Es Xayim” kitobiga o‘z xissasini qo‘shadi. Leypsigdagi faoliyati
davomida arab tili bo‘yicha maqolalar yozadi. 1848-yilda Prussiya fuqaroligini
olgan Moris Shtaynshneyder Oksford kutubxonalarida saqlanayotgan
ma’lumotlardan foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. Falsafa, matematika fanlari oid
musulmon olimlari erishgan natijalarni o‘rganish asosida “Farobiy va arab
faylasuflari hayoti va ularning asarlari” nomli to‘plamni nashr ettiradi.
“Farmakologiya asoslari”, Virxov arxividagi tibbiyot bo‘yicha ocherklarni
o‘rganish bo‘yicha “Arxiv” nomli to‘plamlarida tibbiyot bo‘yicha arabcha yozuv
va ma’lumotlarni tahlillaydi 8
.
8
Fück J. Die arabischen Studien in Europe. - Leipzig, 1955. - S. 167, 171.
15

tarjimon Adam Oleariy boshchiligida Rossiyga elchi yuboradi. Uning Rossiya
orqali Eronga sayohati olti yil davom etadi. U Eronga tashrifi mobaynida (1635-
1639) sinchkovlik bilan Eron filologiyasini o‘rganadi va keyinchalik Sadiyning
“Guliston” asarini tarjima qiladi.
XVIII asrdan boshlab Germaniyada Osiyo xalqlarini etnografik jihatdan
o‘rganilishi Rossiyada etnografiya fanining rivojlanish tarixi bilan chambarchas
bog‘liq. Bir muddat Rossiyada nemis tili rasmiy ilmiy til hisoblangan. Nemis
yerlaridan chiqqan ko‘plab olimlar asarlarini o’z vatanida nashr etilishini afzal
ko‘rishgan. Shunday qilib, bu davrda Rossiya va Germaniyada sharqshunoslikning
rivojlanishi bir-birini to‘ldirgan va o‘zaro ta’sir o‘tkazgan. Nemislarning
tarixshunoslikka qo‘shgan hissasiga kelsak, u Rossiyadagi sharqshunoslik tarixiga
oid asarlar tufayli mashhur bo‘lgan. Shuni ta’kidlash lozimki, “Germaniya
tarixshunosligi” atamasi uzoq muddat davomida nafaqat german davlatlaridagi,
balki Markaziy Yevropadagi sharqshunoslikning rivojlanishini ham o‘z ichiga
olgan. Nemis va nemis tilidagi ilm-fan sohasiga (XX asrgacha) Avstriya,
Vengriya, Chexiya, Shveytsariya, Niderlandiya, Skandinaviya davlatlari ,
Finlyandiya, va Boltiqbo‘yi mintaqasini kiritish mumkin. Ma’lumki, asrlar
davomida Gabsburglar imperiyasi Usmoniylar davlati bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
aloqada bo‘lgan. Siyosiy va iqtisodiy aloqalar tufayli turk tili va adabiyotini
o‘rganishga ehtiyoj paydo bo‘lgan. Vaqt o‘tishi bilan turkologiya shu sohadagi
nazariy tilshunoslikning rivojlanishiga turtki bo‘lib xizmat qilgan.
12

2.2. Germaniyalik sharqshunos olimlar va ularning ilmiy asarlari
1754-yili Venada bitiruvchilari Germaniya va Yevropa ilm-fanini dunyoga
taratgan Sharq akademiyasiga asos solindi. Akademik Bartold ta’kidlaganidek,
Germaniyada sharqshunoslikning muvaffaqiyatlari ilohiyotning rivojlanishi bilan
bog‘liq bo‘lgan va u keyinchalik filologiya uchun asos vazifasini o‘tagan.
Germaniya universitetlari va kutubxonalarida Fransiya, Angliya, qo‘shni
Gollandiya kabi sharq qo‘lyozmalarining boy to‘plamlari mavjud bo‘lmagan.
Istisno tariqasida Xottingen sharq qo‘lyozmalari to‘plamini keltirish mumkin. Shu
sababli Nemis ilm-fani diqqatini til uslublarini rivojlantirishga qaratdi va bu
sohada muvaffaqiyatlarga erishdi. Nemis klassik filologiyasi, shuningdek,
ilohiyotining muvaffaqiyatlarini Qur’oni karimni o‘rganish belgilab berdi.
1834-yilda Flyugel Qur’onning tasdiqlangan nusxasini nashrdan chiqardi.
Keyinchalik Qur’onning matni bilan ishlashni Redslob davom ettirdi. Tasavvufni
jiddiy o‘rganishni ilohiyotshunos professor Tolyuk o‘zining lotin tilidagi
monografiyasida boshlab berdi. Nasafiy, Rumiy, Sha’biy, Jomiy kabi so‘fiy
olimlar ta’limotining kelib chiqishini ilk islom davridagi zohidlikda topish mumkin
degan xulosaga keldi. Tolyukning bu konsepsiyasi zamondosh sharqshunos olimlar
tomonidan keskin tanqidga uchradi.
XIX asr boshlarida Yevropa sharqshunosligi, asosan, Germaniyada yangi
yo’nalish, ikki ilohiy kitob - Qur’on va Injilni qiyoslab o‘rganish paydo bo‘ldi. K.
Gerok islom paydo bo’lish tarixiga xristianlikning ta’sirini o‘rgandi. Umuman
olganda, nemis islomshunosligi XIX asrning birinchi yarmida islom haqidagi
bilimlarni, birinchi navbatda, yangi manbalarning kiritilishi va sistematizatsiya
qilinishi hisobiga rivojlandi.
XIX asrning birinchi yarmida Yevropada qiyosiy tilshunoslik sohasidagi
muvaffaqiyatlar nemis turkshunos olimi Genrix Klaprot (1783-1835) nomi bilan
bog‘liq. Klaprot Fanlar akademiyasi tashrifi bilan Rossiyada bo‘lib, Sibir va
Kavkazga sayohat qiladi. O‘z izlanishlari natijasida ural-oltoy tillarining
o‘rganilishiga va turkiy tillarning klassifikatsiya qilinishiga katta hissa qo‘shadi.
Muhim manbalardan “Boburnoma” va “Kodeks Kumanikus” bo‘yicha amalga
18

oshirgan ishlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Klaprotning asosiy , eng mashhur asari
“Ko‘p tilli Osiyo” hisoblanadi. Bu asarda olim turkiy tillar leksikasidan
foydalanish asosida qiyosiy-tarixiy metod va lingvistik analizning qo‘llanilishiga
yaqqol misol keltiradi. Tyubingen sharqshunoslik universitetining faoliyati german
sharqshunosligining rivojlanish an’anasini ko‘rsatishga yaqqol misol bo‘la oladi.
Sharq tillari va madaniyatini o‘rganish bu universitetda (hozirda Karl Eberxard
nomi bilan ataladi) 1447-yili, ya’ni u asos solingan paytdan boshlanadi. Dastlab u
xristian ilohiyotshunosligi doirasidagi yordamchi fan edi. Biroq,
1521-yili asos solingan ibroniy tili kafedrasida arab tilini o‘rgangan professor-
olimlar muntazam faoliyat olib borishgan. 1775-yili kafedra mudiri lavozimiga
tayinlangan Krisrian Fridrix Shurrerning kelishi bilan Tyubingenda sharqshunoslik
ilohiyotdan ajratiladi. 1872-yildan 1889-yilgacha kafedrani Albert Sotsin
boshqaradi. Uning arab tili grammatikasi hozirgi kungacha ishlatib kelinayotgan
Karl Brokkelmanning arab tili grammatikasi uchun asos qilib xizmat qilmat qildi.
XIX asr birinchi yarmi va o‘rtalari Germaniya ilm-fanida Sharqqa qiziqishning
o‘sishi bilan xarakterlanadi. 1845-yildan, keyinchalik, Germaniyaning
Sharqshunoslik sohasidagi asosiy nashrlardan biriga aylangan “Nemis sharq
jamiyati jurnali” nashr etila boshlandi. Vaqt o‘tishi bilan bu nashr turkologiya,
islomshunoslik, sharqshunoslik bo‘yicha manbalarni o‘rganishga, asosiy ilmiy
ma’lumotlarning to‘planishiga xizmat qildi. Shuningdek “Chet elda” (1827-
yildan), “Globus” (1844-yildan) jurnallari mashhur bo‘ldi. Bularda geografik,
tarixiy, etnografik ma’lumotlar nashr etilgan.
Germaniya va Rossiya sharqshunosligining XIX asr tarixi mashhur olim
Vilgelm Radlov (1837-1918) nomi bilan bog‘liq. U Berlin universitetida ta’lim
olgan. 1858-yilda Yena universitetida “Osiyo xalqlariga dinning ta’siri to‘g‘risida”
nomli nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Radlov ilmiy faoliyatining eng
samarali davri 1859-1871-yillarga to‘g‘ri kelgan. Bu davrda olim Rossiya
xizmatida bo‘lib, Oltoy, Sibir, Qozog‘iston va Markaziy Osiyoga sayohat qilgan. U
turkiy xalqlarning adabiy, me’moriy va arxeologik yodgorliklarini diqqat bilan
o‘rgandi va o‘z sayohatlari haqida xotiralar qoldirdi. Radlov tilshunoslik
19

XULOSA
Har bir xalq o‘zining buyuk ajdodlari bilan faxrlanadi va ularga munosib
avlod bo‘lishga, ularning merosini boyitish va ko‘paytirishga bel bog‘laydi. Ana
shunday ulug‘ fazilat bizning xalqimizga ham xos bo‘lib, istiqlol yillarida u
hayotda o‘zining to‘la aksini topdi. Samarqand shahrida “O‘rta asrlar SHarq
allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy tsivilizatsiya
rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusida o‘tkazilgan xalqaro konferentsiya
ajdodlarimiz merosini o‘rganish va boyitish yo‘lidagi sa’y-haraktalarning tom
ma’nodagi yorqin ifodasi bo‘ldi.
Konferentsiyaning o‘tkazilishi va uning natijalari buyuk allomalarimizning
bugungi kungacha yetib kelgan ilmiy traktat va kashfiyotlarining g‘oyatda ulkan
rolini anglab yetishda, bu ilmiy merosni boyitish, ularga munosib avlodni voyaga
yetkazishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, O‘rta asrlar Sharq allomalarining merosini hamkorlikda
o‘rganish bo‘yicha yurtimiz va xorijiy mutaxassislar o‘rtasida mustahkam ilmiy
aloqalarni o‘rnatishda konferentsiyaning ahamiyati beqiyosdir. Xalqaro
konferentsiya natijalari va O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom
Karimovning undagi nutqi O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining
tarixiy merosi, uning zamonaviy tsivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyatini yanada
chuqur anglash, bu jarayonning faol ishtirokchisi bo‘lish borasida quyidagi
xuloslarni chiqarishga asos bo‘ladi:
Birinchidan, konferentsiyaning ilmiy-amaliy ahamiyati shundaki, u o‘tmish
va kelajak, ajdodlar va avlodlar o‘rtasida o‘zaro uyg‘unlikni ta’minlab, yuksak
taraqqiyot sari yetaklovchi omillardan biriga aylandi va bu boradagi maqsad va
vazifalarimizni to‘laqonli namoyon etdi;
Ikkinchidan, konferentsiya mamlakatimizning madaniy sohadagi rivoji va
uning dunyo hamjamiyatidagi o‘ziga xos o‘rni va nufuzini yana bir bor ta’kidlab,
dunyo hamjamiyati tamadduniga yurtimizning buyuk mutaffakkirlari qo‘shgan
hissasini bilish, o‘rganish va targ‘ib etish hamda mamlakatimizda bugun amalga
25

rivojiga jiddiy ta’sir o‘tkazdi. Leyden universiteti arabshunoslik va umuman
sharqshunoslikni an’anaviy markazi bo‘lib qoladi. Hozirgi kunda ham u o‘z
mavqeini yo‘qotgani yo‘q. Bu yerda arab qo‘lyozmalarini o‘rganish va tanqidiy
nashr etishga ilmiy asoslar solindi.
XVII asrdan boshlab Arab Sharqi mamlakatlari bilan G‘arbiy olimlar aloqalari
mustahkamlanadi. Arab milliy leksikografiyasi asosida arab leksikografiyasi
rivojlanadi (Ya.Gopius). Angliyada tarixiy mazmundagi arab asarlari asosida
arablarning islom oldi va islomdan keyingi tarixini, musulmon diniy adabiyotini
o‘rganish boshlanadi. Olimlar arab tili va ilohiy yozuvlarning qadimgi tillarini
XVII-XVIII asrlarda o‘rganib, arab, xaldey, suriya va efiopiya tillarining
o‘xshashligini aniqlaydilar, bu esa keyinchalik mazkur tillarni o‘rganishda tarixiy-
qiyosiy yondashuvga asos solib, ularning qardoshligini aniqlashga xizmat qiladi.
Asta-sekin G‘arbiy Yevropa arabshunosligi fan sifatida teologiyadan ajralib
ketadi. Bir qator olimlar, ayniqsa, Angliyada g‘arb uchun arab so‘z san’atining
estetik qadrini ochib beradi. XVIII asr oxiri - XIX asr boshida arab she’riyati
bo‘yicha tarjima va asarlar paydo bo‘ladi. Maorif davrining ma’naviy va madaniy
ta’siri,
Napoleon ekspeditsiyasining Yaqin Sharqdagi siyosiy va iqtisodiy
manfaatlari, Shampolion tomonidan Misr iyerogliflarining ochish-o‘qilishi
natijasida Fransiyada arabshunoslik va arab tilini o‘rganish faol rivojlandi. Bu
mamlakatda yirik sharq tillari maktabi shakllandi va u tez orada nazariy tadqiqotlar
ilmiy markaziga aylanadi.
Por Royal universal grammatikasining paydo bo‘lishi va undagi universalizm
g‘oyalarining rivojlanishi (tilshunoslikka kirish kursini qarang) 1810-yilda Silvestr
de Sasening arab tili ilmiy grammatikasining birinchi kitobi paydo bo‘lishiga olib
keldi. Bu grammatika g‘arbiy Yevropa filologiyasi rivojida tub o‘zgartiruvchi
bo‘lib, mazkur filologiyaning yo‘nalishini butun bir asrga belgilab berdi. XIX asr
o‘rtasiga kelib, Fransiyada sharqshunoslik milliy va xalqaro markazlari,
qo‘lyozmalarning katta to‘plamlari shakllanadi. Mumtoz arabshunoslik bilan bir
qatorda, arab shevalariga ham qiziqish paydo bo‘ladi. Silvestr de Sase maktabi
6

AQShda arab filologiyasining ilk yo‘nalishi amaliy vazifalar bilan boshlangan edi,
ya’ni buni Amerika neft kampaniyalari faoliyati hududida og‘zaki arab shevalariga
ega bo‘lish vazifasi taqozo qilgan. Bu yo‘nalish bir qator hududiy arab shevalari
bo‘yicha o‘quv qo‘llanma va lug‘atlarning yaxlit turkumiga asos soldi. XX asr
oxiriga kelib, Amerika arabshunosligi mustaqil fan hamda somiy va Afrika-Osiyo
tilshunosligining qismi sifatida arab tili va uning shevalarini o‘rganish hamda
tadqiq etish bo‘yicha bir qator markazlarga ega bo‘ladi.
XX asr arabshunosligi rivojlanishida unga arab olimlari qo‘shilganligi muhim
hodisa bo‘ldi. Yetakchi arab mamlakatlari (Misr, Suriya, Iroq, Tunis, Marokash,
Iordaniya) ilmiy markazlarida arab filologiyasi milliy filologik an’ana va uning
xususiyatlari bilan uzviy bog‘liqlikda arab merosini mumtoz g‘arbiy filologiya va
adabiyot hamda til o‘rganishning zamonaviy uslublari yutuqlarini hisobga olgan
holda tadqiq etadi. Qohira, Damashq va Bog‘dodda universitet markazlaridan
tashqari “Arab tilini o‘rganishning akademik markazlari” tashkil qilinadi 4
.
Arab tilshunosligining asosiy muammolaridan biri sotsio- lingvistik muammo
bo‘lib, ikki tillilik hodisasini hal etish, arab adabiy tili va og‘zaki shakli o‘rtasidagi
chegarani bartaraf etish, arab davlatlari o‘rtasidagi ilmiy atamashunoslikni
birxillashtirish (unifikatsiya), savodsizlikni bartaraf etish va adabiy tilga ega
shaxslar doirasini kengaytirish singarilarda namoyon bo‘ladi. Arab tilshunosligi va
filologiyasi rivojiga hozirgi davrda Polsha (arabshunos somiyshunos Anujey
Zaborskiy), Chexiya (Karl Petrachen maktabi shogirdi - Petr Zamanek), Sloveniya
(Ladislav Drozdin va uning o‘quvchilari), Bolgariya (lingvist-arabshunos Penka
Samsareva) ilmiy markazlari va ularning vakillari katta hissa qo‘shmoqdalar.
Arabshunoslik va somiyshunoslik borasidagi tadqiqotlar Ispaniya (F. Korrente),
Skandinaviya (Paolo Xeikki, Yan Retso), Gollandiya, Belgiya an’anaviy
markazlarida ham davom etmoqda 5
.
XX asr o‘rtalariga kelib arabshunoslik barcha yo‘nalishlarining yakun va
natijalari Islom ensiklopediyasida o‘z aksini topadi. XX asr o‘rtalarida (1950)
Berlinda Iogann Fyukning arab tili tarixi bo‘yicha ilk tizimli ocherki nashr etiladi.
4
Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi. ToshDShI, 2010. – b. 109.
5
Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi. ToshDShI, 2010. – b . 110.
9

Tarixchi, sharshqshunos, islomshunos, davlat va jamoat arbobi Karl Bekker
1876-yilda Niderlandiyaning Amsterdam shahrida tug’ilgan nemis millatiga
mansub olim. Bobosi yirik tilshunos mutaxasis Karl Ferdinand Bekker, otasi
konsul lavozimida ishlagan Genrix Bekker. Niderlandiyaning Lozanna va
Germaniyaning Geydelberg universitetlarining dinshunoslik fakultetini tugatgan.
Berlin universitetida 1889-yilda falsafa fanlari nomzodi bo‘lgan Karl 1908yildan
boshlab Gamburg universitetida yangi tashkil etilgan“Old Osiyo madaniyati va
tarixi” fakultetiga rahbarlik qila boshlaydi. Ayni shu yillarda Gamburgda “Islom”
jurnaliga asos solib, islom dini va arablar hayoti, madaniyatiga oid turfa xil
maqolalar e’lon qiladi 9
.
1925-1930-yillar oralig’ida Prussiya ta’lim vaziri lavozimida ish olib borgan
Karl Bekker qirol Vilgelmning eng ishonchli insonlaridan bo‘lgan. Prussiyada
ta’limni isloh qilish va zamonaviylashitirishda asosiy rolni bajargan. Keyinchalik
Xitoy va Fransiyada ham turli xil lavozimlarda faoliyat olib boradi. Prussiyaning
Yaqin Sharqqa bo‘lgan siyosiy qiziqishlari natijasida bo‘lsa kerak, siyosiy faoliyat
bilan ilmiy izlanishlarini ham olib borgan. Shu asnoda Islom tarixiga oid bir necha
kitoblar va maqolalar yozadi. Islom dinining davlatlar rivojlanishida tutgan o‘rni
bo‘yicha “Islom davrida Misr tarixi” (Strasburg 1902), asarida keng tadqiqotlarini
e’lon qiladi. “Xristianlik bahslari va islom aqidalarining shakllanishi” (Maqola -
Yaqin Sharq arxeologiyasi jurnali, 175-195-bet 1912-yil), “Islomshunoslik. Islom
olamining taraqqiyoti va tabiati haqida” 2-jild (Leyptsig 1924) shular
jumlasidandir 10
.
Tarixchilar oilasidan bo‘lgan Helmut Ritter 1892-1971 yillarda yashab o‘tgan.
Akalari tarixchi- Gerhard Ritter va ilohiyotshunos Berhard Ritter bilan Germaniya
tarixshunosligi uchun katta ilmiy xizmatlar qilishgan. Gamburg universitetida ish
faoliyatini boshlagan Helmut Ritter, dastlabki yillarda mashxur nemis tarixchisi va
san’atshunosi Abu Varburga assistentlik qiladi. Birinchi Jahon urushida Nemis
qo‘shini tarkibida janglar olib boradi. Iroq va Falastinga yurishlar davomida Yaqin
9
Erika Bleibtreu, Johannes Boese, Barthel Hrouda: Orientalistenleben. Kurzbiografien von E. F. Weidner, B.
Meissner, E. Unger und F. Hommel. In: Alter Orient aktuell. Bd. 8, 2007, - S. 26.
10
Ernst Weidner: Hommel, Fritz. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 9, Duncker & Humblot, Berlin 1972,
ISBN 3-428-00190-7, - S. 591 .
16

sohasidagi tadqiqotlari bilan sharqshunoslik rivojiga, shubhasiz, ulkan ta’sir
ko‘rsatdi va uni haqli ravishda Rossiya va Yevropa sharqshunosligi yangi
bosqichining asoschisi deyish mumkin. Bundan tashqari, uning ilmiy merosi XX
asr sharqshunosligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Radlovning eng mashhur asari
“Sibirdan” hisoblanadi. U 1958-yildagina rus tiliga tarjima qilingan. Bungacha
Radlov asarlari bilan faqat nemis va rus tillari orqali tanishish mumkin bo‘lgan.
XIX asr o‘rtasiga kelib Germaniyaning Leypsig va Gall shaharlarida yirik
arabshunoslik markazlari shakllanadi. Mumtoz arabshunoslikning German maktabi
arab qo‘lyozma merosining an’anaviy o‘rganilishi va nashr etilishiga tayanadi.
G‘arb sharqshunoslari birlashtirilishida XIX asrning 1-yarmida tashkil qilingan
“Nemis sharqshunoslik jamiyati” (Zeitschrift der Deutschen Morgenlendischen
Gesellschaft -ZDMG) katta o‘rin tutadi, u hozirgi paytgacha chop etiladigan davriy
nashrlarga ega.
XIX asr ikkinchi yarmi , ayniqsa XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi nemis
sharqshunosligi Rossiya Turkistoniga e’tiborni kuchayishi bilan xarakterlanadi.
Sababi bu davrda Germaniya o‘zini mustamlaka kuchi sifatida ko‘rsatishga urindi.
Turkiya, Eron va O‘rta Sharq mulklarida faol harakatlar olib bordi. Turkistonni
o‘rganish Rossiya tajribasidan foydalanishga imkon sifatida Germaniya uchun
foydali bo‘ldi. Lekin keyin ayon bo‘lishicha Germaniya Turkistonni “Sharqqa
hujum” ning maqsadlaridan biri sifatida ko‘rgan.
1887-yilda Berlinda bo‘lib o‘tgan sharq tillari seminari ilm-fan va
mustamlakachilik amaliyoti birlashganligining belgisi hisoblanadi. Unda Bismark
sharqshunoslik sohasidagi bilimlarning Germaniya mustamlakachilik siyosatida
qo‘llanilishiga alohida e’tibor qaratishni talab qildi.
Yevropa sharqshunosligining davrlashtirish tarixiga muvofiq XIX asr ikkinchi
yarmi - XX boshi rivojlanishning klassik davri hisoblanadi va bu Germaniya
sharqshunosligiga ham tegishlidir. Bu davrda, birinchi navbatda, tilshunoslik
sohasida yorqin ilmiy maktablar paydo bo‘ldi va yangi ilmiy yo‘nalishlar
rivojlandi. Ushbu jarayon sharqshunoslik tashkilotlari, bo‘limlari, seminarlar va
davriy nashrlarning keng tarmog‘iga asoslangan edi. Germaniya
20

Kurs ishining xronologik chegaralari. Ishning xronologik chegarasi IX
asrdan ya’ni Sharqda ilm-fanning yuksalishidan boshlab to uning bugungi
kungacha bo lgan davrni o z ichiga oladi.ʻ ʻ
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 bo lim, xulosa va
ʻ
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
4

mumtoz arab va somiy tillarining tarixi bo‘yicha Teodor Nyoldeke (1836-1930)
ning fundamental asarlari yaratiladi.
Shu bilan bir paytda arabshunos filologlar og‘zaki arab tili, arab shevalarini
o‘rganishga ham e’tibor qaratadilar, bular qatoriga Vilgelm Spitta (1853-1883),
Karl Follers (1857-1909), Genrix Torbeks (1837-1890), Albert Sotsin (1844-1899),
Bruno Meysner (1868-1947), Martin Gartmann (1851-1918), Karlo Nallino (1872-
1938), Karl Landberg (1848-1924), Gans Shtumme (1864-1936) kabi olimlar
kiradi. Arab tilshunosligi qiyosiy somiyshunoslik (Yakov Bart, Zigmund Frenkel,
Pol de Lagar) bo‘yicha faktik material bilan boyidi. Qiyosiy somiyshunoslik o‘z
navbatida, janubiy Arabiston va Efiopiya til materiallarini jalb etuvchi asarlar bilan
to‘ldiriladi. Bular David G.Myuller (1846-1912), Eduard Glazer (1855-1908),
Nikolaus Rodokonakis (1876-1945) va boshqalar.
XX asr boshiga kelib, arab she’riyati va filologik mav- zudagi asarlarni
o‘rganish va nashr etishga Oksford va Kembrij kabi ingliz ilmiy markazlari ham
o‘z hissalarini qo‘shadilar. Arab sharqi tarixi bilan bog‘liq arxeologiya va
numizmatikaning tarkibi qismi sifatida arab epigrafikasi paydo bo‘ladi va
rivojlanadi.
G‘arbiy Yevropada mumtoz arab filologiyasini ko‘p tomonlama o‘rganish
natijasi sifatida arab adabiyoti tarixi va somiy tillar qiyosiy grammatikasi bo‘yicha
Karl Brokkelman (1868-1956)ning fundamental asarlarini hisoblash mumkin. Bu
asarlar
XX asr boshiga kelib, jahon arabshunosligida yig‘ilgan barcha bilim va
materiallarning to‘plamidir. Bu asarlar o‘z ahamiyatini hanuzgacha saqlab
kelmoqda.
Arab filologiyasidan adabiyotshunoslik, manbashunoslik, matnshunoslik,
epigrafika, papirusshunoslik, paleografiya ajralib chiqadi. Somiy tilshunosligi o‘z
ichiga arab tilshunosligini ham qamrab oladi. XX asrning oxirgi 10 yilligida somiy
tilshunosligi kengroq fanga, ya’ni qiyosiy-tarixiy uslubga asoslangan - Somiy-
homiy yoki Afrika-Osiyo tilshunosligiga kirib ketadi. XX asrda arabshunoslik o‘z
geografik chegaralarini kengaytirib, Shimoliy Amerikada ham qaror topadi.
8

sharqshunosligining yirik markazlari Berlin, Leypsig, Gettingen, Shtutgart,
Gamburg va Drezden shaharlarida bo‘lgan. Sharqshunoslik manbashunosligi
tashkiliy tadqiqot ishlari rejasida katta ahamiyat kasb etdi. 1887-1914 - yillarda
Germaniyada “Sharqiy biliografiya” chop etilganligi yetarlicha manba
shakllanganligidan dalolat beradi. Yoqutning Berlin qo‘lyozmalari asosida F.
Vyustenfeld 1886-yildan 1873-yilgacha 6-tomli “Yoqutning geografik lug‘ati” ni
nashr ettirdi. Sharq qo‘lyozmalarining Yevropa miqyosidagi katta to‘plamlariga
Berlin va Gottingen to‘plamlarini kiritish mumkin. XVIII asr oxirida Gottingen
universiteti bitiruvchisi I.Yerig sovg‘a qilgan mo‘g‘ul tilidagi 33 ta matn asosiy
manba vazifasini o‘tagan. Yerig bu matnlarni Rossiyada xizmatda bo‘lgan payti
to‘plagan. XIX asr davomida to‘plam muntazam ravishda to‘ldirib borilgan. 1894-
yilda u kataloglashtirilgan, 1907-yilda esa qayta ishlanib B.Laufer (1874-1934)
tomonidan tasvirlangan. Umuman olganda, Gettingen universiteti
mo‘g‘ulshunoslik va xitoyshunoslikning yirik markazi sifatida rivojlangan.
XIX asr ikkinchi yarmida Germaniyada Markaziy Osiyo bo‘yicha klassik
manbalarni tadqiq qilish davom etdi. 1855-yili F. Shlidt Rubrukning 1253-1255-
yillardagi missiyasi analiziga asoslangan yirik tadqiqot ishini nashr ettirdi. O‘rta
asrlar sharqshunosligining o‘rganilishiga arabshunos olimlar o‘z hissalarini
qo‘shishgan. 1892-yilda Georg Yakob arabcha geografik yozuvlar bo‘yicha olib
borgan tadqiqot natijalarini nashr ettirdi. 1894-yilda M. Xutsma klassik arab
manbalari asosida “Turkiy-arabcha lug‘at”ni tayorladi. Mumtoz arab filologiyasini
ko‘p tomonlama o‘rganish natijasi sifatida arab adabiyoti tarixi va somiy tillar
qiyosiy grammatikasi bo‘yicha Karl Brokkelman (1868-1956)ning fundamental
asarlarini hisoblash mumkin. Bu asarlar XX asr boshiga kelib , jahon
arabshunosligida yig‘ilgan barcha bilim va materiallarning to‘plamidir. Bu asarlar
o‘z ahamiyatini hanuzgacha saqlab kelmoqda. Arab filologiyasidan
adabiyotshunoslik,manbashunoslik, matnshunoslik, epigrafika, papirusshunoslik,
paleografiya ajralib chiqadi. Xitoyshunos olimlar ham chetda qolishmadi.
1904-yilda O. Franke xitoy manbalarini o‘rganish asosida Markaziy Osiyo tarixida
sak va dastlabki turkiy davrlarni qamrab olgan tadqiqotini sharqshunoslar
21

“SHARQ ALLOMALARI ILMIY MEROSINING GERMANIYADA
O‘RGANILISHI ”
MUNDARIJA:
KIRISH ……………………...…………….…………….………..…….………...…………...……….................................................. .. 2-4
I BOB. GERMANIYADA SHARQSHUNOSLIKNING PAYDO
BO‘LISHI ……………………...…………….…………….………..…….………...…………...………............................................. 5-12
1.1. G‘arbiy Yevropada arabshunoslik rivojlanishi ……………………...…………….…………….……… 5-10
1.2. Germaniya sharqshunosligining rivojlanish bosqichlari ……………………...…............ 11-12
II BOB. GERMANIYA SHARQSHUNOSLIK MARKAZLARI VA ULARNI
SHUHRAT QOZONISH OMILLARI ……………………...…………….…………….………..…….….....… 13-24
2. 1. XVI-XIX asrlarda Germaniya arabshunoslik maktabi ……………………...…................ 13-17
2.2. Germaniyalik sharqshunos olimlar va ularning ilmiy asarlari ……………………....... 18-
24
XULOSA ……………………...…………….…………….………..…….………...…………...……….... 25-26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ……............................................…. 27
1

I BOB. GERMANIYADA SHARQSHUNOSLIKNING PAYDO BO‘LISHI
1.1. G‘arbiy Yevropada arabshunoslik rivojlanishi.
G‘arbiy Yevropada arabshunoslik islom dinining asosiy yodgorligi bo‘lgan
Qur’oni Karimni o‘rganish va lotin tiliga tarjima qilish (XIII asr) hamda tibbiyot
bo‘yicha arabcha ilmiy asarlarni o‘girishdan (XI asr) boshlanadi.
Yevropaliklarning arab Sharqi bilan tanishuvida mazkur mintaqadagi xristian
faoliyati katta rol o‘ynaydi. Xristian dini targ‘ibotchilari islom asoslari bilan tanish
bo‘lishlari lozim bo‘lgan. Faoliyatning bu turi G‘arb va Rossiyada ham hozirgacha
davom etmoqda. Qur’on nafaqat lotin, balki ko‘plab g‘arb tillariga tarjima
qilinmoqda.
XIII-XV asrlarda Ispaniya hududidagi xristianlar faoliyati qator arab lug‘atlari
va qisqa grammatik qo‘llanmalar yaratilishiga olib keldi, ular o‘z ichiga nafaqat
mumtoz til materialini, balki qayta ishlangandan keyin yo‘q bo‘lib ketgan ispan-
arab shevalarini ham qamrab olgan. Qadimgi shevalar yodgorligi sifatida mazkur
lug‘at va glossariylar o‘z ahamiyatini hozirgi paytgacha saqlab qolmoqda.
Italiyadagi uyg’onish (Renessans) davri ham sharq tillari, jumladan, arab tiliga
ham e’tiborni jalb etadi. Sharq bilan, xususan, Usmoniylar imperiyasi bilan siyosiy
va madaniy munosabatlar rivojlanadi. XVI asrda arabcha qo‘lyozmalarga qiziqish
o‘sib boradi, bu esa, o‘z navbatida, arab tilining yanada faolroq o‘rganilishiga olib
keladi. XVI asrning o‘rtasida sharq harflari bo‘yicha ilk asarlar va birinchi arab
grammatikasi lotin tilida chop etiladi. Arab tilidagi qo‘lyozmalarning Yevropada
to‘planishi ham arab tilining faol o‘rganilishiga olib keladi 3
.
Mazkur davrda Germaniyada arab tili va yozuvi bo‘yicha birinchi
qo‘llanmalar chop etiladi. XVI-XVII asrlarda Sharq mamlakatlari bilan savdo
aloqalari jadal rivojlangan sharoitlarda sharq tillarini bilish ehtiyoji Gollandiyada
arabshunoslik rivojlanishining asosiy sabablaridan biri bo‘ldi. Aynan shu
mamlakatda Foma Erpeniusning (1614) “Arab tilining birinchi ilmiy
grammatikasi” paydo bo‘ladi. Bu grammatika kitobi asosida g‘arbiy Yevropada
ikki asr arab tili o‘rgatildi va bu darslik Yevropada arabshunoslikning keyingi
3
Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi. ToshDShI, 2010. – b. 110.
5

XIX asr mobaynida uning an’analarini davom ettirib, XIX asr birinchi choragida
yashab ijod qilgan, ilm bilan shug‘ullangan Rossiyadagi arabshunoslar shakl-
lanishiga olib keldi. Silvestr de Sase maktabi XIX asrning 1-yarmi va o‘rtasida
arab leksikografiyasi bo‘yicha fundamental ishlar olib borgan, Qur’on, “1001
kecha” ertaklarini nashr ettirgan. Germaniyadagi shogirdlarining sa’y-harakatlari
bilan u yanada rivojlandi.
XIX asr o‘rtasiga kelib Germaniyaning Leypsig va Gall shaharlarida yirik
arabshunoslik markazlari shakllanadi. Mumtoz arabshunoslikning German maktabi
arab qo‘lyozma merosi- ning an’anaviy o‘rganilishi va nashr etilishiga tayanadi.
G‘arb sharqshunoslari birlashtirilishida XIX asrning 1-yarmida tashkil qilingan
“Nemis sharqshunoslik jamiyati” (Zeitschrift der Deutschen Morgenlendischen
Gesellschaft - ZDMG) katta o‘rin tutadi, u hozirgi paytgacha chop etiladigan
davriy nashrlarga ega. Arab qo‘lyozmalarining Parij, Berlin, London, Vena,
Gollandiyadagi to‘plamlari ularni o‘rganish va nashr etish bo‘yicha ishlarni davom
ettirish uchun asos bo‘lib qolmoqda.
Arabshunoslikning asosiy yo‘nalishlari tilshunoslikdagi evolyutsionizm,
rivojlanish, harakat, qiyosiy-tarixiy uslub va g‘oyalar ta’siri ostida taraqqiy etadi.
Mazkur g‘oyalar natijasida somiy tillar tarixi bo‘yicha asarlar paydo bo‘ladi
(E.Renan, 1853). Parijda somiy yozuvlarini nashr etish bo‘yicha akademik markaz
tashkillashtiriladi, arab va islom tarixi bo‘yicha P.Kossen de Persevalning mashhur
asari nashr etiladi (1847). Arab ilmiy merosini o‘rganish sohasida Leydenda nashr
etiladigan “Arab geografik kutubxonasi” deb nomlangan fundamental xalqaro
nashr yirik hodisa bo‘ldi.
Arab tarixiy yilnomalarining nashr etilishi olimlarga arab tarixining qadimgi
va o‘rta asr davrini chuqur va keng yoritish imkoniyatini beradi. Hozirgi paytgacha
ham Yu.Velxauzen (1844-1918), I.Goldsier (1850-1921), Kr.Snuk Xyurgrone
(18571936), A.Myuller (1848-1892) kabi olimlarning asarlari o‘z ahamiyatini
saqlab qolmoqda. Tadqiqotning tarixiy uslubi va faktik materialga qat’iy tayangan
holda Qur’on tarixi, arab tarixi, arab qabilalarining islom oldi she’riy ijodi,
7

SHARQ ALLOMALARI ILMIY MEROSINING GERMANIYADA O‘RGANILISHI

Купить