Sharq va G‘arb mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi ta’limotlari - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	82.6KB
Покупки	2
Дата загрузки	02 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Дата регистрации 29 Ноябрь 2023

103 Продаж

Sharq va G‘arb mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi ta’limotlari

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI” KAFEDRASI
“MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Sharq va G‘arb mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi
ta’limotlari”

Kurs ishi rahbari: X .Atamurodov
Bajardi: MT-22-10 (C) talabasi
M. Rahimjonova

“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Maktabgacha ta’lim metodikasi”
kafedrasi mudiri
____________PhD,dotsent X.I.Yusupova
TOSHKENT-2024

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………..……………………..3
I BOB. OILA QADRIYATLARI VA QON – QARINDOSHLIK
MUNOSABATLARI MILLIY AN’ANALARIMIZ VA QADRIYATLAR
QAYTA TIKLANISHI.
1. 1 Oilada milliy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari……….…..…….5
1.2 Sharq va g’arb mutafakkirlari oilada tarbiyalash to’g’risidagi
fikrlari…………………………………………………………….…..13
II BOB. JAMIYATDA KECHAYOTGAN IJTIMOIY ISLOHOTLARNING
SAMARADORLIGI UNING FUQAROLARI EGA BO’LGAN
MA’NAVIYATGA BOG’LIQ.
2.1 . Oilada bolalarni mil liy ruhda tarkib toptirishning shakllari va
vositalari………………………………………………………………21
2.2 . Umuminsoniy oilaviy urf – odatlar va an’analarni chuqur o’rganish
ularni tahlil qilish……………………………………………………..24
III.XULOSA……………………………………………………..……28
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………..…..32
2

KIRISH
Har qanday mustaqil davlat o’zining iqtisodiy, siyosiy ma’naviy – ma’rifiy sohalari
bo’yicha tayanch yo’nalishlarni belgilab oladi. Ushbu yo’nalishlar asosida asosiy maqsad
va vazifalar aniqlanadi. Xuddi shuningdek O’zbekiston Respublikasi ham turli hayot
sohalar bo’yicha o’z yo’nalishlarini, maqsad va vazifalarini belgilab oldi. Hamda ularni
hal qilinishi davlat, millatning porloq kelajagini belgilab beradi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakatimiznining
iqtisodiy – ijtimoiy, manaviy – ma’rifiy rivojlantirish jarayonida keskin o’zgarishlar sodir
bo’ldi. Bu o’zgarishlar ayniqsa ta’lim sohasini tubdan isloh qildi.
«Ta’lim to’g’risidagi qonun», asosida ta’limning quyi bosqichidan boshlab oliy
ta’lim tuzilishiga yosh avlodni ta’lim tuzilishiga yosh avlodni ta’lim – tarbiyasini sifat
jixatidan qayta ko’rib, uni yangilashga muvaffaq bo’lindi.
Yosh avlodni tarbiyalash murakkab va ko’p qirrali jarayon. Yoshlarni har
tomonlama ham aqlan, ham jismonan barkamol, axloqan yetuk, ma’naviy pok qilib
tarbiyalash shu kunning muxim va dolzarb muammolaridan biriga aylanib qoldiki, bu davr
va bugungi turmushimizning taqozosidir.
Oila jamiyatning ajralmas zarur qismidir. Unda inson dunyoga keladi. Oila
insoniyatning naslining davomchisidir. O’zbekiston Respublikasi o’tish davri jarayonida
ham mamlakatning ma’naviy – ma’rifiy sohalari bo’yicha sharoitga mos ravishda har
tomonlama rivojlantirish haqida xarakatlar qilmoqda. Ushbu ishlar mamlakatning ta’lim –
tarbiya sohasini ham o’z ichiga olgan.
Bunga misol tariqasida qabul qilingan «Ta’lim to’g’risida va Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi Qonunlarini keltirish mumkin». Ushbu xujjatlar ta’lim – tarbiya sohasini
to’liq takomillashtirish, yoshlarni milliy an’analar asosida tarkib toptirish masalalariga
ham qaratilgan.
Mana shu fikrlar nuqtai – nazarida bitiruv ishiga tanlangan mavzu o’zining
dolzarbligi va muximligi bilan ajralib turadi. Shuni ta’kidlaymizki xalqning keng
qatlamlarini va birinchi o’rinda yoshlarni umuminsoniy va milliy ma’naviy talablariga
mos ravishda tarkib toptirish o’ta muhimdir.
3

Tanlangan muammo hozirgi paytda o’rganish arafasida turibdi, chunki uni o’rganish
har tomonlama ma’noda tahlil qilish kelajak avlodni ijobiy tomondan shakllantirish
masalasini hal qilishda katta rol o’ynaydi.
Shu ma’noda Oynisa Musurmonova, A.Munavvarov, M.Ochilov, Malika
Inomovalarning tadqiqotlari katta e’tiborga molik, oilada bolalarni ma’naviy – axloqiy
tarbiyalashda xalq an’analarining milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashda va uni
shakllantirish borasida bir qator pedagogik muammolarni yechishga xarakat qiladi.
«Bizning nazarimizda – deb ta’kidlaydi Malika Inomova – barcha xalqlarda bo’lganidek
o’zbek an’analari zamirida mazkur xalqqa xos qadriyat sifatida namoyon bo’ladi».
Ana shu narsa yoshlarda milliy ong, milliy g’ururni shakllantirishiga yordam beradi.
Haqiqatdan ham taqqos qilib tadqiqotchi qayd etgani kabi bolalarda milliy g’urur, milliy
ong, milliy o’zlikni anglash, milliy qadriyat an’analari orqali shakllanadi va tarbiyalanadi.
Mavzuning dolzarbligini yana bir muhim sabablaridan biri sobiq tuzim davrida
qator urf – odatlarimiz, an’analarimizna putur yetganligi tufayli ularda kelib chiqadigan va
ular bilan bog’liq bo’lgan milliy qadriyatlarimiz ham xira torta boshladi. Xalqimizga xos
bo’lgan xushmuomilalik, andishalik, bolajonlik, kattaga xurmat – kichikkka muruvvat,
mehr – shavqat ko’rsatish, xalollik kabi odatlarimiz sekin – asta yo’qola boshladi.
O’zbek xalqiga xos bo’lgan milliy odatlarimizga zid bo’lgan ovropacha odatlarga
ko’r – ko’rona taqlid qilish kuchaydi. Maslan kelin – kuyovni to’y bazmida o’pishishlari
va davraga chiqib o’ynashlari va hakozolar. Mustabid yillarda milliy oilaviy tarbiyada
milliy va ma’naviy qadriyatlardan o’z o’rnida foydalanmaslik ko’plab ko’ngilsiz
voqyealarni keltirib chiqaradi va hozir ham yosh avlodning tarbiyasiga ta’sir
ko’rsatmoqda. O’quvchilarga o’zbek xalqini maktabda va oilada milliy qadriyatlar
sohasida qimmatli g’oya va tajribalarning moxiyati mazmuni haqida ta’lim – tarbiya
bermasdan turib, o’quvchilar tarbiyasida jiddiy o’zgarishlar kutish qiyin.
Tarbiyaga o’rgatilgan fazilatlarni o’quvchilardan qanday qilib talab qilish mumkin
axir? Xalqimizda «Aql, bozorda sotilmas» - degan naql bor. Shunday ekan oilada bolalarni
milliy an’analar ruhida tarbiyalash har birimizning hoxish irodamizga qat’iy nazar olib
borish shart bo’lgan hayotiy extiyojdan kelib chiqadigan zaruriyatdir. Yuqorida yuritilgan
fikr – muloxazalarimizdan kelib chiqqan holda ishimizning maqsadi o’quvchilarni o’z
4

millati va uning tarixi, tili, madaniyati, ma’naviyati, qadriyatlari, an’analari, urf – odatlari
haqida to’la ma’lumot berish, o’zligini anglash, milliy ong, g’ururga ega bo’lish bilan
bog’liq milliy bilim ko’nikma va odatlarni shakllantirish eng muximi bolani o’z qadrini
bilishga va o’zgalarni qadrlashga o’rgatishdan iboratdir.
Ushbularni xisobga olgan xolda biz o’z ishimizga yosh avlodni milliy urf - odat va
an’analarini turli tomonlari xaqida fikr yuritish va imkon darajasiga uni ochib berishni o’z
oldimizga vazifa qilib qo’ydik. Mana shu fikrlar negizda xalqning milliy an’analari xalq
tomonidan qadrlanishi uning o’ziga xos xususiyatlari xaqida tasavvur tushuncha va
ma’lumot berish xozirgi vaqtda dolzarb masalalardir. Ushbu fikrlar negizida mavzuning
ilmiy jumbog’ini qo’g’idagicha izoxladik: Milliy urf odat», «milliy an’analar deganda
nimalar ko’zda tutiladi?
Bizning yuqorida bayon etilgan ilmiy ishimizning maqsadidan kelib chiqqan holda
bitiruv ishimizning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi.
- Milliy an’analari haqida nazariy va amaliy tushunchalar berish.
- Milliy an’analar yosh avlod tarbiyasida, ularda milliy g’urur, milliy ong, milliy
iftixor, milliy o’zlikni anglash bevosita ijobiy ta’sir qiladigan vositaligi haqida
o’quvchilarda ishonchni hosil qildirish, tushuntirish anglatish haqida samarali takliflar
kiritish.
- Milliy an’analari tiklanayotganligi, ularga nisbatan kishilar munosabatini
o’zgarayotganligi, eng muhimi ma’naviyatni rivojlanish borasidagi, davlat siyosatining
izchil va qat’iyat bilan olib borayotganligi oilaviy tarbiyaning mazkur muammosini ijobiy
hal etish uchun qulay imkoniyatni ochilayotganligini tushuntirish.
- O’quvchilarda milliy an’analarni qadrlash, hurmatlash tuyg’usini o’stirish va
tarbiyalashning o’ziga xos jixatlarini tahlil qilish va hakozo.
Oilada bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalashda milliy urf – odatlar va
qadriyatlarning tutgan o’rnini va o’rgatish va tahlil qilish asosiy maqsadimiz ekan. Shu
maqsadda o’zbek xalqi udumining tiklanishi millat milliy an’analar chuqur milliylik bilan
umuminsoniylik bilan chambarchas bog’liq bo’lgan tomonlarini o’rganishdan ruhiyatga
xulq – atvor falsafasiga ega bo’lish jarayonlarini tahlil qilishdan iborat. Xo’sh bu maqsad
va vazifalar qanday amalga oshiriladi.
5

Bizningcha bu vazifani ilmiy hal qilishning to’g’ri yo’li o’quvchilar ongida xalqning
tarixi va millat sifatida rivojlanishi haqida ham milliy an’analar to’g’risida ilmiy ma’lumot
berishdan boshlash demakdir. Buning uchun har bir millat mavjud ekan albatta u
millatning rivojlanishi uchun tarbiya mazmuni mohiyati o’ziga xos milliy xususiyatlari
bilan yosh avlodni tarbiyalashni maqsad qilib qo’ymog’i kerak. Aksincha, shunday
tarbiyaviy tadbir olib borilmasa, millatning tarixi, tili, madaniyati, ma’naviyati va axloqi
haqida to’la ilmiy ma’lumotga ega bo’la olmaydi. Tarbiyani milliy qadriyatlar asosida olib
borib bormoqchi bo’lsak, ularni e’tiqodli, madaniyatli qilib tarbiyalamoqchi bo’lsak, shu
fazilatlar avvalo ota – ona o’ziga mujassamlashgan bo’lishi zarur. Demak ota – ona oilada
bolalarni milliy qadriyatlar asosida, ularda insoniy fazilatlarni tarbiyalashi uchun qanday
ta’lim – tarbiya berishi lozim degan savol tug’iladi?
Bu savolga javobni kurs ishimiz orqali yoritib berishni lozim topdik.
Kurs ishining maqsadi: Oilada bolalarni o’z millati va uning tarixi, tili,
madaniyati, ma’naviyati, an’analari, urf – odatlari, haqida ma’lumot berish, bolalarni
milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning samarali shakl va metodlarini aniqlash va bir
butun mazmunini tarkib toptirish.
Kurs ishining obyekti: Oilada bolalar tarbiyasini amalga oshirish jarayoni
Kurs ishining predmeti: Oilada bolalarni yoshligidan milliy qadriyatlar ruhida
tarbiyalash mazmuni va undan foydalanish yo’llari shart – sharoitlari.
Kurs ishining ishining maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar
belgilandi.
 Bolalarni milliy qadriyatlar, an’analar ruhida tarbiyalashning yo’llarini
aniqlash.
 Bolalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning o’ziga xos xususiyatlarini
yoritib berish va hokazo.
 Bolalarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashni shart – sharoitlari va
usullarini aniqlash.
6

I BOB. OILA QADRIYATLARI VA QON – QARINDOSHLIK
MUNOSABATLARI MILLIY AN’ANALARIMIZ VA QADRIYATLAR
QAYTA TIKLANISHI.
1.1 Oilada milliy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari.
O’zbekiston o’ziga xos turli milliy urf – odatlar, an’analarga boy ulkan mamlakat.
Qadriyatlar qadri – mustaqillik sharofati va istiqlol shukuhi ila ko’p orzu – niyatlarimiz
ro’yobga chiqmoqda. Yetmish yil ichida yo’l qo’ygan xato – kamchiliklar tuzatilib,
hamma sohalarda haqiqat tiklanmoqda. Jumladan qadimiy boy va betakror xalq an’analari,
urf – odatlari, rasm – rusumlari, marosimlar, udumlar, ya’ni milliy qadriyatlarimizga jon
ato etildi, turmushga keng joriy etila boshlandi.
Qadriyatlarimizning oliysi payg’ambarimiz Muhammad sallollohu alayhu
vassalomning so’zlari, qilgan ishlari va ul ulug’ zot tomonidan ma’qullangan boshqa ishlar
islomda keng targ’ib qilinmoqda. Islom olamining nuroniy siymolari: Axmad Yassaviy,
Imom Al – Buxoriy, Xakim, At Termiziy jaxon ilm fani va milliy o’zbek
davlatchiliginiing buyuk darg’alari: Imom Al – Xorazmiy, Axmad Farg’oniy, Amir
Temur, Mirzo Ulug’bek, Jaloliddin Manguberdi kabi qator namoyondalar milliy
madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan xissa qo’shdilar, xalqimizning milliy iftixori bo’lib
qoldilar.
Ma’naviy qadriyatlarining yana bir qudratli manbai an’anaviy oila va qarindoshlik
munosabatlari odobidan iboratdir.
Kattalarni hurmat qilish o’zaro yordamlashish, kelajak avlod haqida g’amxo’rlik
qilish hamisha uning qoidalari bo’lib kelgan.
Sho’rolar davrida komfirqa mafkurasi talabi, taqozosi bilan zukko ota –
bobolarimiz, oqila onalarimizning ijodi, teran aql – zakovoti, o’ziga xos dunyoqarashi va
xayotiy falsafasi, ko’p asrlik sinov – tajribalari juda chuqur, ammo ixcham, lo’nda shaklda
chiroyli bayon etilgan, hayot sabog’i – donishmandlikning ba misoli qomusiga aylangan,
tarixning xar hil to’fon unsurlariyu jangu – jadallariga bardosh berib davrdan – davrga,
avloddan – avlodga o’tib kelayotgan xalq mafkurasi – ma’naviyati, ma’rifiy va axloqiy –
ruxiy tarbiyasi bilan bog’liq qadriyatlarga, xalq an’anaviy sharqona pandu – nasixatlar,
o’gitlar va boshqa katta tarbiya vositalariga befarq qaraldi.
7

Shu bilan birga, qarindoshlarning o’zaro yordami ba’zi xollarga jamiyat
taraqqiyotini sekinlashtirib qo’yadigan tayyoriga – ayyorlikka va tanish – bilishchilikka
aylanib keldi.
Oila qadriyatlari va qon – qarindoshlik munosabatlarini qayta tiklanishi o’z umrini
yashab kelayotgan urug’ munosabatlarini abadiylashtirishni emas, balki har bir oilaning
iqtisodiy – ma’naviy va kasb jixatidan erkin bo’lish imkoniyatini aniqlatishi lozim.
Shunday ekan bugungi kunga kelib tanish – bilishchilik juda avjiga olib ketdi. Biz
yosh bilimli, saviyali mutaxassislarimizning o’z o’rniga qo’ya bilishimiz lozim.
Milliy an’analarimizga tiklanishi ularni hozirgi dunyo va axborot sivilizatsiyasi
qadriyatlarga moslashishni ham anglatadi. Biz xozirgi sivilizatsiyasi o’ziga ifoda etadigan
ijobiy qadriyatlar jumlasiga huquqiy demokratik jamiyat qurish jarayoni bilan bog’liq
bo’lgan qadriyatlarni kiritamiz. Bu inson huquqlariga rioya etish, tadbirkorlik erkinligi,
so’z erkinligi, matbuot erkinligi va xokazolardir.
Shunday ekan bizning bugungi kunda oldimizga qo’ygan eng oliy maqsad ham
xuquqiy demokratik jamiyat qurishdir. Shunga ko’ra biz o’zimizning milliy qadriyat va urf
– odatlari, an’analarimizning tiklashimiz va uni asrab avaylash kelajak avlodga
yetkazishimiz lozimdir. Shu bilan birga hammamiz yana bir haqiqatni anglab olmoqdamiz.
«Faqatgina chinakam» ma’rifatni odam inson qadrini, millat – qadriyatlarini, bir
so’z bilan aytganda o’zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil
davlatimizning jaxon hamjamiyatiga munosib o’rin egallashi uchun fidoiylik bilan qarashi
mumkin.
Shunday ekan har birimiz Vatanimiz, millatimiz erkinligi va ozodaligi uchun ilm –
ma’rifat bilan kurashimiz, biz yoshlarning oldimizga qo’ygan asosiy maqsadimiz
bo’lmog’i lozim. Sir emaski har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat yerosti va yerusti
tabiiy boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish bilan saloxiyati bilan balki
birinchi navbatda o’zining yuksak madaniyati va ma’naviyati bilan kuchlidir.
Inson moddiy jixatdan qanchalik boy bo’lmasin ammo ma’naviy jixatdan qashshoq
bo’lsa u ilm ma’rifatga erisha olmaydi va shu bilan birga komil shaxs bo’la olmaydi.
Milliy qadriyatlarimiz urf – odat va an’analarimiz qayta tiklanib yanada
rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkaziladigan islohotlar muvaffaqiyatli amalga osha
8

oladi, chunki ma’naviy barkamol, ma’rifatli ruhan bardam, yangicha tafakkurlash
qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharof bilan o’ta oladi. Shunday
ekan xalqimizning madaniy merosi, yuksak mahnaviy qadriyatlarini chuqur va atroflicha
o’rganib, ularni Respublikamizda yashovchi har bir insonning ongiga singdirish ayniqsa
yosh avlodni ma’naviy yetuk fidoiy kishilar etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb
muammolardan hisoblanadi.
«Bugun biz o’tkazayotgan islohotlardan ma’naviyat sohasidagi vazifalar mening
uchun asosiy masala bo’lib qolmoqda. Nimaga deganda bozor iqtisodiyotini ko’rish
mumkin. Yangi hayotni ham albatta barpo etamiz, xalqimizning xayot darajasini ham
ko’tarib olamiz. Ishsizlik bartaraf etiladi, odamlarning daromadi yaxshilanadi.
Lekin odam nafaqat iqtisodiy jixatdan balki uning nazarida, avvalo ma’naviy
jixatidan baquvvat bo’lishi shart.
Yana bir bor aytaman: ildizi baquvvat, ya’ni ruhan bardam, ongi teran, ma’naviy
nuqtai – nazardan yuksak kishilar bilan oldimizda turgan barcha muammolarni hal etish
oson kechadi» - deydi O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov.
Bundan ko’rinib turibdiki bugungi kunda maktab o’qituvchilarini oila bilan ham
hamkorlikda milliy qadriyatlar, an’ana hamda urf – odatlar asosida tarbiyalash ota –
bobolarimizda bizga qoldirilgan boy ma’naviy me’rosni avaylab – asrab uni zamonaviy
fan yutuqlari bilan ijodiy boyitib, bo’lajak avlodning tafakkuri, dunyo qarashi milliy va
umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllantirib, ularning bunyodkorlik faolligini oshirish –
masalasi biz pedagoglarga katta ma’suliyat yuklaydi. Nafaqat pedagogiklarimizga, balki
ota – onalarimizga ham farzand tarbiyalash uchun uning barkamol shaxs bo’lib voyaga
yetishida milliy qadriyatlarimiz va an’analarimizni dolzarbligini anglab yetishi lozim.
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov «Bola tug’ilgan
kundan boshlab oila muxitida yashaydi. Oilaga xos an’analari, qadriyatlar, urf – odatlar
bola zuvalasini shakllantiradi. Eng muhimi farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat
talabalarini anglaydi, his etadi» 1
- deb bildirgan fikri nihoyatda qimmatli.
1
I.A.Karimov « xalq so’zi » 28 oktabr 1998 y .
9

Shu nuqtai – nazardan yondoshgan oilada tarbiya jarayonini bolaning shakllanishi
ham milliy oila qadriyatlari asosida tarbiyalashdan aniq ajratib tasavvur etish mumkin
emas.
Milliy oilaviy qadriyatlar oila a’zolari ayniqsa bolalar hayoti tarzida mazmun
qo’shadi, boyitadi, takomillashtiradi. Odamlarga bo’lgan axloqiy munosabatni tartibga
soladi. Shunday ekan biz avvalo bolalarni tug’ilgandan boshlab oilaviy an’analar, udum va
qadriyatlar asosida tarbiyalashimiz lozim bo’ladi.
Buning uchun avvalo ota – onalarimiz ham, milliy qadriyat, an’ana urf – odat va
marosimlarimizni to’g’ri anglashimiz tushunish va o’z farzandlarining tarbiyasida
namunali ravishda qulay bo’lishi lozim.
Ular farzand tarbiyasida yetarlicha bilimga ega bo’lish va bugungi kundagi
yangiliklardan xabardor bo’lish lozim. Ota – onalarimiz o’z farzandlarini tarbiyalash
borasida faqatgina moddiy jixatdan emas balki ularning ma’naviy yetuk bo’lishiga juda
katta ahamiyat qaratmog’i lozim. O’zbek xalqining oila tarbiyasida ajdodlar tarbiyasida
asoslangan sinovdan o’tgan milliy an’analardan xozirgi davrda bolalarni baxramand qilish
amaliy qimmatga ega.
Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u bilan qalban va vijdonan, aql va
qo’l bilan mexnat qilish kerak. Oila bolaning ma’naviy – axloqiy fazilatlarigagina emas,
balki uning o’z – o’zini anglashiga, milliy ongiga samarali ta’sir ko’rsatadi.
Shu jumladan oilaning bolaga tarbiyaviy ta’siri doirasini ham kengaytirishga olib
yetadi. Bunda oiladagi turmush sharoiti, undagi tartib – intizom, urf – odat va an’analar
bolaga yo ijobiy yoki salbi ta’sir etish mumkin.
Ayrim onalar uchun ko’tarinki rux doimiy barqaror bo’ladi. Bunday oilalarda
kelishmovchilikka, nifoqqa o’rin qoldirmaydi. Oilaning har bir a’zosi o’zaro mehribon,
g’axo’r ittifoqli bo’ladi. Mehnat har birining ijtimoiy majburiyati, oila a’zolari hayotida
ro’y berayotgan har qanday voqyea hamma tomondan shodiyona va tantanali hisoblanadi.
Tabiiyki bunday oilada o’sib tarbiyalanayotgan o’g’il va qiz, g’amxo’r, mehribon,
o’rtoqlariga iltifotli, mehnatsevar, tirishqoq bo’lib o’sadilar. O’zbek oilalarida mansub
an’analar va ularning bolalarining ma’naviy – axloqiy tajribasidagi ta’siri nihoyatda katta
ekanligi hayot tajribasi hisoblangan.
10

BULAR
1. Diniy va zamonaviy bayram an’analari.
2. Kundalik turmush an’analari.
3. Oilaning maishiy turmush an’analari.
O’zbek xalq an’analari mazmunan boy va keng bo’lib, unda turli shakldagi:
mazmuni, usuli, yo’nalishi vositalari va maqsadi jixatdan farq qiladigan yo’nalishlari. Har
bir yili o’zbek oilalarida an’anaviy bayram – Navro’z zo’r xursandchilik bilan kutib
olinadi. Bu qadimiy bayram tabiatning uyg’onishi, uning go’zalliklarini namoyish etuvchi
ramziy xususiyatga egadir. Navro’zni dastlab oilalarda, so’ngra shahar va qishloqlarda,
dala – bog’larda, sayllarda ko’tarinki rux bilan nishonlashga odatlangan.
O’rta Osiyo va Qozig’istonda juda mashhur bo’lgan «gul sayli, u xosil bayrami»,
«qovun sayli» va boshqa shu kabi bayramlar hamda marosimlar esdan chiqarildi. Oilaviy
an’analarni o’rganish, uning xalqchilligini, milliy xususiyatini bilish, xalqning ma’naviy
go’zalligi va bilishdir.
Mustaqillik xayotimizning hamma jabxalariga dadilroq kirib borgani sari har bir
xalq, har bir millatning tarixidan bugungi kunda ham dastur qilib olsa bo’ladigan
an’analari chuqurroq o’rganib, jonlashtirish kerakligini anglayapmiz.
Biz shartli ravishda ijtimoiy – siyosiy an’analar deb atagan bu an’analar jamiyat va
oila manfaatlarining mafkuraviy mevalarining qaror tanishida namoyon bo’ladi.
Yana biz shartli ravishda oilaviy – ijtimoiy urf – odatlar va an’analar deb ataydigan
an’analar ham bor. Bularga yangi shakllarda tashkil qilinayotgan va o’tkazilayotgan nikox
marosimlari, oila a’zolarini sharafini jamoa bo’lib ximoya qilish, tug’ilgan kunning
muborakbot etish, onalar bayrami, yubiley, yigit va qizlarning yetuklik yoshini nishonlash,
kumush oltin to’ylar, nafaqaga kuzatib qo’yish, shunga o’xshashlarni kiritib qo’yish
mumkin.
11

1.2. Sharq va g’arb mutafakkirlari oilada bolalarni tarbiyalash to’g’risidagi fikrlari
«Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq
xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’lib xizmat qilgan. Uzoq davom etgan qattiq
mafkuraviy taziqqa qaramay O’zbekiston xalqi avloddan – avlodga o’tib kelayotgan o’z
tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o’ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq
bo’ladi» 2
.
Tarbiya shaxsning rivojlanishini ta’minlash uchun boladagi rivojlanishning
mohiyatini tushunish, bilish, faoliyatining o’zgarish sabablarini aniqlash zarur.
Asrlar osha omon qolib, bizga yetib kelgan milliy qadriyatlarimiz, ma’naviy va
ma’ifiy madaniyatimiz, ilm – ma’rifat mustaqillik sharofati bilan yangidan rivoj topa
boshladi.
Markaziy Osiyo xududida qadim – qadimdan turli dinlar, diniy aqidalar paydo bo’ldi.
Ularda aholining ijtimoiy madaniyat xayoti turmush tarzi va an’analari ma’lum o’lchovi
solindi va bel, zardo’shtlik ta’limotidir. Zardo’sht adolat, ma’rifat g’oyalarini yoyishda
ajdodlar ana’nasidan moxirlik bilan foydalanadi.
«Avesto» - da shaxar, qishloqlarni obod qilish, bog’u – rog’lar, yaylovlarni ko’paytirish,
kishilarning madaniy turmushini rivojlantirishga undash, oila mustaxkamligi, farzand
tarbiyasi xususida ham diqqatga molik fikrlar ijodlangan.
«Avesto» - da Xuroson va Movoraunnaxr xalqlarining axloq va odob ta’lim – tarbiya,
kasb o’rganish mehnatsevarlik, mehnat va mehmondo’stlikka doir fikr muloxazalari ham
bayon qilinadi. Bola asosan oila muxitida tarbiyalanib, inson sifatida shakllanadi. Tarbiya
esa xayotning eng muxim tayanchi xisoblanadi. Har bir yoshni shunday tarbiyalash
zarurki, u avvalo yaxshi o’qishi va so’ngra yozishni o’rganish bilan eng yuksak pog’onaga
ko’tarilsin.
2
I. А .Karimov. O zbekiston XXI asr bo sag asida. Xavfsizlikka tahdid, barqaror shartlari va taraqqiyot kafolotlari. ʼ ʼ ʼ
T. O zbekiston. 1997 y. 137 bet.
ʼ
12

«Avesto»dagi bunday fikrlar xalq milliy an’analarida ham o’z aksini topgan. O’zbek
xalqining yosh avlodni xayotga tayyorlashda ko’p asrlar davomida qo’llanilgan usul va
vositalari, tadbir shakllari o’ziga xos urf – odati va an’analari, tarbiya sohasidagi hayotiy
tajribalari avloddan – avlodga o’tib kelmoqda. O’tmishda tarbiyada axloq tarbiyasi aloxida
o’rinda turdi. Har bir qabila, elat o’ziga xos axloq qonun – qoidalarni yaratdi, insoniylik
ideal axloq qonuniyatining asosi hisoblanadi. Ota – bobolar axloqiy tarbiyada Shiroq,
Tumaris, Alpomish, Murodxon, Ravshan kabi afsonaviy qaxramonlar tasvirlangan
dostonlardan foydalanadilar, ular asosida yoshlarni eng yaxshi an’analar ruxida
tarbiyaladilar.
Farobiy bilimidan ma’rifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: «Har
kimki ilm xikmatni o’rganmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog’ – salomatligi
yaxshi bo’lsin, yaxshi axloq va odobi bo’lsin, so’zining uddasidan chiqsin, yomon
ishlardan saqlangan bo’lsin, barcha qonun – qoidalarni bilsin, bilimdan va notiq bo’lsin,
ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin, ilm va axli ilmdan mol – dunyosini ayamasin,
barcha real moddiy narsalar to’g’risida bilimga ega bo’lsin» 3
.
Bu fikrlardan Farobiyning ta’lim – tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib
tarbiyalashda xususan, aqliy – axloqiy tarbiyada aloxida e’tibor berganligi ko’rinib turibdi,
uning e’tiqodicha, bilim, ma’rifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmog’i lozim, aks holda
kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bo’lib yetishmaydi.
Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini bildirgan. Ibn
Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy – ro’zg’or tutish masalalari
xususida ham so’z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota – onaning asosiy maqsadi va
vazifasidir. O’z kamchiliklarini tuzatishga qodir bo’lgan ota – ona tarbiyachi bo’lishi
mumkin.
Axloqiy tarbiyada eng muxim vositalar bolaning nafsoniyatiga, g’ururiga tegmagan
holda, yakkama – yakka suxbatga bo’lish unga nasixat qilishdir.
Ibn Sino bolada axloqiy xususiyatlarni mehnat, jismoniy aqliy tarbiya bilan o’zviy
birlikda shakllantirishni, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi.
3
А l Farobiy Sotsial ь no – eticheskie traktati. А lma – ata 1976y. 198 bet.
13

Yusuf Xos Xojibning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bo’lib kamol
topmog’i kerak. Buning uchun u tug’ilgan kundan bolab zarur tarbiyani olmog’i lozim. U
qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, ularning o’zlariga xos xususiyatiga e’tibor
berishni ta’kidlaydi.
Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog’i shart. Shundagina ularning noo’rin
xatti – xarakatlariga berilishining oldi olinadi.
Ulug’bekning oila muhiti sog’lom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari shundan
iboratki, alloma uqtirishicha, bolaning bilim olishiga bo’lgan qiziqish, xavasini oshirishda
u tarbiyalanayotgan muxit muxim o’rinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa o’qimishli
ota – onalar o’z farzandlarining haqiqiy inson bo’lib kamol topishiga aloxida e’tibor
berishlari lozim.
Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va
qudratiga aloxida e’tibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bo’lib
o’sishiga ishonadi. Yosh bolaning juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq zarur.
Tarbiya insonga o’zida yaxshi odat va fazilatlar xosil qilishga yordam beradi. U odam
shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir – birlariga bo’lgan ruxiy
ma’naviy ta’sirlari natijasida tarkib topadi deb voyaga yetkazishda asosiy omillardan biri
tarbiya ekanligi o’qtiradi.
Voiz Al – Koshifiyning o’qtirishicha insonni ta’lim – tarbiya orqali qayta
tarbiyalash aqliy qobilyatni o’stirish mumkin. Koshifiy o’zining pedagogik qarashlaricha
bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish masalasiga aloxida e’tibor beradi. Ota –
onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni talab etadi. Bu masalada
oilaviy hamda tashqi muxit muxim o’rin tutadi. Bola to’g’ri so’zli, vadaga vafodor, yaxshi
xulqli qilib tarbyalanishi kerak.
Jaloliddin Davoniy ota – onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng
to’xtalgandi. Uning fikricha oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli, teng ishtirok
etishi bolaning yaxshi xulq – odob qoidalarini muayyan bir kasbni egallashiga
ko’maklashishi ilm – fan va kasb – hunar egallashining moddiy asosi bo’lmishoziq –
ovqat, kiyim – kechak, kerakli buyum va jixozlarni yetkazib berish uchun jozibalik
ko’rsatishi kerak.
14

Qadimgi Yunon faylasuyi Suqrotning falsafiy va pedagogik qarashlarida tarbiyadan
kutilgan maqsad insonnibilishlarini bilib olishga erishish, uni yuksak axloqli qilib kamol
toptirishdir. U o’z ta’limotida mardlik, donolik, mo’tadillik, adolatlilik tushunchalarini
belgilab beradi. Uning fikricha mardlik qo’rquvni daf qilish, donolik jamiyat qonunlariga
rioya qilish mo’tadillik o’z xissiyotlariga erk bermaslik, adolat yaxshilikni amalga oshirish
yo’llarini o’rgatishdir.
Suqrotning ta’limoticha inson eng avvalo, umumiy axloq me’zonlarini, inson uchun
muqaddas bo’lgan fazilatlarni egallab olishi kerak.
Platon Yunonistonning, mashhur mumtoz faylasufi. Platon tarbiyani tashkil etish
haqidagi fikrlarini «Davlat» va «Qonunlar» asarlaridan bayon etadi. Uning fikricha,
kattalarning bolalarga ko’rsatgan ta’siri, bolalarda axloqiy sifatlarning tarkib topishida
ko’rinadi. His – tuyg’uga ta’sir etish kichik yoshdagi bolalarni tarbiyalashni asosiy
hisoblaydi. Platon o’yin, adabiy asarlardan o’qib berishni, afsonalarni hikoya qilishni
tarbiya vositasi hisoblaydi. Uning t’kidlashicha, kattalar bolalar o’yinini kuzatib turishlari,
lekin ularning o’yiniga qandaydir yangilik kiritmasligi kerak. Platon «Davlat» asarida
bolalarni yoshligidan ijtimoiy tarbiyalash g’oyasini olg’a suradi va uni tashkil etishning
muayyan tuzimini taklif etadi.
Qadimiy Yunon mutafakkiri Aristotel o’zining axloqqa oid «Nikohma etikasi»,
«Endem etikasi» asarlarida tarbiyaning maqsadi tabiat bilan bog’liq bo’lgan insonni
tadrijiy rivojlantirishdan iboratligini, aql va irodani rivojlantirish muxim ekanligini aytadi.
Uning ta’limotiga ko’ra, bolalarning yosh xususiyati xisobga olingan holda kerak.
Aristotel tarbiya muddatini 21 yil bola tug’ilgandan 7 yoshgacha, 7 yoshdan 14 yoshgacha,
14 yoshdan 21 yoshgacha deb belgiladi. U bolaning har bir davridagi o’ziga xos
xususiyatni ko’rsatadi, har bir davrda amalga oshiriladigan tarbiyaning maqsadi, mazmuni
va usullarini bayon etadi.
Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi
Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tug’ildi. Sadining fikricha, oila, bolaning baxti,
kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U ma’suliyatli
tarbiyachidir. Ota o’z bolalarini tarbiyalashi, o’qitishi, hunarga o’rgatishi, jismonan
chiniqtirishi kerak.
15

Sadining pedagogik qarashicha bola qobiliyatli va kamqobiliyatli bo’lishi mumkin.
Qobiliyat o’z – o’zidan rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani tarbiyalash kerak,
tarbiya bo’lmasa, boladagi qobiliyat so’nadi, tarbiyani 3 asosiy – aqliy, nafosat va
jismoniy mehnat tarbiyasiga bo’ladi. Adib bolani tarbiyalash vazifasini ularning ota –
onalariga, ya’ni oilaviy tarbiyaga kata e’tibor beradi.
Sadi ota – onalarga xarakterini hisobga olgan holda axloqiy tarbiyani bolaning
yoshligidan boshlashni tavsiya etadi, xarakter shakllangach, bolaga ta’sir etmaydi.
Zaxiriddin Muxammad Bobur o’rta asr Sharq madaniyati va adabiyotining buyuk
namoyondasi axloq – odob haqidagi qarashlarida yaxshilik, vafodorlik eng go’zal fazilat
sifatida ulug’lanadi, yomonlik jafo keltiruvchi illat ekanligi ta’kidlanadi.
Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,
Har kimki jafo qilsa jazo topqusidir.
Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlik hargiz,
Har kimki yomon bo’lsa, jazo topqusidir.
Deydi Bobur va odamlarni elga yaxshilik qilib o’zidan yaxshi nom qoldirishga
chorlaydi.
Xulqingni rost qilg’il har sorig’aki borsang,
«Ahsanta» der bori el, gar yaxshi ot chiqarsang.
Bori elga yaxshilik qilg’ilki, mundin yaxshi yo’q,
Kim degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshi yo’q.
Bobur yaxshi xulqlikni, kishilarga yaxshilik qilishni insonning oliyjanoblik xislati
xisoblanadi.
Bobur ma’naviy-ma’rifiy qarashlarida vatan tuyg’usi salmqli o’rinda turadi.
19 asr o’zbek ijtimoiy va adabiy xayotning yirik vakillaridan biri Komil Xorazimiy
o’z asarlarida ma’rifat axloqiy kamolot, vatanparvarlik g’oyalarini olg’a surdi.U ilm-
ma’rifatning xalq, jamiyat farovonligiga, insonning axloq kamolatida tutgan o’rni, axloqiy
va nafosat tarbiyasini uzviy birligi xaqidagi pedagokik fikrlarini xam bayon etadi.
Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar, ilm-ma’rifat inson axloqiy kamoloti,
ijtimoiy ma’naviy xayotning rivoji uchun xizmat qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan,
16

eng go’zal insoniy fazilatdir. Bu fazilatlarga ega bo’lganlar obro’-e’tiborli komil
insonlardir. Kamtarlik insonni turli noxushlikdan xijolatdan saqlaydi.
Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga ko’p erk bermaslikni
maslaxat beradi. Uning ta’kidlashicha, ortqcha so’zmonlik kishi boshiga olin o’rniga qattiq
tosh bo’lib tegishi mumkin.
Shoir yomon so’zli, ozor beruvchi murodlar sifatini tasvirlab, kishilarni jumladan
yoshlarni ular bilan xamsuxbat bo’lmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy o’z asarlarida
xalqni adolatli, ongli, bilimli bo’lishga, jaxolatdan yiroq turishga da’vat etadi, uning
fikiricha, adolat sharaf ko’rki, osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni kamtarlik bilan
muloqotda bo’lishga, ularni hurmat qilib e’zozlashga chorlaydi.
Munis Xorazmiyning asarlariga bayon etilgan ta’lim – tarbiyaga oid fikrlar faqat u
yashagan davr uchun emas, balki xozirgi davr uchun ham qimmatlidir.
Mohlar oyim Nodiraning inson va tabiatiga nisbatan qarashlariga faqat shaxsiy
tuyg’u emas, balki yoshlar tarbiyasida milliy an’analarning roli haqidagi fikrlari ham
namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik g’oyalari-adolat,
insof, xalq manfaati muxim o’rinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiyatini yaxshilik
binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chog’ida yaxshilik
bunyod etgan bo’ladi, o’zining bu ezgu ishlari bilan o’zidan keyin hayotda yorqin xotira
qoldiradi. Umuman, Nodira o’z she’rlarida barkamol insonni ulug’laydi. Ta’lim –
tarbiyaga oid ko’p foydali o’gitlarni bayon etdi.
Muxammad Rizo Ogahiy o’z ijodiy faoliyatini pedagogik qarashlarida nafosat
tarbiyasi ham yuqori baholanadi. Ogahiy milliy an’analarimiz mexmondo’stlikni go’zal
fazilatlardan biri hisoblaydi. Mexmonga chuqur xurmat bilan qarash, mehmon kutish,
kuzatish odobi Ogahiy ijodidan o’z ifodasini topdi, odamlarni bu fazilatni egallashga
da’vat etdi.
Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi
Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tug’ildi. Sadining fikricha, oila, bolaning baxti,
kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U ma’suliyatli
17

tarbiyachidir. Ota o’z bolalarini tarbiyalashi, o’qitishi, hunarga o’rgatishi, jismonan
chiniqtirishi kerak. Sadining pedagogik qarashicha bola qobiliyatli va kamqobiliyatli
bo’lishi mumkin. Qobiliyat o’z – o’zidan rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani
tarbiyalash kerak, tarbiya bo’lmasa, boladagi qobiliyat so’nadi, tarbiyani 3 asosiy – aqliy,
nafosat va jismoniy mehnat tarbiyasiga bo’ladi. Adib bolani tarbiyalash vazifasini ularning
ota – onalariga, ya’ni oilaviy tarbiyaga kata e’tibor beradi. Sadi ota – onalarga xarakterini
hisobga olgan holda axloqiy tarbiyani bolaning yoshligidan boshlashni tavsiya etadi,
xarakter shakllangach, bolaga ta’sir etmaydi. XIX asr o’zbek ijtimoiy va adabiy xayotning
yirik vakillaridan biri Komil Xorazimiy o’z asarlarida ma’rifat axloqiy kamolot,
vatanparvarlik g’oyalarini olg’a surdi.U ilm-ma’rifatning xalq, jamiyat farovonligiga,
insonning axloq kamolatida tutgan o’rni, axloqiy va nafosat tarbiyasini uzviy birligi
xaqidagi pedagokik fikrlarini xam bayon etadi. Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar,
ilm-ma’rifat inson axloqiy kamoloti, ijtimoiy ma’naviy xayotning rivoji uchun xizmat
qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan, eng go’zal insoniy fazilatdir. Bu fazilatlarga ega
bo’lganlar obro’- e’tiborli komil insonlardir. Kamtarlik insonni turli noxushlikdan
xijolatdan saqlaydi. Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga ko’p erk
bermaslikni maslaxat beradi. Uning ta’kidlashicha, ortqcha so’zmonlik kishi
boshiga olin o’rniga qattiq tosh bo’lib tegishi mumkin. Shoir yomon so’zli, ozor beruvchi
murodlar sifatini tasvirlab, kishilarni jumladan yoshlarni ular bilan xamsuxbat
bo’lmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy o’z asarlarida xalqni adolatli, ongli, bilimli
bo’lishga, jaxolatdan yiroq turishga da’vat etadi, uning fikiricha, adolat sharaf ko’rki,
osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni kamtarlik bilan muloqotda bo’lishga, ularni hurmat
qilib e’zozlashga chorlaydi.
Munis Xorazmiyning asarlariga bayon etilgan ta’lim – tarbiyaga oid fikrlar faqat u
yashagan davr uchun emas, balki xozirgi davr uchun ham qimmatlidir. Mohlar oyim
Nodiraning inson va tabiatiga nisbatan qarashlariga faqat shaxsiy tuyg’u emas, balki
yoshlar tarbiyasida milliy an’analarning roli haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning
tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik g’oyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim
o’rinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiyatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat
deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chog’ida yaxshilik bunyod etgan bo’ladi, o’zining
18

bu ezgu ishlari bilan o’zidan keyin hayotda yorqin xotira qoldiradi. Umuman, Nodira o’z
she’rlarida barkamol insonni ulug’laydi. Ta’lim – tarbiyaga oid ko’p foydali o’gitlarni
bayon etdi.
Muxammad Rizo Ogahiy o’z ijodiy faoliyatini pedagogik qarashlarida nafosat tarbiyasi
ham yuqori baholanadi. Ogahiy milliy an’analarimiz mexmondo’stlikni go’zal
fazilatlardan biri hisoblaydi. Mehmonga chuqur xurmat bilan qarash, mehmon kutish,
kuzatish odobi Ogahiy ijodidan o’z ifodasini topdi, odamlarni bu fazilatni egallashga
da’vat etdi. Ogahiyning ta’kidlashicha, insonga do’st va dushmanni ajratib olish xayotda
o’z o’rnini topib olishda g’oyat muximdir. Uning fikricha to’g’ri so’z kishilar xayotda
qiyinchilik bilan yashasalarda, dunyoning mavjudligini saqlab turadilar, mangu
yashaydilar. Ogahiy ta’lim-tarbiya ilmlarni egallash va tilni bilishda xam muxim
axamiyatga molik ekanligini ta’kidlaydi. Muxammad Rizo Ogaxiy o’z ijodiy faoliyatida
binobarin yoshlarni odamlarni xalq, vatan, jamiyat farovonligi yo’lida xizmat qilishga
da’vat etdi. U do’stlikni mehmondo’stlikni axloqiy go’zallikni ulug’ladi. Insonlarni
ziyraklikka, to’g’ri so’zli bo’lishga chorlaydi. Ogahiyning buf ikr o’gitlari hozir ham
pedagogik qadriyat sifatida qimmatlidir.
Berdimurod Berdaq Qaraqolpog’iston xalq shoiri butun ijodi davomida xalqlar
tengligi, insonparvarlik, vatanparvarlik, adolat haqidagi g’oyalarini olg’a suradi. Berdaq
insonning shaxsiy baxti xalq baxti bilan bog’liq deb biladi. Uning ta’kidlashicha, har bir
odam haqiqiy baxtga erishishi uchun o’z shaxsiy manfaatini xalq manfaati bilan
birlashtirishi, xalq baxti uchun kerak bo’lsa jonini ham ayamasligi kerak. Berdaqning
fikricha inson oliy axloqiy sifatlariga, chunonchi, beg’arazlik, olijanoblik, vijdoniylik,
mehnatsevarlik, mardlik fazilatlariga ega bo’lishi lozim. Berdaq yoshlarning aqliy
tarbiyasida maktabning mavqyei katta ekanligini ta’kidlaydi. Maktabda bolani yaxshi
xulqi atvorli qilib tarbyalash lozim. Uning fikricha maktabda dars beruvchi muallim o’z
xushmuomilaligi, pok qalbligi, haqgo’yligi, o’z fanini yaxshi puxta bilishi bilan bolalarga
o’rnak bo’lishi kerak.
Berdaq oilaning bola tarbiyasida, muxim o’rin tutishni aloxida ta’kidlaydi, oila
muxitida ota – onalar bilan bolalar o’rtasida o’zaro hurmat bo’lgandagina tarbiya yaxshi
natijalarga erishishi mumkinligini aytadi. Berdaqning uqtirishicha, inson tug’ilgan
19

kundanoq tarbiyaga muxtojdir, uning ilk tarbiyachilari, albatta ota – onalardir. Berdaqning
fikricha barcha odamlar insonparvar va adolatli bo’lsa jamiyat gullab yashnaydi. Buning
uchun esa, xalqqa ta’lim berish, unda ijobiy xulq- atvorni tarbiyalash lozim.
Markaziy Osiyo xalqlari ilm – fani va madaniyatini jaxon miqyosiga olib chiqqan
Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotiga munosib xissa qo’shgan ulug’
siymolardan biri Mirzo Ulug’bek. U avvalo yosh avlodning aqliy va ma’rifiy tarbiyasiga
katta axamiyat berib, ularni dunyoviy bilimlarini egallashga da’vat etdi. Faqat rivojlangan
fan va madaniyat inson tafakkurining komil topishini ta’minlashga ishondi. Allomaning
uqtirishicha, bolaning bilim olishga bo’lgan qiziqishi, havasini oshirishda u
tarbiyalanayotgan muxit muxim o’rinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa, o’qimishli
ota – onalar o’z farzandlarining xaqiqiy inson bo’lib kamol topishiga aloxida e’tibor
berishlari lozim. Mirzo Ulug’bek o’z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan
sog’lom, harbiy xunarni puxta egallagan, jasur, mard bo’lib yetishuviga aloxida axamiyat
beradi. Ulug’bekning fikricha odam sog’lom va baquvvat bo’lishi uchun yoshlik
chog’idayoq jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishi, ta’lim – tarbiyada poraxo’rlik,
qalloblik bo’lmasligi uchun mudarrislar odil va halol bo’lishi kerak.
Buyuk shoir va olim, fors – tojik mumtoz adabiyotning ulug’ namoyondasi Nuriddin
Abduraxmon Jomiy o’zidan keyin turli fan, adabiyot, jumladan pedagogikaga doir o’lmas
me’ros qoldiradi. U o’z asarlarida, ayniqsa, nasriy yo’lda yozilgan «Baxoriston» asarida
ta’lim – tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy o’z asarlarida yoshlarni ilmlarini
egallashga da’vat etadi. U o’z pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va
dono so’z bilan zulmkorlarga ma’sir etishga da’vat etadi.

20

II BOB. JAMIYATDA KECHAYOTGAN IJTIMOIY ISLOHOTLARNING
SAMARADORLIGI UNING FUQAROLARI EGA BO’LGAN
MA’NAVIYATGA BOG’LIQ.
2.1 . Oilada bolalarni mil liy ruhda tarkib toptirishning shakllari va
vositalari.
2. G`arb mutafakkirlarining oilada bola tarbiyasi to`g`risidagi qarashlari. Qadimgi
Yunon faylasuyi Suqrotning falsafiy va pedagogik qarashlarida tarbiyadan kutilgan
maqsad insonnibilishlarini bilib olishga erishish, uni yuksak axloqli qilib kamol
toptirishdir. U o’z ta’limotida mardlik, donolik, mo’tadillik, adolatlilik tushunchalarini
belgilab beradi. Uning fikricha mardlik qo’rquvni daf qilish, donolik jamiyat qonunlariga
rioya qilish mo’tadillik o’z xissiyotlariga erk bermaslik, adolat yaxshilikni amalga oshirish
yo’llarini o’rgatishdir.
Suqrotning ta’limoticha inson eng avvalo, umumiy axloq me’zonlarini, inson uchun
muqaddas bo’lgan fazilatlarni egallab olishi kerak. Platon Yunonistonning, mashhur
mumtoz faylasufi. Platon tarbiyani tashkil etish haqidagi fikrlarini «Davlat» va
«Qonunlar» asarlaridan bayon etadi. Uning fikricha, kattalarning bolalarga ko’rsatgan
ta’siri, bolalarda axloqiy sifatlarning tarkib topishida ko’rinadi. His – tuyg’uga ta’sir etish
kichik yoshdagi bolalarni tarbiyalashni asosiy hisoblaydi. Platon o’yin, adabiy asarlardan
o’qib berishni, afsonalarni hikoya qilishni tarbiya vositasi hisoblaydi. Uning
ta’kidlashicha, kattalar bolalar o’yinini kuzatib turishlari, lekin ularning o’yiniga
qandaydir yangilik kiritmasligi kerak. Platon «Davlat» asarida bolalarni yoshligidan
ijtimoiy tarbiyalash g’oyasini olg’a suradi va uni tashkil etishning muayyan tuzimini taklif
etadi. Qadimiy Yunon mutafakkiri Aristotel o’zining axloqqa oid «Nikohma etikasi»,
«Endem etikasi» asarlarida tarbiyaning maqsadi tabiat bilan bog’liq bo’lgan insonni
21

tadrijiy rivojlantirishdan iboratligini, aql va irodani rivojlantirish muxim ekanligini aytadi.
Uning ta’limotiga ko’ra, bolalarning yosh xususiyati xisobga olingan holda kerak.
Aristotel tarbiya muddatini 21 yil bola tug’ilgandan 7 yoshgacha, 7 yoshdan 14 yoshgacha,
14 yoshdan 21 yoshgacha deb belgiladi. U bolaning har bir davridagi o’ziga xos
xususiyatni ko’rsatadi, har bir davrda amalga oshiriladigan tarbiyaning maqsadi, mazmuni
va usullarini bayon etadi.
Ogaxiyning ta’kidlashicha, insonga do’st va dushmanni ajratib olish xayotda o’z
o’rnini topib olishda g’oyat muximdir. Uning fikricha to’g’ri so’z kishilar xayotda
qiyinchilik bilan yashasalarda, dunyoning mavjudligini saqlab turadilar, mangu
yashaydilar.
Ogaxiy ta’lim-tarbiya ilmlarni egallash va tilni bilishda xam muxim axamiyatga
molik ekanligini ta’kidlaydi.
Muxammad Rizo Ogaxiy o’z ijodiy faoliyatida binobarin yoshlarni odamlarni xalq,
vatan, jamiyat farovonligi yo’lida xizmat qilishga da’vat etdi. U do’stlikni
mehmondo’stlikni axloqiy go’zallikni ulug’ladi. Insonlarni ziyraklikka, to’g’ri so’zli
bo’lishga chorlaydi. Ogaxiyning buf ikr o’gitlari hozir ham pedagogik qadriyat sifatida
qimmatlidir.
Berdimurod Berdaq Qaraqolpog’iston xalq shoiri butun ijodi davomida xalqlar
tengligi, insonparvarlik, vatanparvarlik, adolat haqidagi g’oyalarini olg’a suradi.
Berdaq insonning shaxsiy baxti xalq baxti bilan bog’liq deb biladi. Uning
ta’kidlashicha, har bir odam haqiqiy baxtga erishishi uchun o’z shaxsiy manfaatini xalq
manfaati bilan birlashtirishi, xalq baxti uchun kerak bo’lsa jonini ham ayamasligi kerak.
Berdaqning fikricha inson oliy axloqiy sifatlariga, chunonchi, beg’arazlik, olijanoblik,
vijdoniylik, mehnatsevarlik, mardlik fazilatlariga ega bo’lishi lozim.
Berdaq yoshlarning aqliy tarbiyasida maktabning mavqyei katta ekanligini
ta’kidlaydi. Maktabda bolani yaxshi xulqi atvorli qilib tarbyalash lozim. Uning fikricha
maktabda dars beruvchi muallim o’z xushmuomilaligi, pok qalbligi, haqgo’yligi, o’z
fanini yaxshi puxta bilishi bilan bolalarga o’rnak bo’lishi kerak.
Berdaq oilaning bola tarbiyasida, muxim o’rin tutishni aloxida ta’kidlaydi, oila
muxitida ota – onalar bilan bolalar o’rtasida o’zaro hurmat bo’lgandagina tarbiya yaxshi
22

natijalarga erishishi mumkinligini aytadi. Berdaqning uqtirishicha, inson tug’ilgan
kundanoq tarbiyaga muxtojdir, uning ilk tarbiyachilari, albatta ota – onalardir. Berdaqning
fikricha barcha odamlar insonparvar va adolatli bo’lsa jamiyat gullab yashnaydi. Buning
uchun esa, xalqqa ta’lim berish, unda ijobiy xulq-atvorni tarbiyalash lozim.
Markaziy Osiyo xalqlari ilm – fani va madaniyatini jaxon miqyosiga olib chiqqan
Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotiga munosib xissa qo’shgan ulug’
siymolardan biri Mirzo Ulug’bek. U avvalo yosh avlodning aqliy va ma’rifiy tarbiyasiga
katta axamiyat berib, ularni dunyoviy bilimlarini egallashga da’vat etdi. Faqat rivojlangan
fan va madaniyat inson tafakkurining komil topishini ta’minlashga ishondi.
Allomaning uqtirishicha, bolaning bilim olishga bo’lgan qiziqishi, xavasini
oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o’rinni egallaydi. Oilada ota – onalar
ayniqsa, o’qimishli ota – onalar o’z farzandlarining xaqiqiy inson bo’lib kamol topishiga
aloxida e’tibor berishlari lozim.
Ulug’bek o’z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog’lom, harbiy xunarni
puxta egallagan, jasur, mard bo’lib yetishuviga aloxida axamiyat beradi. Ulug’bekning
fikricha odam sog’lom va baquvvat bo’lishi uchun yoshlik chog’idayoq jismoniy mashqlar
bilan shug’ullanishi, ta’lim – tarbiyada poraxo’rlik, qalloblik bo’lmasligi uchun
mudarrislar odil va halol bo’lishi kerak.
Buyuk shoir va olim, fors – tojik mumtoz adabiyotning ulug’ namoyondasi Nuriddin
Abduraxmon Jomiy o’zidan keyin turli fan, adabiyot, jumladan pedagogikaga doir o’lmas
me’ros qoldiradi. U o’z asarlarida, ayniqsa, nasriy yo’lda yozilgan «Baxoriston» asarida
ta’lim – tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy o’z asarlarida yoshlarni ilmlarini
egallashga da’vat etadi. U o’z pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va
dono so’z bilan zulmkorlarga ma’sir etishga da’vat etadi.
Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari ega
bo’lgan ma’naviyatga bog’liq. Bular:
- Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;
- Xalqimizning ma’naviy me’rosini mustaxkamlash va rivojlantirish;
- Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;
- Vatanparvarlik.
23

Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi ma’naviy - axloqiy tarbiya asosini ham ilg’or
milliy, ma’naviy – axloqiy qadriyatlar xalq pedagogikasi g’oyalari tashkil etadi. Asarlar
o’sha ajdodlarimizdan qolgan urf – odat, to’yu – tomoshamiz, mehmon kutishimizdan
tortib to kiyinish madaniyatigacha barii odobu – xayo pardasiga o’ralganki, bu ham bo’lsa
o’zimizga xosligimizni ko’rsatib turadi.
Inson odobi – turmush oftobi. Insonni odobli qilib tarbiyalash muxim axamiyatga egadir.
Bunda ajdodlarimiz aloxida e’tibor berishgan.
2.2 . Umuminsoniy oilaviy urf – odatlar va an’analarni chuqur o’rganish
ularni tahlil qilish.
Yusuf Xos Xoji, Alisher Navoiy, Ogaxiy singari allomalar asarlari xalq
tarbiyashunosligi sharbati bilan siylangan. Turkiston xalqi Qur’on va Xadislarni targ’ib va
tashviq etish borasida juda katta ishlar amalga oshirishgan. Turkiston yurti sobiq sovet
ittifoqi tomonidan zabt etilgandan so’ng, ayniqsa kommunistik firqa raxbarlik qilgan sovet
davrida birinchi navbatda muqaddas Qur’oni Karim va Hadislarga nisbatan ayovsiz urush
e’lon qilindi.
Bu musulmon xalqiga uning an’ana, urf – odatlariga, tarbiya yo’singa bo’lgan
shavqatsizlik edi.
Shuning uchun xozirgi zamon odamlari e’tiqod degan uluq narsadan qisman bo’lsada
maxrum bo’lib qoldi. Mustaqillik sharofati bilan Turkiston xalqiga o’zbek xalqiga o’zligi
qaytarildi, milliy tarbiya gulshaniga keng yo’l ochilmoqda. Har bir ota – ona, har bir
tarbiyachi muallim, har bir raxbar, jamiyatning xar bir a’zosi samarali foydalanishi lozim.
Xalq so’zi – xaq so’z, xalq ijodi pand – nasixat, ya’ni tarbiya maktabidir. Unda xalqning
ijtimoiy – siyosiy dunyoqarashi, falsafi – estetik, didaktik.
An’ana uzoq zamonlardan beri avloddan – avlodga, otalardan bolalarga o’tib davom etib
kelayotgan urf – odatlar, axloq me’zonlari qarashlaridir. An’ana ijtimoiy va madaniy
me’rosdir.
O’zbek an’anaviy qadriyatlari xususan xalq og’zaki ijobiy ijodi uning tarkibidagi
pandnomalar o’gitlar, nasixatlar, olqish – duolar har kun har daqiqa jonli jarayonlarda
shaxob, turmush tarzimizni bezab ayniqsa farzandlarimizga to’g’ri bo’lish, tug’ri yashash
24

va odob – axloqi joyida bo’lishlikni eslab turuvchi da’vat qiluvchi manbalardir.
Aytmoqchimizki yoshlarimiz xalqona qadriyatlardan nechog’lik ko’p saboq olsalar
ularning tafakkurlari shunchalik boyib, aql idroklari qayralib har tomonlama kamol topa
beradilar.
Axloq – odob bu jamiyatda kishilar o’rtasida kundalik turmushga zarur bo’lgan xatto
xarakatlar, urf – odatlar normalari qoidalaridir. Barcha norma va qoidalarni kishilar
tomonidan ado etishini nazorat eti shva tartibga solish ijtimoiy, yuridik asosda
ta’minlanadi.
Axloq – odob qoidalari va normalari har bir xalqning qadriyatlarida muxim o’rin
egallaydi. Unga o’sha xalqning turmush tarzi madaniy saviyasi, an’analari guruhi, dini
ifodalanadi, aks etadi.
Shuning uchun odob – axloq qoidalari va normalari o’sha xalqning bitmas –
tugalmas ma’naviy boyligi xisoblanadi va millat darajasida shakllanganlik darajasi deb
qaraladi. Axloq – odob norma va qoidalari jamiyat taraqqiyoti bilan rivojlanib o’zgarib
boradi. Bunda qardosh xalqlar, mintaqada yashovchi xalqlar, millatlar, urf – odatlar bir –
biriga ta’sir ko’rsatadi. Ilg’or qulay urf – odatlar, an’analar esa qadriyatlar darajasiga
ko’tariladi. Bugungi kunda yoshlarni yuksak ma’naviy g’oya va milliy urf – odat,
an’analar asosida tarbiyalash dolzarb masalaga aylangan. Yuksak ma’naviy g’oya va urf –
odatlar ko’lami nixoyatda keng va serqirra bo’lib, ularda eng muximlar: iymonlilik,
vatanni sevish, insonparvarlik, do’stlik, o’rtoqlik, ongli intzom, ijtimoiy faollik, halol
mehnat, oila, davlat va jamiyat oldidagi burchni anglash, tinch – totuv yashash uchun
kurashish xurfikrlilik kabilar.
Umuminsoniy oilaviy urf – odatlar va an’analarni chuqur o’rganish ularni tahlil
qilish, ularni turkumlashtirish, ularni paydo bo’lish yo’llari, revosutsion paydo bo’lish
aniqlash ilmiy asoslardan g’oyalarni ilgari surish va shular asosida an’analardan
foydalanish yo’llarini tavsiya etishni xayot talab etmoqda. Bularni xamon kelajak kishini
tarbiyalashda amaliy yordam beradi. Qadim zamonlardan hatto o’zbek xalqini yozuvi
bo’lmagan paytlardanoq yosh avlodni tarbiyalash asosan oildada amalga oshirilgan. Bunda
tabiat va ijtimoiy omillar xal qiluvchi o’rin tutganligi shubxasiz.
25

Xalq pedagogikasi xamisha yaxshi samara bergan. Shuning uchun ham xalqning
tarbiyaga oid bilimlarini chuqur o’rganish tarbiya natijalariga asoslanib, ularning asaliy
manbalariga tarbiya sirlariga nazar tashlash bugungi kunda ham axamiyatni yo’qotmagani
yo’q.
Har bir xalq o’zining o’tmishda qolgan milliy – an’analarga asoslangan tarixiy
madaniyat va turmush tarziga egadir. An’analar insonlarni turmushi va madaniyati asosi
sifatida xozirgi kishilar axloqiga ta’sir etish mumkin. An’analarning bunday tarbiyaviy
ta’sir etishi katta axamiyat kasb etadi. An’analarning vujudga kelishi va shakllanishi
murakkab ijtimoiy jarayondir. Unda xalqni dono fikrlari axloq me’zonlari insonni
xurmatlash va qadrlash o’z ifodasini topgan.
Shuning uchun ham yosh avlod – ajdodlarimiz tomonidan tarixiy sharoitdagi
vujudga kelgan ilg’or an’analarni o’zlashtirish, unga rioya etish, boyitish nixoyatda
zarurdir. Nixoyatda mazmuniga ko’ra milliy an’analar qaror topmoqda. Eski va yangi
an’analar qarama – qarshiliklar jarayonida saralanadi, sayqal topadi. Ayrim onalar qanday
bo’lsa o’sha xolda ko’rinishda uzoq vaqt saqlanib qoladi. Ba’zilari ko’rinishni o’zgartiradi,
ba’zilari esa yangilarini uyg’unlashadi, takomillashadi. Bolalar oilaviy an’analarga juda
katta e’tibor, qiziqish bilan tayyorlanadilar, kutadilar. Bunday an’analar ular tarbiyasiga
taalluqli bo’lgan vositalar sanaladi, ko’rinishdagi an’analarning umri boqiydir, urf –
odatlar qancha xayotiy xalqchilik qancha ko’p tarqalgan bo’lsa u xalqda shuncha tez
singadi, shuncha uzoq yashaydi.

Sharq xalqlari jumladan o’zbeklar bolalar tarbiyasiga befarq qaramaganlar.
Xayotdagi hamma xatti – xarakatlarning oqibati to’g’ri baxolangan. Yoshga mos ravishda
ta’sir ko’rsatish yo’l va vositalarni ajratilgan kerak bo’lganida rag’batlantirish turlaridan
foydalanilgan lozim bo’lsa jazolangan. Bir bolaga yetti maxalla ota – ona deb bejiz
aytilmagan noaxloqiy xatti – xarakatlar qisqa lekin o’ta tarbiyaviy axamiyatga ega bo’lgan
yomon bolada iborasi bilan tavsiflangan.
26

Masalan xalqimizning qadimdan amal qilib kelayotgan odob – axloq qoidalariga ko’ra
non ulug’langan «ushog’i bexosdan yerga tushib ketsa yomon bo’ladi» deb uni qo’lga olib
ko’zga surib o’pib og’ziga solgan uni chetga olib qo’ygan.
«Suvga tuflash gunox bo’ladi», «yomon bqladi» deb tushuntirilgan. Qadimgi
xovuzlarning suvi xaftalab, oylab toza turgan, biror kishi uni ifloslantirib «xarom» qilishga
botinolmagan. Kechasi uy supurilmagan, supurgi yotqizilib qo’yilmagan. Ikki qo’lni
orqada tirab o’tirish, barmoqlarni zanjir qilish, oyoqlarni chalishtirib ko’pchilik oldida
o’tirib uzatish odatsizlik xisoblangan.
«Yomon bo’ladi» iborasi orqali kattalarga xurmat, kichiklarga g’axo’rlik
tarbiyalangan, otaga tik qarash, ularga ters javob berish, xotin – qizlarga bexayolik qilish
yomon bo’lishni yoshlikdan tushuntirilgan.
Masalan, musulmon farzandi quyosh chiqqancha uxlasa «yomon bo’ladi» erta
shaharda eshik ochilmasa «yomon bo’ladi», «Kunlik rizqimizdan benasib qolishimiz
iborasi bolalarni erta turishiga undagan kechki payt quyosh botishi arafasida uxlash yomon
bo’ladi deb o’qtirilgan. Xayvonlar, qushlarga tosh otma ozor berma «yomon bo’ladi»
ekinlarni poyxon qilma «yomon bo’ladi» kabi iboralari orqali ona tabiatga hurmat uni
avaylab – asrashga o’rgatilgan. Xozirgi so’zimiz bilan aytganda ekologik tarbiya berilgan.
O’zbek xalqida bolalar bilan bog’liq juda ko’p yaxshi an’analar bor. Xalq
pedagogikasi bolalarga mexr – muxabbat, ularni sevish, erkalash, parvarish qilish ta’lim –
tarbiya berish extiyotlash kabi insoniy qarashlarni targ’ib qilib kelgan. O’zbek xaqining
qadimiy urf – odatlariga ko’ra yangi chaqaloqning dunyoga kelishi, faqat uni ota – onasi
uchungina emas, balki hamma qarindosh – urug’larni va maxalla – kuy uchun ham
sevinchli xodisa xisoblanadi.
Xozirgi davrda saqlanib kelayotgan qadimiy odatlardan biri yangi chaqaloq
sharafiga mevali daraxt o’tqazilishidir. Bu bilan ular yangi chaqaloqni dunyoga keltirishni
an’anaviy marosimga aylantirish va tabiatga mexr uyg’onishgina emas balki keyingi
avlodlar xayotini farovonlashishini xam ko’zlangan. Xaqimizga faqat o’zining
bolasinigina emas umuman o’ziga yaqin xamma bolalarni sevish extiyodlash ularning
tarbiyasi bilan shug’ullanish payti kelsa sho’x bolalarni tartibga chaqirish ona suti berish
parvarish qilish an’analari avloddan avlodga o’tib keladi.
27

Bir bolaga butun maxalla ota ona degan maqol shundan. Maxalladagi xar bir
bolaning yurish turishi tarbiyasi uchun xamma barobar ma’suliyat xis qilgan.
Ota onasi bolalarni boqishi butun maxalla o’z zimmasiga olgan. Emizikli bolalar
uchun ko’krakdagi suti bor onalarni jalb etish g’oyatda qadrlangan. Boquvchisi yo’qlar
xam maxalla etiboridan chetga qolmagan. Xalq og’zaki ijodi asoslarini ko’zdan kechirar
ekanmiz xalqning xam qo’yishi odatda keng o’rin berilganini ko’ramiz. Sharq xalqlari
xususan o’zbek xalqida shunday odat bor bolalarga oiladagi kattalar elu yurt o’rtasida
mo’tabar bo’lgan kishilar, etiborli qariyalar nom qo’yadilar bu qadimdan qolgan irimdir.
Masalan Erali va Sherali dostonida aytilishicha o’sha zamonning rasmiga ko’ra
bolaning birini podsho qo’liga birinchi xotiniga ko’tartirib ipak alvon chodirlarning
ichidan xaloyiqqa qarab bolalarga qarab munosib ot qo’yishni so’radi.
Birisini berdim xaylo gulima,
Birisini o’zim oldim qo’lima.
Bir maslaxat sizlarday-el ko’nima,
Birodarlar ot qo’yinglar o’g’lima.
Ba’zilar aytdi Egizak bo’lganidan keyin Xasan-Xusan bo’ladi deb. Birovlar Shamsi
va Qamar, deyishadi. Yana biri aytdi, Zalil va Karim deb xech birini degani podshoga
yoqmay turgandi to’qson yamoqli to’n kiygan qalandar el o’rtasiga chiqdi. Ana shu
qalandarning qo’ygan oti Erali-Sherali xammaga maqul bo’ladi.
Bola aziz odobi undan aziz. Bu maqolda o’zbek xalqining tarbiyaga oid qarashlari
o’z ifodasini topgan.
Bu e’tiqod yillar davomida ular ongiga singib ketgan. Ota onalar farzand ko’rish
ularni sog’lom o’stirish bilan birga ularning odobli bo’lishlarini xam orzu qilishgan. Bola
tilga kirishi bilan axloqiy tarbiyaning alifbosi bo’lgan salomlashishini o’rgatishdir.
O’zbek xalqi o’zining milliy tarbiya uslublarida bolalarga kattalarga birinchi bo’lib
salom berishni kattalar suxbatiga aralashmaslikni ularni xadeb noo’rin savollar bezor
qilmaslikni kattalar o’z joylariga o’tirganlariga qadar o’tirmaslikni uyda mexmondan
so’ng kirishni lekin birinchi bo’lib lekin eshikni ochishni ularga yordam berishni odob
qoidalariga doimo rioya etishni talab qilgan. Ota-ona dasturxonga qo’l uzatmaguncha
dsturxon atrofiga yoshi kattalar to’rga o’tirishi lozim.
28

Bunday qoidalarga rioya qilgan bolalargina tarbiya ko’rgan bolalar sanaladi. Bolalar
xulq atvorlariga qarab ota onalarning tarbiyaviy iqdidorlariga baxo berilgan. Ijobiy baxolar
Otanga raxmat kabi rag’batlarga ifoda yetgan, bo’lsa, aksincha salbiy xolatlarga duch
kelganda Padaringga lanat koyish o’zbek xonodoni shaniga katta dog’ xisoblanadi.
29

XULOSA
Biz oilada farzand tarbiyasi mavzusini o’rganib chiqib quyidagi xulosalarga keldik.
Barcha milliy an’analarimizni avaylab – asrab, rivojlantirib, kelajak avlodga
yetkazib berish bizning asosiy vazifamiz bo’lib, hisoblanadi. Jamiyatning taraqqiyoti
ko’pgina davrlarda tarbiyaning mazmuni va yo’nalishi milliy qadriyatlarimiz,
an’analarimiz va urf – odatlarimiz uyg’unligi bilan belgilanadi.
Bu nazariy qoida xozirgi kunda ijtimoiy tarbiyaga bog’liq.
Yosh avlodni tarbiyalashda bugungi kunda bu qadriyatlar, an’analar o’zining barcha
qirralarini ko’rsatib yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishida ijobiy ta’sir
ko’rsatmoqda. Bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalash uchun oila, maktab va
mahallalar birgalikda quyidagilarni bosqichma – bosqich amalga oshirsa maqsadga
muvofiq bo’lar edi.
1.Oilada bolalarni milliy an’analar asosida tarbiyalashda oila va jamiyatchilik
faoliyatlarini muvofiqlashtirilsa.
2.Bolalarni milliy an’analar asosida tarbiyalash jarayonidagi amalga oshirilishi lozim
bo’lgan vazifalarni aniqlash, ularni amalga oshirish uchun zarur shart – sharoitlar
yaratilsa.
3.Maktab yoshidagi o’quvchilarni milliy an’analari asosida tarbiyalashning asosiy
tamoyillarini belgilash.
4.Bolalarni milliy an’analar ruhida tarbiyalashda ota – onaning pedagogik
madaniyatini shakllantirish.
5.Milliy an’analarimiz xis etgan ilmiy va badiiy kitoblar, darslik va qo’llanmalar,
ko’rgazmali vositalar ishlab chiqarish.
6.Oilada yo’qolib ketayotgan an’analarimizni yosh avlod ongiga singdirish, milliy
tarbiyamizni yanada rivojlantirishda xalq pedagogikasining axamiyati beqiyos.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
.
1.Ashurov M.O. O’zbek xalqi tarbiya tizimi – Samarqand Ziyokor, 2003 y., 6-son, 16-24
2.Yo’ldosheva Saodat Xalq urf – odatlar va an’analari. – Toshkent ijod dunyosi nashriyot
uyi. 2003 y. 3-22 b.
3.O’zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». – Toshkent:, 1997.
4.Mustaqillik – izohli – ilmiy ommabop lug’at. T.: Sharq 1998 y. 3, - 133 b.
5.Musurmonova O. O’qituvchilar ma’naviy madaniyatini shaklantirish. – Toshkent: 1993.
6.Musurmonova O. Hayot va turmush dasturi. – T.: O’qituvchi, 1993
7.Otamuratov S., Husanov S., Ramatov J., Ma’naviyat asoslari – T.: Xalq merosi 2002 y.
212b.
8.Ochil Safo Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari – T.: O’qituvchi, 1997 y. 3-bet.
9.O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun.– Toshkent, 1997 y. 29
avgust, 20-29 b.
10.Tulenov J.. Qadriyatlar falsafasi – T.; O’zbekiston 1998y. 5 – 108b.
11.O’zbek pedagogikasi antologiyasi. Tuzuvchi – mualliflar K.Hoshimov, S.Ochil – T.;
O’qituvchi, 1995 y. 164b.
12.Quronov M. Maktab ma’naviyati va milliy tarbiya – T.; Fan. 1995y. 118b.
13.O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun. – Toshkent, 1997 y.
29 avgust, 20-29 b.
14.Tulenov J.. Qadriyatlar falsafasi – T.; O’zbekiston 1998y. 5 – 108b.
15. .Ochil Safo Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari – T.: O’qituvchi, 1997 y. 3-bet.
31

_______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
32

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi,ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
33

Sharq va G‘arb mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi ta’limotlari

Купить