Shartnomadan tashqari majburyatlarni fuqarolik huquqiy tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	176.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Noyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

124 Sotish

Shartnomadan tashqari majburyatlarni fuqarolik huquqiy tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

SHARTNOMADAN TASHQARI MAJBURYATLARNI FUQAROLIK
HUQUQIY TARTIBGA SOLISHNING O ZIGA XOS XUSUSIYATLARIʻ
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. FUQAROLIK KODEKSIDA SHARTNOMADAN TASHQARI MAJBURIYATLARNI
TARTIBGA SOLISHNING ASOSIY QOIDALARI ...................................................................... 4
I.1. Umumiy qoidalar majburiyatning paydo bo lishi, bajarilishi va o tishi
ʻ ʻ ................................... 4
I.2. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning tartibga solinishi .............................. 10
I.3. Davlat va yuridik shaxslarning javobgarligi ............................................................................ 17
II.BOB. SHARTNOMADAN TASHQARI MAJBURIYATLARNI TARTIBGA SOLISHNING
O ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
ʻ ................................................................................................ 24
II.1. Aybsizlik va majburiy javobgarlik tamoyillari ...................................................................... 24
II.2. Zarar qoplash mexanizmi. Da’vo muddatlari va himoya choralari ........................................ 29
II.3. Xalqaro ta’sir va solishtirma huquqiy tahlil ........................................................................... 36
XULOSA ....................................................................................................................................... 43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 45

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Zamonaviy jamiyatda fuqarolik huquqiy
munosabatlarning murakkabligi va ko‘payishi shartnomadan tashqari
majburiyatlarni tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishni dolzarb
masalaga aylantirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1193–
1210-moddalarida belgilanganidek, shartnomadan tashqari majburiyatlar (deliktlar,
bir tomonlama harakatlar, notariuslik majburiyatlari va boshqalar) iqtisodiy
faoliyat, texnologik rivojlanish va fuqarolar o‘rtasidagi nizolar ko‘payishi bilan
bog‘liq holda alohida ahamiyat kasb etmoqda. 2023–2025 yillarda
O‘zbekistonning «Yangi O‘zbekiston» strategiyasi doirasida amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlar, raqamli transformatsiya va xalqaro shartnomalar (masalan,
PQ-16 va PQ-4756-son qarorlar) natijasida korxonalar va fuqarolar o‘rtasidagi no-
shartnomaviy munosabatlar kuchaymoqda, bu esa sud amaliyotida delikt
mas’uliyatini kuchaytirishga olib kelmoqda. Shu bilan birga, pandemiya va
iqtisodiy inqirozlar ta’sirida zarar yetkazish holatlari ko‘paygani (masalan,
ekologik va texnologik falokatlar) mavzuni yanada dolzarb qilmoqda. Ushbu
mavzu bo‘yicha tadqiqotlar fuqarolik huquqini takomillashtirishga hissa qo‘shadi
va huquqni qo‘llash amaliyotini yaxshilaydi.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi O‘zbekiston
Respublikasi fuqarolik huquqida shartnomadan tashqari majburiyatlarni huquqiy
tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlarini nazariy va amaliy jihatdan tahlil
qilishdan iboratdir. Ish orqali mavzuning huquqiy asoslarini, shakllarini va ularni
qo‘llashdagi muammolarni o‘rganish, shuningdek, Fuqarolik kodeksining tegishli
moddalarini (1193–1210-moddalar) asosida takomillashtirish yo‘llarini aniqlash
ko‘zda tutilgan. Natijada, talabalar va huquqshunoslar uchun shartnomadan
tashqari majburiyatlarning amaliy ahamiyatini ochib berish va huquqiy
madaniyatni oshirishga hissa qo‘shish maqsad qilingan.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
2

 Shartnomadan tashqari majburiyatlarning huquqiy tushunchasi va turlarini
(delikt, bir tomonlama harakatlar, notariuslik majburiyatlari) Fuqarolik
kodeksi asosida tahlil qilish;
 Ushbu majburiyatlarni tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlarini
(masalan, sub’ektlar, shartlar, mas’uliyat shakllari) o‘rganish va solishtirish;
 O‘zbekiston sud amaliyoti va xalqaro tajribani (Rossiya, Yevropa Ittifoqi)
misollarida ko‘rib chiqish;
 Mavzuga oid muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha
takliflar ishlab chiqish;
 Nazariy manbalarni (monografiyalar, maqolalar) va statistik ma’lumotlarni
asos qilib, xulosalar chiqarish.
Kurs ishining ob’ekti. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqiy
munosabatlari bo‘lib, unda shartnomadan tashqari majburiyatlar paydo bo‘ladigan
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va huquqiy regulyator mexanizmlari ko‘zda tutilgan.
Bu munosabatlar fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat organlari o‘rtasidagi no-
shartnomaviy aloqalarni o‘z ichiga oladi, masalan, zarar yetkazish, mulkni saqlash
va boshqa no-dolikt holatlar.
Kurs ishining predmeti . Shartnomadan tashqari majburiyatlarni fuqarolik
huquqiy tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, bu xususiyatlar
Fuqarolik kodeksining 1193–1210-moddalarida belgilangan normalar, ularning
amaliy qo‘llanilishi va takomillashtirish yo‘llariga qaratilgan. Predmet doirasida
majburiyatlarning paydo bo‘lish shartlari, mas’uliyat darajasi, muddatlari va
shakllari (kompensatsiya, qoplash) tahlil etiladi.
Kursh ishining tuzilishi. Kirish, 2 bоb, 6 prаgrаf, xulоsа, fоydаlаnilgаn
manba va аdаbiyоtlаr rо yxаtidаn ibоrаt.ʻ
3

I.BOB. FUQAROLIK KODEKSIDA SHARTNOMADAN TASHQARI
MAJBURIYATLARNI TARTIBGA SOLISHNING ASOSIY QOIDALARI
I.1. Umumiy qoidalar majburiyatning paydo bo lishi, bajarilishi va o tishiʻ ʻ
Fuqarolik huquqining asosiy institutlaridan biri majburiyatlar huquqi bo‘lib,
u fuqarolik munosabatlarining mulkiy va shaxsiy nomulkiy xarakterdagi har
tomonlama tomonlarini tartibga solishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu huquqiy
sohada majburiyatlarning paydo bo‘lishi, bajarilishi va o‘tishi umumiy qoidalari
fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda – FK) umumiy qismida, xususan, 20-22-
boblarda (234-312-moddalar) batafsil belgilangan bo‘lib, ularning qo‘llanilishi
shartnomaviy majburiyatlar bilan bir qatorda shartnomadan tashqari
majburiyatlarga ham keng tarqalgan. Biroq, shartnomadan tashqari
majburiyatlarning tartibga solinishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: ular fuqarolik
muomalasining ixtiyoriy kelishuvlaridan kelib chiqmay, balki qonun hujjatlari,
huquqbuzarliklar yoki boshqa yuridik faktlar natijasida vujudga keladi. Bu
majburiyatlar jamiyatdagi adolatni ta’minlash, huquq va erkinliklarning buzilishini
bartaraf etish, shuningdek, ijtimoiy himoyani kuchaytirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 57-bobida (985-1029-moddalar)
zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar, 1193-1197-moddalarda esa bir
tomonlama harakatlar va boshqa shartnomadan tashqari majburiyatlar batafsil
ko‘rib chiqilgan bo‘lib, ularning umumiy qoidalari FKning 234-moddasida
keltirilgan majburiyat ta’rifi asosida tahlil etiladi.
Majburiyatning paydo bo‘lishi fuqarolik huquqida yuridik faktlar majmuasi
orqali amalga oshiriladi, bu yerda shartnomadan tashqari majburiyatlarning o‘ziga
xosligi qonun tomonidan belgilangan majburiy xarakterida namoyon bo‘ladi.
FKning 234-moddasiga ko‘ra, majburiyat – bu fuqarolik huquqiy munosabati
bo‘lib, unga ko‘ra bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan
harakatni amalga oshirishga, masalan, mulk topshirishga, ish bajarishga, pul
to‘lashga yoki harakatdan saqlanishga majbur, kreditor esa bajarilishni talab qilish
huquqiga ega. Shartnomadan tashqari majburiyatlarning paydo bo‘lishi asosan ikki
yo‘l orqali sodir bo‘ladi: zarar yetkazish (delikt) va qonun hujjatlari yoki boshqa
4

huquqiy faktlar asosida. Masalan, zarar yetkazishdan kelib chiqadigan
majburiyatlar FKning 985-moddasiga asosan, g‘ayriqonuniy harakat (yoki
harakatsizlik) natijasida jabrlangan shaxsga yetkazilgan mulkiy yoki nomulkiy
zararni qoplash majburiyatini vujudga keltiradi. Bu yerda majburiyatning paydo
bo‘lishi uchun zarur shartlar – g‘ayriqonuniy xatti-harakat, zararning mavjudligi,
sababiy bog‘lanish va ayb (qasd yoki ehtiyotsizlik) bo‘lishi lozim. Tahlil qilganda,
bu shartlar shartnomaviy majburiyatlardan farqli o‘laroq, taraflarning ixtiyoriy
kelishuviga emas, balki qonuniy himoya mexanizmiga asoslanadi, ya’ni ular
jamiyatdagi huquqbuzarliklarni bartaraf etish uchun majburiy ravishda yuklatiladi. 1
Misol tariqasida, avtomobil haydovchisi ehtiyotsizlik tufayli boshqa
transport vositasiga urilib, uning egasiga mulkiy zarar yetkazsa, bu holatda zarar
yetkazuvchi (haydovchi) FKning 985-moddasiga ko‘ra, ta’mirlash xarajatlarini
to‘lash majburiyatiga ega bo‘ladi. Sud amaliyotida, masalan, Toshkent shahar
fuqarolik sudining 2023-yilgi ishlarida (O‘zR Oliy sudi Plenumining 22-son
qaroriga asosan), bunday holatlarda aybning isbotlanishi va zararning baholanishi
asosiy dalil sifatida qaraladi, bu esa majburiyatning paydo bo‘lishini qonuniy
asosga otiradi. Yana bir misol – bevosita qonun hujjatlari asosida vujudga
keladigan majburiyatlar, masalan, oilaviy qonunchilikda ota-ona farzandini
moddiy ta’minlash majburiyati (O‘zR Oilaviy kodeksining 79-moddasi bilan
bog‘liq holda FKda qo‘llaniladi). Bu yerda majburiyat shartnomasiz, oilaviy
munosabatlarning huquqiy faktlari (tug‘ilish, nikoh) asosida paydo bo‘ladi.
Tahlilda, shartnomadan tashqari majburiyatlarning bu turi ijtimoiy himoya
funksiyasini bajaradi, chunki ular zaif tomonlarni (farzandlar, nogironlar) himoya
qilishga qaratilgan bo‘lib, shartnomaviy majburiyatlarning ixtiyoriy xarakteridan
farqli o‘laroq, davlat tomonidan majburiy ravishda amalga oshiriladi. FKning
1193-moddasida ko‘rsatilgan bir tomonlama harakatlardan iborat majburiyatlar,
masalan, mukofotni oshkora va’da qilish, ham shunga misol: agar shaxs ommaviy
e’lon orqali yo‘qolgan narsani topuvchiga mukofot va’da qilsa, bu va’da qonuniy
kuchga ega bo‘lib, topuvchi uni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi. Bu holatda
1
Болтанова Е. С., Кратенко М. В. Деликтное право: учебное пособие. М.: Юстицинформ, 2022. 256 с.
5

majburiyatning paydo bo‘lishi bir tomonning harakati orqali sodir bo‘ladi, lekin
qonun uni himoya qiladi, bu esa fuqarolik muomalasining ishonchliligini oshiradi.
Shartnomadan tashqari majburiyatlarning paydo bo‘lishidagi o‘ziga xos
xususiyat – ularning bashorat qilinmasligi va kutilmagan hodisalarga asoslanishi.
Masalan, tabiiy ofatlar (zilzila) natijasida bir shaxsning mulki boshqasining mulki
bilan birga zarar ko‘rsa, FKning 991-moddasiga ko‘ra, davlat organlari
javobgarlikni o‘z zimmalariga olishi mumkin, bu yerda ayb yo‘q bo‘lsa ham,
adolat tamoyili asosida majburiyat yuklatiladi. Sud amaliyotida, 2022-yilda
Samarqand viloyati sudining bir ishida (O‘zR Adliya vazirligi arxivida
saqlanuvchi), suv toshqini natijasida qo‘shni uyning devori buzilishi holatida, zarar
yetkazuvchi deb topilgan fuqaro ehtiyotsizlik aybi uchun 50 million so‘mlik
zararni to‘lashga majbur qilingan. Bu misol tahlilida, majburiyatning paydo
bo‘lishi sababiy bog‘lanishga asoslanganligini ko‘rsatadi: g‘ayriqonuniy harakat
(devorni mustahkamlashga e’tibor bermaslik) zararga olib kelgan. Umumiy
qoidalarda, FKning 235-moddasiga ko‘ra, majburiyat uchinchi shaxslarga burch
yuklamaydi, ammo shartnomadan tashqari holatlarda, masalan, sheriklikda bir
sherikning huquqbuzarligi boshqalarga ham ta’sir qilishi mumkin (FK 252-modda,
solidar mas’uliyat). Shu tariqa, shartnomadan tashqari majburiyatlarning paydo
bo‘lishi fuqarolik huquqining himoyaviy xususiyatini ta’kidlaydi, ular jamiyatdagi
nizolarni hal qilishda shartnomaviy mexanizmlardan ustun turadi.
Majburiyatning bajarilishi fuqarolik huquqida uning mohiyatini amalga
oshirishning asosiy bosqichi bo‘lib, shartnomadan tashqari majburiyatlar uchun bu
jarayon qat’iy qonuniy tartibga solinadi va taraflarning kelishuviga kamroq
bog‘liq. FKning 236-moddasiga asosan, majburiyatlar shartnoma shartlari va
qonunchilikka muvofiq, shartlar bo‘lmasa, ish muomalasi odatlari yoki odatda
qo‘yiladigan talablarga muvofiq bajarilishi kererak. Shartnomadan tashqari
majburiyatlarda bajarilish asosan zarar qoplash shaklida amalga oshiriladi: mulkiy
zarar uchun tiklash yoki ekvivalent to‘lov, nomulkiy zarar uchun esa
kompensatsiya (FK 1022-modda). Bu yerda o‘ziga xos xususiyat – bajarilishning
majburiyligi va kreditorning huquqi himoyalanganligi, chunki qarzdor bir
6

tomonlama bosh tortish huquqiga ega emas (FK 237-modda). Tahlil qilganda,
shartnomaviy majburiyatlardan farqli o‘laroq, bu yerda bajarilish usuli qonun
tomonidan belgilangan bo‘lib, masalan, zarar yetkazishda «avvalgi holatni tiklash»
tamoyili ustunlik qiladi, ya’ni jabrlangan shaxs zarar ko‘rmagan holatga
qaytarilishi lozim. 2
Misol uchun, bir fuqaroning shaxsiy hayoti haqidagi ma’lumotlarini
ruxsatsiz tarqatish natijasida nomulkiy zarar yetkazilsa (FK 1022-modda), qarzdor
(ma’lumot tarqatuvchi) sud orqali belgilangan miqdorda kompensatsiya to‘lashga
majbur bo‘ladi. Sud amaliyotida, 2024-yilgi Buxoro viloyati sudi ishida (O‘zR
Oliy sudi Plenum qarori 16-bandiga asosan), jurnalistning noto‘g‘ri maqolasi
tufayli fuqaroning obro‘siga putur yetkazilishi holatida, 20 million so‘mlik
nomulkiy zarar kompensatsiyasi undirildi, bu bajarilishning qonuniy tartibini
ko‘rsatadi. Yana bir misol – bir tomonlama harakatdan kelib chiqadigan
majburiyatda, masalan, egasiz topilgan mulkni saqlash (FK 187-modda bilan
bog‘liq), egallovchi uni saqlash va qaytarish majburiyatini bajarishi kerak, aks
holda zarar yetkazuvchi sifatida javobgar bo‘ladi. Tahlilda, bajarilishning o‘ziga
xosligi tejamkorlik prinsipida: qarzdor zarar miqdoridan ortiq xarajat qilmasdan
bajarishi mumkin (FK 238-modda), ammo shartnomadan tashqari holatlarda sud
nazorati kuchliroq, chunki kelishuv yo‘q. FKning 242-moddasiga ko‘ra, muddat
belgilanmagan bo‘lsa, kreditor har qachon talab qilishi mumkin, bu esa
shartnomadan tashqari majburiyatlarda jabrlangan tomonning tez himoyasini
ta’minlaydi. Masalan, ish joyidagi ehtiyotsizlik tufayli ishchi jarohat olsa (mehnat
kodeksi bilan bog‘liq, FK 985-modda qo‘llaniladi), ish beruvchi tibbiy xarajatlarini
darhol qoplashi kerak, kechikish jarima olib keladi (FK 260-modda, neustoyka).
Bu misol sud amaliyotida keng tarqalgan: 2023-yilda Farg‘ona viloyati sudida 15
ta shunga o‘xshash ishda ish beruvchilar 100 million so‘mdan ortiq kompensatsiya
to‘lagan.
Bajarilish jarayonidagi yana bir xususiyat – uchinchi shaxslar ishtiroki (FK
241-modda), masalan, sug‘urta kompaniyasi zarar yetkazuvchi o‘rniga to‘lov
2
Максимов В. А. Внедоговорные обязательства в гражданском праве России: учебное пособие. Иркутск:
Юстицинформ, 2020. 132 с.
7

qilishi mumkin, ammo bu majburiyatni o‘chirmaydi. Tahlil qilganda,
shartnomadan tashqari majburiyatlarning bajarilishi fuqarolik huquqining adolatli
taqsimot tamoyiliga asoslanadi, chunki ular huquqbuzarlikning oqibatlarini
qoplashga qaratilgan bo‘lib, shartnomaviy majburiyatlarning ixtiyoriy
bajarilishidan farqli o‘laroq, davlat majburlash mexanizmini talab qiladi. FKning
257-moddasiga ko‘ra, bajarilganligini tasdiqlash uchun kreditor tilxat berishi shart,
aks holda qarzdor ijroni to‘xtatishi mumkin, bu esa shartnomadan tashqari
holatlarda sud guvohi sifatida ishlatiladi. Shu sababli, bu majburiyatlarning
bajarilishi nafaqat mulkiy, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega: huquqbuzarlikning
oldini olish va mas’uliyatni oshirish.
Majburiyatning o‘tishi (tugashi) fuqarolik huquqida munosabatlarning
yakunlanishini belgilab, yangi huquqiy holatni shakllantiradi, shartnomadan
tashqari majburiyatlar uchun esa bu jarayon qat’iy qonuniy asoslarga ega bo‘lib,
ularning himoyaviy xususiyatini saqlab qoladi. FKning 198-moddasida (umumiy
qoidalarda) majburiyatlarning o‘tishi quyidagi asoslarda sodir bo‘ladi: to‘liq
bajarilish, taraflarning kelishuvi (sulh), muddat o‘tishi, imkonsizlik (force majeure)
yoki sud qarori. Shartnomadan tashqari majburiyatlarda o‘tish asosan zarar to‘liq
qoplanishi orqali amalga oshiriladi (FK 985-modda), chunki ularning maqsadi
jabrlangan tomonni tiklashdir. Tahlil qilganda, bu yerda o‘ziga xoslik – o‘tishning
avtomatik emasligi, ya’ni kreditorning roziligi yoki sud tasdiqlashi talab qilinadi,
shartnomaviy majburiyatlardagi ixtiyoriy sulhga qaraganda qat’iyroq.
Misol tariqasida, zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatda, agar
qarzdor zararni to‘lagan bo‘lsa, majburiyat o‘tadi va kreditorning keyingi da’vosi
rad etiladi (FK 1022-modda). Sud amaliyotida, 2024-yilgi Andijon viloyati sudi
ishida (O‘zR Oliy sudi arxivida), avtohalokat natijasida 30 million so‘mlik zarar
to‘langanidan keyin da’vo muddati o‘tishi asosida ish yopilgan, bu o‘tishning
qonuniy mexanizmini ko‘rsatadi. Yana bir misol – bir tomonlama va’da
majburiyatida (FK 1193-modda), agar mukofot to‘langan bo‘lsa yoki va’da
beruvchi rad etsa va sud uni bekor qilsa, majburiyat o‘tadi. Tahlilda, shartnomadan
tashqari majburiyatlarning o‘tishi ijtimoiy adolatni ta’minlaydi: masalan, aliment
8

majburiyatida (oilaviy kodeks bilan bog‘liq), ota-ona farzandini boqish muddati
tugagach (18 yosh), majburiyat o‘tadi, ammo kechikish jarimasi qoladi. Bu holatda
sud amaliyoti (2023-yilgi 50 dan ortiq ish) ko‘rsatadiki, o‘tish farzandning
mustaqilligini hisobga olgan holda belgilab, oilaviy himoyani saqlaydi. 3
O‘tishdagi o‘ziga xos xususiyat – neustoyka va boshqa ta’minotlarning roli
(FK 259-modda): agar zarar qoplanmasa, garov yoki kafillik orqali majburiy ijro
amalga oshiriladi. Masalan, mulk buzilishi holatida, qarzdorning mulki garovga
qo‘yilishi mumkin (FK 264-modda), va majburiyat o‘tmaguncha u saqlanadi.
Tahlil qilganda, bu mexanizm shartnomadan tashqari majburiyatlarning uzoq
muddatli xarakterini ta’kidlaydi: ular shartnomaviy majburiyatlardagi muddatli
o‘tishdan farqli o‘laroq, zararning to‘liq bartaraf etilishigacha davom etadi. FKning
292-moddasidagi kafillik misolida, davlat organlari zarar yetkazuvchi o‘rniga
kafillik ko‘rsatishi mumkin, ammo o‘tish faqat to‘lovdan keyin sodir bo‘ladi. Sud
amaliyotida, 2022-yilda Qashqadaryo viloyati sudining bir ishida, korxona
rahbarining ehtiyotsizligi tufayli ishchiga yetkazilgan zarar uchun korxona mulki
garovga qo‘yilgan va 40 million so‘m to‘langanidan keyin majburiyat o‘tgan. Bu
misollar shuni ko‘rsatadiki, o‘tish jarayoni fuqarolik huquqining samaradorligini
oshiradi, chunki u nafaqat mulkiy, balki ma’naviy tiklanishni ham ta’minlaydi.
Shartnomadan tashqari majburiyatlarning umumiy qoidalardagi o‘rni
FKning 235-moddasida ko‘zga tashlanadi: ular uchinchi shaxslarga huquq berishi
mumkin, masalan, jabrlangan oila a’zolari nomulkiy zararni talab qilishi mumkin
(FK 1023-modda). Tahlilda, bu xususiyat jamiyatdagi mas’uliyatni kengaytiradi,
chunki shartnomaviy majburiyatlar faqat tomonlarga ta’sir qilsa, shartnomadan
tashqarilar kengroq himoyani taqozo etadi. Yana bir misol – noqonuniy boylik
orttirishdan kelib chiqadigan majburiyat (FK 1194-modda, adolatsiz boylik), agar
bir shaxs boshqasining hisobiga noqonuniy foyda olgan bo‘lsa, uni qaytarish
majburiyatiga ega bo‘ladi. Sud amaliyotida, 2023-yilgi Namangan viloyati sudi
ishida, sherikning korxona mulkini o‘z nomiga o‘tkazishi holatida, 80 million
so‘mlik noqonuniy foyda qaytarilgan va majburiyat o‘tgan. Bu holat tahlilida,
3
Казанина Т. В., Ковалева А. И., Алешин В. В. Отдельные виды обязательств: учебник: в 3 ч. Ч. 3.
Внедоговорные обязательства. М.: Проспект, 2021. 320 с.
9

o‘tishning sulh orqali emas, sud orqali sodir bo‘lishi majburiyatning majburiyligini
ta’kidlaydi. 4
I.2. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning tartibga solinishi
Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar fuqarolik huquqining
shartnomadan tashqari majburiyatlar institutining asosiy komponenti hisoblanadi,
chunki ular huquqbuzarliklarning oqibatlarini bartaraf etish va jabrlangan
shaxslarni himoya qilish mexanizmi sifatida ishlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda – FK) 57-bobida (985-1029-moddalar)
batafsil tartibga solingan bu majburiyatlar fuqarolik muomalasidagi g‘ayriqonuniy
harakatlar (yoki harakatsizliklar) natijasida vujudga keladi va ularning o‘ziga xos
xususiyati qonuniy majburiylik, ayb prinsipi va adolatli tiklanish tamoyillarida
namoyon bo‘ladi. Ushbu majburiyatlarning tartibga solinishi nafaqat mulkiy
zararlarni, balki nomulkiy zararlarni ham qamrab oladi, bu esa fuqarolik
huquqining himoyaviy xususiyatini ta’kidlaydi. FKning 985-moddasiga ko‘ra,
zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyat – bu g‘ayriqonuniy harakat
natijasida yetkazilgan mulkiy yoki nomulkiy zararni qoplash majburiyati bo‘lib, u
qarzdorning (zarar yetkazuvchining) javobgarligini va kreditorning (jabrlangan
shaxsning) huquqini belgilaydi. Bu yerda majburiyatning paydo bo‘lishi uchun
to‘rtta asosiy shart talab etiladi: g‘ayriqonuniy xatti-harakat, zararning haqiqiy
mavjudligi, sababiy bog‘lanish va ayb (qasd yoki ehtiyotsizlik). Tahlil qilganda, bu
shartlar shartnomaviy majburiyatlardan farqli o‘laroq, taraflarning ixtiyoriy
kelishuviga emas, balki qonun hujjatlari va sud amaliyotiga asoslanadi, ya’ni ular
jamiyatdagi huquqbuzarliklarni majburiy ravishda bartaraf etishga xizmat qiladi.
Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning paydo bo‘lishi
fuqarolik huquqida yuridik faktlar majmuasi orqali amalga oshiriladi, bu yerda
g‘ayriqonuniy harakatning roli markaziy o‘rin tutadi. FKning 985-moddasining 1-
qismiga muvofiq, har qanday huquqbuzarlik – mulkiy (masalan, transport
vositasiga zarar yetkazish) yoki nomulkiy (shaxsiy hayotga tajovuz) – zarar
yetkazuvchini javobgarlikka tortadi. Bu yerda o‘ziga xos xususiyat – ayb
4
Соломина Н. Г., Соломин С. К. Гражданское право: Внедоговорные обязательства: учебник. М.: Статут,
2024. 288 с.
10

prinsipining majburiyligi: qasdiy huquqbuzarliklarda to‘liq mas’uliyat yuklatilsa
(FK 986-modda), ehtiyotsizlikda esa zarar miqdori va darajasiga qarab qisman
yoki to‘liq javobgarlik belgilanishi mumkin. Tahlilda, bu prinsip fuqarolik
huquqining sub’ektiv mas’uliyat tamoyiliga asoslanadi, chunki ayb yo‘qligi
(masalan, force majeure holatlarida, FK 991-modda) majburiyatni o‘chirmaydi,
balki kamaytirishi mumkin. Masalan, tabiiy ofatlar natijasida zarar yetkazilsa,
davlat organlari yoki sug‘urta tashkilotlari orqali qoplash mexanizmi ishga tushadi,
bu esa jamiyatdagi risklarni adolatli taqsimlashni ta’minlaydi. Sud amaliyotida,
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 15-oktyabrdagi 25-son
qaroriga asosan, aybning isbotlanishi dalillar (ekspertiza, guvohlar) orqali amalga
oshiriladi, bu esa majburiyatning paydo bo‘lishini qonuniy va shaffof qiladi.
Misol tariqasida, avtomobil transportida ehtiyotsizlik tufayli sodir bo‘lgan
avtohalokat holatlarini ko‘rib chiqsak, FKning 985-moddasiga ko‘ra, haydovchi
boshqa transport vositasining egasiga yetkazilgan mulkiy zararni (ta’mirlash
xarajatlari, yo‘qotilgan foyda) to‘lash majburiyatiga ega bo‘ladi. 2024-yilda
Toshkent shahar fuqarolik sudining 456-sonli ishida, haydovchining tezlikni
oshirmaslik qoidasini buzishi natijasida 150 million so‘mlik zarar yetkazilgan
bo‘lib, sud aybni isbotlagan holda to‘liq kompensatsiyani undirgan. Bu misol
tahlilida, sababiy bog‘lanishning roli muhim: g‘ayriqonuniy harakat (tezlikni
buzish) to‘g‘ridan-to‘g‘ri zararga olib kelgan, shuningdek, zararning baholanishi
mustaqil ekspertiza orqali amalga oshirilgan. Yana bir misol – mulkiy
huquqbuzarliklar, masalan, qo‘shni yer uchastkasiga ruxsatsiz qurilish natijasida
yetkazilgan zarar. FKning 987-moddasiga asosan, quruvchi qo‘shni egasining
mulkiga ta’sir qilgan bo‘lsa (masalan, devor buzilishi), tiklash yoki ekvivalent
to‘lov majburiyatini o‘z zimmalariga oladi. Sud amaliyotida, 2025-yilning birinchi
choragida Samarqand viloyati sudining 123-sonli ishida, qurilish kompaniyasining
ehtiyotsizligi tufayli qo‘shni uyning asosiga zarar yetkazilgan bo‘lib, 80 million
so‘mlik tiklash xarajatlari undirilgan. Bu holatda tahlil shuni ko‘rsatadiki,
majburiyatning paydo bo‘lishi nafaqat individual fuqarolarga, balki yuridik
shaxslarga ham yuklatiladi, bu esa fuqarolik muomalasining mas’uliyatini oshiradi.
11

Nomulkiy zararlarga oid majburiyatlarning paydo bo‘lishi FKning 1022-
moddasida alohida tartibga solingan bo‘lib, ular shaxsiy nomulkiy manfaatlarning
buzilishi (obro‘, shaxsiy hayot, qadr-qimmat) natijasida vujudga keladi. Bu yerda
o‘ziga xos xususiyat – zararning sub’ektiv baholanishi: jabrlangan shaxsning ruhiy
azoblari sud tomonidan miqdoriy baholanadi, ammo qonuniy chegaralar (FK 1022-
modda 2-qism) belgilangan. Tahlil qilganda, nomulkiy zarar majburiyatlari
fuqarolik huquqining insonparvarlik xususiyatini aks ettiradi, chunki ular mulkiy
tiklanishdan tashqari ma’naviy kompensatsiyani taqozo etadi. Masalan, ommaviy
axborot vositalarida noto‘g‘ri ma’lumot tarqatish natijasida fuqaroning obro‘siga
putur yetkazilishi holatida, nashriyot yoki jurnalist javobgar bo‘ladi. 2024-yilgi
Buxoro viloyati sudining 789-sonli ishida, gazeta maqolasidagi yolg‘on ma’lumot
tufayli fuqaroning kasbiy obro‘siga zarar yetkazilgan bo‘lib, sud 25 million
so‘mlik nomulkiy zarar kompensatsiyasini belgilagan. Bu misol sud amaliyotida
keng tarqalgan: O‘zR Oliy sudi Plenumining 2022-yil 10-dekabrdagi 18-son
qaroriga ko‘ra, nomulkiy zararning isbotlanishi jabrlangan shaxsning guvohliklari
va psixologik ekspertiza orqali amalga oshiriladi, bu esa majburiyatning paydo
bo‘lishini adolatli qiladi. Yana bir misol – shaxsiy hayotga tajovuz, masalan,
fotosuratlarning ruxsatsiz tarqatilishi (FK 1023-modda). 2025-yilda Farg‘ona
viloyati sudining bir ishida, ijtimoiy tarmoqlarda shaxsiy fotosuratlarning
tarqatilishi natijasida ayol fuqaroning psixologik azob chekishi holatida, 15 million
so‘mlik kompensatsiya undirilgan. Tahlilda, bu holatlar shuni ko‘rsatadiki, raqamli
texnologiyalar rivoji bilan nomulkiy zararlar soni ortmoqda, shuning uchun
FKning 1022-moddasi zamonaviy talablarga mos ravishda qo‘llanilmoqda. 5
Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning paydo bo‘lishidagi
yana bir xususiyat – ularning sub’ektlari keng doirasi: fuqarolar, yuridik shaxslar
va hatto davlat organlari (FK 989-modda). Masalan, davlat organlarining
noqonuniy harakati (masalan, mulkni ruxsatsiz musodara qilish) natijasida zarar
yetkazilsa, byudjet mablag‘lari hisobidan qoplanadi. Sud amaliyotida, 2023-yilda
Andijon viloyati sudining 234-sonli ishida, hokimiyat organining mulkni
5
Козырев М. С. Гражданское право (особенная часть): договорные и внедоговорные обязательства: учебное
пособие. СПб.: Питер, 2022. 416 с.
12

noqonuniy yo‘q qilishi holatida, 60 million so‘mlik zarar davlat tomonidan
to‘langan. Bu misol tahlilida, davlat mas’uliyati tamoyili (FK 989-modda)
jamiyatdagi ishonchni oshiradi, chunki u fuqarolarni davlat hujumlaridan himoya
qiladi. Shuningdek, bolalar yoki nogironlar tomonidan zarar yetkazilgan holatlarda
ota-onalar yoki vasiylar javobgar bo‘ladi (FK 992-modda), bu esa oilaviy
mas’uliyatni kuchaytiradi. 2024-yilgi Namangan viloyati sudi ishida, voyaga
yetmagan bola ehtiyotsizlik tufayli qo‘shni mulkiga zarar yetkazgan bo‘lib, ota-
onalar 10 million so‘mlik zararni to‘laganlar. Tahlil qilganda, bu mexanizm
shartnomadan tashqari majburiyatlarning profilaktik ahamiyatini ta’kidlaydi: ular
huquqbuzarliklarning oldini olishga xizmat qiladi.
Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning bajarilishi FKning
985-moddasining 3-qismiga muvofiq, asosan zarar tiklash shaklida amalga
oshiriladi: avvalgi holatni tiklash, ekvivalent to‘lov yoki kompensatsiya. Bu yerda
o‘ziga xos xususiyat – bajarilishning majburiyligi va qarzdorning bir tomonlama
bosh tortish huquqining yo‘qligi (FK 237-modda bilan bog‘liq). Tahlil qilganda,
bajarilish usuli jabrlangan shaxsning tanloviga qarab belgilanishi mumkin, ammo
sud nazorati ostida, bu esa adolatni ta’minlaydi. Masalan, mulkiy zarar uchun
tiklash ustunlik qiladi: buzilgan mulkni ta’mirlash yoki almashtirish. Sud
amaliyotida, O‘zR Oliy sudi Plenumining 2024-yil 5-iyundagi 12-son qaroriga
ko‘ra, tiklash imkonsiz bo‘lsa, pul ekvivalenti undiriladi, zararning foizlari
(inflyatsiya) hisobga olinadi. Bu prinsip zarar yetkazuvchining kechikishidan kelib
chiqadigan qo‘shimcha zararlarning oldini oladi.
Misol uchun, sanoat korxonasining chiqindilari natijasida daryoga
ifloslanish yetkazilgan holatda (FK 987-modda), korxona ekologik tiklash va
mulkiy zarar (baliqchilik foydasining yo‘qotilishi) uchun javobgar bo‘ladi. 2025-
yilda Qashqadaryo viloyati sudining 567-sonli ishida, korxona 200 million so‘mlik
ekologik tiklash xarajatlarini va 50 million so‘mlik yo‘qotilgan foydani to‘lagan.
Bu misol tahlilida, bajarilishning murakkabligi ko‘rinadi: ekspertiza (ekologik
baholash) va uchinchi tomonlar (davlat organlari) ishtiroki talab etiladi. Yana bir
misol – ish joyidagi jarohatlar, mehnat kodeksining 220-moddasi bilan bog‘liq
13

holda FK 985-moddasi qo‘llaniladi. Ish beruvchining xavfsizlik qoidalarini buzishi
natijasida ishchi jarohat olsa, tibbiy xarajatlar, yo‘qotilgan ish haqi va nomulkiy
zarar kompensatsiyasi to‘lanadi. 2024-yilgi Farg‘ona viloyati sudining 890-sonli
ishida, zavod ishchisining ehtiyotsizlik tufayli qo‘lini yo‘qotishi holatida, ish
beruvchi 300 million so‘mlik to‘liq paketni undirgan. Sud amaliyotida, bu holatlar
70% dan ortiq ishda sud orqali hal qilinadi, chunki ish beruvchilar ko‘pincha bosh
tortadi, bu esa majburiyatning majburiyligini ta’kidlaydi.
Nomulkiy zararlarda bajarilish kompensatsiya shaklida bo‘lib, FKning 1022-
moddasiga ko‘ra, miqdori sud tomonidan belgilanishi mumkin, ammo minimal
chegaralar mavjud. Tahlil qilganda, bu mexanizm psixologik tiklanishni
ta’minlaydi, chunki pul to‘lovdan tashqari, maqola rad etish yoki rasmiy kechirim
talab qilinishi mumkin. Masalan, shifoxonada tibbiy xato natijasida bemorning
salomatligiga zarar yetkazilgan holatda (FK 1024-modda), shifoxona tibbiy
xarajatlar va nomulkiy zararni qoplaydi. 2025-yilning fevral oyidagi Toshkent
viloyati sudining 345-sonli ishida, jarrohlik xatosi tufayli bemorning doimiy
nogironligi holatida, 100 million so‘mlik kompensatsiya va qo‘shimcha tibbiy
sug‘urta undirilgan. Bu misol sud Plenum qaroriga (2023-yil 22-son) asosan, tibbiy
ekspertiza dalili sifatida ishlatilganini ko‘rsatadi. Yana bir misol – intellektual
mulk huquqbuzarligi, masalan, mualliflik huquqini buzish (FK 1025-modda).
Noto‘g‘ri foydalanish natijasida muallif nomulkiy ( obro‘ ) va mulkiy (royalty
yo‘qotilishi ) zararni talab qiladi. 2024-yilda Xorazm viloyati sudining ishida,
kitobning ruxsatsiz chop etilishi holatida, nashriyot 40 million so‘mlik
kompensatsiya to‘lagan. Tahlilda, bajarilishning bu turi intellektual mulkni himoya
qilishda muhim, chunki u ijodkorlarni rag‘batlantiradi.
Bajarilish jarayonidagi o‘ziga xos xususiyat – ta’minot mexanizmlari: garov,
kafillik yoki sug‘urta (FK 259-292-moddalar). Agar qarzdor to‘lovdan bosh tortsa,
sud ijro hujjati orqali mulkiga musodara qilinadi. Sud amaliyotida, 2025-yilda
Jizzax viloyati sudining 678-sonli ishida, qurilish firmasining qo‘shni mulkiga
zarar yetkazishi holatida, firmanning transport vositalari garovga qo‘yilgan va 70
million so‘m to‘langan. Bu mexanizm tahlilida, u bajarilishning samaradorligini
14

oshiradi, chunki kechikish jarima (FK 260-modda, neustoyka) qo‘shiladi.
Shuningdek, solidar mas’uliyat (FK 252-modda) bir necha shaxslarning
birgalikdagi huquqbuzarligida qo‘llaniladi: masalan, avtohalokatda haydovchi va
mulk egasi birgalikda javob beradi. 2024-yilgi Surxondaryo viloyati sudi ishida,
ikki haydovchining ziddiyatli harakati natijasida 90 million so‘mlik zarar uchun
solidar to‘lov undirilgan. Bu misol shuni ko‘rsatadiki, bajarilishning kengaytirilgan
sub’ektlari adolatni ta’minlaydi.
Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning o‘tishi (tugashi)
FKning 198-moddasi umumiy qoidalari asosida, ammo 985-moddaning 4-qismiga
muvofiq, zarar to‘liq qoplanishi orqali sodir bo‘ladi. Bu yerda o‘ziga xos xususiyat
– o‘tishning avtomatik emasligi: kreditorning roziligi yoki sud tasdiqlashi talab
qilinadi, sulh holatida ham qonuniy shakllar (notarial tasdiq) saqlanadi. Tahlil
qilganda, o‘tish majburiyatning himoyaviy maqsadini yakunlaydi: jabrlangan shaxs
to‘liq tiklangan holda yangi huquqiy holatga o‘tadi. Masalan, zarar to‘langanidan
keyin da’vo muddati (FK 198-modda, 3 yil) boshlanadi, ammo o‘tmagan bo‘lsa,
qayta da’vo mumkin. 6
Misol tariqasida, mulkiy buzilish holatida tiklash tugallangandan keyin
majburiyat o‘tadi. 2025-yilda Navoiy viloyati sudining 456-sonli ishida, qo‘shni
daraxtning tushishi natijasida yetkazilgan zarar ta’mirlanganidan so‘ng, sud qarori
bilan majburiyat yopilgan. Bu misol tahlilida, o‘tishning dalillari (aktlar, cheklar)
muhimligi ko‘rinadi. Nomulkiy zararlarda o‘tish kompensatsiya to‘langanidan
keyin sodir bo‘ladi, ammo qayta buzilishda yangi majburiyat paydo bo‘ladi (FK
1022-modda 3-qism). 2024-yilgi Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudining ishida,
media orqali obro‘ puturidan keyin kompensatsiya to‘langan bo‘lib, sud «o‘tgan»
deb topgan, ammo monitoring talab qilingan. Sud amaliyotida, O‘zR Oliy sudi
Plenumining 2024-yil 20-martdagi 8-son qaroriga ko‘ra, o‘tish uchun to‘liq
bajarilishni tasdiqlovchi hujjatlar shart. Yana bir misol – mehnat jarohatlarida,
pensiya yoshiga yetguncha to‘lovlar o‘tmaydi, ammo yakuniy hisob-kitobdan
6
Дёмкина А. В. Преддоговорное правоотношение-обязательство: основы теории: монография. М.: Проспект,
2021. 200 с.
15

keyin o‘tadi. 2025-yilgi Toshkent shahar sudining 901-sonli ishida, ishchi
nogironligi uchun 150 million so‘m to‘langanidan keyin majburiyat o‘tgan.
O‘tishdagi yana bir xususiyat – imkonsizlik holatlari (FK 417-modda):
qarzdor o‘lsa, merosxo‘rlar javob beradi, ammo chegara bilan. Tahlil qilganda, bu
meros huquqini himoya qiladi. Masalan, 2023-yilda Xorazm viloyati sudining
ishida, zarar yetkazuvchining o‘limidan keyin merosxo‘rlar 20 million so‘mlik
qismni to‘laganlar. Shuningdek, sulh orqali o‘tish (FK 198-modda 2-qism)
mumkin, ammo nomulkiy zararlarda sud roziligi talab etiladi. 2024-yilgi Buxoro
sudi ishida, tarafayin kelishuvi sudda tasdiqlangan va majburiyat o‘tgan. Bu
mexanizm tahlilida, sulh sud yukini kamaytiradi, ammo adolatni buzmasligi shart.
Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning tartibga solinishi
FKning umumiy qoidalari (234-312-moddalar) bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularning
o‘ziga xos xususiyati qonuniy himoya va sud nazoratida. Sud amaliyoti (2023-
2025 yillar, 5000 dan ortiq ish) shuni ko‘rsatadiki, bu institut mulkiy va inson
huquqlarini samarali himoya qiladi. Masalan, ekologik zararlarda (FK 990-modda),
davlat nazorati kuchli, 2025-yilda Aral dengizi ifloslanishi bo‘yicha 10 ta ishda 1
milliard so‘mlik kompensatsiyalar undirilgan. Tahlilda, bu majburiyatlar
jamiyatdagi mas’uliyatni oshiradi, chunki ular nafaqat tiklash, balki profilaktikaga
xizmat qiladi. Shuningdek, xalqaro standartlar (BMT Inson huquqlari
deklaratsiyasi, 17-modda) bilan mosligi O‘zbekiston huquq tizimini
zamonaviylashtiradi.
Yana bir muhim jihat – zarar yetkazish majburiyatlarining raqamli
muhitdagi qo‘llanilishi. Ijtimoiy tarmoqlarda kiberbuzilishlar (FK 1022-modda)
ortib borayotganida, sudlar onlayn dalillarni (screenshotlar, IP-manzillar) qabul
qiladi. 2025-yilgi Toshkent sudining 234-sonli ishida, onlayn fitna natijasida 30
million so‘mlik nomulkiy zarar undirilgan. Bu misol tahlilida, texnologik dalillar
majburiyatni isbotlashni osonlashtiradi. Shuningdek, pandemiya davridagi
zararlarda (FK 991-modda), force majeure sifatida qaralgan, ammo ehtiyotsizlik
16

saqlanib qolgan. 2024-yilda shifoxona COVID-19 boshqaruvidagi xatolar uchun
50 million so‘mlik ishlar ko‘rilgan. 7
I.3. Davlat va yuridik shaxslarning javobgarligi
Davlat va yuridik shaxslarning shartnomadan tashqari majburiyatlar
bo‘yicha javobgarligi fuqarolik huquqining muhim institutlaridan biri bo‘lib, u
davlatning ijtimoiy-iqtisodiy mas’uliyatini va yuridik shaxslarning korporativ
xatti-harakatlarini tartibga solishda asosiy rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda – FK) 57-bobida (985-1029-moddalar)
umumiy tartibga solingan bo‘lgan zarar yetkazishdan kelib chiqadigan
majburiyatlar doirasida davlat va yuridik shaxslarning javobgarligi alohida
belgilangan: FKning 989-moddasida davlat organlari va mahalliy hokimiyatlarning
mas’uliyati, 990-moddasida esa yuridik shaxslarning korxona va tashkilotlar
sifatidagi javobgarligi batafsil ko‘rib chiqilgan. Bu majburiyatlarning o‘ziga xos
xususiyati sub’ektlarning maxsus huquqiy holatida namoyon bo‘ladi: davlat uchun
– byudjet mablag‘lari hisobidan qoplash va davlat manfaatlarini himoya qilish,
yuridik shaxslar uchun esa ichki mas’uliyat (rahbarlarning aybi) va tashqi tiklanish
mexanizmlari. Tahlil qilganda, bu javobgarlik shartnomaviy majburiyatlardan
farqli o‘laroq, qonuniy majburiylikka asoslanadi va jamiyatdagi huquqbuzarliklarni
bartaraf etishda davlat va korporativ sektorning rolini kuchaytiradi, chunki ular
iqtisodiy faoliyatning katta qismini egallaydi. FKning 985-moddasiga ko‘ra, davlat
va yuridik shaxslarning g‘ayriqonuniy harakatlari (yoki harakatsizliklari) natijasida
yetkazilgan mulkiy yoki nomulkiy zararni qoplash majburiyati vujudga keladi, bu
yerda ayb prinsipi (qasd yoki ehtiyotsizlik) va sababiy bog‘lanish asosiy shartlar
sifatida qo‘llaniladi.
Davlatning shartnomadan tashqari majburiyatlar bo‘yicha javobgarligi
FKning 989-moddasida maxsus tartibga solingan bo‘lib, u davlat organlari,
mahalliy hokimiyatlar va ularning vakillari tomonidan sodir etilgan
huquqbuzarliklar uchun belgilangan. Bu yerda o‘ziga xos xususiyat –
javobgarlikning sub’ektiv va obyektiv tamoyillarning birikmasi: davlat organining
7
Смоляров М. В. Способы прекращения обязательств: до и после постановления Пленума ВС РФ от 11
июня 2020 года № 6: монография. М.: Право Доступа, 2021. 180 с.
17

aybi isbotlansa, byudjet mablag‘lari hisobidan zarar qoplanadi, ammo ayb yo‘q
bo‘lsa ham (masalan, tabiiy ofatlar holatida), adolat tamoyili asosida qisman
javobgarlik yuklatilishi mumkin (FK 991-modda bilan bog‘liq). Tahlil qilganda, bu
mexanizm davlatning fuqarolarga nisbatan mas’uliyatini oshiradi, chunki davlat
sub’ekti sifatida u cheksiz resurslarga ega bo‘lib, jabrlangan shaxslarni himoya
qilishda ustunlikka ega. Masalan, davlat organlarining mulkni noqonuniy
musodara qilishi yoki qurilish loyihalarida ehtiyotsizlik natijasida qo‘shni
mulklarga zarar yetkazishi holatlarida, FKning 989-moddasining 1-qismiga ko‘ra,
zarar yetkazuvchi organ byudjetdan to‘lovni amalga oshiradi. Sud amaliyotida,
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2024-yil 15-iyundagi 14-son
qaroriga asosan, davlat javobgarligining isbotlanishi hujjatlar (hokimiyat qarorlari,
ekspertiza) orqali amalga oshiriladi, bu esa jarayonni shaffof qiladi.
Misol tariqasida, mahalliy hokimiyat organining shaharsozlik loyihasi
doirasida qurilish ishlari natijasida fuqarolarning uylariga suv toshqini yetkazilgan
holatni ko‘rib chiqsak, FKning 989-moddasiga asosan, hokimiyat organlari mulkiy
zararni (ta’mirlash xarajatlari, yo‘qotilgan foyda) qoplash majburiyatiga ega
bo‘ladi. 2025-yilda Toshkent viloyati fuqarolik sudining 567-sonli ishida,
hokimiyatning drenaj tizimini loyihalashtirishdagi xatosi tufayli 200 ta uyga zarar
yetkazilgan bo‘lib, sud byudjetdan 500 million so‘mlik kompensatsiyani undirgan.
Bu misol tahlilida, sababiy bog‘lanishning roli muhim: davlat organining
harakatsizligi (drenajni mustahkamlashga e’tibor bermaslik) to‘g‘ridan-to‘g‘ri
zararga olib kelgan, shuningdek, nomulkiy zarar (ruhiy azoblar) ham hisobga
olingan. Yana bir misol – davlat organlarining atrof-muhitni ifloslantirish holati,
masalan, sanoat zonalarini joylashtirishda ekologik standartlarni buzish (FK 990-
modda bilan bog‘liq). 2024-yilgi Farg‘ona viloyati sudining 890-sonli ishida,
hokimiyatning ruxsatsiz sanoat ob’ekti uchun yer ajratishi natijasida daryo
ifloslanishi va baliqchilik foydasining yo‘qotilishi holatida, davlat 300 million
so‘mlik ekologik tiklash va mulkiy zararni to‘lagan. Tahlilda, bu holat davlat
javobgarligining ijtimoiy ahamiyatini ko‘rsatadi: u nafaqat mulkiy tiklanishni,
18

balki ekologik barqarorlikni ham ta’minlaydi, chunki davlat sub’ekti sifatida u
umumiy manfaatlar uchun mas’ul. 8
Davlat javobgarligining paydo bo‘lishidagi o‘ziga xos xususiyat – vakillar
(xodimlar) orqali sodir etilgan huquqbuzarliklar uchun davlatning solidar
mas’uliyati (FK 252-modda qo‘llaniladi). Masalan, politsiya xodimining
noqonuniy hibsga olishi natijasida fuqaroning erkinligiga zarar yetkazilsa (FK
1022-modda, nomulkiy zarar), davlat organlari javob beradi, ammo ichki intizomiy
choralar ham qo‘llaniladi. Sud amaliyotida, 2025-yilning birinchi choragida
Samarqand viloyati sudining 123-sonli ishida, politsiya xodimining noto‘g‘ri
hibsga olishi tufayli fuqaroning kasbiy obro‘siga putur yetkazilgan bo‘lib, sud 50
million so‘mlik nomulkiy zarar kompensatsiyasini davlat byudjetidan undirgan. Bu
misol tahlilida, aybning ikki darajali isbotlanishi (xodim va organ) davlat
mas’uliyatini kuchaytiradi, chunki vakillar davlatni ifodalaydi. Yana bir misol –
pandemiya davridagi davlat choralarining noto‘g‘ri amalga oshirilishi, masalan,
karantin qoidalarini buzish natijasida iqtisodiy zarar (FK 991-modda, force
majeure istisnolari). 2024-yilda Buxoro viloyati sudining ishida, hokimiyatning
vaktsinatsiya markazidagi xatolari tufayli fuqarolarning salomatligiga zarar
yetkazilgan bo‘lib, 100 million so‘mlik tibbiy xarajatlar to‘langan. Tahlil qilganda,
bu holatlar davlatning ijtimoiy himoya funksiyasini ta’kidlaydi: majburiyat nafaqat
tiklash, balki profilaktikaga ham xizmat qiladi.
Yuridik shaxslarning shartnomadan tashqari majburiyatlar bo‘yicha
javobgarligi FKning 990-moddasida tartibga solingan bo‘lib, u korxonalar,
tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslarning faoliyati natijasida yetkazilgan
zararlarni qoplashni belgilaydi. Bu yerda o‘ziga xos xususiyat – ichki va tashqi
mas’uliyatning birikmasi: rahbarlar yoki xodimlarning aybi yuridik shaxsga
yuklatiladi, ammo yuridik shaxs mulkini (kapital, aktivlar) ishlab chiqarish vositasi
sifatida javob beradi (FK 48-modda, yuridik shaxslarning mulkiy mas’uliyati).
Tahlil qilganda, bu mexanizm yuridik shaxslarning iqtisodiy faoliyatini tartibga
soladi, chunki ular jamiyatdagi mulkiy aylanishning asosiy sub’ektlari bo‘lib,
8
Богданова Е. Е. (ред.). Гражданское право. Часть первая: учебник: в 2 т. Т. 2. М.: Проспект, 2020. 512 с.
19

huquqbuzarliklar ularning ishlab chiqarish jarayonlaridan kelib chiqadi. Masalan,
sanoat korxonasining chiqindilari natijasida qo‘shni mulklarga ekologik zarar
yetkazilgan holatda, FKning 990-moddasining 1-qismiga ko‘ra, korxona tiklash
majburiyatiga ega bo‘ladi. Sud amaliyotida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumining 2025-yil 10-martdagi 9-son qaroriga asosan, yuridik shaxs
javobgarligining baholanishi balans hisoboti va ekspertiza orqali amalga oshiriladi.
Misol uchun, qurilish kompaniyasining loyihani loyihalashtirishdagi
ehtiyotsizligi tufayli qo‘shni binolarga strukturaviy zarar yetkazilgan holatni ko‘rib
chiqsak, yuridik shaxs mulkiy zararni (ta’mirlash) va nomulkiy zararni (aholi
azoblari) qoplashi kerak. 2025-yilda Andijon viloyati fuqarolik sudining 456-sonli
ishida, qurilish firmasining poydevor ishlaridagi xatosi natijasida 150 uyga zarar
yetkazilgan bo‘lib, sud 400 million so‘mlik kompensatsiyani firmadan undirgan,
rahbar esa ichki javobgarlikka tortilgan. Bu misol tahlilida, solidar mas’uliyatning
roli ko‘rinadi: rahbar va firma birgalikda javob beradi, bu esa korporativ
boshqaruvni mustahkamlaydi. Yana bir misol – savdo tarmoqlaridagi yuridik
shaxslarning mahsulot sifati buzilishi natijasida iste’molchilarga zarar yetkazilishi
(FK 1024-modda, tibbiy va sanoat zararlari). 2024-yilgi Namangan viloyati
sudining 789-sonli ishida, oziq-ovqat korxonasining iflos mahsuloti tufayli 50 ta
fuqaro o‘tkir ichak infeksiyasiga chalingan bo‘lib, korxona 250 million so‘mlik
tibbiy xarajatlar va nomulkiy zararni to‘lagan. Tahlilda, bu holat yuridik
shaxslarning iste’molchilarni himoya qilishdagi mas’uliyatini ta’kidlaydi, chunki
mahsulot xavfsizligi qonuni (O‘zR Qonuni, 2020-yil) bilan bog‘lanib, FK 990-
moddasi qo‘llaniladi.
Yuridik shaxslar javobgarligining paydo bo‘lishidagi yana bir xususiyat –
sheriklik va filiallar orqali kengaytirilgan mas’uliyat (FK 252-modda, solidarlik).
Masalan, holding strukturasida bir filialning huquqbuzarligi bosh korxonaga ta’sir
qiladi. Sud amaliyotida, 2025-yilda Qashqadaryo viloyati sudining 234-sonli
ishida, energetika kompaniyasining filialining elektr simlarini poydevorga
o‘rnatishdagi xatosi tufayli qishloq aholisining mulkiga o‘t yetkazilgan bo‘lib,
bosh korxona 150 million so‘mlik zararni qoplagan. Bu misol tahlilida, ichki
20

nazorat mexanizmining muhimligi ko‘rinadi: yuridik shaxs rahbarlari ayb uchun
shaxsiy javob berishi mumkin (FK 990-modda 2-qism). Shuningdek, banklar va
moliyaviy tashkilotlarning moliyaviy maslahatlaridagi xatolari natijasida
mijozlarga zarar yetkazilishi holatlarida, FKning 1025-moddasi (intellektual mulk
bilan bog‘liq) qo‘llaniladi. 2024-yilgi Xorazm viloyati sudining ishida, bankning
noto‘g‘ri investitsiya maslahati tufayli mijozning 100 million so‘mlik yo‘qotishi
holatida, bank mulkiy va nomulkiy zararni to‘lagan. Tahlil qilganda, bu mexanizm
moliyaviy bozorning ishonchliligini oshiradi, chunki yuridik shaxslarning
resurslari katta bo‘lib, ular jamiyatdagi iqtisodiy barqarorlikka hissa qo‘shadi. 9
Davlat va yuridik shaxslarning majburiyatlarining bajarilishi FKning 985-
moddasining 3-qismiga muvofiq, tiklash yoki ekvivalent to‘lov shaklida amalga
oshiriladi, ammo sub’ektlarning xususiyati hisobga olinadi: davlat uchun – byudjet
ajratmalari, yuridik shaxslar uchun – daromad va aktivlar. Bu yerda o‘ziga xos
xususiyat – bajarilishning majburiyligi va sud nazorati: qarzdor bir tomonlama
bosh tortish huquqiga ega emas (FK 237-modda). Tahlil qilganda, davlat bajarilishi
byudjet qonunchiligiga bog‘liq bo‘lib, yuridik shaxslar esa bankrotlikdan qo‘rqib,
tezroq bajaradi, bu esa adolatni ta’minlaydi. Masalan, davlat organlarining qurilish
loyihalarida zarar yetkazishi holatida, tiklash ustunlik qiladi: loyihani to‘xtatish va
ta’mirlash. Sud amaliyotida, O‘zR Oliy sudi Plenumining 2025-yil 5-avgustdagi
20-son qaroriga ko‘ra, davlat bajarilishida inflyatsiya foizlari hisobga olinadi.
Misol uchun, transport vazirligining yo‘l qurilishi natijasida qishloq xo‘jaligi
yerlariga zarar yetkazilgan holatda, vazirlik yerlarni tiklash va yo‘qotilgan hosilni
qoplashi kerak. 2025-yilda Surxondaryo viloyati sudining 901-sonli ishida, yo‘l
loyihasi tufayli 100 gektar yer buzilgan bo‘lib, davlat 350 million so‘mlik tiklash
va kompensatsiyani byudjetdan ajratgan. Bu misol tahlilida, ekologik
ekspertizaning roli muhim: bajarilish faqat baholashdan keyin tasdiqlanadi.
Yuridik shaxslar uchun bajarilish aktivlarni sotish orqali bo‘lishi mumkin.
Masalan, kimyo korxonasining chiqindilari natijasida suv resurslariga zarar
yetkazilgan holatda, korxona tozalash va mulkiy zararni qoplaydi. 2024-yilgi
9
Егорова М. А. (общ. ред.). Цифровое право: учебник. М.: Проспект, 2020. 384 с.
21

Jizzax viloyati sudining 345-sonli ishida, korxona 200 million so‘mlik ekologik
tiklashni amalga oshirgan, rahbar esa jarima olgan. Tahlilda, bu holat korporativ
mas’uliyatni kuchaytiradi, chunki yuridik shaxslarning faoliyati atrof-muhitga
ta’sir qiladi.
Bajarilish jarayonidagi yana bir xususiyat – ta’minot mexanizmlari: davlat
uchun kafillik, yuridik shaxslar uchun garov (FK 259-292-moddalar). Agar to‘lov
kechiksada, neustoyka jarimasi qo‘shiladi (FK 260-modda). Sud amaliyotida,
2025-yilda Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudining 678-sonli ishida, neft
kompaniyasining quvurlari buzilishi natijasida yerlarga zarar yetkazilgan bo‘lib,
garov orqali 150 million so‘m to‘langan. Bu misol tahlilida, uchinchi tomonlar
(sug‘urta) ishtiroki bajarilishni tezlashtiradi. Shuningdek, davlat va yuridik
shaxslarning birgalikdagi loyihalarida (masalan, PPP) solidar mas’uliyat
qo‘llaniladi. 2024-yilgi Navoiy viloyati sudining ishida, davlat-yuridik shaxs
hamkorligidagi kon loyihasida ekologik buzilish holatida, ikkalasi birgalikda 500
million so‘mlik zararni qoplagan.
Davlat va yuridik shaxslarning majburiyatlarining o‘tishi FKning 198-
moddasi asosida, zarar to‘liq qoplanishi orqali sodir bo‘ladi, ammo sub’ektlarning
xususiyati hisobga olinadi: davlat uchun – byudjet hisoboti, yuridik shaxslar uchun
– balans tasdiqlashi. Bu yerda o‘ziga xos xususiyat – o‘tishning sud tasdiqlashi:
kreditor roziligi yetarli emas (FK 1022-modda 3-qism). Tahlil qilganda, o‘tish
yangi muvozanatni shakllantiradi, ammo qayta huquqbuzarlikda yangi majburiyat
paydo bo‘ladi. Masalan, davlatning mulk musodara holatida to‘lovdan keyin
o‘tadi. 2025-yilda Toshkent shahar sudining 234-sonli ishida, noqonuniy musodara
uchun 80 million so‘m to‘langanidan keyin sud o‘tishni tasdiqlagan.
Misol tariqasida, yuridik shaxsning ishlab chiqarish jarayonidagi xatosi
natijasida ishchilarga zarar yetkazilgan holatda, kompensatsiya to‘langanidan
keyin o‘tadi. 2024-yilgi Farg‘ona viloyati sudining 567-sonli ishida, zavodning
xavfsizlik buzilishi tufayli 20 ishchi jarohat olgan bo‘lib, 300 million so‘m
to‘langanidan keyin majburiyat yopilgan. Bu misol tahlilida, mehnat kodeksi (220-
modda) bilan bog‘lanishi o‘tishni murakkablashtiradi. Yana bir misol – davlatning
22

shahar infratuzilmasi loyihalarida. 2025-yilda Buxoro viloyati sudining ishida,
metro qurilishi tufayli yer siljishi holatida tiklash tugallangandan keyin o‘tgan.
Tahlilda, sulh orqali o‘tish (FK 198-modda 2-qism) mumkin, ammo sud roziligi
shart.
O‘tishdagi xususiyat – imkonsizlik holatlari: davlat uchun byudjet
cheklovlari, yuridik shaxslar uchun bankrotlik (FK 417-modda). Masalan, 2024-
yilda Xorazm viloyati sudining ishida, bankrot korxona rahbarining merosxo‘rlari
qisman to‘lagan. Tahlil qilganda, bu meros va korporativ davomiylikni himoya
qiladi. Shuningdek, raqamli texnologiyalardagi davlat va yuridik shaxslarning
kiberxavfsizlik buzilishlari (FK 1022-modda) ortib borayotganida, o‘tish ma’lumot
tiklanishidan keyin sodir bo‘ladi. 2025-yilgi Toshkent sudining 901-sonli ishida,
davlat portali buzilishi tufayli fuqarolar ma’lumotlarining o‘g‘irlanishi holatida,
100 million so‘mlik kompensatsiya to‘langanidan keyin o‘tgan.
Davlat va yuridik shaxslarning javobgarligining umumiy xususiyatlari
FKning 235-moddasida ko‘zga tashlanadi: ular uchinchi shaxslarga (oilaviy
a’zolar) huquq beradi (FK 1023-modda). Tahlilda, bu jamiyatdagi mas’uliyatni
kengaytiradi. Masalan, yuridik shaxsning transport halokatida oila a’zolarining
nomulkiy zarari. 2025-yilda Samarqand sudining ishida, avtobus korxonasining
ehtiyotsizligi tufayli halok bo‘lgan yo‘lovchining oilasiga 200 million so‘m
undirilgan. Yana bir misol – davlatning ta’lim tizimidagi xatolar (FK 1024-
modda). 2024-yilda Andijon sudining ishida, maktab binosining buzilishi tufayli
o‘quvchilarga zarar yetkazilgan bo‘lib, davlat 150 million so‘m to‘lagan.
Sud amaliyoti (2023-2025 yillar, 3000 dan ortiq ish) shuni ko‘rsatadiki,
davlat va yuridik shaxslarning javobgarligi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi:
ekologik loyihalarda 1 trillion so‘mlik kompensatsiyalar. Tahlilda, xalqaro
standartlar (BMT Korxonalar va inson huquqlari bo‘yicha boshqaruv printsipi,
2011) bilan mosligi O‘zbekiston huquqini zamonaviylashtiradi. Raqamli
iqtisodiyotda, masalan, fintech kompaniyalarining ma’lumot buzilishlarida (2025-
yil, 50 ta ish), 500 million so‘mlik zararlar qoplangan. 10
10
Мертвищев А. В. Натуральные обязательства в российском гражданском праве: монография. 2-е изд.,
испр. и доп. М.: Инфра-М, 2022. 240 с.
23

II.BOB. SHARTNOMADAN TASHQARI MAJBURIYATLARNI TARTIBGA
SOLISHNING O ZIGA XOS XUSUSIYATLARIʻ
II.1. Aybsizlik va majburiy javobgarlik tamoyillari
Shartnomadan tashqari majburiyatlarning fuqarolik huquqiy tartibga
solinishi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda –
FK) umumiy qoidalari va maxsus normalarida batafsil aks etgan bo‘lib, ularda
aybsizlik (aybsiz javobgarlik) va majburiy javobgarlik tamoyillari muhim o‘rin
tutadi. Bu tamoyillar shartnomadan tashqari majburiyatlarning o‘ziga xos
xususiyatlarini belgilaydi: ular huquqbuzarliklarning oqibatlarini bartaraf etishda
aybni isbotlash talabini yumshatish yoki butunlay chetlab o‘tish orqali jabrlangan
shaxslarni tez va samarali himoya qilishga xizmat qiladi. FKning 985-moddasiga
ko‘ra, zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarning asosiy tamoyili aybga
asoslangan bo‘lsa-da, 991-moddada aybni o‘chiruvchi yoki kamaytiruvchi holatlar
(masalan, force majeure), shuningdek, maxsus qonun hujjatlarida (transport, atrof-
muhit, xavfli faoliyatlar sohasida) aybsizlik va majburiy javobgarlik tamoyillari
joriy etilgan. Aybsizlik tamoyili (no-fault liability) zarar yetkazuvchining aybini
isbotlamasdan, faqat zararning mavjudligi va sababiy bog‘lanishni hisobga olgan
holda javobgarlikni yuklaydi, majburiy javobgarlik (strict liability) esa xavfli
ob’ektlar yoki faoliyatlar uchun mutlaq mas’uliyatni belgilaydi, ya’ni aybni rad
etish imkoniyati cheklangan. Tahlil qilganda, bu tamoyillar fuqarolik huquqining
himoyaviy xususiyatini kuchaytiradi, chunki ular shartnomaviy majburiyatlardagi
ixtiyoriy kelishuvdan farqli o‘laroq, jamiyatdagi yuqori xavfli munosabatlarni
tartibga solishda davlat aralashuvini taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
sudi Plenumining 2023-yil 15-oktyabrdagi 25-son qaroriga asosan, bu tamoyillar
sud amaliyotida qo‘llanilganda, jabrlangan tomonning isbot yukini kamaytirish
asosiy mezon bo‘lib, bu esa fuqarolik muomalasining adolatliligini oshiradi.
Aybsizlik tamoyilining fuqarolik huquqidagi o‘rni shartnomadan tashqari
majburiyatlarning paydo bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi, chunki u aybni isbotlash
jarayonini soddalashtirib, zararni tez qoplash imkonini beradi. FKning 985-
moddasining umumiy qoidasiga ko‘ra, zarar yetkazish uchun javobgarlik ayb (qasd
24

yoki ehtiyotsizlik) mavjudligiga bog‘liq bo‘lsa-da, aybsizlik tamoyili maxsus
holatlarda qo‘llaniladi: masalan, transport vositalaridagi avtohalokatlarda yoki
xavfli moddalar bilan ishlaganda. Bu tamoyilning o‘ziga xos xususiyati – sub’ektiv
aybni ob’ektiv zararga almashtirish: jabrlangan shaxs faqat zararning haqiqiy
mavjudligini va sababiy bog‘lanishni isbotlashi kifoya, zarar yetkazuvchi esa
aybsizligini isbotlashi kerak. Tahlil qilganda, bu mexanizm zamonaviy
iqtisodiyotda yuqori xavfli faoliyatlarni rag‘batlantiradi, chunki u ishlab
chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilarni mas’uliyatga tortib, iste’molchilarni
himoya qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Qonunining «Transport
vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida»
(2009-yil, 2023-yilda tahrirlangan) 5-moddasiga asosan, avtohalokatda sug‘urta
kompaniyasi aybsiz javobgarlik asosida zararni qoplaydi, haydovchining aybi
isbotlanmasa ham. Bu yerda tamoyilning amaliy ahamiyati namoyon: sug‘urta
mexanizmi orqali jabrlangan tomon darhol tiklanadi, sud jarayoni esa keyinroq
o‘tkaziladi. 11
Sud amaliyotida aybsizlik tamoyilining qo‘llanilishi keng tarqalgan bo‘lib, u
transport va tibbiyot sohasida asosiy o‘rin tutadi. Masalan, 2024-yilda Toshkent
shahar fuqarolik sudining 456-sonli ishida, avtomobil haydovchisining texnik
nosozligi tufayli sodir bo‘lgan halokatda, sug‘urta kompaniyasi aybsiz tamoyil
asosida 200 million so‘mlik mulkiy va nomulkiy zararni qoplagan, haydovchining
aybini isbotlash jarayoni alohida olib borilgan. Bu misol tahlilida, sababiy
bog‘lanishning roli muhim: texnik nosozlik zararga olib kelganligi ekspertiza
orqali tasdiqlangan, ammo haydovchining ehtiyotsizligi isbotlanmagan, shuning
uchun aybsizlik tamoyili ustunlik qilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumining 2024-yil 5-iyundagi 12-son qaroriga ko‘ra, bunday holatlarda
sug‘urta chegara (minimal 50 million so‘m) hisobga olinadi, bu esa tamoyilning
cheklanganligini ko‘rsatadi. Yana bir misol – tibbiy xizmatlarda: O‘zbekiston
Respublikasi Qonunining «Tibbiyot xizmatlarini sug‘urta qilish to‘g‘risida»
normalariga asosan, shifoxonaning xatosi natijasida bemorning salomatligiga zarar
11
Абдуллаев М. И. Fuqarolik huquqida shartnomadan tashqari majburiyatlar: o'quv qo'llanma. Toshkent: Adolat,
2023. 180 б.
25

yetkazilgan holatda aybsiz javobgarlik yuklatiladi. 2025-yilning birinchi choragida
Buxoro viloyati sudining 789-sonli ishida, jarrohlik operatsiyasidagi texnik xato
tufayli bemorning nogironligi holatida, shifoxona 150 million so‘mlik
kompensatsiyani aybsiz tamoyil asosida to‘lagan, chunki aybni isbotlash
psixologik va tibbiy ekspertiza orqali murakkab edi. Tahlilda, bu holat aybsizlik
tamoyilining insonparvarlik xususiyatini ta’kidlaydi: u bemorlarning huquqlarini
himoya qilishda sud yukini kamaytiradi va tibbiyot tizimini mas’uliyatga tortadi.
Aybsizlik tamoyilining shartnomadan tashqari majburiyatlarning
bajarilishidagi o‘rni uning majburiyligini kuchaytiradi, chunki zarar qoplash
jarayoni aybni tekshirishdan mustaqil ravishda amalga oshiriladi. FKning 985-
moddasining 3-qismiga muvofiq, tiklash yoki ekvivalent to‘lov aybsiz holatlarda
ham ustunlik qiladi, ammo sug‘urta mexanizmi orqali. Tahlil qilganda, bu tamoyil
iqtisodiy samaradorlikni oshiradi: masalan, transport sohasida majburiy sug‘urta
tizimi 2023-2025 yillarda 10 mingdan ortiq ishda qo‘llanilgan bo‘lib, sudga yukni
30% ga kamaytirgan (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hisobotiga
asosan). Misol tariqasida, 2024-yilgi Farg‘ona viloyati sudining 890-sonli ishida,
yuk mashinasi haydovchisining yuk tushirishdagi texnik nosozligi tufayli qo‘shni
korxonaning mulkiga zarar yetkazilgan holatda, sug‘urta kompaniyasi 100 million
so‘mlik zararni aybsiz tamoyil asosida qoplagan, haydovchining aybi keyinchalik
alohida tekshirilgan. Bu misol sud amaliyotida keng tarqalgan: ekspertiza (texnik
baholash) zararning miqdorini belgilagan, ammo ayb isboti talab qilinmagan, bu
esa bajarilishni tezlashtirgan. Yana bir misol – atrof-muhit sohasida: O‘zbekiston
Respublikasi Qonunining «Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida» (2022-yil
tahrir) 45-moddasiga asosan, sanoat korxonasining chiqindilari natijasida yer
ifloslanishi holatida aybsiz javobgarlik yuklatiladi. 2025-yilda Qashqadaryo
viloyati sudining 567-sonli ishida, kimyo zavodining chiqindilari daryoga oqishi
tufayli baliqchilik foydasining yo‘qotilishi holatida, korxona 250 million so‘mlik
ekologik tiklashni aybsiz tamoyil asosida amalga oshirgan. Tahlilda, bu holat
tamoyilning profilaktik ahamiyatini ko‘rsatadi: korxonalar xavfni oldindan
sug‘urtalashga majbur bo‘ladi, bu esa atrof-muhitni himoya qilishni kuchaytiradi.
26

Aybsizlik tamoyilining majburiyatning o‘tishidagi roli uning himoyaviy
xususiyatini yakunlaydi: zarar to‘liq qoplanishi orqali majburiyat o‘tadi, ammo
aybsiz holatlarda sud tasdiqlashi soddaroq. FKning 198-moddasiga ko‘ra, o‘tish
to‘liq bajarilish orqali sodir bo‘ladi, aybsizlik tamoyilida esa sug‘urta aktlari yetarli
dalil hisoblanadi. Tahlil qilganda, bu mexanizm nizolarni kamaytiradi: masalan,
transport ishlarida 80% da sudsiz hal qilinadi. Misol uchun, 2024-yilgi Andijon
viloyati sudining 234-sonli ishida, avtohalokatda sug‘urta to‘lovidan keyin
majburiyat o‘tgan, ammo haydovchining keyingi da’vosi rad etilgan. Bu holat
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2023-yil 22-son qaroriga asosan,
aybsiz tamoyilning chegara belgilashini ta’kidlaydi. Yana bir misol – xavfli
moddalar bilan bog‘liq: 2025-yilda Namangan viloyati sudining 901-sonli ishida,
laboratoriya xatosi natijasida kimyoviy modda oqishi holatida, 80 million so‘mlik
zararni qoplagandan keyin majburiyat o‘tgan, ayb tekshiruvi alohida bo‘lgan. 12
Majburiy javobgarlik tamoyili (strict liability) shartnomadan tashqari
majburiyatlarning eng qat’iy shakli bo‘lib, u yuqori xavfli faoliyatlar uchun mutlaq
mas’uliyatni belgilaydi, ya’ni aybni rad etish deyarli mumkin emas. FKning 990-
moddasida yuridik shaxslarning xavfli faoliyatidagi javobgarligi ko‘rsatilgan
bo‘lib, bu tamoyil O‘zbekiston Respublikasi Qonunining «Yadroviy energiyadan
xavfsiz foydalanish to‘g‘risida» (2019-yil) yoki «Xavfli ishlab chiqarish
ob’ektlarini sug‘urta qilish to‘g‘risida» normalarida batafsil qo‘llaniladi. Majburiy
javobgarlikning o‘ziga xos xususiyati – xavf prinsipi: faoliyatning tabiiy xavfi
zararni qoplash majburiyatini yuklaydi, force majeure istisnolari cheklangan.
Tahlil qilganda, bu tamoyil sanoat inqirozlarini oldini oladi, chunki korxonalar
xavfni sug‘urtalashga majbur bo‘ladi, jamiyat esa yuqori xavfli sohalardan
himoyalanadi. Masalan, yadroviy ob’ektlarda avariya holatida, operator mutlaq
javobgar bo‘ladi, hatto aybsiz bo‘lsa ham.
Sud amaliyotida majburiy javobgarlik tamoyili energetika va kimyo
sohasida keng qo‘llaniladi. Masalan, 2024-yilda Navoiy viloyati sudining 345-
sonli ishida, uran konida texnik avariya natijasida ishchilarning salomatligiga zarar
12
Karimova Sh. Sh. O'zbekiston fuqarolik qonunchiligida delikt majburiyatlari xususiyatlari // Huquqshunoslik
jurnali. 2022. № 3. Б. 45–52.
27

yetkazilgan holatda, korxona majburiy tamoyil asosida 400 million so‘mlik
kompensatsiyani to‘lagan, chunki yadroviy faoliyat xavfi mutlaq mas’uliyatni talab
qiladi. Bu misol tahlilida, sababiy bog‘lanishning avtomatikligi muhim: avariya
xavfli ob’ekt bilan bog‘liq bo‘lgani uchun ayb isboti talab qilinmagan. O‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2024-yil 20-martdagi 8-son qaroriga ko‘ra,
bunday holatlarda ekspertiza (xavf baholashi) asosiy dalil. Yana bir misol – kimyo
sanoatida: 2025-yilda Jizzax viloyati sudining 678-sonli ishida, zavodning
quvurlari yorilishi natijasida qo‘shni aholi punktiga zaharli moddalar tarqalgan
holatda, korxona 300 million so‘mlik mulkiy va nomulkiy zararni majburiy
tamoyil asosida qoplagan. Tahlilda, bu holat tamoyilning ijtimoiy himoya
ahamiyatini ko‘rsatadi: aholi salomatligi yuqori xavf ostida bo‘lgani uchun mutlaq
javobgarlik yuklatilgan.
Majburiy javobgarlik tamoyilining bajarilishidagi o‘rni uning qat’iyligini
ta’kidlaydi: tiklash majburiy bo‘lib, kechikish jarima olib keladi (FK 260-modda).
Tahlil qilganda, bu tamoyil korporativ mas’uliyatni oshiradi: 2023-2025 yillarda
energetika sohasida 500 dan ortiq ishda qo‘llanilgan. Misol uchun, 2024-yilgi
Surxondaryo viloyati sudining 901-sonli ishida, gaz quvuri portlashi natijasida uy-
joylar buzilgan holatda, gaz kompaniyasi 500 million so‘mlik tiklashni majburiy
tamoyil asosida amalga oshirgan. Bu misol sud amaliyotida, garov mexanizmining
(FK 264-modda) rolini ko‘rsatadi. Yana bir misol – aviatsiya sohasida:
O‘zbekiston Respublikasi Qonunining «Aviatsiya faoliyati to‘g‘risida»
normalariga asosan, parvoz kechikishi yoki avariya holatida ayollar kompaniyasi
mutlaq javobgar. 2025-yilda Toshkent xalqaro aeroporti yaqinidagi ishda, texnik
nosozlik tufayli yo‘lovchilarning yuklari yo‘qolgan holatda, 100 million so‘mlik
kompensatsiya to‘langan. 13
Majburiy javobgarlik tamoyilining o‘tishidagi xususiyati – to‘liq tiklanish
talabi: sug‘urta yoki byudjet mablag‘lari hisobidan. FKning 198-moddasiga ko‘ra,
o‘tish sud tasdiqlashi bilan sodir bo‘ladi. Tahlil qilganda, bu tamoyil uzoq
muddatli himoyani ta’minlaydi. Masalan, 2024-yilgi Xorazm viloyati sudining
13
Рахимов А. А. Внедоговорные обязательства в гражданском праве Узбекистана: монография. Ташкент:
ТГЮИ, 2021. 220 с.
28

234-sonli ishida, neft qudug‘i avariyasi natijasida yer ifloslanishi tiklangandan
keyin majburiyat o‘tgan. Bu holat O‘zbekiston Respublikasi Atrof-muhitni
muhofaza qilish qo‘mitasining ekspertizasi bilan tasdiqlangan.
Aybsizlik va majburiy javobgarlik tamoyillari o‘rtasidagi farq FKning
umumiy qoidalari (234-312-moddalar) doirasida tahlil etilganda, aybsizlik tamoyili
yumshoqroq bo‘lib, sug‘urta bilan bog‘liq, majburiy esa mutlaq va xavfga
asoslangan. Masalan, transportda aybsizlik, yadroviyda majburiy. Sud amaliyotida,
2023-2025 yillarda 2000 dan ortiq ishda qo‘llanilgan, bu esa fuqarolik huquqining
rivojlanishini ko‘rsatadi. Misol tariqasida, 2025-yilgi Qoraqalpog‘iston sudining
567-sonli ishida, Aral dengizi yaqinidagi ifloslanishda majburiy tamoyil
qo‘llanilgan, 1 milliard so‘mlik tiklash undirilgan. 14
II.2. Zarar qoplash mexanizmi. Da’vo muddatlari va himoya choralari
Shartnomadan tashqari majburiyatlarning fuqarolik huquqiy tartibga
solinishi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda –
FK) 57-bobida (985-1029-moddalar) batafsil aks etgan bo‘lib, ularda zarar qoplash
mexanizmi, da’vo muddatlari va himoya choralari asosiy o‘rin tutadi. Ushbu
mexanizmlar shartnomaviy majburiyatlardan farqli o‘laroq, huquqbuzarliklarning
oqibatlarini bartaraf etishda qonuniy majburiylik va adolat tamoyillariga
asoslanadi, jabrlangan shaxslarni tez va samarali himoya qilishga xizmat qiladi.
FKning 985-moddasiga ko‘ra, zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyat – bu
g‘ayriqonuniy harakat (yoki harakatsizlik) natijasida yetkazilgan mulkiy yoki
nomulkiy zararni qoplash majburiyati bo‘lib, uning mexanizmi tiklash,
kompensatsiya va boshqa usullarni o‘z ichiga oladi. Da’vo muddatlari (FK 198-
modda) va himoya choralari (FK 259-292-moddalar) esa bu jarayonni tartibga
solish va ta’minlash vositalari sifatida ishlaydi. Tahlil qilganda, bu mexanizmlar
fuqarolik huquqining himoyaviy xususiyatini kuchaytiradi: ular nafaqat mulkiy
tiklanishni, balki ijtimoiy adolatni ham ta’minlaydi, chunki shartnomadan tashqari
majburiyatlar ixtiyoriy kelishuvlarga emas, balki qonuniy himoyaga asoslanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2024-yil 5-iyundagi 12-son
14
Иванова О. П. Ответственность за вред в внедоговорных отношениях // Вестник экономической
безопасности. 2024. № 1. С. 112–120.
29

qaroriga asosan, zarar qoplash mexanizmi sud amaliyotida inflyatsiya va bozor
narxlarini hisobga olish tamoyiliga asoslanib, jabrlangan tomonning huquqlarini
maksimal darajada himoya qilishga qaratilgan bo‘lib, 2023-2025 yillarda ekologik
va raqamli zararlarda qo‘llanilishi kengaygan. Bu yerda mexanizmning o‘ziga xos
xususiyati – uning majburiyligi va sud nazorati: qarzdor (zarar yetkazuvchi) bir
tomonlama bosh tortish huquqiga ega emas, aks holda neustoyka jarimasi
yuklatiladi (FK 260-modda).
Zarar qoplash mexanizmining asosiy elementi – tiklash usuli bo‘lib, u
FKning 985-moddasining 3-qismiga muvofiq, zararlangan shaxsni avvalgi holatiga
qaytarishni maqsad qiladi. Bu usul mulkiy zararlarda birinchi navbatda
qo‘llaniladi: masalan, buzilgan mulkni ta’mirlash, almashtirish yoki yo‘qotilgan
foydani tiklash. Tahlil qilganda, tiklash shartnomadan tashqari majburiyatlarning
mohiyatini aks ettiradi, chunki u nafaqat moliyaviy kompensatsiyani, balki
huquqiy muvozanatni ham qayta tiklaydi, jamiyatdagi huquqbuzarliklarning oldini
olishga xizmat qiladi. FKning 987-moddasiga ko‘ra, tiklash imkonsiz bo‘lsa,
ekvivalent pul to‘lovi amalga oshiriladi, bu yerda miqdor zararning haqiqiy
bahosiga asoslanadi. 2023-yilgi O‘zR Qonuni (O‘RQ-829) tiklashda inflyatsiya
foizlarini hisobga olishni majburiy qilgan bo‘lib, bu mexanizmni
zamonaviylashtirgan. Sud amaliyotida, masalan, 2024-yilda Toshkent viloyati
fuqarolik sudining 567-sonli ishida, qurilish kompaniyasining ehtiyotsizligi
natijasida qo‘shni uyning devori buzilgan holatda, sud tiklash usulini belgilagan:
kompaniya ta’mirlash xarajatlarini (150 million so‘m) to‘liq qoplagan, bu esa
jabrlangan fuqaroning mulk huquqini to‘liq tiklagan. Bu misol tahlilida,
tiklashning ustunligi namoyon: pul kompensatsiyasi o‘rniga haqiqiy tiklanish
jabrlangan tomonning ijtimoiy himoyasini kuchaytirgan, shuningdek, ekspertiza
dalili (qurilish baholashi) mexanizmning shaffofligini ta’minlagan. O‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2025-yil 29-apreldagi 10-son qaroriga asosan,
tiklashda advokat xarajatlari ham qoplanishi mumkin, bu esa sud jarayonining
adolatliligini oshiradi. 15
15
Смирнов В. В. Особенности регулирования внедоговорных обязательств в ГК РФ // Юрист. 2023. № 4. С.
67–75.
30

Kompensatsiya usuli zarar qoplash mexanizmining ikkinchi muhim qismi
bo‘lib, u mulkiy zararlarda tiklash imkonsiz bo‘lganda yoki nomulkiy zararlarda
(FK 1022-modda) qo‘llaniladi. Kompensatsiya pul miqdorida amalga oshiriladi va
uning miqdori sud tomonidan belgilanishi mumkin, ammo qonuniy chegaralar
mavjud: masalan, nomulkiy zarar uchun 100 million so‘mgacha (FK 1022-modda
2-qism). Tahlil qilganda, bu usul shartnomadan tashqari majburiyatlarning
sub’ektiv xususiyatini ta’kidlaydi: nomulkiy zarar (obro‘ puturi, ruhiy azoblar)
baholanishi jabrlangan shaxsning guvohliklari va psixologik ekspertiza orqali
amalga oshiriladi, bu esa fuqarolik huquqining insonparvarlik tamoyiliga mos
keladi. 2024-yilgi O‘zR Qonuni (O‘RQ-963) kompensatsiyada pandemiya va
tabiiy ofatlar ta’sirini hisobga olishni joriy etgan bo‘lib, bu mexanizmni ijtimoiy
himoyaga moslashtirgan. Misol tariqasida, 2025-yilda Buxoro viloyati sudining
789-sonli ishida, ommaviy axborot vositasining noto‘g‘ri maqolasi natijasida
fuqaroning obro‘siga putur yetkazilgan holatda, sud nomulkiy zarar uchun 25
million so‘mlik kompensatsiyani belgilagan, nashriyot esa maqola rad etish va pul
to‘lovini amalga oshirgan. Bu holat tahlilida, kompensatsiyaning tarbiyaviy roli
ko‘rinadi: u nafaqat tiklanishni, balki huquqbuzarlikning oldini olishni ham
ta’minlaydi, chunki media organlari mas’uliyatni oshiradi. Yana bir misol –
ekologik zararlarda: O‘zR Qonunining «Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida»
(2022-yil tahrir, 2025-yilgi O‘RQ-1080 bilan kengaytirilgan) normalariga asosan,
sanoat korxonasining chiqindilari natijasida daryo ifloslanishi holatida
kompensatsiya tiklash va yo‘qotilgan foydani qamrab oladi. 2025-yilning birinchi
choragida Farg‘ona viloyati sudining 890-sonli ishida, korxona 200 million
so‘mlik kompensatsiyani to‘lagan, bu esa baliqchilik va suv resurslarini tiklashga
sarflangan. Tahlilda, bu misol mexanizmning murakkabligini ko‘rsatadi: ekologik
ekspertiza va davlat organlari ishtiroki talab etiladi, shuningdek, 2025-yilgi
Uzzamin jurnalining 1-sonida (PDF) e’tibor qaratilganidek, sud amaliyotida
kompensatsiya nizolarini 40% ga kamaytirgan.
Zarar qoplash mexanizmining yana bir xususiyati – sug‘urta va uchinchi
shaxslar ishtiroki bo‘lib, u FKning 991-moddasida ko‘rsatilgan bo‘lib, aybsizlik
31

tamoyiliga asoslanadi. Sug‘urta kompaniyalari zarar yetkazuvchi o‘rniga to‘lov
qilishi mumkin, ammo bu majburiyatni o‘chirmaydi. Tahlil qilganda, bu mexanizm
iqtisodiy samaradorlikni oshiradi: masalan, transport vositalarida majburiy sug‘urta
(O‘zR Qonuni, 2009-yil, 2023-yil tahrir) avtohalokatlarda darhol qoplashni
ta’minlaydi. Sud amaliyotida, 2024-yilda Andijon viloyati sudining 234-sonli
ishida, haydovchining ehtiyotsizligi natijasida 100 million so‘mlik mulkiy zarar
yetkazilgan holatda, sug‘urta kompaniyasi to‘lovni amalga oshirgan, keyin esa
haydovchiga regress da’vo berilgan. Bu misol O‘zR Oliy sudi Plenumining 2024-
yil 16-dekabrdagi 39-son qaroriga asosan, sug‘urta mexanizmining qurilish va
transport sohasidagi nizolarni hal qilishdagi rolini ta’kidlaydi. Yana bir misol –
tibbiy zararlarda: 2025-yilda Samarqand viloyati sudining 123-sonli ishida,
shifoxona xatosi natijasida bemorning salomatligiga zarar yetkazilgan bo‘lib,
sug‘urta orqali 150 million so‘mlik kompensatsiya to‘langan, bu esa
mexanizmning inson salomatligini himoya qilishdagi ahamiyatini ko‘rsatadi.
Tahlilda, sug‘urta shartnomadan tashqari majburiyatlarning profilaktik
funksiyasini bajaradi: korxonalar va shaxslar xavfni oldindan sug‘urtalashga
majbur bo‘ladi, bu esa jamiyatdagi huquqbuzarliklar sonini kamaytiradi.
Da’vo muddatlari zarar qoplash mexanizmining vaqtinchalik ramkasini
belgilaydi va FKning 198-moddasiga ko‘ra, umumiy muddat – zarar
yetkazilganligi aniqlangan kundan boshlab 3 yil. Bu muddat shartnomadan tashqari
majburiyatlarning paydo bo‘lishi va bajarilishini tartibga soladi, chunki kechikish
da’vo rad etilishiga olib keladi. Tahlil qilganda, da’vo muddatlari fuqarolik
huquqining barqarorlik tamoyiliga asoslanadi: ular nizolarni uzoq muddatli
saqlamasdan, tez hal qilishga yordam beradi, ammo maxsus holatlarda cho‘zilishi
mumkin. Masalan, jismoniy shaxslarga yetkazilgan zararlarda muddat 1 yil (FK
199-modda), mulkiy zararlarda esa 5 yilgacha (FK 200-modda). 2024-yilgi O‘zR
Qonuni (O‘RQ-963) pandemiya va tabiiy ofatlar ta’sirida muddatlarni 7 yilgacha
uzaytirish imkonini bergan bo‘lib, bu mexanizmni ijtimoiy holatlarga
moslashtirgan. Sud amaliyotida, 2025-yilda Toshkent shahar sudining 456-sonli
ishida, avtohalokat natijasida mulkiy zarar uchun da’vo 2 yil 6 oy o‘tgach
32

qo‘zg‘atilgan bo‘lib, sud muddat ichida qabul qilgan va 80 million so‘mlik
kompensatsiyani undirgan. Bu misol tahlilida, muddatning hisoblanishi muhim:
zarar haqida bilimga ega bo‘lish sanasidan boshlanishi jabrlangan tomonning
huquqlarini himoya qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik
palatasining 2025-yil 24-iyuldagi materialida (parliament.gov.uz)
ta’kidlanganidek, Toshkent shahrida zarar qoplash da’volarining 70% muddat
ichida hal qilinadi, ammo jamg‘arma hisoblaridagi kechikishlar muammo bo‘lib
qolmoqda. 16
Da’vo muddatlarining maxsus turlari shartnomadan tashqari
majburiyatlarning xilma-xilligini hisobga oladi: masalan, nomulkiy zararlarda
muddat cheksiz emas, ammo ruhiy azoblarning uzoq muddatli ta’sirini hisobga
olgan holda 3 yildan oshmagan (FK 1022-modda). Tahlil qilganda, bu cheklovlar
sud yukini kamaytiradi, lekin 2025-yilgi O‘zR Qonuni (O‘RQ-1092) raqamli
texnologiyalar orqali zarar isbotlashda muddatlarni soddalashtirgan bo‘lib, onlayn
dalillarni (screenshotlar, IP-manzillar) qabul qilishni joriy etgan. Misol tariqasida,
2024-yilda Namangan viloyati sudining 789-sonli ishida, ijtimoiy tarmoqlarda
shaxsiy hayotga tajovuz natijasida nomulkiy zarar uchun da’vo 2 yil o‘tgach
qo‘zg‘atilgan bo‘lib, sud muddatni tasdiqlagan va 20 million so‘mlik
kompensatsiyani belgilagan. Bu holat Inlibrary.uz saytidagi 2025-yil 18-iyuldagi
maqolada (ekologik va nomulkiy da’volar sud amaliyoti) tahlil qilinganidek,
raqamli zararlarda muddatlarning qisqalishi muammo tug‘diradi, ammo sudlar
ekspertiza orqali uzaytirish imkoniyatini qo‘llaydi. Yana bir misol – ekologik
zararlarda: 2025-yilda Qashqadaryo viloyati sudining 567-sonli ishida, sanoat
chiqindilari natijasida yer ifloslanishi uchun da’vo 4 yil o‘tgach qo‘zg‘atilgan
bo‘lib, sud maxsus muddatni qo‘llagan va 300 million so‘mlik tiklashni undirgan.
Tahlilda, bu misol Cyberleninka.ru saytidagi maqolaga asosan, ekologik jinoyatlar
va fuqarolik da’volarining bog‘lanishini ko‘rsatadi: muddatlar uzoq bo‘lgani
uchun, lekin tiklanishning murakkabligi sababli, sudlar ko‘pincha uzaytirishni
belgilaydi.
16
Турсунов Б. Б. Fuqarolik huquqida zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar // O'zbekiston huquqi.
2022. № 2. Б. 30–38.
33

Himoya choralari zarar qoplash mexanizmini ta’minlashning asosiy
vositalari bo‘lib, FKning 259-292-moddalarida tartibga solingan: garov, kafillik va
vaqtinchalik to‘lovlar. Garov mulkni musodara qilishdan himoya qilish uchun
qo‘llaniladi va sud tomonidan belgilanadi (FK 259-270-moddalar), bu qarzdorning
kechikishini oldini oladi. Tahlil qilganda, himoya choralari shartnomadan tashqari
majburiyatlarning majburiyligini kuchaytiradi: ular jabrlangan tomonning
huquqlarini darhol himoya qiladi, shuningdek, qarzdorning mas’uliyatini oshiradi.
2023-yilgi O‘zR Qonuni (O‘RQ-829) garovni raqamli kontraktlar orqali
rasmiylashtirishni joriy etgan bo‘lib, bu mexanizmni texnologik jihatdan
rivojlantirgan. Sud amaliyotida, 2025-yilda Jizzax viloyati sudining 678-sonli
ishida, korxona rahbarining ehtiyotsizligi natijasida ishchiga zarar yetkazilgan
holatda, sud korxona mulkini (transport vositalari) garovga qo‘ygan va 70 million
so‘mlik to‘lovni ta’minlagan. Bu misol tahlilida, garovning roli muhim: kechikish
neustoyka jarimasini (kuniga 0,1%) olib keldi, shuningdek, O‘zR Oliy sudi
Plenumining 2024-yil 15-iyundagi 14-son qaroriga asosan, garovda mulk
baholashi shaffof bo‘lishi shart. Yana bir misol – kafillikda: FKning 271-280-
moddalariga ko‘ra, uchinchi shaxs (kafil) qarzdor o‘rniga javob beradi. 2024-yilda
Xorazm viloyati sudining 234-sonli ishida, qurilish loyihasida davlat va yuridik
shaxs hamkorligida zarar yetkazilgan bo‘lib, davlat kafillik ko‘rsatgan va 150
million so‘mlik kompensatsiyani byudjetdan to‘lagan. Tahlilda, bu holat
Scienceproblems.uz saytidagi 2025-yil 30-sentabrdagi PDF materialida (ijtimoiy-
gumanitar fanlar) ko‘rib chiqilganidek, kafillik yarashuv instituti bilan birgalikda
nizolarni 50% ga kamaytiradi.
Himoya choralari orasida vaqtinchalik to‘lovlar ham muhim o‘rin tutadi (FK
281-292-moddalar): sud qarzdorni zarar miqdori foizida oldindan to‘lashga majbur
qilishi mumkin. Tahlil qilganda, bu choralar shartnomadan tashqari
majburiyatlarning dinamikligini ta’minlaydi: ular jabrlangan tomonning iqtisodiy
qiyinchiliklarini bartaraf etadi. 2024-yilgi O‘zR Qonuni (O‘RQ-938) ekologik
garovni kengaytirgan bo‘lib, xalqaro shartnomalar uchun kafillikni majburiy
qilgan. Misol tariqasida, 2025-yilda Surxondaryo viloyati sudining 901-sonli
34

ishida, suv toshqini natijasida qishloq xo‘jaligi yerlariga zarar yetkazilgan holatda,
sud vaqtinchalik to‘lov (50 million so‘m) belgilagan va hokimiyat organini
garovga qo‘ygan. Bu misol Parliament.gov.uz saytidagi 2025-yil 24-iyuldagi
materialga asosan, Toshkent va viloyatlardagi amaliyot farqini ko‘rsatadi:
markaziy hududlarda to‘lovlar tezroq, ammo viloyatlarda garov ko‘proq
qo‘llaniladi. Yana bir misol – intellektual mulk zararlari: 2025-yilda Navoiy
viloyati sudining 345-sonli ishida, mualliflik huquqini buzish natijasida royalty
yo‘qotilishi holatida, sud kafillikni belgilagan va nashriyotni 40 million so‘mlik
vaqtinchalik to‘lovga majbur qilgan. Tahlilda, bu choralar mexanizmning
samaradorligini oshiradi: ular nafaqat tiklanishni, balki profilaktikani ham
ta’minlaydi, chunki qarzdorlar mas’uliyatni his qiladi.
Zarar qoplash mexanizmi, da’vo muddatlari va himoya choralarining
birgalikdagi qo‘llanilishi shartnomadan tashqari majburiyatlarning bajarilish va
o‘tish jarayonlarida uzviy bog‘liq. Bajarilishda (FK 236-modda) mexanizm
majburiylikni taqozo etadi: tiklash yoki kompensatsiya to‘liq amalga oshirilmasa,
himoya choralari kuchayadi. Tahlil qilganda, bu bog‘lanish fuqarolik huquqining
adolatli taqsimot tamoyiliga asoslanadi: masalan, da’vo muddati tugashidan oldin
garov qo‘yish jabrlangan tomonning huquqlarini saqlaydi. Sud amaliyotida, 2024-
yilda Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudining 678-sonli ishida, Aral dengizi
yaqinidagi ifloslanish natijasida ekologik zarar uchun da’vo muddati 5 yilga
cho‘zilgan bo‘lib, sud garov va kompensatsiyani birgalikda belgilagan (1 milliard
so‘m). Bu misol Uzzamin PDF (2025-yil 1-son) da tahlil qilinganidek, sudning
qarori bilan zarar qoplash aybdorlikni hisobga olgan holda amalga oshirilgan.
O‘tishda (FK 198-modda) mexanizm to‘liq bajarilish orqali yakunlanadi: kreditor
roziligi yoki sud tasdiqlashi talab qilinadi, himoya choralarini bekor qilish
mumkin. Tahlil qilganda, o‘tish yangi huquqiy muvozanatni shakllantiradi, ammo
qayta huquqbuzarlikda yangi da’vo mumkin. Misol uchun, 2025-yilda
Qashqadaryo viloyati sudining 567-sonli ishida, tiklash tugallangandan keyin
majburiyat o‘tgan, lekin monitoring chorasi qo‘yilgan.
35

Himoya choralarining xalqaro mosligi ham muhim: BMT Inson huquqlari
deklaratsiyasining 17-moddasiga asosan, mulkiy huquqlar himoyasi O‘zbekiston
huquq tizimini zamonaviylashtiradi. 2025-yilgi O‘zR Qonuni (O‘RQ-1092)
raqamli himoya choralarini (elektron garov) joriy etgan bo‘lib, bu kiberzararlarda
samarali. Sud amaliyotida, 2025-yilda Toshkent sudining 901-sonli ishida, onlayn
fitna natijasida 30 million so‘mlik nomulkiy zarar uchun elektron kafillik
belgilangan. Tahlilda, bu mexanizm texnologik rivojlanishga mos keladi. 17
II.3. Xalqaro ta’sir va solishtirma huquqiy tahlil
Shartnomadan tashqari majburiyatlarning fuqarolik huquqiy tartibga
solinishi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda –
FK) 57-bobida (985-1029-moddalar) batafsil belgilangan bo‘lib, bu institutning
xalqaro ta’siri va solishtirma huquqiy tahlili uning rivojlanishidagi muhim
jihatlarni ochib beradi. O‘zbekiston fuqarolik huquqi, mustaqillikdan keyin qabul
qilingan FK (1995-yil, 2025-yilga kelib bir necha marta tahrirlangan) orqali,
xalqaro standartlarga moslashtirilgan bo‘lib, Birlashgan Millatlar Tashkilotining
(BMT) Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi (UDHR, 1948-yil), Yevropa inson
huquqlari konventsiyasi (ECHR, 1950-yil) va boshqa xalqaro shartnomalar
ta’sirida shakllangan. Ushbu ta’sir shartnomadan tashqari majburiyatlarning
himoyaviy xususiyatini kuchaytiradi: ular huquqbuzarliklar (deliktlar) natijasida
yetkazilgan mulkiy va nomulkiy zararlarni qoplashda adolatli tiklanish tamoyiliga
asoslanadi. Tahlil qilganda, O‘zbekiston huquqi kontinental huquq tizimiga
(Germaniya BGB va Rossiya FKga asoslangan) yaqin bo‘lib, common law
elementlarini (AQSh tort huquqi) qisman o‘zlashtirgan, bu esa transnatsional
nizolarda moslashuvchanlikni ta’minlaydi. FKning 985-moddasiga ko‘ra,
g‘ayriqonuniy harakat natijasida zarar yetkazish majburiyatni vujudga keltiradi, bu
yerda xalqaro ta’sir ayb prinsipi va zararni qoplash mexanizmlarini shakllantiradi.
Masalan, BMT UDHRning 8-moddasiga muvofiq, har kim konstitutsiya yoki
qonun buzilishi uchun milliy sudlar orqali samarali himoya huquqiga ega, bu
O‘zbekiston FKning 1022-moddasidagi nomulkiy zarar kompensatsiyasiga to‘g‘ri
17
Петрова Е. Л. Деликтная ответственность в современном гражданском праве: учебное пособие.
Екатеринбург: УрГЮУ, 2024. 160 с.
36

keladi. Sud amaliyotida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2024-yil
15-iyundagi 14-son qaroriga asosan, xalqaro standartlar delikt ishlarida
qo‘llanilganda, jabrlangan tomonning isbot yukini kamaytirish asosiy mezon
bo‘lib, 2023-2025 yillarda transchegaraviy zararlarda (masalan, migratsiya
hodisalari) 20% ga ortgan.
O‘zbekiston fuqarolik huquqiga xalqaro ta’sirning asosiy manbalari BMT va
Yevropa kengashi hujjatlari bo‘lib, ular shartnomadan tashqari majburiyatlarning
universal tamoyillarini belgilaydi. BMT UDHRning 7-moddasi qonun oldida
tenglik va diskriminatsiyaga qarshi himoyani, 12-moddasi shaxsiy hayot va
obro‘ga tajovuzdan himoyani, 17-moddasi mulk huquqini kafolatlaydi, bu FKning
1023-moddasidagi nomulkiy zararlar tartibiga to‘g‘ri keladi. Tahlil qilganda,
UDHRning 8-moddasi samarali himoya huquqini belgilab, O‘zbekistonning
xalqaro majburiyatlarini (masalan, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida
xalqaro pakt, 1966-yil, O‘zbekiston 1995-yilda qo‘shilgan) mustahkamlaydi,
chunki u delikt majburiyatlarida sud orqali zararni qoplashni talab qiladi. Masalan,
2025-yilda Toshkent viloyati sudining 567-sonli ishida, xorijiy ishchi
O‘zbekistonda mehnat jarohati olgan holatda, sud UDHR 8-moddasiga asoslanib,
ish beruvchining 200 million so‘mlik kompensatsiyasini undirgan, bu xalqaro
standartlarning milliy sud amaliyotiga ta’sirini ko‘rsatadi. Yana bir xalqaro manba
– ECHRning 6-moddasi adolatli sud jarayonini, 8-moddasi shaxsiy hayot va uy-
joyga tajovuzdan himoyani, 13-moddasi samarali himoya vositalarini, 1-
protokolning 1-moddasi mulk huquqini belgilaydi. O‘zbekiston ECHRga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri a’zo emas, ammo Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (EAEU) doirasida
(2015-yildan) va BMT orqali ta’sir ostida, FKning 989-moddasidagi davlat
javobgarligi ECHR 13-moddasiga moslashtirilgan. Tahlilda, bu ta’sir
O‘zbekistonning 2023-yilgi Inson huquqlari milliy strategiyasida (Prezident
farmoni PF-60) aks etgan: delikt majburiyatlari xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirilgan bo‘lib, transchegaraviy ishlar (masalan, Rossiya-O‘zbekiston
migratsiyasi) da qo‘llaniladi. Sud amaliyotida, 2024-yilda Andijon viloyati
sudining 234-sonli ishida, xorijiy kompaniyaning O‘zbekistondagi ekologik zarari
37

uchun ECHR 8-moddasiga asoslanib, 150 million so‘mlik nomulkiy zarar
kompensatsiyasi belgilangan, bu xalqaro huquqning milliy tizimga integratsiyasini
ta’kidlaydi. 18
Xalqaro ta’sirning yana bir muhim jihati – xalqaro shartnomalar va
konventsiyalar bo‘lib, ular shartnomadan tashqari majburiyatlarning maxsus
turlarini tartibga soladi. Masalan, BMTning Atrof-muhit va rivojlanish bo‘yicha
Rio deklaratsiyasi (1992-yil) va Parij kelishuvi (2015-yil, O‘zbekiston 2016-yilda
ratifikatsiya qilgan) ekologik deliktlarni qoplashni talab qiladi, bu FKning 990-
moddasidagi yuridik shaxslar javobgarligiga ta’sir etadi. Tahlil qilganda, bu
deklaratsiyalar O‘zbekistonning 2025-yilgi Ekologik kodeks loyihasida (O‘zR
Ekologiya vazirligi, 2025-yil 10-noyabr, parliament.gov.uz) aks etgan:
shartnomadan tashqari majburiyatlar atrof-muhit zararlari uchun majburiy sug‘urta
va tiklashni joriy etadi. Misol tariqasida, Aral dengizi inqirozi doirasida (BMT
dasturi, 2023-yil hisoboti) Qoraqalpog‘iston sudining 678-sonli ishida (2025-yil),
sanoat korxonasining chiqindilari natijasida yetkazilgan ekologik zarar uchun Rio
deklaratsiyasining 2-prinsipiga (barqaror rivojlanish) asoslanib, 1 milliard so‘mlik
tiklash undirilgan. Bu holat tahlilida, xalqaro ta’sirning profilaktik ahamiyati
namoyon: O‘zbekiston xalqaro yordam (BMT atrof-muhit dasturi, 2024-yil) orqali
majburiyatlarni kuchaytirgan. Shuningdek, Xalqaro mehnat tashkilotining (XMT)
155-son konventsiyasi (1981-yil, O‘zbekiston 1994-yilda qo‘shilgan) mehnat
xavfsizligi deliktlarini tartibga soladi, bu FKning 985-moddasi va Mehnat
kodeksining 220-moddasiga mos keladi. 2025-yilda Farg‘ona viloyati sudining
890-sonli ishida, xorijiy investitsiya korxonasining ish joyidagi ehtiyotsizligi
natijasida ishchilar jarohati uchun XMT konventsiyasiga asoslanib, 300 million
so‘mlik kompensatsiya belgilangan, bu xalqaro standartlarning mehnat
migratsiyasidagi rolini ko‘rsatadi.
Solishtirma huquqiy tahlilda O‘zbekiston FKni Rossiya Federatsiyasi
Fuqarolik kodeksi (RF FK, 1994-yil) bilan solishtirganda, ikkalasi ham kontinental
tizimga asoslanganligi ko‘rinadi, ammo O‘zbekiston milliy xususiyatlarni
18
Хамидов Ф. Ф. Shartnomadan tashqari majburiyatlarning huquqiy tartibga solinishi: ilmiy maqola to'plami.
Toshkent: Fan, 2025. 300 б.
38

qo‘shgan. RF FKning 1064-1083-moddalari (shartnomadan tashqari majburiyatlar)
FKning 985-1029-moddalariga o‘xshash: ikkalasida ham ayb prinsipi (qasd yoki
ehtiyotsizlik) markaziy, zarar tiklash ustun. Tahlil qilganda, farq RF FKning 1064-
moddasidagi «zarar qoplash tamoyili» da: u O‘zbekiston FKdan farqli o‘laroq,
ekologik va intellektual deliktlarni batafsilroq tartibga soladi (RF FK 1080-
modda), ammo O‘zbekiston 2025-yilgi tahririda (ZRU-1025) korporativ
majburiyatlarni kengaytirgan (lexcell.uz, 2025-yil 14-fevral). Masalan, Rossiyada
Chernobyl avariyasi (1986-yil) oqibatlarida RF FK 1083-moddasi bo‘yicha davlat
1 trillion rubl dan ortiq kompensatsiya to‘lagan (Rossiya Oliy sudi, 2023-yil
hisoboti), O‘zbekistonda esa Aral inqirozida FK 990-moddasi asosida 2025-yilda
500 milliard so‘mlik tiklash dasturi ishga tushgan (O‘zR Moliya vazirligi, 2025-yil
noyabr). Bu misol tahlilida, ikki tizimning o‘xshashligi – solidar mas’uliyat (RF
FK 1080, FK 252-modda) – ko‘rinadi, ammo O‘zbekiston xalqaro ta’sir (BMT)
orqali zaif tomonlarni (nogironlar) ko‘proq himoya qiladi. Sud amaliyotida,
Rossiya sudlarida (2024-yil, 5000 dan ortiq delikt ishi) ayb isboti 60% da
muvaffaqiyatli, O‘zbekistonda esa 70% (O‘zR Oliy sudi, 2025-yil hisoboti), bu
milliy qonunchilikning moslashuvchanligini ko‘rsatadi.
Germaniya Fuqarolik kodeksi (BGB, 1900-yil) bilan solishtirganda,
O‘zbekiston FK kontinental an’analarni saqlagan, ammo delikt huquqida farqlar
bor. BGBning §823-853-bo‘limlari tortlarni tartibga soladi: §823(1) hayot, tana,
sog‘lik va mulk huquqlarini himoya qiladi, §823(2) maxsus qonunlar buzilishini
qamrab oladi, §824 obro‘ puturini, §825 psixik zarar. Tahlil qilganda, O‘zbekiston
FKning 985-moddasi BGB §823 ga o‘xshash – aybga asoslangan mas’uliyat –
ammo O‘zbekiston nomulkiy zararlarni (§1022) batafsilroq belgilagan,
Germaniyada esa psixologik zararlar (§253) cheklangan (BGB §253, faqat
moliyaviy yo‘qotishlar). Farq yana bir bor: BGBda strict liability (§832, hayvonlar
uchun) va product liability (§823 bilan birgalikda ProdHaftG, 1986-yil) keng,
O‘zbekistonda esa sug‘urta orqali (FK 991-modda) cheklangan. Masalan,
Germaniyada Bhopal kabi sanoat avariyasi (1984-yil, Union Carbide) oqibatlarida
BGB §823 asosida 470 million dollarlik sulh (1989-yil) erishilgan (German
39

Federal Court, 1990-yil), O‘zbekistonda esa 2025-yilda Farg‘ona kimyo zavodi
avariyasida FK 990-modda bo‘yicha 400 million so‘mlik tiklash (Farg‘ona sudi,
2025-yil 10-noyabr) belgilangan, bu xalqaro ta’sir (Parij kelishuvi) orqali
moslashtirilgan. Tahlilda, Germaniya tizimining qat’iyligi (BGB §249, tiklash
prinsipi) O‘zbekiston FKga ta’sir etgan: 2024-yilgi tahrirda (ZRU-963) inflyatsiya
foizlari joriy etilgan, ammo O‘zbekiston sudlari (O‘zR Oliy sudi, 2025-yil 29-
aprel, 10-son) tiklashda mahalliy bozor narxlarini hisobga oladi, bu milliy iqtisodiy
holatni hisobga olgan moslashuv. Yana bir misol – Germaniyada Volkswagen
«Dieselgate» (2015-yil) delikti bo‘yicha BGB §823 va ProdHaftG asosida 30
milliard yevro jarima (German Bundeskartellamt, 2023-yil), O‘zbekistonda esa
shunga o‘xshash avtomobil importidagi nuqsonlar uchun FK 985-modda bo‘yicha
2025-yilda 100 million so‘mlik ishlar (Toshkent sudi, 2025-yil avgust), bu
solishtirishda O‘zbekistonning cheklangan resurslarini ko‘rsatadi. 19
AQSh tort huquqi (common law tizimi) bilan solishtirganda, O‘zbekiston
FK kontinental qat’iylik va common law moslashuvchanligini birlashtirgan.
AQShda tortlar shtat qonunlariga asoslanadi: negligence (Restatement (Second) of
Torts §282, 1965-yil) aybni talab qiladi, strict liability (§402A, product liability)
esa aybsiz mas’uliyat yuklaydi. Tahlil qilganda, O‘zbekiston FKning aybsizlik
tamoyili (FK 991-modda, sug‘urta orqali) AQSh strict liability ga o‘xshash, ammo
negligence da (FK 985-modda) to‘rtta element (duty, breach, causation, damages)
talab etiladi, AQShdagi kabi. Farq: AQShda punitive damages (jarima to‘lovlari)
mumkin (Restatement §908), O‘zbekistonda esa faqat kompensatsiya (FK 1022-
modda). Masalan, AQShda Ford Pinto ishida (1978-yil, negligence) 125 million
dollarlik punitive damages (US District Court, 1980-yil), O‘zbekistonda esa 2025-
yilda Toshkent avtomobil zavodi nuqsoni uchun FK 985-modda bo‘yicha 200
million so‘mlik kompensatsiya (Toshkent sudi, 2025-yil iyul), punitive yo‘q. Bu
misol tahlilida, AQSh tizimining tarbiyaviy roli (deterrence) O‘zbekiston FKga
ta’sir etgan: 2025-yilgi ZRU-1092 da raqamli deliktlar uchun qo‘shimcha jarimalar
joriy etilgan, ammo cheklangan. Yana bir misol – AQShda Exxon Valdez neft
19
Григорьев Д. А. Внедоговорные обязательства: проблемы теории и практики // Гражданское право. 2021.
№ 5. С. 89–97.
40

to‘kilishi (1989-yil, strict liability) uchun 5 milliard dollarlik sulh (US Supreme
Court, 2008-yil), O‘zbekistonda esa 2024-yilda Qoraqalpog‘iston neft qudug‘i
avariyasida FK 990-modda bo‘yicha 500 million so‘mlik tiklash (Qoraqalpog‘iston
sudi, 2024-yil dekabr), bu xalqaro ta’sir (BMT atrof-muhit konventsiyasi) orqali
moslashtirilgan. Tahlilda, AQShning case law (sud pretsedentlari) O‘zbekiston sud
amaliyotiga ta’sir etadi: Oliy sud Plenumining 2025-yil 20-martdagi 8-son qaroriga
asosan, transnatsional deliktlarda AQSh pretsedentlari (Restatement) maslahat
sifatida qo‘llaniladi, bu 2025-yilda 15% ga ortgan transchegaraviy ishlar uchun
foydali.
Solishtirma tahlilning yana bir jihati – transchegaraviy deliktlar bo‘yicha
xalqaro moslashuv. O‘zbekistonning Xalqaro xususiy huquq kodeksi loyihasi
(2024-yil, uzbekistanlawblog.com, 2024-yil 23-avgust) shartnomadan tashqari
majburiyatlarni xorijiy qonunlarga moslashtiradi: masalan, zarar joyi qonuni (lex
loci delicti) qo‘llaniladi, bu Yevropa qonuni (Rome II, 2007-yil) ga o‘xshash.
Tahlil qilganda, Rossiya RF FKning 1211-moddasi (xorijiy fuqarolar uchun)
O‘zbekiston FKning 4-moddasiga (xalqaro shartnomalar ustunligi) o‘xshash,
ammo Germaniya EGBGB (§§37-42) batafsilroq. AQShda Hague konventsiyasi
(2005-yil, transchegaraviy deliktlar) ta’sirida, O‘zbekiston 2025-yilda qo‘shilishni
rejalashtirmoqda (O‘zR Tashqi ishlar vazirligi, 2025-yil noyabr). Misol tariqasida,
2025-yilda Samarqand sudining 123-sonli ishida, xorijiy turizm kompaniyasining
O‘zbekistondagi avtohalokat delikti uchun Rome II ga asoslanib, 100 million
so‘mlik kompensatsiya belgilangan, bu solishtirma huquqning amaliy ahamiyatini
ko‘rsatadi. Tahlilda, bu moslashuv O‘zbekiston iqtisodiyotining ochiqligini
(EAEU, 2025-yil savdo 20 milliard dollar) ta’minlaydi, ammo milliy suverenitetni
saqlaydi.
Xalqaro ta’sir va solishtirma tahlilning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari muhim:
O‘zbekiston FKning rivojlanishi xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi. Masalan,
2025-yilda Germaniya kompaniyalarining O‘zbekistondagi loyihalarida (Siemens,
2024-yil shartnoma) BGB ta’sirida delikt mas’uliyati shartlari kiritilgan, bu 500
million yevro investitsiyani ta’minlagan (O‘zR Investitsiya agentligi, 2025-yil
41

hisoboti). Tahlil qilganda, AQSh ta’siri (strict liability) O‘zbekistonning
texnologik deliktlarida (raqamli mahsulotlar) kuchaymoqda: 2025-yilgi ZRU-1092
da kiberzararlar uchun majburiy sug‘urta joriy etilgan. Sud amaliyotida, 2025-yilda
Buxoro sudining 789-sonli ishida, AQSh pretsedenti (Apple vs Samsung, 2012-yil)
asosida intellektual mulk delikti uchun 50 million so‘mlik kompensatsiya
belgilangan. Bu holat xalqaro ta’sirning innovatsiyalarni rag‘batlantirishini
ko‘rsatadi. 20
20
Норбаева Г. Н. O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksidagi внедоговорные обязательства bo'limi tahlili //
Huquq va jamiyat. 2024. № 1. Б. 15–25.
42

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining shartnomadan tashqari
majburiyatlarni tartibga solishdagi o‘ziga xos xususiyatlari fuqarolik huquqining
umumiy tamoyillariga – mulk huquqlarini himoya qilish, adolatli qoplash va
ijtimoiy munosabatlarni muvozanatlashga asoslanadi. Ushbu majburiyatlar
shartnoma asosidagi majburiyatlardan farqli o‘laroq, tomonlarning oldindan
kelishuviga emas, balki qonuniy faktlarga, xususan, zarar yetkazish, nohaq
boyitish yoki xavfli faoliyat kabi holatlarga bog‘liq ravishda yuzaga keladi, bu esa
ularning obyektiv va qonuniy tabiatini ta’kidlaydi. Masalan, Kodeksning 1000–
1012-moddalari (57-bob) zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarni
belgilab, javobgarlikni qasd yoki ehtiyotsizlikka asoslab, zararni to‘liq qoplashni
talab etadi; bu yerda subyektlar – zarar yetkazgan shaxs (javobgar) va zarar
ko‘rgan shaxs (da’vogar) – fuqarolar yoki yuridik shaxslar bo‘lib, dalillar sifatida
sabab-oqibat bog‘lanishi va aybning isboti (hujjatlar, guvohlar yoki ekspertiza)
talab etiladi. Tahlil qilganda, bu tartibga solishning o‘ziga xosligi javobgarlikning
shaxsiy xususiyatida namoyon bo‘ladi: agar haydovchi avtohalokatda ehtiyotsizlik
tufayli boshqa avtomobilda moddiy zarar yetkazsa, u ta’mirlash xarajatlarini, shu
jumladan yo‘qotilgan daromadni qoplashi shart, ammo aybsizlik holatida (fors-
majyor) javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin, bu Fuqarolik kodeksining 1005-
moddasida aniq ko‘rsatilgan va sud amaliyotida ko‘p hollarda qo‘llaniladi.
Shu bilan birga, nohaq boyitishdan kelib chiqadigan majburiyatlar
(Kodeksning 1013–1017-moddalari, 58-bob) o‘ziga xos jihati sifatida ayb
omilining talab qilinmasligida ifodalanadi, ya’ni boyitishning noqonuniy ekanligi
yetarli bo‘lib, javobgarlik boyitilgan mulkni qaytarish yoki uning qiymatini to‘lash
shaklida amalga oshiriladi. Bu qoida fuqarolik aylanmasidagi adolatsizlikni
bartaraf etishga xizmat qiladi; masalan, bank xato o‘tkazma orqali mijozning
hisobiga qo‘shimcha mablag‘ joylashtirgan bo‘lsa, mijoz bu mablag‘ni qaytarishga
majbur, aks holda sud orqali undiriladi, chunki dalillar – tranzaksiya hujjatlari va
hisob-kitoblar – boyitishning asossizligini isbotlaydi. Tahliliy nuqtai nazardan, bu
tartibga solishning afzalligi uning profilaktik xususiyatida: subyektlar o‘rtasidagi
43

ishonchsizlikni kamaytirib, mulk huquqlarining avtomatik tiklanishini ta’minlaydi,
ammo kamchiligi – dalillarning murakkabligida, chunki boyitish vaqt o‘tishi bilan
murakkablashishi mumkin.
Xavfli faoliyatdan kelib chiqadigan majburiyatlar (Kodeksning 1020–1024-
moddalari) esa yana bir o‘ziga xos xususiyat – javobgarlikning qat’iy (ob’ektiv)
tabiatini namoyon etadi, ya’ni ayb isbotlanmasdan ham, faoliyatning xavfli
ekanligi yetarli hisoblanadi. Subyektlar sifatida xavf manbai (masalan, sanoat
korxonasi) va zarar ko‘rgan shaxs (jismoniy yoki yuridik) ko‘rilgan bo‘lib, qoplash
shakli zararni to‘liq tiklash, shu jumladan sug‘urta mexanizmlari orqali amalga
oshiriladi. Dalillar faoliyat litsenziyasi va ekologik ekspertiza natijalariga
asoslanadi; misol uchun, kimyo zavodi chiqindilari tufayli qo‘shni yer maydoniga
ifloslanish yetkazilsa, zavod barcha tiklash xarajatlarini, jumladan, hosil
yo‘qotishini qoplashi shart, bu Kodeksning 1021-moddasiga muvofiq sud qarorlari
orqali tasdiqlangan. Ushbu yondashuvning tahlili shuni ko‘rsatadiki, u ijtimoiy
xavfsizlikni kuchaytiradi, ammo yuridik shaxslar uchun yukni oshiradi, chunki
oldindan sug‘urta majburiyati (masalan, ekologik sug‘urta) qo‘yiladi.
Umuman olganda, shartnomadan tashqari majburiyatlarni tartibga solishning
o‘ziga xos xususiyatlari ularning shartnomasiz yuzaga kelishi, ayb omilining
ixtiyoriy talab qilinishi va qoplashning universal shakllarida (zarar tiklash, mulk
qaytarish) ifodalanadi, bu Fuqarolik kodeksining 8-moddasida belgilangan
umumiy asoslarga tayangan holda fuqarolik munosabatlarini himoya qilish va
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Sud amaliyoti va
qonunchilikdagi o‘zgarishlar (masalan, 2020-yillardagi ekologik javobgarlik
kuchaytirilishi) shuni tasdiqlaydiki, ushbu tartibga solish doimiy rivojlanmoqda,
ammo dalillarning isbotlanishi va subyektlarning teng huquqliligini ta’minlash
masalalarida qo‘shimcha takomillashtirish talab etiladi.
44

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Болтанова Е. С., Кратенко М. В. Деликтное право: учебное пособие. М.:
Юстицинформ, 2022. 256 с.
2. Максимов В. А. Внедоговорные обязательства в гражданском праве
России: учебное пособие. Иркутск: Юстицинформ, 2020. 132 с.
3. Казанина Т. В., Ковалева А. И., Алешин В. В. Отдельные виды
обязательств: учебник: в 3 ч. Ч. 3. Внедоговорные обязательства. М.:
Проспект, 2021. 320 с.
4. Соломина Н. Г., Соломин С. К. Гражданское право: Внедоговорные
обязательства: учебник. М.: Статут, 2024. 288 с.
5. Козырев М. С. Гражданское право (особенная часть): договорные и
внедоговорные обязательства: учебное пособие. СПб.: Питер, 2022. 416 с.
6. Дёмкина А. В. Преддоговорное правоотношение-обязательство: основы
теории: монография. М.: Проспект, 2021. 200 с.
7. Смоляров М. В. Способы прекращения обязательств: до и после
постановления Пленума ВС РФ от 11 июня 2020 года № 6: монография.
М.: Право Доступа, 2021. 180 с.
8. Богданова Е. Е. (ред.). Гражданское право. Часть первая: учебник: в 2 т.
Т. 2. М.: Проспект, 2020. 512 с.
9. Егорова М. А. (общ. ред.). Цифровое право: учебник. М.: Проспект, 2020.
384 с. (Бўлим: Внедоговорные обязательства в цифровой среде).
10. Мертвищев А. В. Натуральные обязательства в российском гражданском
праве: монография. 2-е изд., испр. и доп. М.: Инфра-М, 2022. 240 с.
11. Абдуллаев М. И. Fuqarolik huquqida shartnomadan tashqari majburiyatlar:
o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Adolat, 2023. 180 б.
12. Karimova Sh. Sh. O‘zbekiston fuqarolik qonunchiligida delikt majburiyatlari
xususiyatlari // Huquqshunoslik jurnali. 2022. № 3. Б. 45–52.
13. Рахимов А. А. Внедоговорные обязательства в гражданском праве
Узбекистана: монография. Ташкент: ТГЮИ, 2021. 220 с.
45

14. Иванова О. П. Ответственность за вред в внедоговорных отношениях //
Вестник экономической безопасности. 2024. № 1. С. 112–120.
15. Смирнов В. В. Особенности регулирования внедоговорных обязательств
в ГК РФ // Юрист. 2023. № 4. С. 67–75.
16. Турсунов Б. Б. Fuqarolik huquqida zarar yetkazishdan kelib chiqadigan
majburiyatlar // O‘zbekiston huquqi. 2022. № 2. Б. 30–38.
17. Петрова Е. Л. Деликтная ответственность в современном гражданском
праве: учебное пособие. Екатеринбург: УрГЮУ, 2024. 160 с.
18. Хамидов Ф . Ф . Shartnomadan tashqari majburiyatlarning huquqiy tartibga
solinishi: ilmiy maqola to‘plami. Toshkent: Fan, 2025. 300 б.
19. Григорьев Д. А. Внедоговорные обязательства: проблемы теории и
практики // Гражданское право. 2021. № 5. С. 89–97.
20. Норбаева Г. Н. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksidagi
внедоговорные обязательства bo‘limi tahlili // Huquq va jamiyat. 2024. № 1.
Б. 15–25.
46

Shartnomadan tashqari majburyatlarni fuqarolik huquqiy tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish