Shashmaqom doira usullari - Musiqa - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	512.8KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Musiqa

Shashmaqom doira usullari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VA TURIZM VAZIRLIGI
ʻ
YUNUS RAJABIY NOMIDAGI O ZBEK MILLIY MUSIQA SAN’ATI
ʻ
INSTITUTI
AN’ANAVIY CHOLG U IJROCHILIGI
ʻ
MAQOM ASOSLARI
FANIDAN TAYYORLANGAN
Kurs ishi
Mavzu: Shashmaqom doira usullari
Bajaruvchi:
Tekshirdi:

Reja:
Kirish
1.Tarixiy maqomlarda usullar
2.Shashmaqom cho lg u bo limi usullariʻ ʻ ʻ
3.Shashmaqom ashula bo limi usullari
ʻ
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati
ʻ

Kirish
Mumtoz musiqa inson moddiy va manaviy turmush talablari, ehtiyojlari va O ziniʻ
qurshab turgan tashqi muhitga, boshqa kishilarga bo lgan munosabatlari natijasida
ʻ
paydo bo lgan. Xalqning ichki ruhiyati, dunyoqarashi, intilishlari va orzu-havasi
ʻ
musiqa ohanglarida aks etib kelingan. Bo lajak bakalavrlarga mumtoz musiqani
ʻ
o rgatishning o ziga xos yullarini tarbiyalashda cholg u fanlari va ularda yani dars
ʻ ʻ ʻ
jarayonida cholg u sozlari va xususan ularda chalinadigan mumtoz kuylarning
ʻ
alohida o rni bor. Zero cholg u sozlarining birida professional darajada chala
ʻ ʻ
bilish, o zbek sozlarining nomlari va ularga xos xususiyatlardan yetarlicha
ʻ
malumotga ega bo lish har bir musiqa mutaxasisi uchun birinchi darajali zarurat
ʻ
hisoblanadi. Cholg u sozida kuy ijro etishni bilmaydigan, mumtoz musiqani
ʻ
miyyoriga yetkazib ijro eta olmaydigan musiqa mutaxasisi xozirgi kun talabiga
mutlaqo to g ri kelmaydi. Shuning uchun ham bo lajak musiqa bakalavrlarini
ʻ ʻ ʻ
tayyorlashda cholg u sozi ijrochiligi ixtisoslashtiruvchi fanlardan biri hisoblanadi.
ʻ
Cholg u sozlarini o qitish uslubiyoti buyicha darslik va o quv qo llanmalarining
ʻ ʻ ʻ ʻ
keyingi yillarda, xususan mustaqillik yillarida ko plab chop etilishi va uni o qitish
ʻ ʻ
metodlariga bag ishlangan ilmiy maqola va manografiyalarning yuzaga kelishi
ʻ
ham shu zaruriyatning isboti desa yanglishmagan bo lamiz. Cholg u ham
ʻ ʻ
musiqaning ajralmas bir qismi bo lib, biror qo shiq yo qki cholg usiz to la
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mukammal holda vujudga kelmaydi. Musiqiy ohanglarda uning ijodkori
hisoblangan xalqning yoki yelatning sho x va hazil, o ynoqi va mungli ichki
ʻ ʻ
nidolari mujassamlangan. Mumtoz musiqada kishilar o rtasida ro y beradigan
ʻ ʻ
insoniy-axloqiy va tarbiyaviy munosabatlar o z ifodasini topadi.
ʻ
Shu o rinda an’anaviy professional musiqa namunasi bo lmish maqomlar bo yicha
ʻ ʻ ʻ
qilinayotgan sai harakatlar aynan maqomlarning musiqa maktablariga “maqom
alifbosi” fani sifatida qo shilishi, shu yildan Yu. Rajabiy nomidagi milliy musiqa
ʻ
san’ati institutining ochilishi, har bitta viloyat (yoki tumanlar) da maqom
ansabllarining tashkil etilishi, nazariy jihatdan esa maqomlarning har bitta qirralari
musiqa bilan shug ullanuvchi yoshlar orasida muzokara-yu muhokama bo lishi
ʻ ʻ
uning bugungi kundagi targ ibot masalalari bo yicha bo lib, ushbu kurs
ʻ ʻ ʻ

ishimizning dolzarligi masalasi ham aynan Shashmaqomning shakllanishi va
musiqashunoslikda deyarli kam o rganilgan usullar masalari bo ldi.ʻ ʻ

1. Tarixiy maqomlarda usullar
O`tmishdagi musiqiy nazariy risolalarda O`n ikki maqom (Duvozdah maqom)
majmuasi va unga kirgan 24 sho ba va olti ovoza haqida mulohaza yuritiladiʻ 1
.
Ma’lumki, Temur davridan boshlab, to XVIII asrgacha yaratilgan
musiqarisolalarida, adabiy, tarixiy va badiiy manbalarda maqomlar ustida ijodiy
ish olib borgan sozanda-bastakorlar, ular yaratgan kuy va ashulalar nomlari
keltiriladi, ularning qaysi maqomga tegishli ekani, doira usullari haqida gapiriladi.
Musiqa risolalarida keltirilgan o`n ikki maqomlarning pardalari olti maqomdagi
shakligi deyarli mos keladi yoki ular juda XVI-XVII asr olimlaridan Najmiddin
Kavkabiy va Darvish Ali Changiy kabi olimlarning risolalarida Buxoro xonligi
davrida joriy etilgan o`n ikki maqom va ular asosida kuy ashulalar bastalagan
san atkorlar haqida gapiriladi.
ʻ
O`n ikki maqomning Shashmaqomga munosabati masalasiga kelsak ulardagi
Maqom va sho balar nomi ko`pincha bir xil. Bu esa O`n ikki maqomdagi ayrim
ʻ
Maqom va sho balar olti maqomga birlashtirilib, yaxlit turkum holiga
ʻ
keltirilganidan darak beradi. Shunday ekan ushbu Shashmaqom usullarini
o rganishdan oldin uning ajdodi bo lgan Duvozdahmaqom doirasida usullarni
ʻ ʻ
ko rib chiqamiz.
ʻ
Parda tizimining dastlabki birligi nag ma (ton) hisoblansa, uning birlamchi zarbi
ʻ
“niqra” yoki “az-zamon ul-avval” boshlangich zamondir. Niqra shartli ravishda
olinadi va qiyoslash yo li bilan uning 2, 3 va hokazo hissasiga teng birliklar hosil
ʻ
qilinadi. Vaqt birliklarining mantiqan tugallangan eng kichik andozasi “doira”
deyiladi. Doira umumiy tushuncha, uning ma lum nom ostida yuritiladigan
ʼ
muayyan turi esa “usul” deb ataladi. Shunday qilib usul tub ma’noda “iyqo” – ritm,
ya’ni zarblar orasida o tadigan vaqt va ularning munosabatlari hamda kengroq
ʻ
mazmundagi vazn – iyqolarning tartiblanish uslublarini o z ichiga oluvchi
ʻ
nushtarak tushuncha Boshqacha qilib aytganda, musiqada “Iyqo” va vazn” bir-
birini to ldiruvchi narsalar ko zda tutiladi.
ʻ ʻ
1

Arab tilida usul “usul” asos, poydevor degani. Bu so zning ma’nosiʻ
ifodalanayotgan tushuncha mohioyatga aynan mos tushadi. Darhaqiqat, usul parda
bilan bir qator kuy, musiqaning asosiy poydevori, maqom tafakkurining
boshlang ich nuqtalaridan biri
ʻ 2
.
Mahobatli maqom tizimlarini «bino» qilish uchun, eng avvalo, poydevor yanglig
ʻ
ahamiyatga ega mukammal pardalarni yuzaga keltirish (yoki ularni ilmiy asosda
to g ri aniqlab olish) zarur bo lgan. Tabiiyki, bu ilmiy vazifa musiqashunos olimlar
ʻ ʻ ʻ
zimmasiga yuklangan. Shu bois, e’tiborimizni bu borada musiqashunoslikda
kechgan ayrim ilmiy jarayonlarga qaratamiz.
Avvalambor shuni ta’kidlash kerakki, Forobiy Sharq musiqa na zariyasini
shakllantirishda qadimgi dunyo nazariyotchilari qoldir gan ilmiy merosga ijodiy
yondoshgan edi. Bu hol, jumladan, musiqaning ilmi ta’lif (nag ma, bo d, jins,
ʻ ʻ
jam’) va ilmi iyqo (vazn) masalalarini tadqiq etishda ko zga tashlanadi. Masalan,
ʻ ʻ
alloma iyqo – ritm masalasini qadimgi yunon olimlari kabi she’riyat qo nun lari
ʻ
doirasida emas, balki o z davri musiqa amaliyotidan kelib chiqqan holda, alohida
ʻ
fan sifatida tadqiq etgan. Bu borada Forobiyning «Kitobul iyqo ot» asari alohida
ʻ
ilmiy qiymatga ega. Bu asarda ilk bor mumtoz iyqo nazariyasi ishlab chiqil gan
ʻ
bo lib, unda ritm-usul omilining mustaqil badiiy ahamiyati hamda musiqada tutgan
ʻ
beqiyos o rni asoslab berilgan edi
ʻ 3
.
Forobiyning iyqo ta’limoti keyinchalik alloma Ibn Sinoning «Kitob ash-shifo»,
ʻ
«Kitob un-najot» va «Donishnoma» ilmiy asarlarida rivojlantirildi. Sharq olimlari
musiqaning ilmi ta’lif masalalarini o rganishda ham qadimgi yunon
ʻ
nazariyotchilari, jumladan Pifagor (tax. er.avv. 580–520) ilmga tatbiq etgan sonli
(matematik) usullarni keng qo llagan edilar. Zero, shaklan hashamatli me’moriy
ʻ
inshootlarga qiyoslanishi mumkin bo lgan mumtoz musiqa tizimlarini yuzaga
ʻ
keltirish uchun, eng avvalo, aniq «o lchovlar» asosida ishlab chiqilgan musiqiy
ʻ
«qurilma»lar bo lishi talab etilgan.
ʻ
Ilmi ta’lif mazmunida kuyning tarkibiy asoslari – eng kichik birligi – nag ma
ʻ
(musiqiy tovush, ton), shuningdek, ikki nag ma nisbatidagi turli sifatli
ʻ
2

3
.

bo d(interval) va ularning qo shilmalari asosida jins (asosan, to rt-besh pog onaliʻ ʻ ʻ ʻ
tetra-pentaxordlar) hamda jinslar birikuvidan iborat jam’ (oktava miqyosida gi
tovushqatorlarni hosil qilish kabi masalalar tadqiq qilingan. Bunda ud
cholg usining tori sifatida faraz qilingan to g ri chiziq 1ning geometrik asosda teng
ʻ ʻ ʻ
ikkiga bo linishi (1:2) zul-kull (sof oktava), yuzaga kelgan ikkini shu asosda uchga
ʻ
bo linish (2:3) nisbati zul-xams (sof kvinta), uchni to rt ga (3:4) bo linishi esa zul-
ʻ ʻ ʻ
arba’ (sof kvarta) kabi bo dlarning son lar nisbatidagi ifodasini bergan. Qolgan
ʻ
intervallar ham shu kabi aniq lanib olingan 4
. Keyingi o rinda esa ikki tovush
ʻ
nisbatidagi uyg un (konsonans) interval (bo d)lar negi zida jins va jam’lar ishlab
ʻ ʻ
chiqilgan. Bu tadqiqotning pirovardida musiqa amaliyotida qo llash uchun ma’qul
ʻ
va manzur bo lgan pardalar uyushmasi aniqlab olinishi kerak edi.
ʻ
Shu bilan birga, 12 jam’ni o zaro birlashtirib turuvchi
ʻ
va ko proq nazariy-falsafiy kesimda ahamiyatli
ʻ
bo lgan umumiy nomlari ham bo lgan. Masalan,
ʻ ʻ
Safiuddin Urmaviy bu o rinda asosan «doira», «davr»,
ʻ
«halqa», «jam’», «shudud» kabi atamalarni qo llaydi.
ʻ
Olimning O n ikki maqom tizimi tasnifiga doir shoh
ʻ
asarining «Kitob ul-advar», ya’ni «Doiralar kitobi»
deb nomlanishi bu o rinda bejiz emas, albatta. Chunki,
ʻ
unda tizimning tarkiban eng muhim qismlari bo lgan 12 jam’ va zarb-usullari doira
ʻ
shaklida izohlangan edi.
Ma’lum g oyalar ifodasini ramz etishda muhim bo lgan doiraviylik holatiga
ʻ ʻ
«erishish» uchun musiqada davriylik, izchil ay la naviylik xususiyatini aniqlash
zarur edi. Bu holat doira usullari mi solida yaqqol namoyon bo ladi. Chunonchi,
ʻ
o zgarmas ritmik usullar vosi tasida yuzaga keladigan muqim davriylikni
ʻ
Shashmaqom tizimiga doir «Nasr» sho basining doira usuli asosida shunday
ʻ
tasavvur etish mumkin:
Jam’ tovush qatorlari darajasida doira viylik shakli
o ziga xos tarzda amalga oshirilgan edi. Bunda sof
ʻ
4

oktava nisbatida bo lgan mukammal jam’ pardalarining birinchi (asos) vaʻ
sakkizinchi (cho q qi) bosqich tovushlari qariyb bir tovushdek uyg un sadolanishi
ʻ ʻ
(nazir) yoki VIII tovush I pog ona tovushining bir oktava yuqorilab takrorlanishi,
ʻ
deb qaralgani bois, ularning (I va VIII bosqichlarining) bir nuqtadagi kesishuviga
erishilgan va shu tariqa bunday jam’larni doira (halqa) shak lida tasvirlash imkoni
ham yuzaga kelgan edi. Shunday qilib, doira deb zul-kull (oktava) miqiyosi dagi
tovushlar majmuyi (jam’ligi) tushunilgan. Safiuddin Urmaviy bergan ta’rifga
ko ra: «Davr – zul-kull bo dini qamragan jam’ turur».
ʻ ʻ
Sharq musiqasi nazariyasida ritm o lchovlari masalasiga huda katta e’tibor
ʻ
qilingan. Yuqorida aytilganidek, ritm o lchovlari ashulaga mos o lchovlarini jamda
ʻ ʻ
doira usullarini aniqlashda asosiy vositalardan sanalardi. Ma’lumki, ritm
o lchovlari aruz she’r vaznlaridagi kabi uzun va qisqa bo g inlar birikmasidan
ʻ ʻ ʻ
tuzilgan.
Aruzda vaznlar arabcha “f”, “a” harflari birikmasidan iborat bo lsa, ritm
ʻ
o lchovlari esa “T” va “N” unsiz harflaridan tugzilgan. Aruzda va ritm o lchovlari
ʻ ʻ
vaznlar ruknlardan, ruknlar esa yuqorida keltirilgan harflardan tuziladi va ularda
uzun-qisqa bo g inlar almashinib keladi. Masalan, ritm o lchovlarini tashkil
ʻ ʻ ʻ
etadigan “Tan” usun bo g in, Tananda Taqisqa, “nan” uzun, Tannada “Tan” uzun,
ʻ ʻ
“na” qisqa, Tanananda boshlang ich “Ta” va “na” qisqa bo gin, so ngi “nan” uzun
ʻ ʻ ʻ
bog indir.
ʻ
O quvchilarga taqdim etilayotgan nota yozuvlaridan birinchisi ud pardalari,
ʻ
ma’lum ritm o lchovi va unga bog liq bo lgan raqamlar birikmasidan iborat harfli
ʻ ʻ ʻ
notatsiyadir. Safiuddin noma’lum bir kuyni Saqili Avval (birinchi saqil) deb atagan
ritm o lchoviga tushiribuni jadvalga joylashtirgan.
ʻ
Bu nota yozuvini ma’nosini yechish yo lida ba’zi qiyinchiliklar mavjud chunki
ʻ
unga durustroq sharh bermagan. Jadvaldagi harflar, shubhasiz, kuyning tashkil
etgan tovushlar balandligini ko rsatadi. Doira usul o lchovi ham ma’lum. Lekin
ʻ ʻ
harflar tagiga qo yilgan raqamlarning funksiyasi noma’lumdir.
ʻ

Demak jadvaldagi harflar ostidagi raqamlar, tovush uzunligini emas, balki,
ularning doira usuli jo rligida bir necha marta takrorlanishi lozimligini ko rsatadi.ʻ ʻ
“Saqili avval” doira usulining ritm o lchovi manbalarda kuyidagicha ko rsatiladi.
ʻ ʻ
Fikrimizcha, jadvaldagi kuy 9
davrining har biri shu doira usuli bilan ijro etilishi lozim. Harf ostidagi raqamlar
esa nota uzunliginigina emas, balki uning vositasi bilan bo laklarga taqsimlanishini
ʻ
ham ko rsatadi. Masalan, shunisi ishonarliki, agar har bir davrdagi harflar ostidagi
ʻ
raqamlar qo shib chiqilsa, 16 sonini tashkil etadi. Bu son ritm o lchovidagi naqrlar
ʻ ʻ
miqdori bilan teng. Kuyida Saqili avval ritm o lchividagi naqrlar (bu yerda unsiz
ʻ
harflarni raqamlar bilan ko rsatamiz
ʻ
Naqr so zi o tmishda “zarb”, “urish” ma’nolarida ishlatilgan, shu bilan birga, bu
ʻ ʻ
ibora “kesish”, “bo laklarga bo lish” ma’nolarini ham beradi. Musiqa risolalari
ʻ ʻ
mualliflarining fikricha, ritm o lchovlari ma’lum bir cheklangan vaqt jarayonida
ʻ
yaxlit holda talaffuz etiladi. Shu vaqtni esa ochiq bo g in – unli “a” harfi bilan ham
ʻ ʻ
cho zib o tkazish mumkin. Shu “a” harfi esa, go yo ritm o lchovlarida unsiz harflar
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan “bo laklarga bo linadi” va”t” bilan “n” esa (vaqt o lchovlarini kesuvchi) naqr
ʻ ʻ ʻ
vazifasini o taydi. Shunday qilib, Saqili avvalda unsiz (naqr)lar 16 ta bo ladi, bu
ʻ ʻ
esa kuyning har bir davrida harflar ostiga qo yilgan raqamlar yig indisiga teng.
ʻ ʻ
Ular doira usulidagi naqrlar soniga ham bog liq, degan fikrga kelish mumkin. Bu
ʻ
mulohazalar hisobga olinganda, bizningcha, kuy quyidagicha bo lishi lozim.
ʻ

Yuqorida keltirilgan nota namunasidagi kuy Sharq musulmon xalqlarida hozirgi
kungacha ham mashxur bo lgan ma’lum motivga o xshaydi. Bunday kuylar diniyʻ ʻ
marosimlarda ham ishlatilib kelingan. Shu bilan birga, kuy o z mazmuni bilan
ʻ
ba’zi Sharq xalq qo shiqlarini eslatadi.
ʻ
Kuyning davrlari boshlanishidan avval, jadvalning yuqori qismida mustaqil 3
qatorda turli belgi (harf)lar joylashtirilgan.
Birinchi qatorda “Nag amot” (“Musiqa tovushlari”) so zining ostida ud sozining
ʻ ʻ
pardalarini ifodalaydigan harflar joylashtirilgan. Bu harflar oktava chegarasidagi
17 pog onali tovushqator bo lib, bu yerda A dan Yv gacha kuyning diapozonini
ʻ ʻ
ko rsatadi. Ikkinchi qatordagi belgilar funksiyasi hozircha aniqlangani yo q.
ʻ ʻ
Uchinchi qator esa 16 katakka taqsimlangan va jadvalning har bir davri uchun ham
taalluqli va kuyga jo r bo ladigan ritm (doira) usuli beriladi. U nota ko rinishda
ʻ ʻ ʻ
kuydagichadir:
Ritm turoqlaridan I-II-IV vaV (tan), hamda III-VI (Tananan) dagi oxirgi uzun
bo g in “nan” mundarijada ikkita katakka, qolgan qisqa bo g in (“ta” va “na”) lar
ʻ ʻ ʻ ʻ
esa bir katakka joylashtirilgan. Bu narsa kuga jo r bo ladigan ritm o lchovi
ʻ ʻ ʻ
unsurlarining vaqt nisbatlari nuqtai nazaridan to g ri taqsimlash lozimligini
ʻ ʻ
ko rsatadi. Notatsiyada esa “Saqili avval” doira ritm o lchovi kuyiga mos qilib
ʻ ʻ
taqsimlangan.
Shundy qilib, an’anada birinchi navbatda mustaqil usul bilan ajralib turadigan
maqom turkumining tarkibiy qismlari yagona usul doirasiga tushub, ularning
o ziga xos xususiyatlari siyqalanib ketishiga sabab bo ladi. Boshqacha aytganda
ʻ ʻ
butun boshli bo limni yagona “zarbul qadim” usuli doirasidan chiqmay,
ʻ
maqomlarni maqom qiladigan turkumlik xususiyatlari yo qolib ketadi. Masalaning
ʻ
eng muhim va chiqal tomoni ham shunda.
Mumtoz an’analarda, ustoz-shogird mahtabida, maqomlarni ko pqismli, turkum
ʻ
sifatida qarash bosh g oya bo lib maydonga chiqadi. Har bir sohada maqom
ʻ ʻ

ustozlari keng doiradagi xilma-xillikka intilib, bir-birini to ldiruvchi qism vaʻ
bo limlar ijod etib, maqom mazmunini boyitib kelganlar. Musiqada usul otalik
ʻ
ramzi va har bir tarkibiy qismning o ziga xos xususiyatlarini belgilovchi omil
ʻ
bo lganligi uchun yangi-yangi navlarini ijod etish maqom san’atining yashash
ʻ
ehtiyojiga aylanib ketgan.
“Zarbul qadim”ni usullar ibtidosi dedik. Ustozlarning hikoya etishicha, ayrim
hollarda maqom bo limlarining boshlanishida usulsiz qismlar yoki kichik lavhalar
ʻ
ijro etilgan ekan
Maqomlarning muayyan nom bilan yuritiladigan asosiy qismlarida esa, aksincha
kuy vazni va unga jo r usul qat’iy doirada uyg unlashadi. Belgilangan vazn
ʻ ʻ
andozasi barcha maqom turkumlarining nomdosh qismlari uchun yagona iyqo
muodili (modusi, mezoni, o lchovi) sifatida qaror topgan. Masalan, bo lim boshida
ʻ ʻ
keladigan Saraxbor yoki Tanimaqomlar 13-14 bo g inli she’rlarga tushadigan
ʻ ʻ
ritmik formulaga ega. Unda deyarli har bir qisqa zarbdan keyin izma-iz bir cho ziq
ʻ
keladi. Sekin va ohista sur’atdagi “bum-bak” usuli bilan qo shilgan muttasil qisqa-
ʻ
cho ziq kuy vazni ravon va ulug vor sadolanadi. Sokin harakatdagi “zarbul qadim”
ʻ ʻ
usuli yurak urishiga qiyos etilishining sababi ham shunda.
Hozirgi Shashmaqomda Saraxbor va Tanimaqomlarning doira usuli – “zarbul
qadim” umumiylashgan xususiyatga ega. O z ahamiyatiga ko ra undan keyin
ʻ ʻ
turadigan Talqin va Nasr usullari yaqqol qiyofasi va o ziga xosligi bilan ajralib
ʻ
turadi

2. Shashmaqom Cholg u bolimi usullariʻ
O zbek-tojik xalqlari mumtoz musiqasi – Shashmaqom XVIII asr o rtalarida
ʻ ʻ
Buxoroda saroy kasbiy musiqachilari va musiqashunos olimlari tomonidan olti
maqomdan iborat mahobatli turkum tarzida ifoda etilgan edi 5
.
Maqomlarning cholg u bo limi bir xil nomlar bilan ataladigan cholg u qismlardan
ʻ ʻ ʻ
tashkil topar ekan, ularning ohanglari turlicha bo lsada, doira usullari bir xildir.
ʻ
Ular tasnif, tarje’, gardun, muhammas va saqil nomlari bilan mashxurdir.
Maqomlarda nomdosh bo lmagan cholg u qismlar ham uchraydi. Masalan, Navoda
ʻ ʻ
Mag maiy Oraz sho basi uchraydi.
ʻ ʻ
«Tasnif» larda, odatda, 2/4 o lchov-ritmida bo lgan doira usuli qo llaniladi.
ʻ ʻ ʻ
Ustozlar an’anasida bu usul «bak, bak, bum, bum, bak, ist, bum, ist» deb ifoda
etiladi. Nota yozuvida esa quyidagicha aks etadi:
Ushbu ko rinishdagi ritmik tuzilma Tasnif doira usulining to liq ko rinishi bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
«Tasnifi Rost», «Tasnifi Dugoh», «Tasnifi Segoh» va «Tasnifi Iroq»da turlicha
qisqartirilgan (ixchamlashtirilgan) shakllari qo llaniladi. Asar yaratilishi jarayonida
ʻ
«Tasnif»larning kuy mavzuyi maqom bosqichlariga tayangan holda, o zining o rta
ʻ ʻ
va yuqori avj pardalariga intiladi, rivoj topgani sari uning ichki, botiniy jihatlari
yuzaga chiqa boshlaydi. Mavzuning dastlabki holatidan to avji tomon rivoj yo lini
ʻ
«kichik doiradan katta doiraga» tarzida belgilash mumkin. Chunki, bu yo l
ʻ
davomida mavzu to lqinsimon aylanma harakatlar ila unib-o sadi, hajmi tobora
ʻ ʻ
kengayib, salobati ortadi. Ayni vaqtda, uning mazmunidagi teranlik ruhiyati,
mushohadaviylik holati zo rayib boradi.
ʻ
«Gardun» nomi bilan yuritiladigan cholg u kuylari «Mushkilot» bo limining
ʻ ʻ
uchinchi tarkibiy qismi bo lib, odatda, «Tasnif» va «Tarje»lardan so ng ijro etiladi.
ʻ ʻ
5
Rajabov I. Maqomlar. – Toshkent, 2006. 148–150-betlar.

Uning nomi asosiy maqomlar bilan qo shilib, «Garduni Buzruk», «Garduni Rost»,ʻ
«Garduni Navo», «Garduni Dugoh», «Garduni Segoh» kabi ataladi. «Iroq»
maqomida esa «Gardun» kuyi uchramaydi. Shuni aytish kerakki, «Gardun»
atamasining lug aviy ma’nosi «falak gardishi», «qismat» ma’nolarida kelsa-da,
ʻ
biroq maqomlar matnida muayyan doira usulni ham anglatadi. Bu usul avvalgi
qismlardan o zining murakkab o lchov-ritmi va shakl ko rinishlari bilan farq
ʻ ʻ ʻ
qiladi.
Mavzuning cholg u turkumlari darajasidagi katta o zgarishlari «Gardun»
ʻ ʻ
nomli kuylar bilan bog liq bo lib, bunda mavzu yangi zarb-usul silsilasidan
ʻ ʻ
o tkaziladi. «Gardun» zarb-usuli murakkab shaklda bo lib, mavzuga sezilarli ta’sir
ʻ ʻ
o tkazadi. Natijada, mavzuda yangi sifatlar kashf etiladi. Lekin bunga asoslanib,
ʻ
mutlaq yangi mavzu bayoni xususida hukm chiqarmaslik kerak. Negaki, «Gardun»
– mavzuning turkum miqyosida erishayotgan yangi, muhim sifat bosqichidir.
Buning musiqiy isboti shuki, «Gardun» kuyi, qiyosiy o rganilganda, «Tasnif» kuy-
ʻ
mavzuyi asosida yuzaga kelishi ma’lum bo ladi. «Gardun»larning tahlili shuni
ʻ
ko rsatadiki, ularda avvalgi qismlarda («Tasnif», «Tarje») erishilgan tovush-
ʻ
bosqichlari nisbatan erkin qo llaniladi.
ʻ
«Muxammas» atamasining lug aviy negizi «beshlik» yoki «besh langan»
ʻ
ma’nosini bildiradi. U maqomlar tizimida beshta tarkibiy qismdan iborat murakkab
doira usulini anglatadi. Bu usulning hajmi 2/4 o lchovida 16 taktga, 4/4 o lchovida
ʻ ʻ
esa 8 taktga teng keladi.

«Saqil»larda mavzuning salobati, uning davomiyligi ortadi, zarb-usullari yanada
murakkablashadi. «Saqil»larda qo llangan doira usuli «Mushkilot» bo limidaʻ ʻ
uchraydigan eng murakkab va davomli usullardan hisoblanadi. Uning 2/4
o lchovidagi umumiy hajmi 24 taktni tashkil etadi.
ʻ
«Saqil»larda avvalgi qismlarda namoyon bo lgan muhim jihatlar umumlashtirilib,
ʻ
bosib o tilgan mushkilot yo liga yakun yasaladi. Mushohadaviylik holati
ʻ ʻ
«Mushkilot»larning botin mazmuni ekanligini «Saqil»lar yana bir karra
tasdiqlaydi. Bu borada mazkur qismlar mushohadaviylik ning avji, desak,
mubolag a bo lmaydi. Zero, ularda go yo vaqt chegaralari tark etiladi, tashqi olam
ʻ ʻ ʻ
bilan bog liq harakatlar o z kuchini yo qotgandek tuyuladi.
ʻ ʻ ʻ
3.Shashmaqom ashula bo limi usullari
ʻ
Maqomlarning aytim (ashula) bo limi umumiy nom bilan «Nasr» deb ataladi.
ʻ
«Nasr» – arabcha «ko mak», «zafar», «g alaba» demakdir. Maqom ashulalari
ʻ ʻ
aytim san’atining murakkab va mukammal namuna larini namoyon etadi.
Nasr bo limi Shashmaqomda alohida ikkita yirik aspektga ajralgan bo lib, ular
ʻ ʻ
birinchi va ikkinchi guruh sho balari deb yuritiladi. Usullar ham shunga qarab
ʻ
ajratilgan
- Birinchi guruh sho balariga
ʻ Saraxborlar, Talqinlar, Nasrlar va
Ufarlar kiradi.

Saraxbor – (“sar” – fors. toj. – “bosh”, “axbor” – arab. “xabar” degan ma’noni
bildiradi.) bu ibora ashula turkumlari tuzilishidan darak beruvchi bosh ashula yo li,ʻ
qisqacha ashula bo limning bosh mavzui ma’nosidir
ʻ 6
.
Saraxbor usuli quyidagicha:
“Talqin” usuli Saraxbordan ancha
farq qiladi, Saraxbor ikki xissaga ega bo lsa, Talqin uch xissali aralash o lchavdagi
ʻ ʻ
usulga asoslanadi. Talqin so zining ma’nosini maqomshunos olim Is’hoq Rajabov
ʻ
o zining tadqiqotlarida “tushuntirish” deb ta’rif beradi
ʻ 7
.
Talqin usuli:
«Nasr» doira usuli ham murakkab
ko rinishga ega bo lsa-da, ma’lum qadar tantanavor yangraydi:
ʻ ʻ
Nasrlarda aruzning asosan «Hazaji
musammani solim» she’riy vazni keng o rin tutadi
ʻ 8
.
«Ufar» ashula yo llari. Shashmaqomning birinchi guruh sho balari «Ufar»
ʻ ʻ
(lug aviy ma’nosi noma’lum, arabcha «far» «changitish», «raqsga tushish» kabi
ʻ
taxminlar mavjud) nomli ashula bilan yakunlanadi. Bunda, odatda, «Nasr»
yo llarida kelgan parda ohanglarining uch hissali (3/4 – og ir ufar) yoki olti hissali
ʻ ʻ
(6/8 – yengil ufar) raqsbop doira usuliga hamohang bog lanishi nazarda tutiladi
ʻ 9
.
Ufar usuli:
6
Rajabov I. Maqom asoslari – Toshkent., 1992 y. 18 b.
7
o’sha manbaa
8
Ibrohimov O. Maqom asoslari. “Turon-Iqbol” – Toshkent., 2018 69-bet
9
O’sha manbaa, 80-bet

Ikkinchi guruh sho balariga esa asosan ʻ Savt hamda Mo g ulcha ʻ ʻ tarkibidagi
talqincha, qashqarcha, soqiynoma va ufar kiradi.
«Savt»larda (quyidagi nota misolida ko rsatilgan) 5/4 o lchov-ritmli murakkab
ʻ ʻ
doira usuliga bog lanadi:
ʻ
Shashmaqom ikkinchi guruh asosiy aytim yo llaridan yana biri
ʻ «Mo g ulcha» ʻ ʻ
nomi bilan mashhurdir. Ushbu ikkinchi guruh sho balari orasida Rok, Buxoro
ʻ
Irog i, Mustahzodi Navo o z tuzilishi bilan savt va mo g ulcha sho balaridan farq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qiladi va ularning birinchi (bosh) qismlari saraxbor yoki talqin usullarida ijro
etiladi.
Mo g ulchalarning bosh yo li
ʻ ʻ ʻ
Savtlar va Mo ʻ g ʻ ulchalar tarkibiga kirgan talqincha , qashqarcha , soqiynoma va
ufarlar quyidagi o ʻ lchovlarga asoslangan usullarda ijro etiladi :
Talqincha usuli:
Qashqarcha usuli:
Soqiynoma usuli:

Ufari usuli 10
:
Xulosa
Bugungi kunda yurtimizda nomoddiy madaniy meroslarimizni asrab avaylash,
ularni targ ibot yuzasidan bir qator chora tadbirlar o tkazib kelinmoqda. Bu xattokiʻ ʻ
davlat dasturiga ham kiritilib qadriyatlarimizni omma oldiga festivallar orqali olib
chiqish uchun alohida qarorlar joriy etilmoqda. 2018-yil 6-sentabrda o t
ʻ k azilgan
“Xalqaro maqom anjumani” 11
shu kabi tashkiliy ishlar bugungi kunimizda avj
pallasiga chiqgani anchayin quvonarli hodisalardan biriga aylangan. Undan
tashqari o zbek milliy musiqa institutining tashkil etilishi ham maqom san’atiga
ʻ
bo lgan e’tiborning yana bir karra kuchayishiga olib keldi. Uning faoliyati
ʻ
davomida maqom kechalarining ko plab uyushtirilishi ayni muddao bo la oldi.
ʻ ʻ
Xususan yaqinda, 16-25-may kunlari bo lib o tgan “Maqom cholg u ijrochigi”
ʻ ʻ ʻ
kafedrasining maqom haftaligi ayni tinglovchilar auditoriyasi tomonidan iliq kutib
olindi. Ushbu maqom haftaligi magistratura bitiruvchilarining hisobot konserti
bo lishi bilan bir qatorda, ommaning zo r qiziqishi va olqishlariga yaxshigina
ʻ ʻ
sazovor bo la oldi.
ʻ
Bunday jarayonlarning soni anchaginani tashkil etishi bilan birgalikda ta’lim
sohalarida ham ayni maqom san’atiga qaratilgan fanlarning qo shilishini ham
ʻ
kuzatish mumkin. Xususan bolalar musiqa va san’at maktablarida “maqom
alifbosi” va “Shashmaqom va maqom tarixi” darslari orqali kelajak yoshlari ongida
“maqom” degan tushunchani faqat hazm qilinishi og ir musiqa emas balki, o zbek
ʻ ʻ
xalqining avvalo boy madaniy merosga hamda o ta kuchli tafakkurga ega ekanligi
ʻ
masalasiga qaratilgan.
10
Rajabov I. Maqom asoslari. 1992. 21 b
11
O zbekiston Respublikasi Prezidentining Toshkent 2017-yil 17-noyabrdagi PQ-3391-son
ʻ
qaroriga muvofiq;

Foydalanilgan adabiyotlar
1.Sh. Mirziyoyev. Yangi O zbekiston taraqqqiyot strategiyasi. “O zbekiston” ʻ ʻ
nashriyoti, Toshkent – 2022 y
2.Sh. Mirziyoyev. Yangi O zbekistonda erkin va farovon yashaylik. Toshkent –
ʻ
2021 y.
3.Sh. Mirziyoyev. Erkin va Farovon O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
ʻ
Toshkent – 2016.

Asosiy adabiyotlar
1.Matyaqubov O., Maqomot . T., “Musiqa”,2004
2. Ражабий И . Мақомлар масаласига доир. Т., Ўздаврнашр, 1963,
3.Ибрагимов О . Фергано-Ташкентский макомы. Ташкент , 2006 г . 176 с .,
4. Ражабов И. Мақомлар. Т., “Саньат” 2006 йил. 342 б .
5. Mulla Bekjon Rahmon o ʻ gli va Muhammad Yusuf Devonzoda . Xorazm musiqiy
tarixchasi. M., 1998
6. Ражабий И . Ма qom asoslari. Т., Ўздаврнашр, 1963
7.A. Fitrat. O zbek klassik musiqasi va uning tarixi., T., ʻ
8.O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
ʻ
9. Abdullayev R. O zbek maqomi. T., 2018
ʻ

Shashmaqom doira usullari

Sotib olish