Shaxs shakllanishiga oilaning ta’siri - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19900UZS
Hajmi	128.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

7 Sotish

Shaxs shakllanishiga oilaning ta’siri

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
________________ fakulteti, guruh talabasi
Tekshirdi ;
______________ - 20

Shaxs shakllanishiga oilaning ta’siri

MUNDARIJA
I. bob. Shaxsning rivojlanishi,tarbiyasi va ijtimoiylashuvi .................................. 3
1.1. Shaxs rivojlanishi haqida tushuncha. Individ, Shaxs, individuallik ............................................... 3
II. BOB. SHAXS SHAKILLANISHIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR ..... 12
2.1. Shaxsni shakllantirish bosqichlari. ............................................................................................. 12
2.2. SHAXSNING SHAKILLANISHIGA OILANING TAS’SIRI ................................................................... 17
2.3. SHAXS SHAKILLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR. ............................................................... 20
III. BOB. SHAXS SHAKILLANISHIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR .... 24
3.1. O‘quvchilar shaxsini shakllantirishda oila maktabning hamkorlik ishlari mazmuni. ................... 24
3.2. Ijtimoiy muxitning o‘quvchi shaxsi rivojlanishiga ta’siri. ........................................................... 31
............................................................................................................................. 35
Xulosa ................................................................................................................. 35
Foydalanilgan adabiyotlar: ................................................................................. 37
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Ayni damda shaxs shakillanishiga oilaning ta ’ siri
muammosi ijtimoiy psixologiyaning muhim muammolaridan bo ‘ lib kelmoda .
Inson tug‘ilishidanoq jamiyatga kiradi. U unda o‘sadi, rivojlanadi va o‘ladi.
Inson taraqqiyotiga biologik va ijtimoiy turli xil omillar ta'sir qiladi. Shaxsning
shakllanishiga ta'sir qiluvchi asosiy ijtimoiy omil bu oila. Oilalar butunlay
2

boshqacha. Oilaning tarkibiga, oiladagi oila a'zolariga va umuman atrofdagi
odamlarga bo‘lgan munosabatiga qarab, inson dunyoga ijobiy yoki salbiy
qaraydi, o‘z qarashlarini shakllantiradi, boshqalar bilan munosabatlarini
o‘rnatadiOila odamga ko‘p narsani beradi, lekin u hech narsa berolmaydi. Axir,
to‘liq bo‘lmagan oilalar va ota-onalari yoki nogiron bolalari bo‘lgan oilalar
mavjud. O‘z-o‘zidan ravshanki, ushbu oilalardagi munosabatlar va tarbiya oddiy
to‘liq oiladagi tarbiyadan tubdan farq qiladi
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Mavzu doirasida ko‘plab olimlar
tadqiqot ishlari olib borilgan. G‘. Shoumarov, V.Karimovaning asarlarini kiritish
mumkin. Karimovaning “Oila psixologiyasi” asarida oiladagi inqirozlar,oilaviy
munosabatlar psixologiyasi, ota-onalik ustanovkalari va tarbiya shakillari,
oilaviy ziddiyatlarning farzandlar taqdiriga ta’siri kabi mavzular yoritib
berilgan.
Kurs ishining maqsadi : Oila va shaxsning munosabatlari doirasidagi
adabiyotlar bilan tanishib chiqish. Shaxsning shakillanishida oilaning ro‘li
muhim ekanligini shu bilan birgalikda atrof muhitning ham ta’siri katta
ahamiyatga ekanligini ochib berish.
Kurs ishining obyekti va predmeti : Ishimizning obyekti-oila jarayonini
o‘rganish. Ishimizning prdmeti esa mavzu doirasida adabiyotlar, maqolalar, tezis
va tadqiqot ishlari tashkil etish.
Kurs ishining metodi: Mavzuga oid psixologik, pedagogik adabiyotlarni
o‘rganish,
tahlil qilish, umumlashtirish kuzatish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 6 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar va ilovadan iborat.

I. bob. Shaxsning rivojlanishi,tarbiyasi va ijtimoiylashuvi
1.1. Shaxs rivojlanishi haqida tushuncha. Individ, Shaxs, individuallik
Pedagogika “Shaxs” va “Shaxsning rivojlanishi” tushunchalari ham
tayanch tushunchalardan biri sanaladi. Go‘dak tug‘ilganidan ma’lum yoshga
3

qadar, ya’ni borliqni eng oddiy tarzda anglaguniga qadar individ sanaladi. Bu
davrda ham bola atrofdagi turli kishilar bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi,
istaklarini xatti-harakatlari, ovozi yordamida ifodalashga intiladi. Biroq, uning
bu harakatlari ongli tarzda emas, balki shartli reflekslar yordamida tashkil
etiladi. Demak, biologik mavjudot sanaladigan individ Shaxs bo‘lishi uchun
psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini anglashi, shuningdek, o‘z xususiyatlari va
sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak. Har bir Shaxs o‘zgalardan farq
qiladi. Shaxsni o‘zgalardan farqlovchi jihatlar individuallik
sanaladi. Individuallik Shaxsning o‘ziga xos xususiyatlarning aks etishi
sanaladi. Tarbiya jarayonini tashkil etishda bola Shaxsini puxta
o‘rganish, uning yashash sharoitlaridan yetarli darajada xabardor bo‘lish va
uning individual xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. Individual
yondashuv o‘quvchining aqliy qobiliyati, bilishga bo‘lgan qiziqishi va
iste’dodini namoyon etishda muhim ahamiyatga ega. Bolaning harakatlari uning
ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ongli ishtiroki natijasida shakllana boradi .
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va
ma’naviy-axlohiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan Shaxs
sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Bu ijtimoiy talabning
amalga oshirilishi har bir fuharoning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon
etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo‘nalishi bo‘yicha
mehnat qilish huquqni kafolatlaydi. Individ ning ijtimoiy mavjudot sifatida
irsiyat, ijtimoiy muhit va tarbiya muhim ahamiyat kasb etadi. Ular ta’siridagina
individ shaxsga aylanishida Shaxs sifatida rivojlanib boradi. Rivojlanishning
o‘zi nima ? Rivojlanish manbai qarama-qarashliklar o‘rtasidagi kurash sanaladi.
Bola sh axsining rivojlanishi sh axs ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy
ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik biologik mavjudot hamdir. Shaxs
bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik
(tabiiy) va ijtimoiy qonuniyatlar birgadek ta’sir etadi, shu bois ularni bir-biridan
ajratib bo‘lmaydi. Shaxsning rivojlanishiga uning faoliyati, hayot tarzi, yoshi,
4

bilimi, turmush tajribasi, hatto fojiali vaziyatlar, turli kasalliklar ham ta’sir etadi.
Inson hayoti davomida doimo o‘zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik
jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq
bo‘lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar
tizimida o‘ziga munosib o‘rin egallaydi. Zero, rivojlanish tarbiya ta’siri ostida
boradi. SHu sababli Shaxsga xos fazilatlarni to‘g‘ri va ob’ektiv baholash uchun
uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Shaxsni rivojlantirish
vazifasini to‘g‘ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar va Shaxs
xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan
tarbiya jarayonida uning Shaxs rivojlanishiga samarali ta’sir ko‘rsata olishi
uchun ta’lim oluvchining o‘sishi va rivojlanishiga xos xususiyatlardan xabardor
bo‘lish va inobatga olish maqsadga muvofiq. Binobarin,rivojlanish va
tarbiya o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.
1.2. Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Pedagogika, psixologiya va
falsafa fanlarida individning Shaxs sifatida rivojlanishiga irsiyat (biologik
omillar), muhit (ijtimoiy omillar) hamda tarbiya kabi omillarning ta’siri
o‘rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom etadi.
Insonning Shaxs sifatida rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri kuchli
bo‘ladimi yoki biologik (tabiiy) omillar yetakchi o‘rin tutadimi?
Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? 1
O‘z davrida ulug‘ mutafakkir Abu Rayhon
Beruniy ilk bor ilgari inson kamolatida uch narsa – irsiyat, muhit hamda tarbiya
muhim rol o‘ynaydi degan qarashni ilgari surgan bo‘lsa, Aristotel,
Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qo‘yadi. Ular tug‘ma xususiyatlar,
taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini belgilab bergan, deydilar. Biologik
oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari Shaxs rivojlanishini ijtimoiy omil bilan
belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola Shaxsining jismoniy, ruhiy rivojlanishi u
yashaydigan muhitga bog‘liq deb ko‘rsatadilar. Muhit deganda odam
yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan
1
Pedagogika nazariyasi va tarixi.M.X.Toxtaxo‘jayeva 128-bet.
5

tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin,
degan xulosa kelib chiqadi. Ular ijtimoiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb
hisoblaydilar. Demak, odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib
borishi, uning Shaxs bo‘lib kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy
muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga
oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sir aniqlashda
ilg‘or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi. Shaxs
mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit
esa Shaxsni yaratadi. Bu esa o‘z navbatida inson faolligini namoyon etadi.
Shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum mahsulidir. Faylasuflar Shaxsni tabiatning bir
bo‘lagi deb baholaydilar. Bu insondagi layoqat kurtaklari bo‘lib, uning rivojlanishi
uchun tarbiya kerak, degan g‘oyani ifodalaydi. Jamiyat taraqqiyoti Shaxs rivojlanishi
uchun keng imkoniyatlarni yaratadi. Demak, Shaxs va jamiyat o‘rtasida uzviy aloqa
mavjud. Shunday qilib, Shaxsning jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va
inson o‘rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi; inson ularga faol
ta’sir etadi va shu yo‘l bilan hayoti va o‘z tabiatini o‘zgartiradi. Shaxs
rivojlanishini ta’minlashda ijtimoiy muhit tomonidan ko‘rsatiladigan
ta’siri tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Ya’ni: 1) tarbiya ta’sirida muhit
bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan
bog‘liq ko‘nikma va malakalar hosil bo‘ladi; 2)
tarbiya tufayli tug‘ma kamchiliklar ham o‘zgartirilib, Shaxs kamolga yetadi;
3) tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo‘qotish mumkin; 4)
tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi.
Shaxsning shakllanishida quyidagi omillarning ta’sir katta:
Demak, tarbiya bilan rivojlanish o‘zaro aloqador bo‘lib, shaxsning
rivojlanishida tarbiya doimiy va uzluksiz xarakter kasb etadi. Bola Shaxsining
rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o‘ringa ega bo‘lib, tarbiya tufayli nasl-
nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir,
degan xulosani chiqarish mumkin. Shaxs rivojlanishida faoliyatnig o‘rni. Shaxs
6

rivojlanishida irsiyat, muhit, tarbiya bilan bir qatorda inson faoliyati ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu degani inson qanchalik mehnat qilsa, uning rivojlanishi
shunchalik yuqori bo‘ladi. Faoliyat o‘zi nima? Faoliyat jarayonida inson Shaxsi,
har tomonlama va bir butun, yaxlit holda rivojlanadi. Lekin faoliyatni maqsadga
muvofiq amalga oshirishi uchun uni to‘g‘ri tashkil etish lozim. Insonning qobiliyati va
yoshi u tomonidan tashkil etilayotgan faoliyat mohiyatiga ko‘ra belgilanadi. Lekin
ko‘p holatlarda Shaxsning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilmaydi,
tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy mehnat, bilish faoliyatlari cheklangan bo‘ladi. Shaxsni
shakllantirishda faoliyat samaradorligiga erishish uchun mazkur
jarayonini pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirish talab etiladi.
Faoliyat faol va sust (passiv) bo‘lishi mumkin. O‘smir faoliyati muhit va
tarbiya ta’sirida faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson Shaxsining
rivojlanishida uning butun vujudi bilan sevib, o‘z imkoniyatlarini namoyon etib,
mehnat qilish, o‘zini Shaxs sifatida ko‘rsata olishi unda o‘z faoliyatidan
qoniqish hosil qiladi. Uning ijtimoiy mehnatdagi ishtirokida
faollik ko‘zga tashlanadi. Ta’lim jarayonida faollik o‘quvchiga bilimlarni
chuqur va mustahkam egallashga, o‘z qobiliyatini namoyon etishga yo‘llaydi.
Bilishga bo‘lgan faollik o‘quvchining intellektual rivojlanishini ta’minlaydi.
Faollik ko‘rsatishning asosini esa hamma vaqt ehtiyoj tashkil etadi.
Ehtiyojlarning xilma-xilligi faoliyatining ham turlarini kengaytiradi. SHunga
ko‘ra, o‘quvchining turli yosh davrlarida ularning faoliyati turlicha bo‘ladi.
Ta’lim muassasasida hamma vaqt bir xil talab Shaxs rivojlanishida ijobiy natija
beravermaydi. Turli yosh davrlarida faoliyatning turlari va mohiyati o‘zgarib
turishi kerak. Shaxsning ijtimoiy faolligi, qobiliyati barcha muvaffaqiyatlarining
garovidir. Chunki har bir inson o‘z mehnati, g‘ayrati, intilishi bilangina
faollashadi. O‘qituvchi qanchalik yaxshi o‘qitmasin yoki tarbiya bermasin,
tarbiyalanuvchining o‘zi harakat qilmasa, rivojlanish muvaffaqiyatli kechmaydi.
Zero, ta’lim oluvchi Shaxsida kuzatiladigan kamchilik va xatti-harakatlarida
ko‘zga tashlanadigan barcha kamchiliklarning asosiy sababi faoliyatning to‘g‘ri
7

yo‘lga qo‘ymaganligi bilan belgilanadi. SHuning uchun ham Shaxs faoliyati
uning rivojlanishi natijasi sanaladi. Shaxs faolligi asosida ijtimoiy faollik,
tashabbuskorlik, ijodkorlik xislatlarini shakllantirish (Shaxslik imkoniyatlarini
namoyon etishi) orqali faoliyatni rivojlantirish muhim sanaladi. O‘smir va
o‘spirinlar faoliyatining asosiy turlari o‘yin, o‘qish va mehnatdan iborat bo‘lib,
faoliyatga kirishishning asosiy shakli muloqot sanaladi.
1.3. Shaxs rivojlanishining yosh va individual xususiyatlari.
Bolalarning tarbiyasiga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish
uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va
uni hisobga olish muhimdir. Zero, bola organizmining o‘sishi, rivojlanishi
hamda psixik taraqqiy etishi turli yosh davrlarida turlicha kechadi. Abu Ali Ibn
Sino, Yan Amos Komenskiy, Konstantin Ushinskiy va Abdulla Avloniylar ham
bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o‘tganlar. Bolaning o‘ziga xos xususiyatini
hisobga olish juda qiyin. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan
turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi,
anglash tezligi, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki
kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, tartibsiz
ishlashi, yig‘inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi, qobiliyati kabilar nerv
faoliyati tizimining ta’siri bo‘lib, o‘qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur.
Ta’lim-tarbiya yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda tashkil etiladi. Bu bola
rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shaxs, shuningdek, individual, Shaxsiy,
o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Shaxsning individual xususiyatlarini
aniqlash uchun insonga xos temperamentning umumiy tiplari hamda bolaning
o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish metodikalaridan xabardor bo‘lish
lozim. Temperament (lotinchadan “temperamentum” qismlarning bir-biriga
munosabati) Shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir. Turli
yosh davrlarining o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari mavjud. Masalan, V sinf
o‘quvchici bilan IX sinf o‘quvchisini tenglashtirib bo‘lmaydi. Shu sababli
8

pedagogik-psixologik nuqtai nazardan ta’lim oluvchilarning yoshi ularning
aqliy, axloqiy, jismoniy va ruhiy kamolotiga ko‘ra quyidagi davrlarga bo‘linadi.
Go‘daklik davri da bola bir qadar faol bo‘ladi. 2
Bu faollik qo‘l-oyoqlarning
shartli refleks asosida harakatlanib turishi bilan ifodalanadi. Harakatchanlik va
faollik bolaning dastlabki chinqiriqlarida ham kuzatiladi. Bola tomonidan shartli
reflekslar asosida tashkil etilayotgan harakatlar u besh-olti haftalik bo‘lganda
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu davrga kelib u o‘z onasini taniydi, uning ovozini
eshitganda tinchlanadi, boshqalarning ovozlarini eshitganda xushyor tortadi.
Go‘daklik davrida idrok va tasavvurlari tarkib topa boshlaydi. U ko‘zga
tashlanadigan barcha narsani ushlay ko‘rishga, ozg‘iga solishga, mazasini totishga
intiladi. Besh-olti oylik bola o‘tiradigan bo‘ladi, so‘ngra emaklab, tik yurishga
ham harakat qiladi. Ba’zan bir yoshga, gohida ikki yoshga to‘lganda mustaqil
yura boshlaydi di. Uning tafakkuri dastlab “predmetli (obrazli) tafakkur” .
Maktabgacha ta’lim muassasasigacha bo‘lgan davrda bolaning harakatchanligi,
idroki va nutqi zo‘r berib taraqqiy qiladi. Unda tafakkur yuzaga kela sanaladi,
unga ko‘ra bola o‘zi idrok qilgan narsalar, shuningdek,
atrofdagi narsalar haqida fikrlay oladi. Mazkur yosh davridagi tafakkur
bolaning predmetlarga bo‘lgan munosabatida ifodalanadi. Uning nuqti tafakkuri
bilan uzluksiz holda o‘sadi. Uch yoshda kundalik turmushda ishlatiladigan
so‘zlarni, nutqning oddiy grammatik shakllarini o‘zlashtirib oladi. Mazkur
davrda sezgilar, atrofdagilarga
munosabatni ifodalovchi tuyg‘ular ko‘zga tashlana boshlaydi. Maktabgacha
ta’lim yoshidagi bolaning hissiyotga berilauvchanligiuning faolligida,
katchanligida ko‘rinadi. Bu yoshda bola o‘ynay boshlaydi, uning o‘yinlari
asosan katta yoshdagi kishilar hamda o‘zidan katta bolalarning harakatlariga
taqlid qilishdan iborat bo‘ladi. Uni o‘yinning mazmunidan ko‘ra o‘ynalayotgan
narsalar (qo‘g‘irchoqlar, o‘yinchoqlar) ko‘proq zavqlantiradi. Maktabgacha
ta’lim davrida bola bog‘cha va oila muhitida o‘ziga yarasha ijtimoiy
munosabatlarda ishtirok eta boshlaydi. Kattalar va tengdoshlari bilan ko‘proq
2
G‘oziyev E. Psixologiya (Yosh davrlar psixologiyasi) 92-bet
9

so‘zlashayotganligi sababli bolaning nutqi va tafakkuri o‘sadi. O‘zi ko‘rgan,
eshitgan voqea-hodisalar to‘g‘risida ancha batafsil hikoya qiladi.
Atrofdagilar bilan muloqot va munosabatda kirishayotganligi bolada xulq-
atvor shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Buning natijada unda
ma’naviy-axloqiy hukmlar tarkib topadi. Bola endilikda atrofdagilarning xatti-
harakatlari, boshqalarga nisbatan yondashuvlari asosida “yaxshi” va “yomon”ni
farqlaydi. Bu yoshda bolalar “sen yaxshisan (yomonsan)” degan so‘zlarning
ma’nosini yaxshi anglaydilar. Maktabgacha
ta’lim yoshidagi bola faoliyatining asosiy turi o‘yin sanaladi. U o‘yin orqali
tevarak-atrofni, unda kechayotgan voqea-hodisalar mohiyatini bir qadar bilib
oladi. Mazkur yosh davrida bola o‘z kuchi va egallagan ko‘nikmalariga
tayangan holda rasm chizadi, turli narsalarning loyiha (konstruktsiya)larini,
shuningdek, turli materiallardan, loydan, plastilindan buyumlar yasaydi. Olti-etti
yoshga to‘lganda bolada o‘qishga bo‘lgan qiziqish, intilish yuzaga keladi.
Maktab hayoti uning uchun qiziqarli, maroqli tuyuladi, o‘qishga boradigan
birinchi kunni intiqlik bilan kutadi. Biroq, bu davrda ham bolaning diqqati
hali beqaror bo‘lad. Ta’limning dastlabki vaqtida qat’iy talablarning qo‘yilishi
tufayli endilikda u darsda o‘qituvchini tinglay olishi, ko‘rsatilayotgan narsalarni
diqqat bilan qarashi, tengdoshlari so‘zlayotganda e’tibor berishi, yozuv taxtasi
yoki kitobdan ko‘chirib olinayotgan matnga diqqatni qaratishi lozim. Shu
asosida o‘quvchida ixtiyoriy va barqaror diqqat
o‘sadi, kuzatuvchanlik qobiliyati rivojlanadi. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchi
xotirasida ham o‘zgarishlar ro‘y beradi. O‘quvchi birinchi sinfdan boshlab, ta’lim
jarayonida o‘quv materialining ko‘p qismini ixtiyoriy ravishda eslab qoladi. SHu
bilan birga o‘z-o‘zini doimo nazorat qilib borishi lozim. Buning natijasida o‘quvchi
xotirasi takomillashadi. Bu yoshda o‘quvchilarning ko‘pchiligi o‘quv materialini
yodlab olishga intiladilar. Buning sababli
birinchi va ikkinchi sinflarda o‘quvchilarning “o‘z so‘zlari” kam bo‘ladi,
grammatik nutq hali takomillashmagan bo‘ladi, shu sababli materialni yodlab
olishga intiladilar. Bilimlarni muntazam o‘zlashtirish, yozma nutqni bir qadar
10

bilib olish va ta’lim jarayonining o‘zi o‘quvchilar tafakkurini yanada o‘stiradi.
7-8 yoshli bolalarda ham tafakkur hali konkret xarakterda bo‘ladi. Ular o‘zlari
idrok etgan yoki tasavvur qilgan narsalar haqidagina fikr yuritadilar. Ta’lim
jarayonida birinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarda mantiqiy tafakkurning
dastlabki ko‘rinishlari shakllana boshlaydi. Ona tili va matematika fanlarini
o‘rganish ushbu tafakkur shaklini rivojlanishiga yordam beradi. Uchinchi va
to‘rtinchi sinflarda o‘quvchilar ilmiy bilimlarga oid ayrim tushunchalarni ham
o‘zlashtirib oladilar. Masalan, orol, yarim orol, dengiz, ko‘l, daryo, yomg‘ir,
chaqmoq, tog‘, tekislik kabi geografik, qo‘shish, ayrish, ko‘paytirish, bo‘lish
kabi matematik, ot, sifat, fe’l kabi grammatik, davlat, davlat ramzlari, bayroq,
gimn, gerb kabi ijtimoiy-huquqiy, sotish, sotib olish, miqdor, mahsulot kabi
iqtisodiy tushunchalarni egallaydilar. SHunday bo‘lsa-da, mazkur davrda
o‘quvchilar aniq misollarni, ya’ni idrok qilinadigan va tasavvur etiladigan
narsalarni ko‘rmasdan turib qandaydir ta’rif va ifodalarni o‘zlashtira olmaydilar,
ularning ma’nosini tushunmaydilar. Shu sababli, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilariga mavhum xarakterdagi biror qoidani tushuntirganda aniq hayotiy
misollar yordamida bayon qilish maqsadga muvofiqdir. S h u bilan birga mazkur
davrda o‘quvchilarning ruhiyatida hissiy kechinmalar yuz beradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida biror fanga, darsga nisbatan qiziqish
yuzaga keladi. Ular ta’lim olishni burch ekanligini anglab yetadilar. Dars
vaqtida o‘quvchi faoliyatiga qo‘yilgan yuqori baho o‘quvchilarda ruhiy tetiklik,
shodlikni, iftixor kabi ijobiy hissiy kechinmalarni tug‘diradi. Ularda darslarni
yaxshi o‘zlashtirishga intilish yuzaga keladi. Yomon baho olganda esa o‘zidan
norozi bo‘lish, pushaymon qilish kabi salbiy kechinmalar sodir bo‘ladi. Ayrim
o‘quvchilar yomon bahoni tuzatishni. Yaxshi o‘qishni istaydilar, ammo ayrimlar
yomon baho tufayli o‘ziga ishonmay qoladi, umidsizlik va tushkunlikka tushadi.
Bu esa o‘qituvchidan xushyorlikni talab qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
jismonan nisbatan tekis o‘sadilar, o‘g‘il va qiz bolalar tashqi ko‘rinishidan bir-
birlaridan kam farq qiladilar. Jismoniy o‘sishiga xos bu xususiyatlar
tarbiyachidan ehtiyotkorlikni talab etadi. Bu yoshda bola bilim olish va
11

o‘rganishga qiziquvchan bo‘ladi. Bolalar qiziqishini qanoatlantiruvchi qiziqarli
uchrashuv, sayr, tomosha va ekskursiyalarni tashkil etish zarur.
O‘smirlik (12-15 yoshlar). O‘smirlikning murakkabligi anotomik-
fiziologik va psixologik xususiyatdagi kuchli o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir.
Bolaning o‘sishi tezlashadi. Bu davr “o‘tish davri” ham deb yuritiladi. “O‘tish
davri” hisoblangan o‘smirlik yoshi uchun xarakterli bo‘lgan xususiyat –
bu jinsiy yetilish va intensiv (tezkor) rivojlanishning kuzatilishi, mustaqillik
hamda o‘zini namoyish qilishga intilishdir . Ushbu yosh davrida kuzatiladigan
jinsiy yetilish o‘smirning fe’l-atvoriga ta’sir etadi. Shu sababli o‘smirlar bilan
ishlashda ularga nisbatan ehtiyotkorona yondashuv talab qilinadi. O‘smir
hayotida mehnat, o‘yin, sport va jamoat ishlari katta rol o‘ynaydi. Ba’zilarining
o‘zlashtirishi pasayadi, intizomi bo‘shashadi. Ammo yuqoridagilar bilan bir
qatorda o‘smir xarakterida murakkab qarama-qarshiliklar ham mavjud bo‘ladi.
Bu o‘smir faoliyati, xulqida yangi xislatlarning shakllanishida ko‘rinadi. Lekin
o‘smirlarnig hammasida ham bilishga qiziqish darajasi yuqori emas. 38 foiz
o‘smir hech qaysi o‘quv fanlarini o‘qishga qiziqmaydi.. Kichik yoshdagi
o‘smirlar qiziqishi o‘qituvchiga bog‘liq. Lekin ularning qiziqishlari, shuningdek,
kitob o‘qishlari ham barqaror emas. Turli to‘garaklarga 21 foiz o‘smir
qatnashadi, qolganlari sport yoki musiqa bilan shug‘ullanadi. 40 foiz o‘quvchida
sinfdan tashqari ishlarda qatnashishda ham barqarorlik yo‘q. Eng muhim
qiziqish – teleko‘rsatuvlarga qaratilgan.
II. BOB. SHAXS SHAKILLANISHIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR
2.1. Shaxsni shakllantirish bosqichlari.
Hozir ko‘pchilik psixologlar inson tug‘ilmaydi, balki u odamga aylanadi
degan fikrga qo‘shilishadi. Biroq, ularning shaxsiyat shakllanishi bosqichlariga
bo‘lgan qarashlari sezilarli darajada farq qiladi. Nazariyning har bir turi shaxsni
rivojlantirishga oid o‘z g‘oyalariga ega. Psixoanalitik nazariya taraqqiyot
deganda insonning biologik tabiatining jamiyat hayotiga moslashishi, undagi
mudofaa mexanizmlarining rivojlanishi va uning "super-ego" si bilan
12

muvofiqlashtirilgan ehtiyojlarni qondirish usullari tushuniladi. Xususiyatlar
nazariyasi o‘zining rivojlanish kontseptsiyasini shundan iboratki, barcha shaxsiy
xususiyatlar ularning hayoti davomida shakllanadi va ularning kelib chiqishi,
o‘zgarishi va barqarorlash jarayonini boshqa, biologik bo‘lmagan qonunlarga
bo‘ysunadi deb hisoblaydi. Ijtimoiy ta'lim
muloqotning muayyan usullarini shakllantirish prizmasi orqali aks ettiradi.
Gumanistik va boshqa fenomenologik nazariyalar uni "men" ning
shakllanishi deb talqin qiladi. E. Erikson taraqqiyot haqidagi qarashlarida
epigenetik printsipga: odam o‘zining shaxsiy rivojlanishida o‘z davrining
oxirigacha o‘tadigan bosqichlarning genetik aniqligiga oilaning maxsus
tarbiyaviy roli bilan bog‘liq holda, bolani tarbiyalashda oilaning ijobiy ta'sirini
maksimal darajaga ko‘tarish va minimallashtirish uchun buni qanday qilish
kerakligi haqida savol tug‘iladi. Buning uchun tarbiyaviy ahamiyatga ega
bo‘lgan oilaviy ijtimoiy-psixologik omillarni aniq aniqlash kerak.
I bosqich : batafsil ko‘rib chiqaylik. go‘daklik (tug‘ilishdan 2-3
yoshgacha). rioya qilgan. Erikson kontseptsiyasida shaxsiyatning shakllanishi
bosqichlarning o‘zgarishi (inqirozlar) sifatida tushuniladi, ularning har birida
insonning ichki dunyosining sifat jihatidan o‘zgarishi va uning atrofdagi
odamlar bilan munosabatlarida tub o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 3
Keling, ushbu
davriylashtirishni. Hayotlarining dastlabki ikki yilida bolalar hayotlarining
boshqa ikki yillik davrlarida bo‘lgani kabi tez va keskin o‘zgaradi. Tug‘ilgandan
keyingi birinchi oy - bu bola hayotidagi alohida davr. Aynan shu vaqtda
chaqaloq boshpana va oziqlantiruvchi ona qornini tark etganiga, tashqi muhitga
moslashishiga ko‘nikishi kerak. Tug‘ilgandan keyingi birinchi oy bu tug‘ruqdan
keyingi tiklanish davri va bolaning nafas olish, qon aylanishi, ovqat hazm qilish
va termoregulyatsiya kabi asosiy funktsiyalarini qayta qurish vaqti. Bunga
qo‘shimcha ravishda, bu hayot ritmlari o‘rnatiladigan va juda o‘zgaruvchan
tashqi muhitdan rag‘batlantirishning etishmasligi va ortiqcha miqdori o‘rtasida
muvozanat paydo bo‘lgan davr.
3
Shoumarov G‘ (Oila psixologiyasi) 46-bet
13

Chaqaloqlarni uzoq muddatli kuzatuvidan so‘ng P. Vulf chaqaloqlarning 6
xatti-harakat holatini aniqlab va aniqlay oldi: hatto (chuqur) uxlash, notekis
(yuzaki) uxlash, yarim uyqu, xotirjam hushyorlik, faol hushyorlik va yig‘lash
(yig‘lash). Ushbu holatlar doimiy (ularning har biri uchun odatiy) davomiyligiga
ega va hech bo‘lmaganda birinchi qarashda uxlash va uyg‘oqlikning taxmin
qilinadigan kunlik tsikliga to‘g‘ri keladi. Ham ota-onalar, ham tadqiqotchilar
bolaning sezuvchanlik darajasi ularning holatiga bog‘liqligini tezda anglaydilar.
Dastlab, chaqaloqlar kunning ko‘p qismini uyqu holati teng va (notekis)
o‘tkazadilar. Tananing etuklashishi va yangi tug‘ilgan chaqaloqning miya yarim
korteksining "uyg‘onishi" bilan uxlash va uyg‘oqlikning nisbati o‘zgaradi va
to‘rtinchi oyga kelib oddiy bola allaqachon tunning ko‘p qismini uxlamoqda.
Boshqa ko‘plab reflekslar chaqaloqning xatti-harakatlarini boshqaradi. Ularning
ba'zilari, masalan, yo‘tal va hapşırma, omon qolish uchun juda muhimdir;
boshqalar, aftidan, ajdodlar merosi; uchinchisining maqsadi hali aniq emas. Bola
uchun go‘daklik - bu idrok va harakat sohasidagi kashfiyotlar davri. Har kuni
chaqaloq atrofini tashkil etadigan odamlar, narsalar va hodisalar to‘g‘risida
yangi bilimlarni olib keladi. Bu insoniyat rivojlanishining eng muhim
davrlaridan biridir, chunki u ham jismoniy, ham aqlan kuchli rivojlanadi.
Masalan, to‘rtinchi oyning oxiriga kelib bolaning vazni qariyb ikki baravar
ko‘payadi va uning bo‘yi 10 sm va undan oshadi, yangi tug‘ilgan chaqaloqning
terisi sezilarli darajada farq qiladi, boshida yangi soch tolasi paydo bo‘ladi.
Bolaning suyaklari ham o‘zgaradi; 6-7-oyga kelib birinchi tish paydo bo‘ladi.
Taxminan bir vaqtning o‘zida o‘zini o‘zi kashf qilish boshlanadi. Chaqaloq
to‘satdan qo‘llari va barmoqlari borligini bilib, ularga bir necha daqiqa ketma-
ket qarab, ularning harakatlarini kuzatib borishi mumkin. Besh oyligida
chaqaloq refleksni ushlashdan ixtiyoriy holatga o‘tadi; tushunish tobora
takomillashib boradi. Sakkiz oy ichida ko‘pchilik bolalar allaqachon ob'ektni bir
qo‘ldan ikkinchisiga o‘tkazishlari mumkin. Kichkintoyning rivojlanishida
ovqatlanish muhim ahamiyatga ega. Hayotning dastlabki 30 oyida ovqatlanish
hajmi va tuzilishidagi jiddiy buzilishlarni qoplash deyarli mumkin emas.
14

Chaqaloqlar uchun oziqlanishning asosiy manbai ona sutidir. Agar ona og‘ir
kasal bo‘lmasa, normal ovqatlanish rejimiga ega bo‘lmasa va spirtli ichimliklar
yoki giyohvand moddalarni iste'mol qilmasa, ona suti chaqaloq uchun ideal
ovqatdir.
Tug‘ilgandan boshlab, bolalar aloqa jarayonida ishtirok etadilar. Tez orada
ular asosiy ehtiyojlarini ota-onalariga etkazishni o‘rganadilar. Taxminan bir
yoshga to‘lganida, ko‘pchilik bolalar birinchi so‘zlarini gapirishadi; bir yarim
yoshga kelib, ular ikkita yoki undan ortiq so‘zlarni birlashtiradilar va ikki
yoshga kelib ular allaqachon yuzdan ortiq so‘zlarni bilishadi va suhbat
o‘tkazishga qodir. Tilni o‘rganish qiyin, ammo tabiiy jarayon. Bu erda taqlid va
mustahkamlash kabi omillar juda katta rol o‘ynaydi. Bola birinchi so‘zlarini
rivojlangan eshitish va taqlid tufayli o‘rganadi, chunki bola so‘zlarni o‘ylab topa
olmaydi va ularning ma'nosini o‘zi uchun kashf eta olmaydi. Kuchaytirish
nuqtai nazaridan bolaga, albatta, kattalarning uning gapirish urinishlariga
bo‘lgan munosabati ta'sir qiladi. Tilni o‘rganish davrida barcha bolalar shu kabi
xatolarga yo‘l qo‘yishadi. Bunday xatolarning ikki turi - bu so‘zlarning
ma'nosining kengayishi va torayishi, bu bola tushunchalarining o‘ziga xos
xususiyatlari va ularni ifodalash uchun foydalanadigan so‘zlarni tushunishi bilan
bog‘liq. 3 yildan beri birinchi munosabatlarning shakllanishi sodir bo‘ladi bola
va unga g‘amxo‘rlik qilayotgan kattalar o‘rtasida. Bolaning temperamentini
shakllantirish boshlanadi, yangi his-tuyg‘ular va qo‘rquv paydo bo‘ladi. 8-12
oylik bolaning qo‘rquvi ko‘pincha yaqinlari bilan, noma'lum ijtimoiy muhit
bilan, yangi muhit bilan xayrlashish bilan bog‘liq. Masalan, bola notanish
odamni va hattoki o‘z onasini notanish ko‘rinishda ko‘rganida to‘satdan ko‘z
yoshlari to‘kilishi mumkin. 15 yoshdan 18 oygacha bo‘lgan hayotda eng aniq
qo‘rquv, keyin esa asta-sekin yo‘q bo‘lib ketadi. Ehtimol, ushbu davrdagi
qo‘rquv, bolani noma'lum muhitda muammolardan himoya qiladigan adaptiv
reaktsiya rolini o‘ynaydi.
Hayotning birinchi yilida bolada yopishqoqlik hissi paydo bo‘ladi. Eng
kuchli mehr-oqibat, ota-onasi unga mehribon va diqqat bilan qaraydigan, doimo
15

uning asosiy ehtiyojlarini qondirishga intiladigan bolada paydo bo‘ladi. Ushbu
davrda bolaning shaxsiy sotsializatsiyasi boshlanadi, uning o‘zini anglashini
shakllantirish amalga oshiriladi. U o‘zini oynada taniydi, ismiga javob beradi,
"men" olmoshini faol ishlata boshlaydi. Keyin uch yoshli bolalar o‘zlarini
boshqa odamlar bilan taqqoslashni boshlaydilar, bu ma'lum bir qadr-qimmatning
shakllanishiga hissa qo‘shadi, kattalar talablarini qondirish istagi paydo bo‘ladi.
Bundan tashqari, bolalarda mag‘rurlik, uyat hissi, ambitsiya darajasi rivojlanadi.
Bola taxminan bir yarim yildan boshlab o‘z qobiliyatlari va o‘ziga xos
xususiyatlarini ozmi-ko‘pmi anglay boshlaydi. Hayotning uchinchi yilida biron
bir harakatni amalga oshirib, bola buni tasvirlaydi. O‘z-o‘zini anglash paydo
bo‘lishi bilan, bolaning empatiya qobiliyati asta-sekin rivojlanadi –boshqa
odamning hissiy holatini tushunish. Bir yarim yildan so‘ng, bolalar xafa bo‘lgan
kishiga tasalli berish, uni quchoqlash, o‘pish, o‘yinchoq berish istagini aniq
ko‘rishlari mumkin. Umuman olganda, uch yoshga to‘lgan bolaning yutuqlari
juda muhim ko‘rinadi. Ba'zi tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bola bu yoshga
kelib ichki emotsional hayotning namoyon bo‘lishi, xarakterning o‘ziga xos
xususiyatlarining mavjudligi, har xil faoliyat turlari uchun qobiliyatlari,
muloqotdagi ijtimoiy ehtiyojlar, muvaffaqiyatga erishish, etakchilik, shuningdek
iroda namoyon bo‘lishi mumkin. Biroq, bola haqiqiy insonga aylanishidan oldin
hali ko‘p vaqt talab etiladi.
II bosqich: erta bolalik (2 yoshdan 5 yoshgacha).
Erta bolalik yillari bolaning jismoniy imkoniyatlarining tubdan o‘zgarishi
va uning motor, kognitiv va nutq qobiliyatlarining sezilarli rivojlanishi bilan
ajralib turadi. 4
2 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan davrda, tana o‘z hajmini,
nisbatlarini va shaklini o‘zgartirganda, bola go‘dakka o‘xshab qolishni
to‘xtatadi. Bolalarning hayotining birinchi yarim yilligida kuzatilgan juda tez
o‘sish sur'ati bilan taqqoslaganda, erta bolalik balog‘at yoshiga etguncha davom
etadigan bir tekis va sekinroq sur'at bilan ajralib turadi. Bolalar erta va o‘rta
bolalik davrida ushbu bir xil o‘sishdan foydalanib, yangi ko‘nikmalarni, ayniqsa
4
Shoumarov G‘ (Oila psixologiyasi) 46-bet
16

motorli ko‘nikmalarni egallaydilar. Ushbu davrdagi eng sezilarli o‘zgarishlar
qo‘pol motorikaga ta'sir qiladi - yugurish, sakrash, uloqtirish kabi katta
amplituda harakatlarni bajarish qobiliyatiga.
2.2. S HAXSNING SHAKILLANISHIGA OILANING TAS’SIRI
Oila an'anaviy ravishda asosiy ta'lim muassasasidir. Bola bolaligida oilada
nimani oladi, u keyingi hayoti davomida saqlab qoladi. Oilaning tarbiya instituti
sifatida ahamiyati shundaki, bola unda hayotining muhim qismini tashkil etadi
va uning shaxsga ta'sir qilish muddati jihatidan hech bir tarbiya instituti oila
bilan taqqoslana olmaydi. Bu bola shaxsiyatining poydevorini yaratadi va u
maktabga kirguniga qadar u shaxsning yarmidan ko‘pini shakllantiradi. Oila
tarbiyada ham ijobiy, ham salbiy omil sifatida harakat qilishi mumkin. Bolaning
shaxsiyatiga ijobiy ta'sir shundan iboratki, oilada unga yaqin odamlar - onasi,
otasi, buvisi, bobosi, akasi, singlisi bundan mustasno, hech kim bolaga yaxshi
munosabatda bo‘lmaydi, uni sevmaydi va u haqida unchalik qayg‘urmaydi. Shu
bilan birga, boshqa biron bir ijtimoiy institut bolalarni tarbiyalashda oilaviy
darajada zarar etkazishi mumkin emas.
Oila - bu ta'limning asosiy, uzoq muddatli va eng muhim rolini o‘ynaydigan
kollektivning o‘ziga xos turi. Xavotirga tushgan onalar ko‘pincha tashvishli
bolalarga ega; shuhratparast ota-onalar ko‘pincha bolalarini shu tarzda
bostirishadi, bu ulardagi kamlik majmuasi paydo bo‘lishiga olib keladi; ozgina
sabablarga ko‘ra o‘zini yo‘qotadigan cheklanmagan ota, ko‘pincha buni
bilmasdan, o‘z farzandlarida xuddi shunday xatti-harakatni shakllantiradi va
boshqalar.
Birinchi navbatda ota-onalarning birinchi vazifasi - umumiy echimni topish,
bir-birlarini ishontirish. Agar murosaga kelish kerak bo‘lsa, tomonlarning asosiy
talablari bajarilishi shart. Ota-onalardan biri qaror qabul qilganda, ikkinchisining
pozitsiyasini aniq eslab qolishi kerak.
Ikkinchi vazifa - bola ota-onalarning pozitsiyalarida qarama-qarshiliklarni
ko‘rmasligiga ishonch hosil qilish, ya'ni. u holda bu masalalarni muhokama
qilish yaxshiroqdir. Bolalar aytilganlarni tezda "anglaydilar" va tezda foyda
17

olish uchun (odatda dangasalik, yomon o‘qish, itoatsizlik va hk), ota-onalari
o‘rtasida osonlikcha harakat qilishadi. Ota-onalar qaror qabul qilishda
o‘zlarining qarashlarini birinchi o‘ringa qo‘ymasliklari kerak, lekin bola uchun
nima foydali bo‘ladi. Kattalar va bolalar o‘rtasidagi muloqotda aloqa tamoyillari
ishlab chiqilgan:
1. Bolani asrab olish, ya'ni. bola boricha qabul qilinadi.
2. Empatiya (empatiya) - kattalar bolaning ko‘zlari bilan
qarashadi Muammolar, uning mavqeini egallaydi.
3. Uyg‘unlik. Voyaga etgan narsada sodir bo‘layotgan voqealarga nisbatan
munosib munosabatni nazarda tutadi.
Ota-onalar bolani xunuk, aqlli emasligiga qaramay, uni biron bir narsa
uchun emas, sevishi mumkin, qo‘shnilar undan shikoyat qiladilar. Bola qanday
bo‘lsa, shunday qabul qilinadi. (Shartsiz sevgi). Ehtimol, ota-onalar uni bola
kutgan narsalarini qondirganda, yaxshi o‘qiyotganda va o‘zini tutganda yaxshi
ko‘rishadi, lekin agar bola bu ehtiyojlarni qondirmasa, demak bola rad etilgan
bo‘lsa, munosabat yomon tomonga o‘zgaradi. Bu muhim qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi, bola ota-onasiga ishonmaydi, u go‘daklikdan bo‘lishi kerak bo‘lgan
hissiy xavfsizlikni sezmaydi. (Shartli sevgi) Bolani ota-onalar umuman qabul
qilmasligi mumkin. Ular unga befarq va hatto ular tomonidan rad etilishi
mumkin (masalan, alkogol oilasi). Ammo, ehtimol, farovon oilada (masalan, u
uzoq kutilmagan, qiyin muammolar bo‘lgan va hokazo), ota-onalar buni
tushunishlari shart emas. Ammo ong osti lahzalari bor (masalan, onasi chiroyli,
qiz esa xunuk va o‘zini tutib turuvchi. Bola uni bezovta qiladi. Oilaviy
munosabatlarning turlari. Har bir oilada har doim ongli bo‘lishdan uzoq, aniq bir
tarbiya tizimi ob'ektiv shakllanadi. Bu tarbiya maqsadlarini tushunishga va
uning vazifalarini shakllantirishga va bolaga nisbatan nimalarga yo‘l qo‘yilishi
mumkin va mumkin emasligini hisobga olib, tarbiya usullari va usullarini ozmi-
ko‘pmi maqsadga muvofiq ravishda qo‘llashni anglatadi. Oilada tarbiyaning 4 ta
taktikasini ajratish mumkin va ularga mos keladigan oilaviy munosabatlarning 4
turi, bu ham shart, ham ularning paydo bo‘lishi natijasi: diktat, vasiylik,
18

"aralashmaslik" va hamkorlik. Oiladagi diktat ba'zi oila a'zolarining (asosan
kattalar) tizimli xulq-atvori, oilaning boshqa a'zolari orasida tashabbuskorligi va
o‘zini o‘zi qadrlashida namoyon bo‘ladi. Ota-onalar, albatta, tarbiyalash
maqsadlari, axloqiy me'yorlar, pedagogik va axloqiy jihatdan asosli qarorlar
qabul qilish zarur bo‘lgan aniq vaziyatlardan kelib chiqib, o‘z farzandiga
talablar qo‘yishi mumkin va qilishi kerak. Biroq, tartib va zo‘ravonlikni har
qanday ta'sirdan ustun qo‘yadiganlar, bolaning qarshiliklariga duch
kelmoqdalar, ular bosim, majburlash, tahdidlarga qarshi choralari bilan javob
berishadi: ikkiyuzlamachilik, aldash, qo‘pollik portlashlari va ba'zida to‘g‘ridan-
to‘g‘ri nafrat. Ammo qarshilik buzilgan bo‘lsa ham, u bilan birga ko‘plab
qimmatli xususiyatlar buziladi: mustaqillik,
qadr-qimmat, tashabbuskorlik, o‘ziga va o‘z qobiliyatlariga bo‘lgan ishonch.
Ota-onalarning beparvo avtoritarizmi, bolaning manfaatlari va fikrlarini
inobatga olmaslik, unga tegishli masalalarni hal qilishda ovoz berish huquqidan
muntazam ravishda mahrum qilish, ~ bularning barchasi uning shaxsini
shakllantirishdagi jiddiy muvaffaqiyatsizliklarning kafolati.
Oilaviy tarbiyaning 3 uslubi:
 demokratik
 avtoritar
 tasodifiy
Demokratik uslubda bolaning manfaatlari inobatga olinadi. Rozilik
uslubi.
Oddiy uslubda bola o‘z-o‘zidan qoladi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘zini
tarbiyalayotgan yaqin kattalarning ko‘zlari bilan o‘zini ko‘radi. Agar oiladagi
baholash va taxminlar bolaning yoshi va individual xususiyatlariga mos
kelmasa, uning o‘zi haqidagi g‘oyasi buzilganga o‘xshaydi. M.I. Lisina
maktabgacha yoshdagi bolalarni oilaviy ta'lim xususiyatlariga qarab o‘z-o‘zini
anglashni rivojlantirishni kuzatdi. O‘zlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lgan
bolalar ota-onalar ularga ko‘p vaqt ajratadigan oilalarda tarbiyalanadilar;
jismoniy va aqliy ma'lumotlarini ijobiy baholash, lekin ularning rivojlanish
19

darajasini ko‘pchilik tengdoshlaridan yuqori deb hisoblamaslik; maktabning
yaxshi ko‘rsatkichlarini taxmin qilish. Ushbu bolalar ko‘pincha
rag‘batlantiriladi, lekin sovg‘alar berilmaydi; asosan muloqot qilishdan bosh
tortish bilan jazolang. O‘zini kam tasavvurga ega bolalar ularga o‘rgatilmagan,
ammo itoatkorlikni talab qiladigan oilalarda o‘sadi; ular past baholanadi,
ko‘pincha tanbeh beriladi, jazolanadi, ba'zan begona odamlar oldida; ularning
maktabda muvaffaqiyat qozonishini va keyingi hayotda muhim yutuqlarga
erishishini kutmang. Bolaning etarlicha va etarli bo‘lmagan xatti-harakatlari
oiladagi tarbiya sharoitlariga bog‘liq. O‘zini past baholaydigan bolalar
o‘zlaridan norozi. Bu ota-onalar bolani doimo qoralaydigan yoki uning oldiga
haddan tashqari oshirib yuborilgan vazifalarni qo‘yadigan oilada sodir bo‘ladi.
Bola ota-onaning talablariga javob bermasligini his qiladi. (Bolaga uning
xunukligini aytmang, bundan keyin siz qutulolmaydigan komplekslar paydo
bo‘ladi.) Yetishmovchilik, o‘zini o‘zi qadrlashning kuchayishi bilan ham
namoyon bo‘lishi mumkin. Bu bolani tez-tez maqtaydigan, kichik narsalar va
yutuqlar uchun sovg‘alar beriladigan oilada sodir bo‘ladi (bola moddiy
mukofotlashga odatlanib qoladi). Bola juda kamdan-kam hollarda jazolanadi,
talab tizimi juda yumshoq.
Yetarli taqdimot - bu moslashuvchan jazo va maqtov tizimiga muhtoj. U
bilan hayrat va maqtov chiqarib tashlangan. Kamdan kam hollarda harakatlar
uchun sovg‘alar beriladi. Haddan tashqari qattiq jazo choralari qo‘llanilmaydi.
Farzandlari yuqori, ammo o‘zini o‘zi qadrlamaydigan darajada o‘sadigan
oilalarda bolaning shaxsiyatiga e'tibor (uning qiziqishlari, didi, do‘stlari bilan
munosabatlari) etarlicha qat'iylik bilan birlashtiriladi. Bu erda ular sharmandali
jazolarga murojaat qilmaydilar va bola bunga loyiq bo‘lganida tayyorlik bilan
maqtaydilar. O‘zini past baholaydigan bolalar (juda past darajada bo‘lishi shart
emas) uyda ko‘proq erkinlikdan foydalanadilar, ammo bu erkinlik, aslida,
nazoratning etishmasligi, ota-onalarning bolalarga va bir-biriga nisbatan
beparvoligi oqibatidir.
2.3. SHAXS SHAKILLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR.
20

Shaxsning shakllanishiga ta'sir qiluvchi asosiy ijtimoiy omil bu oila. Oilalar
butunlay boshqacha. Oila tarkibiga qarab, oilaviy munosabatlardan tortib, oila
a'zolariga va umuman, atrofdagi odamlarga qadar inson dunyoga ijobiy yoki
salbiy qaraydi, o‘z qarashlarini shakllantiradi, boshqalar bilan munosabatlarini
o‘rnatadi. Oilaviy munosabatlar, shuningdek, inson kelajakda o‘z karerasini
qanday qurishiga, qaysi yo‘ldan borishiga ta'sir qiladi. Oila odamga ko‘p narsani
beradi, lekin u hech narsa berolmaydi. To‘liq bo‘lmagan oilalar va ota-onalari
yoki nogiron bolalari bo‘lgan oilalar ham mavjud. O‘z-o‘zidan ravshanki, ushbu
oilalardagi munosabatlar va tarbiya oddiy to‘liq oiladagi tarbiyadan tubdan farq
qiladi. Ko‘p oilalarda tarbiyalash ham boshqacha; ota-onalar o‘rtasida nizolar
tez-tez uchraydigan oilalarda; turli xil tarbiya uslublariga ega oilalarda, ya'ni.
qancha oila, shaxsni tarbiyalashning juda ko‘p variantlari. Bundan tashqari, agar
inson o‘z fikri, o‘ziga xos e'tiqodi bo‘lmasa, undan talab qilingan hamma
narsaga itoat etsa, inson bo‘lib qolishi mumkin emas. Va bu holatda ham ko‘p
narsa oilaga bog‘liq. Bolaning shaxsiyatiga ijobiy ta'sir shundan iboratki, oilada
unga eng yaqin odamlardan boshqa hech kim, onasi, otasi, buvisi, bobosi, akasi,
singlisi bolaga nisbatan yaxshi munosabatda bo‘lmaydi, uni sevmaydi va u
haqida unchalik qayg‘urmaydi. 5
Shu bilan birga, boshqa biron bir ijtimoiy
institut ta'limga bu qadar katta zarar etkazishi mumkin emas. Oilaning maxsus
tarbiyaviy roli bilan bog‘liq holda, rivojlanayotgan shaxs xulq-atvoriga oilaning
ijobiy ta'sirini maksimal darajaga ko‘tarish va minimallashtirish uchun buni
qanday qilish kerakligi haqida savol tug‘iladi. Aynan oilada shaxs birinchi
hayotiy tajribani oladi, birinchi kuzatuvlarni o‘tkazadi va turli vaziyatlarda
o‘zini tutishni o‘rganadi. Ota-onalarning bolaga o‘rgatadigan narsalari aniq
misollar bilan tasdiqlanishi juda muhim, shunda u kattalarda nazariya
amaliyotdan farq qilmasligini ko‘radi; aks holda, u ota-onasining salbiy
misollariga taqlid qilishni boshlaydi. Shaxsni shakllantirishda oilaning ta'siri
muammosi ijtimoiy psixologiyaning eng muhim muammolaridan biri bo‘lgan va
bo‘lib qolmoqda. Ushbu ishda biz ushbu mavzuni ochib berishga va oila
5
Karimova V (Oila psixologiyasi) 115-bet
21

shaxsiyat rivojlanishiga qanday va qanday ta'sir ko‘rsatishini aniqlashga harakat
qilamiz. Shaxsiyat nima degan savolga psixologlar har xil javob berishadi va
shaxsiyatning har bir ta'rifi shaxsiyatning global ta'rifini izlashda e'tiborga
olinishi kerak.
Shaxsiyat ko‘pincha odamning ijtimoiy, orttirilgan fazilatlari yig‘indisida
aniqlanadi. "Shaxsiyat" tushunchasi, odatda, ozmi-ko‘pmi barqaror bo‘lgan va
uning aniq ta'sir ko‘rsatadi. Ular xulq-atvorda, inson harakatlarining uslubida,
uning hissiy-irodaviy jarayonlari jarayonining o‘ziga xos xususiyatlarida
namoyon bo‘ladi. Insonning yuqori asabiy faoliyatining tipologik xususiyatlari,
hayot jarayonida olingan xususiyatlar bilan bitta qotishmada paydbo‘lib,
insonning o‘ziga xos tashqi qiyofasini yoki xarakterini shakllantiradi. Shaxsiyat
o‘z-o‘zini anglashga ega. Voyaga etgan inson nafaqat atrofdagi hayotni
o‘rganadi va uning atrofida sodir bo‘layotgan voqealarni baholaydi, balki o‘zini
o‘zi biladi, o‘z xatti-harakatlarini, niyatlarini, xatti-harakatlarini ijtimoiy tan
olingan axloqiy me'yorlar nuqtai nazaridan qanday baholashni biladi. L.I.
Bozovichning fikricha, o‘zini o‘zi anglashning ma'lum darajasiga etgan va
barcha aqliy jarayonlar va xususiyatlar ma'lum bir tuzilishga ega bo‘lgan
odamgina shaxs hisoblanadi. Nazariyalarning har bir turi shaxsni rivojlantirishga
oid o‘z g‘oyalariga ega. Psixoanalitik nazariya taraqqiyot deganda insonning
biologik tabiatining jamiyat hayotiga moslashishi, uning "Super-I" si bilan
muvofiqlashtirilgan himoya mexanizmlarini va ehtiyojlarini qondirish usullarini
ishlab chiqish tushuniladi. Ijtimoiy ta'lim nazariyasi shaxslar o‘rtasidagi
rivojlanish jarayonini odamlar o‘rtasidagi shaxslararo muloqotning muayyan
usullarini shakllantirish prizmasi orqali aks ettiradi. Gumanistik va boshqa
fenomenologik nazariyalar uni "men" ning shakllanishi deb talqin qiladi. E.
Erikson taraqqiyot haqidagi qarashlarida epigenetik printsipga: odam o‘z
shaxsiy rivojlanishida o‘z davrining oxirigacha o‘tadigan bosqichlarning genetik
aniqligiga rioya qilgan. Erikson kontseptsiyasida shaxsiyatning shakllanishi
bosqichlarning o‘zgarishi (inqirozlar) deb tushuniladi, ularning har birida
insonning ichki dunyosining sifat jihatidan o‘zgarishi va uning atrofdagi
22

odamlar bilan munosabatlarida tub o‘zgarishlar bo‘ladi. Keling, ushbu
davriylashtirishni batafsil ko‘rib chiqaylik.
Kondashning "Anksiyete o‘lchovi". Metodika o‘spirinlarda tashvishlanish
darajasini o‘rganishga qaratilgan. Texnikaning o‘ziga xos xususiyati shundaki,
o‘spirin biron bir tajriba, tashvish alomatlari bor yoki yo‘qligini emas, balki
vaziyatni tashvishga solishi mumkinligi nuqtai nazaridan baholaydi. Ushbu
turdagi tarozilarning afzalligi, birinchidan, ular haqiqat sohalarini, o‘quvchini
tashvishga soladigan asosiy ob'ektlarni aniqlashga imkon beradi, ikkinchidan,
anketalarning boshqa turlariga qaraganda kamroq darajada, ular rivojlanish
xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib chiqadi bolalarning introspektsiya qobiliyatlari.
Texnika uch xil vaziyatni o‘z ichiga oladi:
1. maktab bilan bog‘liq vaziyatlar, o‘qituvchilar bilan muloqot;
2. o‘zi haqida g‘oyalarni amalga oshiradigan vaziyatlar;
3. aloqa vaziyatlari.
Shunga ko‘ra, ushbu o‘lchov yordamida aniqlangan tashvish turlari
quyidagicha belgilanadi: maktab, o‘zini o‘zi baholash, shaxslararo
munosabatlar.Umumiy bal o‘lchovning har bir bo‘limi va umuman shkala
bo‘yicha alohida hisoblanadi. Olingan natijalar tegishli tashvish turlari
darajasining ko‘rsatkichlari sifatida talqin qilinadi, butun miqyosdagi
ko‘rsatkich umumiy tashvish darajasidir.
Quyida turli yosh va jins guruhlarida tashvish darajasi ko‘rsatkichlarini
taqqoslash uchun standart ma'lumotlar keltirilgan.
Xavotir darajasi Maktab o‘z-o‘zini baholagan shaxslararo
1. normal
2. biroz oshdi
3. yuqori
4. juda yuqori
23

5. "haddan tashqari xotirjamlik"
Yuqori va juda yuqori umumiy xavotirga ega bo‘lgan talabalar, avvalambor,
alohida e'tiborni talab qiladilar. Ma'lumki, bunday xavotirni yoki faoliyatning
eng muhim sohalarida bolaning haqiqiy muammolari yoki muloqotda bo‘lishi
mumkin, yoki ob'ektiv jihatdan qulay vaziyatga qaramay, ba'zi shaxsiy
mojarolar, o‘z qadr-qimmatini rivojlantirishdagi buzilishlar natijasida mavjud
bo‘lishi mumkin.Nisbatan gapiradigan bo‘lsak, "haddan tashqari xotirjamlik"
bilan ajralib turadigan, ayniqsa
butun shkaladagi belgilar 5 balldan oshmagan o‘quvchilarga e'tibor berishingiz
kerak. Baxtsizlikka nisbatan bunday befarqlik, qoida tariqasida, kompensatsion
xarakterga ega va shaxsning to‘liq shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Miqyos,
birinchi navbatda, nafaqat tashvishlarni boshdan kechiradigan, balki bu haqda
xabar berishni zarur deb biladigan maktab o‘quvchilarini aniqlaydi. Ko‘pincha
shkala bo‘yicha yuqori ballar bir xil "yordamga chaqirish" va aksincha, "Haddan
tashqari xotirjamlik” talaba turli sabablarga ko‘ra boshqalarga xabar berishni
istamaydigan xavotirni yashirishi mumkin.
III. BOB. SHAXS SHAKILLANISHIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR
3.1. O‘quvchilar shaxsini shakllantirishda oila maktabning hamkorlik
ishlari mazmuni.
Mamlakatimizda bolalar To`g`risida, onalar haqida g`amxo`rlik qilish
chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir. "Jamiki yaxshi narsalar-bolalarga"
shiori yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan
qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir. Ma'lumki, bola maktabga
kelgunga qadar ham, maktabda o`qish davrida ham, asosan oilada tarbiyalanadi.
Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi va didiga
ta'sir ko`rsatishi tabiiy holdir.
Oila a'zolarining ma'naviy birligi yoshlami har tomonlama kamol
toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Bolalarni
barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan mustaxkam
boglamayturib, tarbiya sohasidagi butun ishlami muvaffaqiyatli amalga oshirib
24

bo`lmaydi. Shu maqsadda ota-onalar o`rtasida ta'lim-tarbiyaga oid tashviqot
ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol yordamchilariga, o`quv-chilarning
sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali
tashkilotchilariga aylantirish zarur. Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat
turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongiga ko`rsatayotgan
ko`rinmas ta'sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Mana shunday sharoitda
kishining mavjud bilimi, kasb-hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda. Eng
avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional
madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Estetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari
kundalik hayot ehtiyojga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy
tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. To`g`ri, bunda ijtimoiy
tarbiyaning o`mini inkor etib bo`lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ulaming
monolit birligiga, o`zaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida
muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida
murakkab muammolardan biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila
o`ziga xos ibtidoiy guruh bo`lib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos
xususiyatlarga asoslanadi. Ta'kidlaganimizdek, oilaviy tarbiyani ijtimoiy tarbiya
bilan almashtirish bolalar kamolotiga salbiy ta'sir ko`rsatadi. Masalan, yasli,
boo`chalarga bormay, faqat oilada o`sgan va voyaga yetgan bolalar maktabga
borganlarida o`z tengqurlari ichida ko`p jihatlari bilan ajralib turadi. Oilaning
bolalarga moddiy va ma'naviy g`amxo`rligini, ko`rsatayotgan tarbiyasini yasli,
boo`cha tarbiyasi bilan yoki, aksincha, yasli, boo`cha tarbiyasini oilaviy tarbiya
bilan almashtirib bo`lmaydi. Faqat o`zaro hamkorlik masalani ijobiy hal etish
imkoniyatini beradi. Lekin o`zining xususiyatlari va takrorlanmas ta'siri bilan
oila bola tarbiyasida muhim omilliligicha qoladi. Amaliyotda
kuzatganimizdayoq bolada ota-onasining mehri, erkalashlari asosida ota-
onalariga, qarindosh-uruo`lariga bo`Igan issiyotlari shakllanadi. Bolaning
otasiga bo`lgan hurmati onaning hurmatini joyiga qo`yishda asos bo`ladi. Onaga
bo`lgan mehr-muhabbat oqibat natijada o`z oilasiga, xotini, farzandlariga
25

bo`lgan munosabatlarda o`z aksini topadi. Ikkinchi tomondan bolalar ham o`z
ota-onalariga ta'sir ko`rsatadilar.
Oilaviy aloqalarning, oilaviy qiziqish, ma'naviy qoniqish hislarining
takomillashiga sabab bo`ladilar. Ota-onalarning o`ziga va bolalariga bo`lgan
talabchanligi, katta va kichiklarning o`zaro munosabatlari, do`stona muhit,
ishonch va o`zaro bir-birlarini tushunish oila, maktab va jamoatchilikning
bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim omillaridir. Bunday
biriikning ruyobga chiqishida, eng avvalo, ota-onalarning siyosiy ongliligi
muhim rol o`ynaydi. Chunki
ota-onalarning faolligi oilaviy hayotda o`z ifodasini topadi. Shu ma'noda bolalar
o`z ota-onalarining siyosiy va fuqarolik qiyofalariga qarab o`z xulqatvorlarini
tartibga soladilar, jur'atlarini joyiga qo`yadilar. Bolalar ulo`aya boshlasbi
bilanoq o`z ota-onalarining qayerda ishlashlari, jamiyatda tutgan o`rinlari,
ularning bilimiga qiziqa boshlaydilar. Shuning uchun ham ota-onalarning
nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini bolalar mumkin
qadar ertaroq bilganlari ma'qul. Ota-ona qanday ishda bo`lmasin, uni jiddiy, el
hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo`lishi kerak. Bu borada oiladagi
tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik ma'lum
darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy jihatdan
to`g`ri bo`lishini ta'minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir.
Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta'sirni maktab
belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan
rahbarlik qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal
etilishida ota-onalar o`rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid taro`ibotning, roli
benihoyadir. Chunki otaonalarni hozirgi zamon ruhiy-ta’lim-tarbiyaviy bilimlar
bilan qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yo`lga qo`yib bo`lmaydi. Ommaviy-
tarbiyaviy taro`ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta'sir ko`rsatish eng maqbul
yo`ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi
hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki,
birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o`zi
26

murakkab jarayon bo`lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish
jamoalari vakillari, yoshlar, kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan,
ota-onalar va qarindosh-uruo`lar turli mehnat jamoalarining vakillari bo`lib,
ishlab chiqarish va yor-u do`stlarining ma'naviy hayotlaridagi omillarni
muhokama qiladilar, ularning hayotga, san'atga, oilaviy majburiyatlarga bo`lgan
munosabatlari haqida gapiradilar. Shu sababli ham mana shunday toifa oilalarida
tarbiya topayotgan bolalar boshqa ota-onalaming ko`chada, jamoat joylaridagi
hayot faoliyatlariga qarab o`z ota-onalariga baho beradilar. To`plangan
tajribalarini boo`cha, maktabdagi o`rtoqlari bilan muhokama qiladilar va
hokazo. Uchinchidan, o`zbek oilalari, ularning hayot tarzi jumhuriyatimizdagi
ulkan ijtimoiy voqealar natijasida sifat jihatidan o`zgarishlarga uchramoqda. Shu
sababli hozirgi kunda oilaviy tarbiyada sifat va mazmun jihatidan o`zgarishlar
qilish uchun yangi samarador yo`l va usullar qidirilmoqda.
O`zbek oilalarining bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha
keng bo`lib, ko`plab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta'minlangan. Ota-
onalar eng kamida o`rta: ma'lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning
pedagogika, psixologiya sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab
bilan hamkorlikda bolalar tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi. Ota-
onalarning bilim saviyasi, umumiy tarbiyaga oid-madaniyati, ijtimoiy intiiishlari
va talablari, bolalar tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan
hayotiy tajribalari, tarbiya va ijtimoiy taraqqiyot natijasida hosil qilgan ishonch
va e'tiqodlari, oiladagi o`ziga xoslik bolalar tarbiyasiga salmoqli ta'sir ko`rsatadi.
Ko`plab o`zbek qishloq oilalarida ma'lum darajada (bolalar tarbiyasi yuzasidan
jamoatchilik yordami mavjudligiga qaramasdan) tarbiyaviy kuchlarning bir
butunligiga erishilmagan, o`zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi
haqida ma'lumot yetarli emas. o`qituvchilar ham sinf ota-onalar majlisining
o`tkazilishi maktab va oila hamkorligini ta'minlaydi, deb o`ytashadi. To`g`ri,
ota-onalar majlisi ham hamkorlikni ta'minlashning eng muhim omillaridan
hisoblanadi, lekin oila, maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni
birlashtirish uchun maxsus tashkil etilgan markaz bo`lishi lozim. Demak,
27

maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy ishlarni maqsadga
muvofiq tashkil etishi lozim. o`z o`qituvchilar jamoasini uyushtira olgan
jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo`naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi
bilgan maktab ma'muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo`lga kirita oladi. Bunday
maktablar esa o`z atrofidagi jamoa va davlat xo`jaliklari, otaliqqa olgan
korxonalar bilan aloqani mustahkamlab, o`quvchilarning maktabdan bo`sh
vaqtlarini mazmunli tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi og‘ir bolalarni o`z
nazoratlariga olmoqdalar. Bunday xayrli ishlarda ko`plab ota-onalar maktab
bilan yaqindan aloqada bo`lib o`quvchilar tarbiyasi yuzasidan o`qituvchilar
jamoasi bilan bamaslahat ish olib borishmoqda. Lekin, ko`plab ota-onalar
bolalar tarbiyasiga tayyor emasliklari, ularga ta'sir etuvchi turli omillardan
bexabarliklari; bola kamolotining murakkab tomonlarini bilmasliklari natijasida
oilaviy tarbiyada ko`plab ko`ngilsiz voqealar ham sodir bo`lmoqda. Bunday
salbiy omillar o`o`il yoki qizlarning maktabdagi ta'limtarbiyasigayomon ta'sir
ko`rsatmoqda.
Voyaga yetmagan yoshlar orasida qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga
sabab bo`lmoqda. Kuzatishlar shuni ko`rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar
bolalar tarbiyasi va ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida
tarbiyaviy mas'uliyatni his qilmayaptilar. Ota-onalar bilan suhbatlashish
natijasida shu narsa aniqlandiki, ular farzandlari 15-16 yoshga yetgandagina
"o`glim yoki qizim yuqori sinfda o`qimoqda. Kelajakda qayerga yuborsam
ekan? Qayerda o`qitsam ekan?" degan fikrga boradilar. Imkoni boricha, tanish-
bilish orqali o`zlari uchun ma'qul dargohga o`qishga yoki ishga joylashtirmoqchi
bo`ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham, qiziqishiga ham, xohishiga ham
e'tibor bermaydilar. Bunday holat otaonalarning tarbiya masalasida aniq maqsad
va dasrurlari yo`qligi oqibatida sodir bo`ladi. O`rni kelganda shuni alohida
ta'kidlash kerakki, ayrim maktab o`qituvchilari orasida o`z ishiga
mas'uliyatsizlik bilan muno-sabatda bo`luvchi shaxslar ham yo`q emas. Ularning
eng yomon xatolaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni ota-onalar
zimmasiga yuklab qo`yib, o`zlari esa kuzatuvchi bo`lib qolishlaridir. O`qituvchi
28

ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini ta'minlay olmaydi.
Bu o`rinda tarbiyachining o`zini tarbiyalash lozimligini ham esdan chiqarmaslik
kerak. o`ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda
o`quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish,
tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga
qat'iy talablar qo`yish uchun ma'naviy huquqqa ega bo`ladi. Ayrim maktablarida
ota-onalarni ma'lum guruhlarga bo`lib majlislarga chaqirish joriy etilmoqda.
Masalan, yosh va kam tajribali oilalami alohida, noto`liq oilalarni, ko`p bolali
oilalarni alohida-alohida chaqirib, ular bilan ishlash yo`llari belgilanmoqda.
Ba'zan ota-onalar bolalarining "Uy vazifalariga yordam berish kerakmi?" degan
savolni berishadi. Bunga daf atan "Ha" yoki-"yo`q" deb javob berish ham
noo`rin. Gap shundaki, uyga berilgan topshiriqlar bolalaming mustaqil ishlari
bo`lib, ularning fikrlash faolligini ta'minlashni maqsad qilib qo`yadi.
o`quvchilarning u yoki bu o`quv materiallari bilan amalda tanishishlari, tegishli
xulosa chiqarishlari nazarda tutiladi. Shu sababli uy vazifalarinibolalarining
ishtirokisiz o`zlari yechib bermasdan, balki uni yechishda tarbiyaviy rahbarlik
qilishlari, fikrlash uchun imkoniyat yaratishlafi lozim. Ba'zan shunday holatlar
uchraydiki, ota-onalar bolalarini o`qitayotgan o`qituvchilarni, tarbiyachilami
tanimay-dilar, bilmaydilar. Bolalari bo`sh vaqtlarini qayerda, kim bilan
o`tkazishidan bexabar bo`ladiiar. Ba'zan esa, o`qituvchilarning talablari,
iltimosistaklariga ters javob beruvchi, teskarisini bajaruvchi ota-onalarni ham
uchratish mumkin.
Maktabga tez-tez borib turuvchi ota-onalarning faoliyati maqtovga
sazovordir. Chunki o`qituvchilar bilan bo`lgan uchrashuvlar, bolalari yuzasidan
bildirgan fikrlar o`z navbatida ota-onalar uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Eng muhimi, ular bolalari qayerda, kim bilan yuradi, ulaming do`stlari kim va
qanday fanlarga qiziqishlarini bilib oladilar, nazorat qilish imkoniyati ortadi.
Maktabni oila bilan boo`lovchi vosita - bu o`quvchilardir. o`quvchilar bilan
ishlash, ulaming ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish, ijtimoiy faolliklarini
ta'minlash orqali ota-onalarga ta'sir ko`rsatish usullarini ishlab chiqish maqsadga
29

muvofiqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini ta'minlovchi, ota-onalar
majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammolami jamoa bo`lib hal etish
kabilaming rolini inkor etib bolmaydi. Jumladan, "Bolangizning qanday
o`qishini bilasizmi?", "Bolalarimiz odobi haqida suhbatlashaylik", "Mustaqil
hayot bo`sao`asida" kabi mavzularda olib boriladigan suhbatlar ota-onalarni o`z
bolalari haqida, ularning kelajagi haqida qayo`urishlariga sabab bo`ladi.
Majlisda faol ota-onalarning ishtiroki va o`z tajribalarini batafsil bayon etishlari
ko`plab ota-onalar oldida turgan murakkab vazifalarning ijobiy hal etilishiga
olib keladi. Albatta, buning uchun o`qituvchilar jamoalari, sinf rahbarlari majlis
o`tkazish uchun asosli tayyorgarlik ko`rishlari, qachon va qanday holda majlis
o`tkazish va undan ko`zlangan maqsad rejalarini mukammal ishlab chiqishlari,
to`plangan tajribalarni tahlil qilish, ota-onalardan kimlar so`zga chiqishi haqida
kelishib olishlari lozim. Ana shundagina majlisning tarbiyaviy samaradorligi
ta'minlanadi.
Ota-onalarning tarbiyaga oid bilimini oshirish uchun jonli, hayotiy
mavzularda qiziqarli ma'ruza, suhbatlar tashkil etish tavsiya etiladi. Bunda
oilaning o`zaro munosabatlari, oilaviy tarbiyada o`qituvchining tutgan o`mi,
ularga ta'sir etish va boshqa sifatlami chuqur tahlil qilish muhim ahamiyat kasb
etadi. Hayotiy bo`lmagan misollar, umumlashtirishlar, quruq ma'ruzalar hech
qanday samara bermasligini hamma tushunadi. Maktab va oila hamkorligidagi
ishlarda qo`shimcha uslublardan ham foydalanish yaxshi natija beradi.
Jumladan, tashkilotchilaming ota-onalarning o`zlari o`z xatti-harakatlarini, xulq-
odoblarini tanqidiy baho-lashlari, ma'qullash va muhokama yuritish metodlami
qo`lla-shdagi shaxsiy ta'simi hisobga olish nihoyatda muhimdir. Bunday xatti-
harakatlarga doir usullar, odatda, jamoatchilik tomonidan ijobiy baholangan
bo`lishi kerak. Chunki kattalar faoliyatining ijobiy yoki salbiy baholanishi ular
ko`rsatadigan tarbiyaviy ta'sirning kuchini yo oshiradi, yoki kamaytiradi.
Maktablarda ota-onalar bilan ishlashda esga solish, maslahat, taklif, iltimos,
talab kabi uslublar ham mavjud bo`lib, ulami o`mi kelganda, o`z vaqtida
qo`llash yaxshi samara beradi. Ularni tatbiq etishda nihoyatda nazokatli bo`lish,
30

kishi shaxsini hurmat qilish tavsiya etiladi. Yuqoridagi mas'uliyatli vazifalarning
bajarilishida sinf rahbarlarining tarbiyaviy faoliyatlari nihoyatda muhim
ahamiyatga ega. Masalan, sinf rahbarlarining har bir oilaga kirib borishi shu
oilaga va ota-onalarga hurmat sifatida baholanadi. Sinf rahbarining ota-onalar
bilan birgalikda tarbiyaviy chora-tadbirlarni belgilashlari, sinf rahbarining
o`quvchilar ko`z oldida ota-onalari bilan suhbatiashishlari ularning tarbiyasiga
samarali ta'sir ko`rsatadi. Hatto, sinf rahbarining uyga kelishining o`zi ularning
qalblarini quvonchga to`ldiradi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan suhbatidan
keyin o`quvchilar hayotida sezilarli o`zgarishlar yuz beradi, bu ularni xursand
qiladi, yanada kuch-o`ayrat sarflashga ilhomlantiradi. Faqat sinf rahbarlari emas,
balki fan o`qituvchilarining ham ota-onalar bilan qilayotgan hamkorliklari
foydadan holi emas. To`g`ri, hamma sinf rahbarlari yoki fan o`qituvchilari
o`quvchilarning uylariga hadeganda borishga imkoniyat topolmaydilar. Bunday
paytlarda o`quvchilar kundaliklariga "Bugun o`o`lingiz berilgan savoilarga juda
yaxshi javob berdi", "Farhodning odobi yaxshilanmoqda", "Salima dugonalariga
o`z xulqi-odobi bilan namuna bo`lmoqda", "Turobjonni odobli qilib
tarbiyalayotganingiz uchun sizlarga rahmat" kabi yozuvlarning ham tarbiyaviy
ahamiyati nihoyatda kattadir. o`z navbatida, sinf rahbarlari ota-onalar tomonidan
bildirilayotgan xabar, tanqidiy fikrlarini vazminlik bilan tinglashlari, muloyimlik
bilan eshitishlari va imkoniyat doirasida ijobiy hal etishlari juda muhimdir.
3.2. Ijtimoiy muxitning o‘quvchi shaxsi rivojlanishiga ta’siri.
Bola kamolotida ijtimoiy muxit ham muhimdir. Chunki ishlab chiqarish
munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar kishiga
alohida ta’sir qiladi. Ijtimoiy aloqa, ya’ni insonlararo o‘zaro munosabat
natijasida odam bolasi hayotga va mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va
bilimlarni egallaydi. Inson kamolotiga ijtimoiy muhitning ta’siri turli tarixiy
davrda (formatsiyalarda) turlicha bo‘ladi, turli sotsial guruhlarga ham turlicha
ta’sir etadi. Shunday ekan, hozirgi zamon pedagogika fani muhitga, uning inson
rivojlanishidag‘i ta’sirining roliga
31

alohida e’tibor beradi. Muhit tushunchasiga kiradigan ijtimoiy hayot
voqealarining shaxsga ta’siri g‘oyat muhim ekanligini ko‘rsatadi va ijtimoiy
muhit abadiy emas, o‘zgaruvchan deb qaraydi. SHuning uchun muhit inson
taqdirini belgilab beradigan omil deb hisoblanmaydi. Ammo uning ta’siri ham
rad etilmaydi. Tarbiya muhit kabi inson kamolotiga ta’sir etuvchi tashqi
omillardan hisoblanadi. Tarbiyaning xususiyati shundaki, u aniq maqsadni
ko‘zlab, insonda ijobiy fazilatlarni tarkib toptirish yo‘lida tarbiyachi rahbarligida
muntazam amalga oshirib boriladi.
Inson kamoloti irsiyat yo‘li bilan orttirilgan va tabiiy layoqatlar bilan
belgilanib qolmay, balki butun hayoti davrida uni qurshab olgan voqelik
ta’sirida orttirgan xususiyat va sifatlar bilan ham belgilanadi. Shubhasiz tarbiya
odamning ko‘zi, sochi, terisining rangiga, uning badani tuzilishiga ta’sir eta
olmaydi, lekin jismoniy taraqqiyotga ta’sir etishi mumkin. Chunki maxsus
tashkil etilgam jismoniy mashqlar orqali bolaning salomatligi mustahkamlanadi
va chiniqtiriladi. Insonning tabiiy qobiliyati faqat tarbiya orqali, uni ma’lum bir
faoliyat turiga jalb qilish orqali rivojlanishi mumkin. Ma’lumki, bola layoqatini
rivojlantirish, uni qobiliyatga aylantirish va hayotga mos holda o‘stirish uchun
mehnatsevarlik va ishchanlik kerak. Mehnatsevarlik va muttasil o‘tirib ishlash
kabi fazilatlar faqat tarbiya natijasida orttiriladigan fazilatlardir. Garchand inson
kamolotiga ta’sir etadigan omillar bir qancha bo‘lsa ham, lekin maxsus tarbiya
muassasalarida tarbiyachi rahbarligida amalga oshiriladigan tarbiya jarayoni
yetakchi hisoblanadi. Chunki, birinchidan, tarbiya ta’sirida turli fazilatlar
o‘zlashtiriladi va bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan
bog‘liq ko‘nikmalar, malakalar ham maxsus uyushtirilgan tarbiya orqali hosil
qilinadi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‘ma kamchiliklarni ham o‘zgartirib,
shaxsni kamolga yetkazish mumkin. Masalan, ko‘rlar, gunglar ham o‘qitilib,
sog‘lom kishilar qatori hayotga tayyorlanadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida
muhitning salbiy ta’sirini ham yo‘qotish yoki bartaraf qilish mumkin.
To‘rtinchidan, tarbiya doimo kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. 6
Shu
6
Karimova V. (Oila psixologiyasi) 75-bet
32

tufayli, u shaxsning kamolga yetishini tezlashtiruvchi rol ь o‘ynaydi. Inson
kamol topishida maktabning ahamiyati katta. Bolalar maktabga qadam qo‘yar
ekan, ular o‘quv mehnati bilan band bo‘ladilar. Bolalar maktabda fan asoslarini
egallash bilan birga, ularda sekin-asta ilmiy dunyoqarash shakllanib boradi.
O‘qituvchitarbiyachilarning rahbarligida insonga xos bo‘lgan yuksak fazilatlarni
egallaydilar. Tarbiyaviy ishlarni reja asosida tashkil etish, bolani tarbiyalashda
oilaga har vaqt yordam ko‘rsatadi. Tarbiyachi o‘z tarbiyalanuvchisining oilaviy
sharoitidan xabardor bo‘lishi, pedagogik maslahatlarga, yordamga muhtoj
bo‘lgan oilalarga yordam berishi muhim. Tarbiyachi uchun bola bo‘sh vaqtini
kimlar bilan va nimalar bilan mashg‘ul bo‘lib o‘tkazayotgani ahamiyatsiz emas.
Chunki o‘z holiga tashlab qo‘yilgan bola ko‘chaning salbiy ta’siriga berilib
ketishi mumkin. Inson faqat faoliyatda rivojlanadi, undan tashqarida rivojlanish
yo‘q. Bola juda yoshligidan boshlaboq kattalar yordamida tashqi muhit bilan
turli xil aloqada bo‘ladi. Maktab yoshida bu aloqalar o‘qish va shu bilan bog‘liq
bo‘lgan boshqa faoliyat bilan bog‘lanadi va bular rivojlanish uchun manba
sanaladi. Pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirilgan har qanday faoliyat shaxsning
aqliy va irodaviy rivojlanishiga ta’sir etadi. Demak, bola ulg‘aya borgan sari
uning faoliyati ham shakli va mazmuni bilan hamohang o‘zgarib boraverar ekan.
Masalan, bog‘cha yoshida bolalarning asosiy faoliyat turi o‘yin bo‘lsa, maktab
o‘quvchisi uchun o‘qib, mehnat qilish asosiy faoliyat bo‘lib qoladi. Demak, bola
hayotida faoliyat turlarining o‘zaro munosabati ham o‘zgaradi va buning
ta’sirida bola kamoloti ham yangi, yuqoriroq bosqichga ko‘tariladi. Umuman,
pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirilgan har qanday faoliyat bola shaxsining
aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy va irodaviy rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Rahbarlik qilinmagan faoliyat esa bir yoqlama yoki salbiy ta’sir
etishi mumkin. Shunday qilib, inson taraqqiyotining ilmiy kontseptsiyasi inson
kamolotiga ta’sir etadigan omillarni tahlil etib, inson kamoloti va uning shaxsini
shakllantirishni yagona va bir butun jarayon ekanligini ta’kidlaydi. Bu jarayonda
insonning faolligiga katta o‘rin beriladi. U faolligi bilan o‘z shaxsini shakllantira
oladi. Tarbiyachi tomonidan qo‘yiladigan maqsad aniq bo‘lsa va bu maqsadga
33

erishish uchun odam astoydil harakat qilsa, kutilgan natijaga erishiladi. Inson
kamolotiga ta’sir etadigan omillardan yana biri bu muhitdir. Muhit deganda
kishiga hayajonli ta’sir etadigan tashqi voqealar majmuasi tushuniladi. Bunga
tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti kiradi. Shular bilan birga muhit-oila
sharoiti ham katta ta’sir kuchiga ega. Chunki bola ko‘z ochib otaonasini,
qarindosh urug‘ini ko‘radi. Bola kamolotida ijtimoiy muhit bo‘lib hisoblanadi.
Chunki bu yerda ishlab chiqish munosabatlari va ularni tartibga
solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar alohida ta’sir qiladi. Bu xil munosabat
natijasida odam bolasi hyotga va tajriba va bilimlarini egallaydi. Inson
kamolotida ijtimoiy muhitning ta’siri turli tarixiy davrda turlicha bo‘ladi, turli
sotsial guruhlarga ham turlicha ta’sir etadi. Bizga ma’lumki komil inson shaxsni
tarbiyalashda yuqoridagi omillardan tashqari yana bir omil ya’ni jamoaning roli
ham katta hisoblanadi. Chunki jamoa har qanday bola tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga
soladi. Masalan, sinf jamoasini oladigan bo‘lsak, agar shu sinfda bir yomon
ya’ni xulqi, tarbiyasi jihatdan yomon bulsa, shu sinf jamoasi uni asta-sekinlik
bilan o‘z ta’sirini albatta o‘tkazadi. Ya’ni qanday yo‘llar bilan degan savol
tug‘ilish mumkin. Masalan, tadbirlar yoki sayohatlar orqali.
Komil inson shaxsini tarbiyalashda jamoaning ahamiyati juda katta. Azal-
azaldan bizgacha ota-bobolarimizdan qolgan o‘lmas maqollarimizdan birini shu
o‘rinda keltirib o‘tmoqchiman; «Aqlni beaqldan o‘rgan», ushbu maqol zamirida
bir qancha ma’nolar bor. Ya’ni jamoada har xil bolalar bo‘lib, ular bir-biriga
qarab ham o‘zlaridagi yomon xulqlarni yuqotadilar. Bu xislatlar esa ularning
komil inson bo‘lib tayyorlanayotganidan darak beradi. O‘quvchilarning o‘z-
o‘zini idora qilish organlari faoliyatida qatnashuvi ularning ijtimoiy faollik
sifatlarini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. Bu bolalar va o‘smirlarning
fuqarolik, demokratiya borasidagi tushunchalarini kengaytiradi, O‘z-o‘zini idora
qilish – tashabbuskorlik va mustaqillik maktabidir. O‘quvchilar o‘z-o‘zini
boshqaruvi o‘quvchilar tomonidan fan va mashg‘ulotlarning to‘liq
o‘zlashtirilishiga, biror kasb o‘rganishiga, Vatanga sadoqat ruhida
tarbiyalanishiga, Vatan himoyachisi bo‘lishiga maktabdan tashqari tarbiyaviy
34

ishlarda, Davlat, jamoat mulkini ko‘z qorachig‘iday asrashga, tabiatni muhofaza
etishga ko‘maklashadi. O‘z-o‘zini boshqarish o‘quvchilarni mustaqil hayotga,
turmush va jamiyatga mos qilib tarbiyalash, ta’lim muassasasida ma’naviy
muhitni saqlash ma’muriyatga qo‘shimcha ta’lim olish uchun o‘quvchilar
talabnomasini shakllantirishda ko‘maklashadi. O‘quvchilar o‘z-o‘zini
boshqaruvi a’zolari maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida
o‘tkazilayotgan barcha tadbirlarda, tanlovlarda, xonalarni jihozlashda faol
ishtirok etadilar. Mazkur boshqaruv tashkilotchilik ishi ko‘nikmalarini
tarbiyalaydi, umumiy g‘oyalari bilan ahil, jipslashgan o‘quvchilar jamoasini
tuzadi. O‘quvchilar o‘zo‘zini idora qilish tizimi maktab o‘quvchilari (jamoasi)
tomonidan o‘zining faoliyatida demokratik faoliyat
tarzlarini chuqur o‘zlashtirish uchun qulay sharoitlar yaratadi.

Xulosa

Xulosa qilib aytganda, oila - bolaning shaxs sifatida kamol topishida asosiy
omil hisoblanadi. Bolaning o'sishi va har tomonlama rivojlanishi uchun qulay
sharoitlar yaratilgandagina oilada tarbiyaning muvaffaqiyati ta'minlanadi.
Oilaning hal qiluvchi roli uning unda o'sayotgan insonning jismoniy va ma'naviy
hayotining butun majmuasiga chuqur ta'siri bilan bog'liq. Oilada bolalarni
tarbiyalashda muvaffaqiyatga erishishning asosiy shartlari oilada normal
muhitning mavjudligi, ota-onalarning obro'-e'tibori, kun tartibini to'g'ri tashkil
etish, bolani o'z vaqtida kitob va o'qish, mehnatga jalb qilish deb hisoblanishi
kerak.
Oilada shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi insonda jiddiy iz
qoldiradi. Ota-onasi qo‘lida qanday tarbiya topgan bo‘lsa, kelajakda ham
shunday yashaydi. Agar odam ota-onasining hayotiga ta'sirini og'zaki ravishda
inkor etsa ham, u bunga ko'proq moyil bo'ladi. Odam o'zini oilasidan qanchalik
35

ajratib olishni istamasin, bunga erisha olmaydi. Aksariyat odamlar, ular qon
bilan bog'liq bo'lgan odamlarning odatlarini qanday nusxalashlarini, o'xshash
vaziyatlarni qanday takrorlashlarini, qanday qilib bir xil hodisalarni
shakllantirishlarini sezmaydilar. Ko'p odamlar u yoki bu tarzda hayotdan
shikoyat qiladilar. Ammo hamma ham o'z-o'zini takomillashtirish bilan
shug'ullanish uchun kuch topa olmaydi.
Shunday qilib, oilaning bola tarbiyasiga ijobiy ta'sirini maksimal darajada
oshirish va salbiy ta'sirini minimallashtirish uchun tarbiyaviy ahamiyatga ega
bo'lgan oila ichidagi psixologik omillarni esga olish kerak:
Oilaviy hayotda faol ishtirok eting;
Farzandingiz bilan suhbatlashish uchun doimo vaqt toping;
Bolaning muammolari bilan qiziqing, uning hayotida yuzaga keladigan barcha
qiyinchiliklarni o'rganing va uning qobiliyatlari va iste'dodlarini rivojlantirishga
yordam bering;
Bolaga hech qanday bosim o'tkazmang, bu bilan unga mustaqil ravishda
qaror qabul qilishga yordam bering;
Bola hayotining turli bosqichlari haqida tasavvurga ega bo'ling;
Bolaning o'z fikriga bo'lgan huquqini hurmat qiling;
Egalik instinktlarini jilovlay olish va bolaga hozirgacha hayotiy tajribasi kam
bo'lgan teng huquqli sherik sifatida munosabatda bo'lish;
Boshqa barcha oila a'zolarining martaba va o'z-o'zini takomillashtirish
istagini hurmat qiling.
Tadqiqot natijalari shuni aytishga imkon beradiki, avtoritar tarbiya uslubi
bilan munosabatlar vasiylik yoki buyruq asosida qurilgan oilalarda bolalar
me'yordan yuqori darajada tashvishlanishadi. "Haddan tashqari xotirjamlik" ga
ega bo'lgan bolalar ota-onalar bolaning ishlariga umuman aralashmasalar va ota-
onalarning demokratik tarbiya uslubini va hamkorlik munosabatlarini tanlagan
ota-onalari bilan oddiy tashvishli bolalar o'sib-ulg'ayganlarida, kamtarona
uslubda tarbiyalanadi. .

36

Foydalanilgan a dabiyotlar:
1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. Toshkent - «O‘zbekiston» –2016. –59-b.
2. Karimov I.A. «O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida» Toshkent.
O‘zbekiston. 2011 y – 439 b
3. Almetov N. Pedagogika: savollar va javoblar // O‘quv qo‘llanma. –
Almatы: Ыlыm, 2001.
4. Karimova V. ( Oila psixologiyasi)
5. Pedagogika nazariyasi va tarixi. 1-qism. Pedagogika nazariyasi /
M.X.Toxtaxodjaeva va boshqalar. Prof. M.X.Toxtaxodjaevaning umumiy
tahriri ostida. – Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 1996.
37

6. Pedagogika nazariyasi va tarixi. 1-qism. Pedagogika nazariyasi /
M.X.Toxtaxodjaeva va boshqalar. Prof. M.X.Toxtaxodjaevaning umumiy
tahriri ostida. – Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 1996.
7 . Podla si y I. Pedagogika. V 2 kn. Kn. 1. – Moskva: Vlados, 1999.
8. Tursunov I., Nishonaliev U. P sixologiya kursi. –T.: O‘qituvchi, 1997.
9. G‘oziev E. Psixologiya (Yosh davrlari psixologiyasi). – T.: O‘qituvchi, 1994.
10. Shoumarov G‘ (Oila psixologiyasi)

38

Shaxs shakllanishiga oilaning ta’siri

MUNDARIJA

I. bob. Shaxsning rivojlanishi,tarbiyasi va ijtimoiylashuvi 4

1.1. Shaxs rivojlanishi haqida tushuncha. Individ, Shaxs, individuallik. 4

1.2. Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. 5

1.3. Shaxs rivojlanishining yosh va individual xususiyatlari. 7

II. BOB. SHAXS SHAKILLANISHIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR.. 12

2.1. Shaxsni shakllantirish bosqichlari. 12

2.2. Shaxsning shakillanishiga oilaning ta’siri. 15

2.3. SHAXS SHAKILLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR. 19

IV. Xulosa. 33

V. Foydalanilgan adabiyotlar: 34

Sotib olish