Shaxs tarbiyasida atrof-muhitga bо’lgan ongli munosabatni shakllantirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	61.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

15 Sotish

Shaxs tarbiyasida atrof-muhitga bо’lgan ongli munosabatni shakllantirish

Sotib olish

MAVZU: SHAXS TARBIYASIDA ATROF MUHITGA BО‘LGAN ONGLI
MUNOSABATNI SHAKLLANTIRISH
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………….….….3
I.BOB. SHAXS TARBIYASIDA ATROF MUHITGA BО‘LGAN ONGLI
MUNOSABAT……………………………………………………………………6
1.1. Shaxs tarbiyasida ekalogiya huquqining aholi ekalogik ongiga ta’siri ……….6
1.2. О‘zbekistonning ekologik siyosati va atrof-muhitni huquqiy muhofaza
qilish zarurati ………………………………………………………………...……13
II.BOB. ZAMONAVIY EKALOGIK HUQUQIY TA’LIM……………….…19
2.1. Ekalogik huquqiy ong va madaniyatini yuksaltirish muammolari ………..….19
2.2. Zamonaviy ekalogik huquqiy ta’lim davr talabi …………………….……….28
XULOSA…………………………………………………………………………39
FOYDALANILGAN ADABIYTOLAR………………………………………..41

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: О‘zbekiston ekologiyasini yaxshilash uchun,
mamlakatimizdagi iqtisodiy ahvolni yaxshilash, ekologik tanazzulning oldini olish
uchun xalqimiz orasida qadimda ma’lum bо‘lgan ekologik madaniyatni
tiklashimiz, tarixni yaxshilab о‘rganishimiz hamda undan hozirgi sharoitda
foydalanish imkoniyatlarini qidirib topishimiz kerak.
Inson faoliyati ta’sirida biosferaning о‘zgarishi juda tezlik bilan bormoqda.
Insoniyatning tabiiy jarayonlarga ana shunday ta’sirda yoki munosabatda bо‘lishi
natijasida XX asr о‘rtalarida ekologik muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik
muammo deganda insonning tabiatga kо‘rsatayotgan ta’siri bilan bog‘liq.
Inson sivilizasiyasining rivojlanishi va uning tabiat bag‘riga tobora
chuqurroq kirib borish oqibatida ahvol tubdan о‘zgardi. Bugungi kunda ibtidoiy
sof tabiat haqida gapirmasa ham bо‘ladi. Chunki yer yuzidagi о‘rmonlar qirqildi,
katta – katta hududlar dehqonchilik qilish maqsadida о‘zlashtirildi, dorilar bilan
о‘g‘tlandi, har xil chiqindi hamda gazlar bilan toza havo va tabiat ifloslandi.
Bundan tashqari tabiatda toshqinlar, о‘rmon yoginlari, chang bо‘ronlari va boshqa
tabiiy jarayonlar yuz beradi. Bularning barchasi tabiatning tabiiy muvozanatiga
putur yetkazadi. Dunyo bо‘yicha kuzatiladigan tabiiy, antropogen yoki sof
antropogen hodisalar umumbashariy muammolar deb qaraladi. Ana shunday
ekologik muammolarga ba’zi bir misollarni keltirib о‘tamiz:
1. "Atmosferaning dimiqishi” hodisasi.
2. "Ozon qatlamining siyraklanishi” hodisasi.
3. "Chuchuk suv” muammosi .
4. "Tirik tabiatdagi о‘simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi”
muammosi.
5. "Pestisetlardan foydalanish” muammosi.
Mintaqaviy ekologik muammolar. Yer yuzasining muayan mintaqasi о‘ziga
xos tabiiy iqlim, ijtimoiy – ekologik, etnogirafik xususiyatlari uni tabiat bilan inson
о‘rtasidagi о‘zaro aloqa munosabatlari harakterini belgilab beradi.
О‘zbekistondagi ekologik muammolar
3

Bugungi kunda mustaqil о‘zbekiston yirik sanoat va agrar mintaqa bо‘lib,
kelajakda dunyoga yuz tutgan mashina sozlik, energetika, kimyo, oziq – ovqat
sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish kо‘zda tutulgan. Bunday ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi Respublikada ijtimoiy – ekotizmlarning
holatiga muayan darajada salbiy ta’sir kо‘rsatadi 1
.
Respublikada keskin bо‘lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga
oid muammolar quyidagilar:
1. Yirik hududiy – sanoat majmualari joylashgan rayonlarda ya’ni Angren-
Olmaliq Chirchiqlarda, Farg‘ona-Marg‘ilonda, Navoiy va boshqa rayonlardagi
tabiatni muhofaza qilish muammolari. Bu rayonlarda ijtimoiy-ekotizm holati
yaxshi emas. Chunki sanoat markazlarida chiqayotgan turli-xil gazlar va
chiqindilar atrof-muhitni ekolgik holatini buzulishiga olib kelmoqda.
2. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar.
3. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestisedlar va mineral о‘g‘itlar
bilan ifloslanishi ham muammolardan biridir.
4. О‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash
muammolari, qo‘riqxonalar va milliy bog‘lar tarmog‘ini kengaytirish.
О‘zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash yо‘llari
О‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona
foydalanish borasidagi asosiy strategik maqsadlar quyidagilar hisoblanadi:
Aholining sihat-salomatligi uchun qulay sharoit yaratish, beosferaviy
muvozanatni saqlash; О‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish samaradorligi
va barqarorligini ko‘zlagan holda tabiiy resurslardan foydalanish qayta
tiklanadigan tabiiy resurslar ishlab chiqarish va iste`mol jarayonlarining
muvoznatini saqlash tiklanmaydigan resurslarni ishlab chiqarish, chiqindilardan
oqilona foydalanish; regional va lokal darajalarda tabiatni qayta tiklanish
hususiyatini tiklash; tabiatning daslabki turlari va ularning genofondini
landshaftlarning xilma – xiligini saqlash.
1
Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz. – Toshkent: ʻ ʻ
“O zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b.
ʻ
4

Vujudga kelgan Orol dengizi muammosi bilan bog‘liq halokatli ekologik –
iqtisodiy va ijtimoiy ahvolni yaxshilash, Orol dengizini saqlab qolish maqsadida
aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlash. Orol bо‘yi aholisini normal sanitar
sharoitlar va ozuqa bilan ta’minlash uchun Markaziy osiyo davlatlari bilan
birgalikda qisqa vaqt ichida yagona suv xo‘jaligi siyosatini ishlab chiqish hamda
har-bir Respublikaning Orol dengiziga quya oladigan suvi, ya’ni Orol bо‘yidagi
barcha tabiiy kо‘llarni saqlab qolish kabi ishlar rejalashtirilgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Atmosfera havosini muhofaza
qilishning asosiy yо‘nalishi shahar va aholi yashaydigan punktlarda atmosfera
havosining sifatini yaxshilash, keyinchalik sanitar-gigienik qoidalarga rioya qilish
buning uchun Respublikamizning barcha hududlarida chiqindilarni kamaytirish,
kam chiqindili texnilogiyalarni yaratish, chang tо‘plovchi va tozalovchi yangi
qurilmalarni yaratish va ularning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish eskirgan
qurilmalarni yaxshilash bilan almashtirish va boshqalar. Orol dengizinimg qurishi
iqlim о‘zgarishiga ham sababchi bо‘ldi. Qurg‘oqchilik tufayli iqlimning keskin
kontenentalligi ortib ketdi. Dengiz va quruqlik о‘rtasidagi haroratning о‘zgarishi,
shamol tezligining ortishi, suvning tо‘lqinlanish hodisasini kuchaytirishiga olib
keldi.
Biz tabiatga qarammiz, biz tabiatsiz yashay olmaymiz, shunday ekan biz
barchamiz tabiatni asrab avaylashimiz, uning har-bir qarich yerini kо‘z
qorachig‘iday asrashimiz, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishimiz, har-bir
tomchi suvni tejab ishlatishimiz, tabiat haqida doimo g‘amxо‘rlik qilishimiz
lozim 2
.
2
Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz. – Toshkent: ʻ ʻ
“O zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b.
ʻ
5

I.BOB. SHAXS TARBIYASIDA ATROF MUHITGA BО‘LGAN ONGLI
MUNOSABAT
1.1. Shaxs tarbiyasida ekalogiya huquqining aholi ekalogik ongiga ta’siri
Mamlakatimizda mavjud aksariyat maktabgacha ta’lim muassasalarida
bolalarni tabiat va atrof-muhit bilan tanishtirish mashg‘ulotlari tashkil qilinganligi
e’tiborga molik. Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, «Eng
muhim masala – aholining ekologik madaniyatini oshirish haqida jiddiy bosh
qotirishimiz zarur. Albatta, bunday muammolarni faqat ma’muriy yо‘l bilan hal
etib bо‘lmaydi, bunga yosh avlod qalbida ona tabiatga mehr-muhabbat, unga
daxldorlik hissini tarbiyalash orqali erishish mumkin» 3
. Shu boisdan ham
mamlakatimizda maktabgacha ta’lim muassasalarning 70 foizida ekologik ta’lim
uchun maxsus xonalar bor va ularning 16 foizida bolalar tabiatni parvarish qilishni
о‘rganadigan «Atrof-muhit sо‘qmoqlari» tashkil qilingan. О‘zbekistonda barcha
boshlang‘ich maktablarda atrof-muhit mavzulari 1chi va 2chi sinflarda
«Atrofimizdagi dunyo» va 3chi va 4chi sinflarda «Inson va tabiat» fanlarida
о‘tiladi. Biroq umumta’lim va о‘rta maktablarda aynan ekologiya darslari yо‘q.
Faqatgina atrof-muhitga tegishli ba’zi mavzular tabiiy fanlar va salomatlik va
sog‘lom turmush tarzi fanlari mavzulariga singdirilgan xalos.
Shuningdek, bioxilmaxillik, inson va yer, suv – hayot manbai mavzularida
5-dan 9-sinfga qadar qо‘shimcha о‘quv materiali sifatida qо‘llanmalar yaratilgan
xalos. 2005 yilda «Boshlang‘ich maktabda ekologik ta’lim» metodologik
qо‘llanma ishlab chiqilgan bо‘lsa, 2009 yilda 5-dan 9-sinfgacha о‘qituvchilar
uchun «Inson va tabiat» qо‘llanmasi chop etilgan.
Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta'sirlar natijasida turli ijtimoiy
munosabatlar paydo bo‘ladi. Ushbu sohada ijtimoiy munosabatlarni biz ijtimoiy-
ekologik munosabatlar deb ataymiz.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, ijtimoiy-ekologik munosabatlar shakli,
mazmuni jihatdan turli-tuman bo‘lib, ushbu munosabatlarni tartibga solishda ham
keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilishini taqozo etadi.
3
Mirziyoyev .Sh.M Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash —yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining
garovi. Toshkent:”O`zbekiston”, 2017
6

Ijtimoiy-ekologik munosabatlarni yo‘nalishlarini ilmiy jihatdan asos-langan
holda oqilona aniqlash o‘z navbatida, ushbu munosabatalrni tartib-ga solish
huquqiy mexanizmini ixchamlashtiradi va amalga oshirishga yordam beradi.
Bugungi kunda tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar uchta
quyidagi asosiy yo‘nalishlarda paydo bo‘ladi:
1. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq ekologik - huquqiy
munosabatlar;
2. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog‘liq ekolo-gik-huquqiy
munosabatlar;
3. Aholini ekologik xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan ekolo-gik-huquqiy
munosabatlar.
Ushbu ekologik-huquqiy munosabatlar yo‘nalishlari o‘z mazmun-
mohiyatiga ko‘ra bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, jamiyatning tabiat
bilan o‘zaro ta'sirlar tizimida tutgan o‘rni muammolarni hal qilishda
qo‘llaniladigan chora-tadbirlari, uslublari va o‘ziga xos xususiyatlari bir-biridan
farq qiladi.
Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish - yer, yer osti boyliklari, suv, o‘rmon,
hayvonot va o‘simlik dunyosi hamda atmosfera havosini muhofa-za qilish, tabiiy
hosilalar va ekologik komplekslarni saqlash, qayta tiklash, atrof muhitning
biologik xilma-xilligini ta'minlash bilan bog‘liq qoida-talab, chora-tadbirlarning
yig‘indisi hisoblanadi. Ayniqsa, XX asrda tabiiy muhitni muhofaza qilish
yo‘nalishiga katta e'tibor beriliib, har bir davlatda turli dastur, rejalar va
qonunchilik hujjatlari qabul qilingandir.
Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq chora-tadbirlarni amalga
oshirishga qaratilgan qonunchilik hujjatlari, qoida-talablari muho-faza
ahamiyatidagi ijtimoiy-ekologik munosabatlarini tartibga soladi.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish deganda, jamiyat a'zolari-ning o‘z
ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiatning foydali qismlarini o‘zlashtirishi
tushuniladi 4
.
4
Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006
7

Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish tizimi - jamiyatning turli
ehtiyojlarini qondirish maqsadida yer, yer osti boyliklari, suv resurslari, atmosfera
havosi, o‘simlik va hayvonot dunyosidan foydalanishga qaratil-gan ilmiy jihatdan
asoslangan davlat dastur va rejalari, qonunchilik hujjatlari qoida-talablari asosida
tartibga solinadi.
Tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog‘liq umummajburiy qonun-chilik
hujjatlari qoida-talablari foydalanish ahamiyatidagi, ijtimoiy – ekologik
munosabatlarni tartibga soladi.
Ekologik munosabatlar tizimida tabiiy resurslar, ya'ni yer, yer osti boyliklari,
suv, o‘simlik va hayvonot dunyosidan foydalanish keng va muhim o‘rinni
egallaydi. Chunki, juda qadimdan inson tabiatdan foydala-nib kelmoqda va tabiiy
resurslardan foydalanishning miqdori, muddati va tartibi har bir davlatda qat'iy
ravishda belgilanib, tobora rivojlanib bormoq-da. Chunki, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanmaslik oqibatida tabiatda turli ekologik muammolar paydo
bo‘lishi va ekologik inqirozning keskin-lashishiga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun ham respublikamiz mustaqilligining dastlabki kunla-ridan
boshlab, tabiiy resurslardan faqat ilmiy jihatdan asoslangan, ya'ni oqilona
foydalanish chora-tadbirlar tizimi orqali amalga oshirishga alohida e'tibor
berilmoqda.
Aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash - antropogen ta'sirlar natijsida
paydo bo‘ladigan ekologiya vaziyati va ofati mintaqalarida barqaror tabiiy muhitni
saqlash, aholining hayoti va sog‘ligiga ta'sir ko‘rsatuvchi ekologik xavfli va zararli
ta'sirlarni oldini olish bilan bog‘liq keng qamrovli chora-tadbirlar tizimidan iborat.
Ekologik xavfsizlik bilan bog‘liq muammolar va ularni bartaraf etish bilan
bog‘liq chora-tadbirlar 1980-1985-yillarda namoyon bo‘lib, amalga oshirib
kelinmoqda.
Ekologik xavfsizlik o‘n yillar davomida respublikamiz hududida tabiiy
resurslardan oqilona foydalanmaslik va tabiatni muhofaza qilish qoida-talablariga
muntazam amal qilmaslik sharoitida xalq xo‘jaligi sohalarida olib borilgan ishlab
chiqarish jarayoni natijasida yuzaga keldi. Demak, yer, yer osti boyliklari, suv,
8

o‘rmon, hayvonot, o‘simlik dunyosi va atmosfera havosini muhofaza qilish va
foydalanish kabi davlat ekologik siyosatining ikki muhim yo‘nalishlaridagi qoida-
talablarini ta'minlamaslik o‘z navbatida, tabiat-jamiyat tizimida yangi yo‘nalishi
hisoblangan aholi-ning ekologik xavfsizligini ta'minlash bilan bog‘liq huquqiy
munosabat-larni paydo bo‘lishga sabab bo‘ladi.
Ekologik xavfsizlik - tabiat-jamiyat tizimining barqaror holati bo‘lib, bunda
atrof tabiiy muhit, tabiiy resurslar holati, jamiyat hayoti va inson sog‘ligiga xavfli
ta'silarni oldini olish va bartaraf etish tizimini ko‘zda tutadi.
Ekologik xavfsizlikni ta'minlash bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar tizimi -
atrof tabiiy muhit barqarorligi, aholining sog‘ligiga xavfli ta'sir etuvchi omillarni
kamaytirish, oldini olish, cheklash va bartaraf etishga qaratilgan siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy sohadagi quyidagi chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi:
- ekologik xavfli hudud, ekologiya ofati mintaqalarini aniqlash;
- eklogiya ekspertizasini joriy etish;
- ekologik xavfli va zararli ishlab chiqarish obektlarini passport-lashtirish;
- xavfli va zararli ishlab chiqarish turlari faoliyatiga ruxsatnomalar berish;
-tabiiy ofat, sel, toshqin va texnogen avariyalarni aniqlash, oldini olish;
- aholining ekologik-huquqiy madaniyatini oshirish;
- aholining sanitariya-gigiyena sharoitlarini yaxshilash va boshqalar.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, yuqorida tavsiflangan ekologik huquqiy
munosabatlar davlat ekologik siyosatining asosiy yo‘nalishlarni tashkil etadi.
Ekologiya huquqi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ekologik
huquqiy munosabatlarning birligi va yaxlitligi asosida namoyon bo‘ladi.
Ma'lumki, har bir fan shu jumladan huquq sohasi o‘ziga tegishli ijtimoiy
munosabatlar tizimini o‘rganish va tartibga solish nazariy-amaliy qoida-talablar
tizimiga ega bo‘lib, ushbu fanning predmetini tashkil etadi.
Ekologiya huquqi huquq tizimining alohida sohasi sifatida ijtimoiy-huquqiy
munosabatlar yo‘nalishlarini o‘rganish va tartibga solishni qamrab oluvchi o‘z
predmetiga egadir.
9

Ekologiya huquqining predmeti - atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash
jarayonida paydo bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga
solishdan iboratdir.
Hozirgi paytda ekologik munosabatlar qatnashayotgan jismoniy va yuridik
shaxslar xatti-harakatlarini to‘g‘ri yo‘nalshtirish uchun turli usullar qo‘llanilib,
ularning ko‘lami ortib bormoqda.
Ekologik huquqiy munosabatlar tizimida quyidagi usullardan foydalaniladi:
1. Ekologizatsiyalashtirish
2. Ma'muriy-huquqiy
3. Fuqaroviy-huquqiy
Ekologizatsiyalashtirish usuli bugungi kunda jamiyat hayotining siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy jabhalariga tobora kirib borib, tabiat
qonuniyatlarining ustivorligini ta'minlash, tabiatni muhofaza qilish chora-
tadbirlarining ishlab chiqarish jarayoniga qo‘llanilishi sog‘lom ekologik muhitga
erishish zaruriyatini oldimizga qo‘ymoqda, ushbu usul orqali shaxs, davlat va
jamiyat hayotinging barcha jabhalarining ekologik qoida-talablar asosida olib
borishini taqozo etadi.
Ma'muriy-huquqiy usul - davlat va huquqning muhim usullaridan biri bo‘lib,
davlatning majburlov chora-tadbirlarining qo‘llanilishda na-moyon bo‘ladi.
Ekologiya huquqida ma'muriy-huquqiy usul keng qo‘llanilib, atrof tabiiy
muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining
ekologik xavfsizligini ta'minlovchi qoida-talablarning belgilani-shi, barcha yuridik
va jismoniy shaxslari tomonidan qabul qilinishining majburiyligi, ekologik qoida-
talablarni buzganlik uchun javobgarlik chora-tadbirlarining qo‘llanilishida katta
ahamiyatga egadir 5
.
Fuqaroviy-huquqiy usul ekologiya huquqida tobora rivojlanib borayotgan
usul sifatida bevosita ekologik-huquqiy munosabatlar ishtirok-chilarining tengligi,
mulkning daxlsizligi, moddiy rag‘batlantirish, tabiatni muhofaza qilish va tabiiy
5
A.Avloniy ”Turkiy Guliston yoxud axloq „T.2010 y
10

resurslardan foydalanishda iqtisodiy chora-tadbirlarning qo‘llanilishda namoyon
bo‘ladi.
Ekologiya huquqi – tabiat-jamiyat tizimidagi murakkab munosabat-larni
tartibga soladi, shuning uchun ham turli tushunchalar, institutlar, toifalar keng
qo‘llanib, ekologik-huquqiy qoida-talablarni qo‘llanilishi va mazmunini ochib
berishga xizmat qiladi.
Ekologik huquqiy munosabatlar tizimini o‘rganishni oson bo‘lishi uchun
o‘ziga xos institut, toifa va nazariy qoidalar majmuini birlashtirgan holda
ekologiya huquqi o‘z tizimiga ega.
Biz murakkab ekologik huquqiy munosabatlar yo‘nalishlarini tahlil qilish va
o‘rganishni yengillashtirish maqsadida ekologiya huquqi tizimini ikki qismi, ya'ni
umumiy va maxsus qismga bo‘lib o‘rganamiz.
Ekologiya huquqining umumiy qismi
- tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqligi;
- ekologiya huquqining tushunchasi, predmeti va tizimi;
- tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi;
- ekologiya sohasida davlat boshqaruvi;
- ekologiya nazorati va ekologiya ekspertizasining huquqiy holati;
- ekologiya qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik kabi mavzularni;
- o‘z ichiga olib, tabiatni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning ilmiy-
nazariy jihatlari, huquqiy asoslari, ekologik-huquqiy mexanizmi va uning
elementlarining umumiy ekologik-huquqiy qoidalarni belgilaydi 6
.
Maxsus qismi esa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish
bilan bog‘liq quyidagi:
- yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati;
- suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy
holati;
- yer osti boyliklarining huquqiy holati;
6
,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014.
11

- o‘simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy
holati;
- hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanishning huquqiy
holati;
- atmosfera havosini muhofaza qilishning huquqiy holati;
- muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning huquqiy holati;
- xalq xo‘jaligi sohalari va aholi punktlarida atrof tabiiy muhitni huquqiy
muhofaza qilish;
- atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish kabi har bir tabiat
obektining huquqiy holatini qamrab oluvchi maxsus ahamiyatdagi ekologik-
huquqiy qoidalarni o‘z ichiga oladi.
12

1.2. О‘zbekistonning ekologik siyosati va atrof-muhitni huquqiy muhofaza
qilish zarurati
O‘zbekistonning ekologik siyosati
Yer kurrasida yuzaga kelayotgan ekologik nobop muhitning chuqur-
lashuvida ozmi-ko‘pmi O‘zbekistonning ham ishtiroki bor. Mamlakatimiz-da
yashayotgan 26 milliondan ziyod aholining yarmidan ko‘pi ekologik xavfli bo‘lgan
muhitda istiqomat qilmoqda. Orol dengizi va uning atrofida ro‘y bergan ekologik
inqiroz holati sovet davrining noekologik agrar va iqtisodiy siyosatining natijasidir.
Shuning uchun ham davlatimiz, shaxsan Birinchi Prezident I.A.Karimov ekologik
masalalarni iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy islohotlar bilan uyg‘unlashtirgan holda
olib borishni lozim deb topmoqda 7

Ekologik siyosat – davlatning atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish va buzilgan tabiat komplekslarini qayta tiklash
borasida olib borayotgan ichki va tashqi faoliyat majmui.
Mustaqillik sharofati tufayli O‘zbekistonda quyidagi taktik va strate-gik
ekologik yo‘nalishlar ishlab chiqilgan: «1999–2005 yillarda O‘zbekis-ton
Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari dasturi», "2006-2010
yillarda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofa-za qilish ishlari
dasturi", «O‘zbekiston Respublikasida tabiatni muhofaza qilish va barqaror
rivojlanishni ekologik ta'minlashning milliy harakatlar rejasi», «O‘zbekiston
Respublikasida atrof-muhit gigiyenasi bo‘yicha milliy harakatlar dasturi»,
«Biologik rang-baranglikni saqlash bo‘yicha milliy strategiya va harakatlar
rejasi»,"Respublikada ekologik ta'limni rivojlantirish va ekolog kadrlarni
tayyorlash, qayta tayyorlash hamda malakasini oshirish tizimini yanada
takomillashtirish istiqbollari dasturi va konsepsiyasi haqida" va boshqa me'yoriy
hujjatlar.
Ushbu ekologik dastur, konsepsiya va rejalarda hozirgi kunda hamda
kelajakda mamlakatimizda jamiyat va tabiat o‘rtasidagi munosabat shakli qanday
bo‘lishi, uning ekologik kon-sepsiyasi, maqsadi va prinsiplari bel-gilab berilgan.
7
,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014.
13

Ekologik maqsad va vazifalarni amalga oshirishning taktik va strategik harakatlar
dasturi va yo‘nalishlari ko‘rsatib o‘tilgan.
O‘zbekiston Respublikasi ekologik siyosatining asosiy maqsadi –
fuqarolarning hayotiy zarur ehtiyoji bo‘lgan ekologik xavfsiz muhitni ta'minlash
uchun mamlakatimizda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish va buzilgan tabiat komplekslarini qayta tiklash, ya'ni tabiat
bilan jamiyat o‘rtasidagi iqtisodiy-ekologik munosabat shaklini qo‘llashdir.
O‘zbekistonning ekologik siyosati negizida fuqarolarning qulay atrof tabiiy
muhitga ega bo‘lish huquqini ta'minlash yotadi. Mamlakatimizda davlatning
ekologik siyosati muammolari taniqli huquqshunos olim SH.H.Fayziyev
tomonidan o‘rganilgan. Uning monografik tadqiqotlarida davlat ekologik
siyosatining yuridik tabiati, mohiyati asosiy yo‘nalishlari, o‘ziga xos xususiyatlari,
ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari, fuqarolarning atrof tabiiy muhitga ega bo‘lish huquqini
ta'minlashning davlat huquqiy mexa-nizmi masalalari yoritilgan.
Ma'lumki, mustaqillik davrigacha Turkiston, keyinchalik O‘zbekiston chor
Rossiyasiga va so‘ngra sobiq ittifoqqa xom ashyo yetkazib beruvchi chekka o‘lka
hisoblangan. Shuning uchun ham ular tabiiy va mineral xom ashyo zaxiralaridan
maksimal holda ekstensiv ravishda foydalanganlar, ya'ni jamiyat va tabiat o‘rtasida
iqtisodiy munosabat shaklini qo‘llaganlar. Totalitar tuzumdagi iqtisodiy munosabat
shaklidan birdaniga (sakrab) ekologik munosabat shakliga o‘tishning na nazariy va
na amaliy iloji bor. O‘zbekiston Respublikasining tanlagan yo‘li tabiat va jamiyat
o‘rtasidagi munosabatlarni iqtisodiy-ekologik shaklidan bosqichma-bosqich
ekologik munosabat shakliga o‘tishdan iboratdir.
1997-yil 29-avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Milliy
xavfsizlik konsepsiyasi to‘g‘risida»gi qonunida mamlakatimizning ekologik dunyo
qarashida quyidagilarga e'tibor berilgan 8
:
– shaxsning hayotiy zarur ehtiyoji bo‘lgan kishilarning sog‘lig‘ini muhofaza
qilish va insonlarning turmushi uchun optimal holatdagi ekolo-gik sharoitlarni
yaratib berish;
8
Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006
14

– jamiyatning hayotiy zarur ehtiyoji bo‘lgan oilani har tomonlama qo‘llab-
quvvatlash, mo‘tadil ekologik vaziyatni tashkil etish, aholining sog‘lig‘ini
ta'minlash, jismoniy baquvvat avlodni shakllantirish;
– davlatning hayotiy zarur ehtiyojlari bo‘lgan – barqaror rivojlanishni
ta'minlash, mintaqaviy iqtisodiy holatni mo‘tadillashtirish, sog‘lom hayot tarzini
shakllantirish.
Shunday qilib, O‘zbekiston uchun yagona – shaxs, jamiyat va davlat-ning
hayotiy zarur ehtiyojlaridan biri bo‘lgan ekologik xavfsiz muhit milliy
xavfsizlikning ajralmas bir bo‘lagidir. Respublikamiz ekologik siyo-satining asosiy
maqsadini bajarmoq uchun davlatimiz barqaror rivojlanish bilan bir qatorda
muhofaza qilish va rivojlanish konsepsiyasini amalda qo‘llashni ma'qul deb topdi.
Bu degan so‘z shaxs, jamiyat va davlatning ekologik talablarini mintaqalar
bo‘yicha iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish talablariga moslashtirish kerak,
demakdir.
Birinchi Prezident I.A. Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida:
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» degan asari
hamda bir qator yuqorida sanab o‘tilgan davlatimizning Dastur, Reja va
Konsepsiyalarida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning asosiy chora-tadbirlari
quyidagilardan iborat, deb topildi:
• Ekologik texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish. Xalq xo‘jalik
tarmoqlaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib kela-digan barcha
zaharli kimyoviy moddalarni qo‘llash ustidan qattiq nazorat o‘rnatish. Atmosfera
havosi va suvlarni insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy ta'sir
etadigan moddalar bilan ifloslantirishni to‘xtatish;
Qishloq xo‘jalik ekinlarini, eng avvalo, g‘o‘zani sug‘orishda suvni
tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish. Kollektor-zovur suvlarini daryolar va
suv omborlariga tashlashni tartibga solish va oqova suvlarni chiqarib yuborishni
batamom to‘xtatish;
Sanoat korxonalarida atmosfera havosiga, suv havzalariga va tuproqqa
ifloslantiruvchi hamda zararli moddalarni tashlaganlik uchun solinadigan maxsus
15

soliqdan keng foydalanilgan holda mas'uliyatni oshi-rish. Ularda zamonaviy,
samarali tozalash qurilmalar tizimini joriy etish. Boshlang‘ich xom ashyodan
tayyor, pirovard mahsulot olgunga qadar kompleks foydalanishga imkon beradigan
yangi, zamonaviy, ekologik jihatdan samarali uskunalarni o‘rnatish;
Qayta tiklanadigan zaxiralarni qayta ishlab chiqishning tabiiy ravishda
kengayishini ta'minlaydigan hamda qayta tiklanmaydigan zaxira-larni qat'iy mezon
asosida iste'mol qilingan holda hamma turlaridan oqilona foydalanish;
Foydali qazilmalardan oqilona foydalanish. Boshlang‘ich xom ashyodan
to‘liq foydalanishni ta'minlash va uning uchun eskirgan uskuna-larni almashtirish,
yangi texnologiyalarni joriy etish, ayrim sexlar, uchast-kalar va korxonalarni
rekonstruksiya qilish asosida foydali qazilmalarni sanoat usulida yanada to‘liq va
oqilona qazib olish. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish uchun tog‘-kon
sanoatining chiqindilarini o‘zlashtirishni yanada kengaytirish hamda buzilgan
yerlarni qayta yaroqli holga keltirish (rekultivatsiya qilish);
Keng maydonlardagi tabiiy sharoitlarni tabiiy zaxiralardan samara-li va
kompleks foydalanishni ta'minlaydigan darajada aniq maqsadli, ilmiy asoslangan
tarzda o‘zgartirish (daryolar oqimini tartibga solish hamda suvlarni bir havzadan
ikkinchisiga tashlash, yerning suv-fizik xususiyat-larini yaxshilash, suv chiqarish
va shunga o‘xshash tadbirlarni amalga oshirish);
Jonli tabiatning xilma-xilligini saqlash, tabiiy genofondni madaniy ekinlar
va hayvonlarning yangi turlarini ko‘paytirish hisobiga boshlang‘ich baza sifatida
saqlab qolish;
• Qurilish va obodonlashtirish rejalarining ilmiy asoslangan, hozirgi
zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tizimni joriy
etish yo‘li bilan shaharlarda va aholi punktlarida ekologik xavfsiz muhitni tarkib
toptirish;
• Jahon jamoatchiligi e'tiborini mintaqaning ekologik muammolariga
qaratish. Orol muammosi bugungi kunda chinakam keng ko‘lamli, butun
sayyoramizga daxldor muammo bo‘lib qolganligini, uning ta'siri hozirning
16

o‘zidayoq biologik muvozanatni, bepoyon hududlarda aholining genofond-larga
halokatli ta'sir ko‘rsatayotganligini nazarda tutish;
• Xalqaro tuzilmalarning zaxiralari, imkoniyatlari va investitsiyalari-ni
yuqorida zikr etilgan muammolarni hal qilishga jalb etish.
• Tabiatni muhofaza qilishning Milliy dasturida ekologik xavfsizlik-ni
ta'minlash va yuqorida aytib o‘tilgan tadbirlarni quyidagi tamoyillar asosida
amalga oshirish tavsiya etilgan:
• Davlat ekologik islohotlarning yo‘lboshlovchisi;
• Ekologik xarajatlarni moliyalash va ularning yangi sxemalarini jalb
qilish;
• Makroiqtisodiy va sohaviy ekologik siyosatni takomillashtirish;
Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini ekologiyalashtirish;
• Atrof tabiiy muhit sifatini yaxshilash maqsadini qo‘yish va
standartlashtirish;
• Ishlab chiqarishning ekologik talablarini chuqur-lashtirish va h.k.
O‘zbekiston Respublikasining yuqorida aytib o‘tilgan ekologik siyosatini
amalga oshiruvchi tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabat shakli, tabiat va jamiyat
qonunlarini uyg‘unlashtirish, ekologik chora-tadbirlar va asosiy tanlangan
tamoyillarning hayotga tatbiq qilish mexanizmini ishlab chiqish va amalda
qo‘llash, O‘zbekistonda jamiyat va tabiat o‘rtasidagi ekologik munosabat shakliga
o‘tib olish imkonini beradi. Bunday ekologik siyosat shaxs, jamiyat,
davlatimizning milliy xavfsizligini ta'minlashda katta xizmat qilishiga hech shubha
yo‘q.
Atrof tabiiy muhitni huquqiy muhofaza qilish zarurati
Xo‘sh, ekologiya sohasida kishilik jamiyati tomonidan e'tirof etilishi
mumkin bo‘lgan yagona yo‘l nimadan iborat, degan o‘rinli savol tug‘iladi. Mazkur
yo‘l, bizning fikrimizcha, umuminsoniyat qadriyatlarini ifoda etuvchi, xalqaro
huquq prinsiplaridan kelib chiquvchi va barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni
ta'minlovchi huquqiy-demokratik yo‘ldir. Chunki turli toifadagi kishilar, davlatlar,
millatlar, xalqaro uyushmalarning fikrlarini umumlashtiruvchi masala
17

barqarorlikdir. Har bir inson avvalambor o‘z tinchligi, sihat-salomatligi, baxtli
hayoti uchun qayg‘uradi, albatta. Ushbu ezgu niyatlari amalga oshirish uchun
odamlar butun kuch-qudratini ishga soladilar. Ular jamoa, uyushma, oqim,
davlatga birlasha-dilar. Insoniyatning hozirgi rivojlanish bosqichida bunday hatti-
harakat kishilarning yurish-turish qoida va me'yorlarini yozma ifodasi orqaligina
amalga oshiriladi. Ijtimoiy munosabatlarning ana shunday yozma ifodasi fanda
huquq deb ataladi.
Atrof tabiiy muhit, ya'ni tabiatni muhofaza qilish, uning buzilgan qismlarini
qayta tiklash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish jarayonida kishilar
o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlar ijtimoiy ekologik munosabatlar
turkumiga kiradi. Ularni esa, fanda umumlash-tirilgan tarzda ekologik munosabat,
deb ataydilar.
Barqaror rivojlanish yo‘lida turgan har qanday davlat uchun huquqiy
demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish pirovard maqsad
hisoblanadi. Unda xalq irodasi qonunlarda aks etadi, fuqarolar esa davlat
boshqaruvida faol ishtirok etishlari qonun ustuvorligini ta'minlashda va adolatni
yuzaga chiqarishda so‘zsiz xizmat qiladi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov 2002-yil avgustdagi Oliy Majlisning
II chaqiriq 9-sessiyasida qilgan ma'ruzasida O‘zbekiston Respublikasida
demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini o‘rnatishning asosiy sohalarini
ko‘rsatib berdi. Unda hamma ijtimoiy munosabatlar faqatgina huquqiy yo‘llar
orqali tartibga solinishi kerakligi, ana o‘shandagina ijtimoiy muhofazalangan bozor
iqtisodiyotiga yetib borishimiz mumkinligi ta'kidlangan edi.
Ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish uchun milliy va xalqaro
huquqda ekologik me'yorlar va qoidalarni tabiat qonuniyatlariga mos ravishda
ishlab chiqish, ularni vakolatli organ, tashkilot yoki ham-jamiyatlar tomonidan
qabul qilish, uning ishtirokchilari o‘rtasida ushbu me'yorlarni umummajburiy
kuchga ega qilish va albatta, huquqbuzarlarga nisbatan yuridik oqibatlarni keltirib
chiqarish mexanizmini yaratish zarur. Aks holda, atrof tabiiy muhitni muhofaza
18

qilishning huquqiy jihatdan tartibga solish imkoniyatini yuzaga chiqarish aslo
mumkin emas.
Shunday qilib, ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish nafaqat
tabiat muhofazasiga, balki xalqlar va davlatlar o‘rtasida barcha mahalliy, regional
va global masalalarni tinch-totuvlik blan hal etish hamda insoniyatni barqaror
rivojlanish tamoyillariga rioya qilishga olib keladi.
19

II.BOB. ZAMONAVIY EKALOGIK HUQUQIY TA’LIM
2.1. Ekalogik huquqiy ong va madaniyatini yuksaltirish muammolari
Bugungi kun yoshlarida ekologik-huquqiy ong va madaniyatni
shakllantirish, ularni tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lishga о‘rgatish,
noyob tabiatni asl holicha avlodlar uchun asrab-avaylash hissini oshirish orqali
atrof-muhitga bо‘lgan salbiy ta’sirning oldini olish mumkin. Buning uchun yoshlar
ongida ona yer, ona tabiat, ona Vatanga, uning tabiiy boyliklariga bо‘lgan mehr-
muhabbat tuyg‘usini yanada rivojlantrishimiz lozim. Yurtimiz mustaqillikka
erishgach, atrof-muhitni muhofaza qilishda ekologik-huquqiy ta’lim-tarbiyaning
muhim va hal qiluvchi rolini anglagan holda, bu tizimni, uning tarkibiy qismi
bо‘lgan fanlarni takomillashtirish ustuvor vazifalardan qilib belgilandi.
Umumiy ta’lim jamiyat rivojida zarur tayanch bо‘lsa, ekologik-huquqiy
ta’lim-tarbiya va madaniyat har qanday mamlakatda insonlarning tо‘laqonli
sog‘lom turmish kechirishi uchun zarur bо‘lgan mо‘tadil atrof-muhit sharoitiga
bо‘lgan huquqlar daxlsizligining muhim kafolatidir. Bu kafolat mamlakat
taraqqiyoti, davlat mustaqilligi, sog‘lom turmush tarzi, millatlararo ekologik
aloqalar, ekologiya borasida insonlarning huquqlarini ta’minlashga,
majburiyatlarni bajarishga shart-sharoit yaratadi. Ushbu kafolatlar, avvalo,
Konstitutsiyamizning 50-, 55-moddalarida о‘z ifodasini topgan. Uning asosida
qabul qilingan sohaga oid qonunlar va boshqa hujjatlarga singdirilgan. Ekologik-
huquqiy ta’lim va tarbiyaning asosiy vazifasi barcha о‘quv muassasalari
tinglovchilariga ekologik qonunchiligimizni, birinchi navbatda, Konstitusiyada
belgilangan burchlarni о‘rgatish va tabiatga hurmat ruhini shakllantirishdan iborat.
Ana shu nuqtai nazardan qaraganda, bunday huquqiy ta’lim-tarbiyaning ahamiyati
о‘ta muhimdir. Ekologik-huquqiy ta’lim asosida о‘z huquqlari va burchlarini
yaxshi bilgan jamiyat a’zolarigina ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ongli
ravishda mehnat qiladi va ularning yaratuvchanlik faoliyati ancha yuqori bо‘ladi.
Ekologik ta’lim-tarbiya berishda tarixiy merosdan samarali foydalanib, ularni
bugungi zamon talablari bilan bog‘liq holda yoshlar ongiga singdirish ham
muhimdir. Bulardan Sohibqiron Amir Temurning obodonchilik, atrof-muhitni
20

kо‘kalamzorlashtirish, bog‘u rog‘lar yaratish borasida olib borgan ishlarini aytib
о‘tish kerak. Konstitutsiya va ekologik qonunlarning ezgu maqsadlarini, tabiiy
muhitni muhofaza qilish g‘oyasini aniq kо‘rsata bilish ekologik-huquqiy ta’lim-
tarbiyaning muhim vazifalaridan biri bо‘lmog‘i lozim.
Ekologik madaniyat bu — tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini chuqur
anglagan holda unga zarar yetkazmay asrab-avaylashdir. Bu madaniyatni aholiga
yetkazish, targ‘ibot va tashviqot qilish lozim. Buning zamirida esa zarur ekologik
bilimlarni chuqur о‘zlashtirish muammosi yotadi.
Aholining tabiatni muhofaza qilish oldida turgan mas’uliyatli burchi va bu
burchni anglagan holda atrof-muhitga ongli munosabatda bо‘lishi, о‘zida
mustahkam ekologik tarbiya, ekologik ma’rifat va ekologik axloqni jamlash hissini
yaratishi muhimdir.
Avvalo ekologik madaniyat oiladagi tarbiyadan boshlanadi. Oilaviy muhit
va axloqiy tarbiya natijasida farzandlar ongida atrof-muhitga ehtiyotkorona
munosabat paydo bо‘lishi, yoshlarning tabiatni sevishi va ardoqlashi, har bir
ne’matning qadriga yetishi muhim vazifa. Qolaversa, bola tarbiyasida hozirda
jahon miqyosida hayot-mamot masalasiga aylangan ekologik dunyoqarashni
rivojlantirish hissi muhim о‘rin tutadi.
Ayni paytda, jamoatchilik e’tiborini atrof-muhitni asrash masalalariga
qaratish g‘oyat dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Shunga kо‘ra, har bir
insonda atrof-muhitni asrash madaniyatini shakllantirish va yuksaltirish
barchamizning diqqat-e’tiborimizda bо‘lmog‘i lozim.
Shu maqsadlar sari yurtimizda Tabiatni muhofaza qilish davlat
qо‘mitasining organlari, vazirliklar va idoralar, ta’lim muassasalari, korxona va
birlashmalar, nodavlat notijorat tashkilotlar va boshqalarning birgalikdagi say’-
harakatlari bilan keng aholi qatlamlari о‘rtasida ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish hamda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalarini targ‘ib
qilish bо‘yicha maqsadli ishlar amalga oshirilmoqda.
Tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish, azaliy an’analarimizni tiklash,
har bir shaxs va butun jamiyatning axloqiy hamda ma’naviy tarbiyasini
21

takomillashtirish g‘oyatda muhim. Ekologik madaniyat tushunchasi, azaldan
barcha xalqlarning turmush tarzida muayyan darajada mavjud bо‘lsa-da, maxsus
fan sifatida G‘arb olimlari tomonidan XX asrning ikkinchi yarmida ilgari surilgan.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov «О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida:
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» nomli strategik
ahamiyatga molik kitobida haqli ravishda ta’kidlaganidek: «Ma’naviy-ruhiy
tiklanish insonning yerga va uning boyliklariga bо‘lgan munosabatni ham о‘z
ichiga olishi lozim. Sivilizatsiya belgilarini asrab-avaylash qanchalik zarur bо‘lsa,
qishloq xо‘jaligi ming yillar mobaynida butunlay sug‘oriladigan dehqonchilikka
asoslangan mintaqada yer va suvni asrab-avaylash ham shunchalik muhimdir. Yer,
xavo, suv va olov (Quyosh) Markaziy Osiyoda qadimdan e’zozlab kelingan,
ajdodlarimizning zardushtiylikdan tortib to islomgacha bо‘lgan barcha dinlari
tomonidan munosib qadrlab kelingan”.
Ekologik madaniyat kо‘p jihatdan huquqiy ong, huquqiy madaniyat va uning
jamiyatdagi egallagan mavqeiga ham bog‘liqdir. Shu boisdan ham eko¬lo-gik
tarbiyaning huquqiy asosi tabiatni muhofaza etishga doir qo¬nun¬lar¬da,
fuqarolarning konstitusion huquq va burchlarida о‘z ifodasini top¬gan. Normativ
hujjatlar kishining tabiat ne’matlariga aql bilan yon¬da¬shib, undan tejamkorlik
bilan foydalanishini qonun doirasida nazo¬rat qi¬la¬¬di.
Bugungi kunda dunyo miqyosida yuz berayotgan umumbashariy,
mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarni imkon qadar hal etish va
ekologiyamizni yaxshilash va ekologik tanazzulning oldini olish uchun avvalo
ekologik madaniyatimizni mustahkamlash, bu madaniyatni avvalo qalbimizga
singdirishimiz lozimdir. Shundagina qalbimizda ulkan bir ekologik dunyoni barpo
etamiz va bu dunyoga bо‘lgan mustahkam muhabbatni kashf etamiz.
Yoshlarda ekologik madaniyatni shakllantirish
“Bolalar ekologik jurnali “Buloqcha” (Rodnichok)da mavzuli ilovalarni
chop etish” grant loyihasi doirasida aholining, ayniqsa yoshlarning ekologik
madaniyatini yuksaltirish har bir insonda tabiatga nisbatan mehr-muhabbat ruhini
shakllantirish, atrof muhitni muhofaza qilish nafaqat davlat va jamiyat, balki har
22

bir fuqaroning vazifasi bо‘lishiga erishish Ekoharakatning ustuvor dasturiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. E’tirof etish joizki, ekologik muammolarni hal
etishda nafaqat xо‘jalik faoliyatida resurs tejovchi va ekologik toza
texnologiyalarni joriy qilish, tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish,
shu bilan birgalikda sohaga oid qonunchilikni takomillashtirish borasidagi chora-
tadbirlarning о‘zigina ushbu sohadagi muammolarni hal etishda yetarli emasligini
davrni о‘zi kо‘rsatmoqda. Bu borada aholining, ayniqsa, yoshlarning ekologik
madaniyatini yuksaltirish, har bir insonda atrof-muhitga ehtiyotkorona
munosabatda bо‘lish, mamlakatning noyob tabiatini kelgusi avlodlar uchun asrab-
avaylash hissini shakllantirish, ekologik holatni yaxshilash va atrof-muhitga salbiy
antropogen ta’sirning oldini olish asosiy omillardandir.
Tabiatda rо‘y berayotgan noxush hodisalar oqibatlarini bartaraf etish, rо‘y
berishi mumkin bо‘lgan bunday vaziyatlarning oldini olish hozirgi kunning
dolzarb vazifalaridan biridir. Insonning tabiatga notо‘g‘ri ta’sir kо‘rsatishi
natijasida yuzaga keladigan salbiy holatlarning oldini olishda ekologik ta’lim-
tarbiyaning о‘rni nihoyatda katta.
Yashil olam inson salomatligini saqlashda muhim ahamiyatga ega
ekanligini, shuning uchun ham har bir о‘quvchi о‘z maktabi, hovlisi, kо‘cha va
xiyobonlarni kо‘klamzorlashtirish ishida faol qatnashishi, kо‘chat о‘tqazib, ularni
parvarish qilish orqali atrof-muhitning musaffo bо‘lishiga hissa qо‘shishi kerakligi
yoshlarga doimiy ravishda tushuntirilishi lozim 9
.
Tabiat boyliklaridan unumli foydalanish, ularni muhofaza qilish masalalarini
ongli ravishda hal etish uchun oila, maktabgacha ta’lim muassasalaridan boshlab
bolalarda tabiat ne’matlariga mehr-muhabbat ruhini shakllantirish, ekologiyaga oid
bilimlarni ular shuuriga singdirish lozim. Toki ular kelajakda atrof-muhitni
muhofaza qila oladigan va tabiatdan tabiatga zarar keltirmagan holda foydalana
oladigan bо‘lib voyaga yetishsin.
Oila kishilik jamiyatida insoniy or va nomusni anglash, xalq va Vatan
nashidasini о‘zida yetakchi omilga aylantiruvchi birlikdir. Oila insoniy mehr-
9
Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006
23

muruvvat mezonlari kabi tuyg‘ularni о‘zida mustahkam idrok etishga chorlovchi
muqaddas va ulug‘ dargoh.
Oilada ayolning о‘ziga xos о‘rni mavjud bо‘lib, rо‘zg‘orni saranjom-sarishta
va ozoda tutish, tozalikka rioya qilish xonadonlarimiz bekalaridan alohida e’tibor
va mas’uliyat talab etadi. Mana shu oilada kamol topayotgan qizaloq о‘z onasini
sinchkovlik bilan kuzatadi va uning yurish turishi, о‘zini tutishi, idish-tovoqlarni
pokiza saqlashidan tortib, hovli supirishi, gullar parvarishi, qо‘yingki, barcha-
barcha ishlarda andoza oladi va shu zaylda ulg‘ayadi. О‘g‘il bolalar esa erkaklarga
xos xislatlarni о‘z otasidan о‘rganadi. Ota bahor oylarida yerlarni chopishni, daraxt
nihollari va gul о‘tqazishni, maishiy asboblarni toza tutishni va sozlashni
bajarayotgan vaqtda о‘z о‘g‘lini oldiga olib shu ishlarni oz-ozdan о‘rgatib borsa,
о‘g‘il ham undan andoza olib о‘lg‘ayadi.
Farzandlarga ilk sо‘zlarni о‘rgata boshlaganlarida, suv, о‘simliklar va non
tushunchalarini, ularni qadrlash kerakligini, suvsiz о‘simlik о‘smasligini, о‘simlik
о‘smasa non bо‘lmasligini ular ongiga singdirib borish lozim.
Bolada ijobiy xislatlarning shakllanishida oila bilan birgalikda maktab,
mahalla-kuy, tengdoshlari va umuman atrof-muhitning ta’siri katta. Bugungi kunda
har bir oila oldidagi vazifalardan biri bu bolalar ongida yoshligidanoq ekologik
ong va ekomadaniyatni shakllantirish, ularni tabiatga ehtiyotkorona munosabatda
bо‘lishga о‘rgatish, noyob tabiatni asl holicha kelgusi avlodlar uchun asrab-
avaylash hissini vujudga keltirish orqali atrof muhitga yetkazilishi mumkin bо‘lgan
salbiy ta’sirning oldini olishdan iborat.
Maktabgacha yoshdagi bolalar tabiat haqidagi bilimlarni egallab olib
о‘simliklarni о‘stirish, hayvonlarni parvarish qilishning oddiy usullarini о‘rganib,
tabiatni kuzatish, uning gо‘zalliklaridan bahra olishni bilib olgan taqdirdagina,
ularda tabiatga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bо‘lishni tarbiyalash
imkoniyati tug‘iladi.
Mahallalar ham ekologik ta’lim-tarbiyaning о‘ziga xos о‘choqlaridan biridir.
Azaliy qadriyatlarimiz hisoblangan umumxalq hasharlarini о‘tkazish va unga
24

kо‘proq yoshlarni jalb etish ularning tabiatga nisbatan tо‘g‘ri munosabatini
shakllantirishga yordam berishi, shubhasiz.
Yurtimizda sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning о‘z ijodiy
va intellektual salohiyatini rо‘yobga chiqarishi, ularni hozirgi zamon talablariga
tо‘liq javob beradigan har tomonlama yetuk shaxslar qilib voyaga yetkazish uchun
zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlarni yaratish buyicha keng kо‘lamli aniq
yо‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish, о‘sib kelayotgan avlodning
ekologik madaniyatini, bilim va mas’uliyatini muntazam oshirib borish va ularning
atrof tabiiy muhit hamda inson salomatligi muhofazasi masalalarida ishtirokini
faollashtirish, shuningdek, Vatanga va Ona tabiatga mehr-muhabbat ruhida kamol
topishlarini ta’minlash maqsadida ular bilan ishlashga alohida e’tibor qaratish talab
etiladi 10
.
“Sog‘lom muhit - inson salomatligi” shiori ostida о‘sib kelayotgan yosh
avlodning ekologik savodxonligini oshirishda maktab о‘quvchilari о‘rtasida
ekologik ta’lim-tarbiyani yaxshilash, uzluksiz ekologik va barqaror rivojlanish
uchun ta’lim dasturini amalga oshirishga kо‘maklashish, umumta’lim maktablari
va boshqa о‘quv muassasalari hamda oilada yoshlarning ekologik ta’lim-tarbiyasi
borasidagi say-harakatlarni birlashtirish, maktabdan tashqari ta’limni rivojlantirish,
tabiat va inson uyg‘unligiga erishishni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi.
О‘zbekiston ekologik harakati yuqorida zikr etilgan ezgu ishlarni amalga
oshirish, yosh avlodning atrof muhit muhofazasi ishida faol ishtirokini ta’minlash
hamda ona tabiat va uning ne’matlariga nisbatan mehr-muhabbatini kuchaytirish,
ekologik madaniyati yuqori, yuksak intellektual jamiyatni shakllantirishga
mustahkam poydevor qо‘yish borasida ulkan ishlarni amalga oshirib kelmoqda.
Ekoharakat yoshlar ishtirokida ekologik mavzularda seminar treninglar
о‘tkazish, ekobog‘lar barpo etish, ekologik hasharlar va aksiyalar yoshlarni keng
jalb qilish, turli ekologik mavzularda tanlovlar, ekologik adabiyotlar
kо‘rgazmalarini, ijtimoiy reklamalarni kо‘paytirish, yurtimizda sog‘lom va
barkamol avlodni tarbiyalash, о‘sib kelayotgan avlodning ekologik madaniyatini,
10
A.Avloniy ”Turkiy Guliston yoxud axloq „T.2010 y
25

dunyoqarashini, bilim va mas’uliyatini muntazam oshirib borish bilan bog‘liq
ommaviy axborot vositalarida maqolalar chop etish, telekо‘rsatuvlar,
radioeshittirishlarlarni va maxsus dasturlarni muntazam ravishda efirga uzatish
kabi masalalarga jiddiy e’tibor qaratmoqda.
Joriy yilda ham Ekoharakat tomonidan bunday ezgu ishlar davom ettirildi.
Xususan, Ekoharakat О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi xuzuridagi nodavlat
notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qо‘llab-
quvvatlash Jamoat fondining “Bolalar ekologik jurnali “Buloqcha” (Rodnichok)da
mavzuli ilovalarni chop etish” grant loyihasini amalga oshirdi.
Loyihaning asosiy maqsadi yosh avlodning ekologik huquqiy madaniyatini
oshirish, ularni tabiat va uning ne’matlariga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash,
о‘simlik va hayvonot olamini ehtiyot qilish, suvdan tejab-tergab foydalanishga
о‘rgatish, tozalikka rioya qilish, yoshlar о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini keng
targ‘ib qilish kabi masalalarni о‘z ichiga qamrab oldi.
Yuqoridagi maqsad va vazifalardan kelib chiqib bahor mavsumida “SOS-
bolalar shaharchasi”da yosh avlodning ekologik madaniyatini yuksaltirish, yoshlar
о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib qilish, yoshlarning bо‘sh vaqtlarini
mazmunli tashkil etish, shuningdek, ularni yurtimizda olib borilayotgan
obondonlashtirish va kо‘kalamazorlashtirish ishlariga keng jalb qilish maqsadida
“Ona yerimizni saqlaymiz – kelajak uchun” mavzuida amaliy aksiya tashkil etildi.
Amaliy aksiyaning birinchi qismida о‘tqazilgan daraxt mehr bilan parvarish
qilinsa, har bir daraxt juda ham mо‘l hosil berishi, xalqimizda tabiatga bо‘lgan
e’tibor uzoq о‘tmishga borib taqalishi, о‘simlik dunyosining atrof muhit
musaffoligini ta’minlashdagi ahamiyati kabi masalalarda ishtirokchilarga
tushunchalar berildi 11
.
Aksiya doirasida ishtirokchilar tomonidan “SOS bolalar shaharchasi”
hududiga 200 dan ortiq mevali va manzarlari daraxt kо‘chatlari о‘tqazildi. Shu
asosda yoshlar uchun yana bir shinam bog‘ barpo etildi. Eng muhimi yosh
11
,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014.
26

nihollarni yerga qadagan bolajonlar kо‘chatlarga о‘z ismlarini berib kelgusida
ularni parvarishlashni zimmalariga oldilar.
Shuningdek yoz mavsumida Toshkent viloyati Bо‘stonliq tumanidagi qator
yozgi bolalar dam olish va sog‘lomlashtirish oromgohlarida yosh avlodning
ekologik va estetik madaniyatini yuksaltirish, ularni ona tabiat va uning
ne’matlariga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash, atrof-muhitni muhofaza qilish
ishlariga yoshlarni keng jalb qilish, ozodalik va obodlik kabi milliy
a’nanalarimizni yoshlar ongiga singdirish, uzluksiz ekologik ta’lim-tarbiya
tizimiga kо‘maklashish maqsadida“Yurtimizni obod qilaylik!” shiori ostida
ekologik aksiyalar о‘tkazildi.
Aksiyalar avvalida ishtirokchilarga atrof-muhit musaffoligining inson
salomatligini asrashdagi roli, daraxtlarni parvarish qilish tartib qoidalari, atmosfera
havosi musaffoligini ta’minlashda yashil maydonlarning ahamiyati, sog‘lom
turmush tarzi kabi masalalarda tushuntirishlar berildi.
Aksiya davomida oromgohda dam olayotgan bolajonlar bilan birgalikda
daraxtlar taglari yumshatildi, daraxtlar oqlandi va ularga shakl berildi. Oromgoh
hududini va yon atroflari turli chiqindilardan tozalash ishlari bajarildi.
Bundan tashqari 13-14 iyun kunlari Toshkent viloyatining Bо‘stonliq
tumanida “Chimyon oromgohi” sog‘lomlashtirish markazida bо‘lib о‘tgan
“Chimyon sadosi” xalqaro ekologik turizm festivalida ham yoshlar о‘rtasida
sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib qilish, ularning ekologik bilimlarini
mustahkamlashga alohida e’tibor qaratildi. Tadbir doirasida О‘zbekiston nodavlat
notijorat tashkilotlari Ekoforumi, “Rodnichok” nodavlat notijorat tashkiloti bilan
hamkorlikda “Biz toza Chimyon uchun” ekologik aksiyasi hamda “Ochiq osmon
ostida ekomaktab” mashg‘ulotlari о‘tkazildi. Yoshlarning ekologik madaniyatini
yuksaltirish, ularni atrof muhitni muhofaza qilish ishlariga keng jalb qilish,
uzluksiz ekologik ta’lim va tarbiya tizimiga kо‘maklashish maqsadida tashkil
etilgan mashg‘ulotlarda bolajonlar guruhlarga bо‘lingan holda interfaol usulda
ishtirok etdilar. Bioxilma-xillikni saqlash, suvni asrash, tozalikka va poklikka rioya
27

qilish yо‘nalishlarida о‘tkazilgan mashg‘ulotlar yakunida faol ishtirokchilarga
esdalik sovg‘alari ulashildi.
Loyiha doirasida amalga oshirilgan ishlarning eng muhimlaridan biri besh
mavzudagi ya’ni, “Jonivorlar bizning dо‘stimiz” (“Jivotniye - nashi druzya”),
“Atrofimizdagi о‘simliklar” (“Rasteniye vokrug nas”), , “Suvni asrang” (“Beregite
vodu”), “Mening toza mahallam” (“Moya chistaya maxallya”), “Tozalik sog‘lik
garovi” (“Chistota zalog zdorovya”) mavzuli kо‘rgazmali plakatlar nashr etildi.
Ushbu jozibador rasmlar, qiziqarli ma’lumotlar, tabiat va uning ne’matlariga
xususidagi she’rlar bilan boyitilgan rangli plakatlar о‘quvchilar e’tiborini о‘ziga
jalb etishi bilan ahamiyatlidir. Plakatlarni nashr etishda mashg‘ulotlarda faol
ishtirok etgan yosh ijodkorlarning ijodiy ishlaridan foydalanishi, ularni kelgusida
atrof muhitni muhofaza qilish, о‘simlik va hayvonot olamini asrab avaylash
borasidagi ishlarda faolligini oshirishi tabiiy. Shuningdek, tashqari plakatlar, suvni
e’tiyot qilish, sog‘lom turmush tarziga rioya etish, obondonlashtirish va
kо‘kalamzorlashtirish ishlarida faol ishtirok etish, jonivorlarni, о‘simliklarni asrab
avaylash va ularni kо‘paytirish kabi masalalarni ham о‘z ichiga qamrab olgan.
Umid qilamizki, ushbu xayrli ishlar yosh avlodni har tomonlama barkamol bо‘lib
voyaga yetishlarida, ularni tabiat haqida biliilarini boyishida о‘ziga xos ahamiyat
kasb etadi.
Zero, ekologik ta’lim-tarbiya jarayonini uzluksizlini ta’minlash yosh
avlodning ekologik madaniyatli bо‘lib voyaga yetishida muhim ahamiyat kasb
etadi. Eng muhimi, yoshlar tabiat uchun shaxsiy javobgarlik xususiyatlarini va
shaxsdagi yaratuvchanlik asoslarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari
inson qalbidagi ezgulik, saxovat, mehr-muruvvat fazilatlarini, yoshlarda ekologik
muammolarning yechimini izlab topish kо‘nikma va malakalarini rivojlantiradi.
Bu esa о‘z navbatida yoshlarda suvni iflos va isrof qilmaslik tushunchalari
rivojlanadi, atrof-muhit muhofazasi ijtimoiy zaruriyat ekanligi tо‘g‘risidagi
e’tiqodni shakllanishiga, atrof-muhit gо‘zalligini anglash bilan bog‘liq bо‘lgan
qiziqishlarni rivojlanishiga, о‘simliklar, hayvonlar tabiatning bir qismi, inson tabiat
28

gо‘zaligi bilan bog‘liq ekanligi, uni asrab-avaylash zarurligini tushunib yetishiga
xizmat qiladi.
Binobarin, ota-bobolarimizdan bizga meros hisoblanmish ona tabiatni
sofligicha kelgusi avlodlarimizga yetkazish nafaqat tabiatni muhofaza qiluvchi
mutaxassislar, balki har bir inson uchun ham qarz, ham farzdir.
29

2.2. Zamonaviy ekalogik huquqiy ta’lim davr talabi
Bugungi kunda ekologik inqiroz va xavfsizlikning oldini olishda aholining,
ayniqsa, о‘sib kelayotgan yosh avlodning ekologik-huquqiy ta’limi va tarbiyasi,
ekologik-huquqiy madaniyati va ma’naviyatini zamon talabi asosida oshirib borish
ekologik xavfsizlikni hal qiluvchi omillaridan biridir.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda yoshlarimizning ekologik huquqiy
ta’lim va tarbiyasi masalasiga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Jumladan, 30 dan
oshiq ekologik yо‘nalishdagi qonunlar va 1000 ga yaqin qonun osti normativ-
huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Ushbu huquqiy manbalarning asosiy maqsadi atrof-
muhitni muhofaza qilish, ekologik ilm-fanni rivojlantirish, ekologiyaga oid
bilimlarni keng targ‘ib qilish, biologik xilma-xillikni saqlash va qayta tiklash,
tabiatdan foydalanishni boshqarish tizimining samarali iqtisodiy mexanizmini joriy
etish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, atrof tabiiy muhitni saqlashni
ta’minlashning huquqiy mexanizmini takomillashtirishga qaratiladi.
О‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi
bilan 2016 yilning “Sog‘lom ona va bola yili” deb e’lon qilinishi jamiyatimizda
ekologik-huquqiy madaniyatni yanada yuksaltirish hamda uning uzluksizligini
ta’minlashda zamonaviylik va xorijiy tajribalaridan keng foydalanishni ham taqozo
etadi.
Ushbu talablarni avvalambor, О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining
41-moddasida “...har kim bilim olish huquqiga ega” ekanligi, 50-moddasida
“Fuqarolar atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lishga majburdirlar”
hamda, 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv, о‘simlik va hayvonot dunyosi
hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish
zarur va ular davlat muhofazasidadir”, deb kо‘rsatilganligi bugungi kunda
yoshlarimizga ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyani olib borishning huquqiy
asosini tashkil etadi 12
.
12
,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014.
30

Ushbu muammolarni hozirgi kun talabi darajasida olib borishni Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi va О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi
qonuni ham о‘zida mujassamlashtiradi.
Ayniqsa, Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 27 maydagi 142-sonli qarori
asosida qabul qilingan, 2013-2017 yillarda О‘zbekiston Respublikasida atrof-muhit
muhofazasi bо‘yicha harakatlar Dasturi mamlakatimizda ekologik muammolarni
hal qilish borasida katta ahamiyatga ega bо‘lgan tarixiy hujjat bо‘ldi.
Ushbu Dasturda, atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiatdan foydalanish,
ekologik ta’lim va barqaror rivojlanish maqsadlarida ta’lim sohasida tabiatni
muhofaza qilish qonunchiligini va meyoriy-uslubiy bazani rivojlantirish
masalasiga alohida e’tibor qaratilgan.
Ekologik ta’lim va tarbiya asosan: oilada, maktabgacha ta’lim
muassasalarida, maktablarda, litsey, kollej, institut va universitetlarda olib boriladi.
Bundan kо‘rinib turibdiki, har bir oilada о‘sib-ulg‘ayayotgan yoshlarimiz
mustaqil davlatimizning ekologik siyosati hamda uning mazmunini, huquqiy-
ekologik muammolar hamda ularni hal qilishning huquqiy-iqtisodiy tomonlarini
yaxshi bilishlari, chuqur huquqiy-ekologik bilimlarga ega bо‘lishlari va jamiyat
faoliyatining huquqiy-ekologik sohasida faol qatnashishlari zarur bо‘ladi.
Mazkur jarayonlar yoshlarimizning “Ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyasini
zamon talabida bо‘lishini ham taqozo etadi. Umuman olganda atrof tabiiy muhitni
muhofaza qilish jarayoni ekologik-huquqiy ongi va madaniyat bilan kо‘proq
bog‘liq bо‘lib, u:
birinchidan, ekologik-huquqiy bilim, ya’ni insonning tabiat, jamiyat
tо‘g‘risidagi, atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq muammolar, tabiat bilan
bog‘liq qarashlar hamda urf-odatlar tо‘g‘risidagi tasavvur va kо‘nikmalar
yig‘indisi;
ikkinchidan, atrof-muhit va ekologiyaga bо‘lgan munosabat, ya’ni hozirgi
kundagi ekologik muammolarga nisbatan befarq bо‘lmagan, tabiiy muhitning
yomonlashuviga qarshi bо‘lgan va uni bartaraf etish yо‘llari hamda choralarini
topishga tayyorlik;
31

uchinchidan, ekologik-huquqiy xatti-harakat, ya’ni har kungi ekologik xulq-
atvor elementlarini о‘z ichiga oladi.
Oilada ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyaning olib borilishi yoshlarni
tabiatga, atrof tabiiy muhit va uning boyliklarini sevishga, muhofazalash hamda
bundan oqilona foydalanishdagi dastlabki ekologik-huquqiy ongini, tafakkurini
hamda tushunchalarini shakllantirishga yordam beradi. Maktabgacha bо‘lgan
muassasalarda ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiyaning olib borilishi esa, yosh
bolalarni oilaga nisbatan ekologik-huquqiy ongi, tafakkurining ancha
shakllanganidan dalolat beradi.
Shuningdek, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida olib boriladigan
ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiya jarayoni, yoshlar hayotida asosiy hal qiluvchi
bosqichlardan biridir. Mamlakatimizda akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarining bunyod etilishi hamda zamon talabi darajasidagi rekonstruksiya
qilinishi yoshlarimizga yangi zamon talabi doirasidagi ekologik-huquqiy ta’lim va
tarbiya jarayonini egallashga yordam beradi.
Bu davrda yoshlarimiz ekologik qonunlar va ularning mohiyati hamda
mazmunini kengroq о‘rganadilar, shuningdek, olgan bilimlarini amaliyot bilan
bog‘lash imkoniyatiga ham ega bо‘ladilar. Oliy о‘quv muassasalarida yoshlarimiz
bevosita aniq yо‘nalish va mutaxassisliklarga ega bо‘lib, ekologik-huquqiy bilim
saviyalarini о‘z sohalari asosida о‘zlashtiradilar.
Magistratura va aspirantura jarayonida esa aniq mutaxassis bо‘lgan, chuqur
ekologikhuquqiy bilim saviyaga, ma’naviyat va madaniyatga ega bо‘lgan
yoshlarimiz hayot va ilm-fan yо‘lidagi kо‘plab ijobiy ishlarni amalga oshirib, ilm-
fan sohasida magistrlik va doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladilar.
Yuqoridagilar shuni kо‘rsatmoqdaki, yoshlarga doimiy ravishda ekologik-
huquqiy ta’lim va tarbiyani olib borishda quyidagilarga e’tibor berish maqsadga
muvofiqdir:
Birinchidan, yoshlarda ekologik-huquqiy ta’lim-tarbiyaning uzluksizligiga,
chambarchas olib borilishi va о‘qitilishiga hamda oilada olingan ekologik-huquqiy
bilimlarning samaradorligiga erishish;
32

ikkinchidan, amaldagi О‘zbekiston Respublikasining “Tabiatni muhofaza
qilish tо‘g‘risida”gi, “Ta’lim tо‘g‘risida”gi qonunlariga yoshlarga ekologik-
huquqiy ta’lim va tarbiya berish bilan bog‘liq talablarni kiritish hamda unda
oiladagi ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiya olib borish jarayonini alohida
kо‘rsatish;
uchinchidan, yoshlarga ekologik-huquqiy ta’lim va tarbiya berish sohasida
tegishli vazirlik, qо‘mita va korxona, muassasa, tashkilotlarning о‘zaro
hamkorligini kuchaytirish;
tо‘rtinchidan, qabul qilingan ekologik qonun talablarini hamda ularning
mohiyatini aholiga va yoshlarimizga kengroq tushuntirish;
beshinchidan, xalqaro standartlarga mos har tomonlama ekologik-huquqiy
bilim bera oladigan zamonaviy yangi avlod darsliklarini yaratish ham maqsadga
muvofiqdir.
Xullas, hozirgi ekologik muammolar keskinlashib borayotgan globallashuv
sharoitida ularni hal qilish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, tabiat boyliklarini
kelajak avlodga qoldirish, ulardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish, bu
maqsadda ekologik qonunchilikni takomillashtirib borish, ekologik-huquqiy
ta’lim-tarbiyani yanada kuchaytirish ustuvor vazifamiz bо‘lib qoladi. Bu esa,
mamlakatimizdagi mavjud tabiiy boyliklarni kelajak avlod uchun bus-butun
qoldirishga, ularni asrab-avaylashga, e’zozlashga, ulardan oqilona foydalanish va
muhofaza qilishga hamda sog‘lom ona va bolaning uzoq yashashi uchun xizmat
qiladi.
Umuman, О‘zbekistonda ekologik xavfsizlikka, bu xavfsizlikka tahdid
solayotgan va endilikda global muammoga aylanib qolgan Orol va Orolbо‘yi
ekologik fojiasi oqibatlarini bartaraf etish, transchegaraviy daryolar
suvidan oqilona foydalanish masalalariga faqat bugun e’tibor qaratilayotgani yо‘q.
Bu masalalar Birinchi Prezidentimiz tomonidan о‘tgan asrning 80- yillari oxirida
ham kо‘tarilgan va mustaqillikka erishilgandan keyin yanada rivojlantirilgan edi.
33

О‘zbekiston mustaqillikka erishgach, Orol ekologik fojiasini tо‘xtatish va
yumshatish yо‘lida keng kо‘lamdagi mislsiz ishlar amalga oshirildi 13
.
О‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning tashabbuslari
bilan Orolbо‘yi genofondini muhofaza qilish hayriya jamoat fondi tashkil etildi.
Xalqaro donorlarni Orol va Orolbо‘yi muammolarini yumshatish
borasidagi harakatlarga jalb qilish maqsadida 2008 yilning 11-12 martida Toshkent
shahrida Xalqaro konferensiya о‘tkazildi. Unda “Orolbо‘yi mintaqasida iqlim
о‘zgarishi oqibatlarini yumshatish maqsadida amalga oshirish uchun xalqaro
donorlarga taklif etilayotgan majmuaviy harakat dasturi” qabul qilindi.
Orol va Orolbо‘yi muammosini hal qilishda О‘rta Osiyo davlatlari
hamkorligi 1993 yili Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining (OQXJ) tashkil
etilishida namoyon bо‘ldi. Uning doirasida “Orol dengizi havzasi Dasturi”
hayotga tatbiq etildi.
2009 yil aprelida Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasiga a’zo davlatlar
rahbarlari uchrashuvida О‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov
jahon hamjamiyatini Orol dengizi havzasi muammolarini hal etishga yanada
kengroq jalb qilishga qaratilgan Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasiga a’zo
mamlakatlarning 2011-2015 yillardagi faoliyati Dasturi konsepsiyasini taklif etdi.
Mintaqada ekologik muvozanatning buzilishi oqibatlarini yumshatish
maqsadida Amudaryo deltasida kichik suv havzalarini yaratish, tо‘qayzorlarni
saqlab qolish, Orolbо‘yining olis aholi yashash joylarida quyosh energiyasidan
foydalanishga qaratilgan bir qator xalqaro va davlatlararo loyihalar amalga
oshirilmoqda.
Tо‘qayzorlar, qamishzor о‘simliklari, tabiiy yaylovlar maydonining
hamda noyob turdagi jonivorlar va qushlar sonining qisqarishi yoki ularning
butunlay yо‘qolishi natijasida yetkaziladigan umumiy ziyon eng kamida yuzlab
million AQSH dollariga baholanmoqda. Ammo flora va faunadagi haqiqiy qayta
tiklab bо‘lmaydigan yо‘qotishlarni moliyaviy jihatdan о‘lchab bо‘lmaydi.
13
Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006
34

Bu sohada mavjud vazifalar kо‘lamining kengligi, murakkabligi hamda
miqyosi mintaqadagi ekologik vaziyatni yaxshilash muammolarini kompleks
ravishda hal etishda nafaqat davlat organlarining, balki jamoat birlashmalari,
fuqarolik jamiyati institutlarining sayharakatlarini birlashtirishni talab etadi.
Shu bois О‘zbekistondabu ishga keng jamoatchilikni jalb qilish, atrof-
muhitni muhofaza qilish davlat, jamiyat va har bir fuqaroning ishiga aylanishi
yо‘lida jiddiy qadamlar tashlanib,keng kо‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Shu
bilan bir qatorda, mustaqillik yillarida Respublikamizda atrof- muhitnimuhofaza
qilish, tabiiy resurlardan oqilonafoydalanish sohasidagi munosabatlarni
tartibga soluvchi mustahkam, yaxlit qonunchilik bazasi yaratildi.Jumladan,
О‘zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish tо‘g‘risida”gi (1992
y.), “Suv va suvdan foydalanish tо‘g‘risida”gi (1993 y.), “Veterinariya
tо‘g‘risida”gi (1993 y.), “Yer osti boyliklari tо‘g‘risida”gi (1994 y.), “О‘simliklar
karantini tо‘g‘risida”gi (1995 y.), “Atmosfera havosini muhofaza qilish
tо‘g‘risida”gi (1996 y.), “О‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan
foydalanish tо‘g‘risida”gi (1997 y.), “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va
undan foydalanish tо‘g‘risida”gi (1997 y.), “О‘rmon tо‘g‘risida”gi (1999y.),
“Ekologik ekspertiza tо‘g‘risida”gi (2000y.),“Chiqindilar tо‘g‘risida”gi
(2002y.), “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tо‘g‘risida”gi (2004 y.) qonunlari
atrof-muhitni, tabiiy resurslarni huquqiy jihatdan muhofaza qilishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar,
yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qо‘riqlanadigan
manfaatlarini buzmasligi shart”, 55-moddasida esa “Yer, yer osti boyliklari, suv,
о‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy
boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”,
deya alohida ta’kidlangan. Qonunchilikdagi yangiliklar, ayniqsa, atrof tabiiy
muhit muhofazasi masalalariga doir qonun hujjatlariga kiritilgan yetkazish
yoshlarning ekologik bilim va kо‘nikmalarining oshishida, ekologik tafakkur va
ongining yanada rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
35

Ekologik ta’lim-tarbiyaning zarurati
Bugungi kunda dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari
ekologik muammolarni hal etishda nafaqat xо‘jalik faoliyatida resurs tejovchi
va ekologik toza texnologiyalarni joriy qilish, tabiatni muhofaza qilish
tadbirlarini amalga oshirish, shu bilan birga, sohaga oid qonunchilikni
takomillashtirish borasidagi chora-tadbirlarning о‘zigina ushbu sohadagi
muammolarni hal etish uchun yetarli emasligini kо‘rsatmoqda. Bu borada
aholining, ayniqsa, yoshlarning ekologik madaniyatini yuksaltirish, har bir insonda
atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish, mamlakatning noyob tabiatini
kelgusi avlodlar uchun asrab-avaylash hissini hakllantirish,
ekologik holatni yaxshilash va atrof-muhitga salbiy antropogen ta’sirning oldini
olish asosiy omillardandir.
Tabiatda rо‘y berayotgan noxush hodisalar oqibatini bartaraf etish, rо‘y
berishi mumkin bо‘lgan bunday vaziyatlarning oldini olish hozirgi kunning
dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Insonning tabiatga notо‘g‘ri ta’sir
kо‘rsatishi natijasida yuzaga keladigan salbiy holatlarning oldini olishda ekologik
ta’lim-tarbiyaning о‘rni nihoyatda katta.
О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, О‘zbekiston Respublikasining
“Tabiatni muhofaza qilish tо‘g‘risida”gi va “Ta’lim tо‘g‘risida”gi qonunlari hamda
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi shuningdek, boshqa qator normativ- huquqiy
hujjatlar ekologik ta’lim-tarbiya tizimining huquqiy asosini tashkil etadi.
Jumladan, О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonuni va Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi har tomonlama barkamol, о‘z mutaxassisligi bо‘yicha
yetuk, yetarli darajada bilim va tafakkurga ega jamiyat, davlat hamda oila oldida
о‘z javobgarligi, mas’uliyatini chuqur his etadigan shaxslarni tarbiyalashni
nazarda tutadi. О‘zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish tо‘g‘risida”gi
Qonunining 4-moddasida tabiatni muhofaza qilish maqsadlariga erishish uchun
barcha turdagi ta’lim muassasalarida “Ekologiya” fanini о‘qitishning
majburiyligini ta’minlash mustahkamlab qо‘yilgan.
36

О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan
“Maktab ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi”, “О‘rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi tizimining davlat ta’lim standartlari” hamda
2001 yil 16 avgustdagi Qarori bilan “Oliy ta’limning davlat ta’lim
standartlari” tasdiqlangan. Mazkur meyoriy hujjatlarda о‘quvchi-yoshlarda
ekologiya va tabiatni muhofaza qilish sohasida muayyan bilim va madaniyatni
shakllantirish, ularga tabiat va jamiyatning о‘zaro ta’siri, uning
oqibatlarini tushuntirib borish, tabiiy fanlarning о‘zaro fundamental birligini
anglatish, ekologik huquqdan xabardor qilish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish, sohaga doir qonunlarni buzganlik uchun javobgarlik Atrof-muhit
musaffoligiga erishish va ekologik falokatlarning oldini olishda aholining
ekologik madaniyatini oshirish, ayniqsa, о‘sib kelayotgan avlodlarning
ekologik ta’limi, madaniyati yuksak bо‘lishi hal qiluvchi omillardan biri
sanaladi. Shu maqsadda О‘zbekiston Respublikasida barqaror rivojlanish uchun
ta’lim bо‘yicha BMT Dekadasining (2005-2014 yillar) amalga oshirilishi
yuzasidan izchil faoliyat olib borilmoqda.
Hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biri fan-
texnika yutuqlari asosida aholi о‘rtasida ekologik ta’lim-tarbiya va madaniyatga
oid bilimlarni oshirish yо‘li bilan tabiat muhofazasini ta’minlashning turli chora-
tadbirlarini ishlab chiqishdir.
Ekologik ta’lim-tarbiya – insonning tabiatdan ongli ravishda
foydalanish, psixologik axloq-odob yuzasidan xalqimizning tabiatga nisbatan
e’tibor bilan qaraydigan urf-odatlari, an’analari asosida yoshlarni tarbiyalash, ular
ongida tabiatga, uning boyliklariga mehr- muhabbat о‘yg‘otish, ularni
tejamkorlikka va tabiiy boyliklarni asrab- avaylashga о‘rgatishdan iborat.
Yashil olam inson salomatligini saqlashda nihoyatda katta ahamiyatga ega
ekanligini, shuning uchun ham har bir о‘quvchi о‘z maktabi, hovlisi, kо‘cha va
xiyobonlarni kо‘klamzorlashtirish ishida faol qatnashishi, kо‘chat о‘tqazib,
ularni parvarish qilish orqali atrof-muhitning musaffo bо‘lishiga hissa qо‘shishi
kerakligi tushuntirilishi lozim.
37

Ota-bobolarimiz qoldirgan nodir meros – musaffo osmon, tiniq suv, toza
tuproq, yer qa’ri va yer usti boyliklarini qanday asramog‘imiz, ularni asl holida
kelgusi avlodlarga topshirmog‘imizni tushuntirish eng dolzarb va kechiktirib
bо‘lmaydigan umummilliy masaladir 14
.
Hozirgi davrda о‘sib kelayotgan yosh avlod ongida tabiatga nisbatan ham
ongli munosabatda bо‘lish hissini shakllantirish va rivojlantirishni taqozo etadi. Bu
esa pedagog kadrlar zimmasiga ulkan va mas’uliyatli vazifa yuklaydi. Zero,
tabiatning kelgusida gullab-yashnashi yoki ekologik muammolarning globallashib
borishi yosh avlodning tabiatga nisbatan munosabatiga bevosita va bilvosita
bog‘liqdir.
Bugun о‘tmishda tabiatga yetkazilgan zararning chuqur asoratlarini tugatish
haqida, ekologik xavfsizlik va atrof-muhit muhofazasiga alohida e’tibor
qaratilayotgan bir paytda ekologik madaniyat degan tushunchani hamma ham
birdek anglab yetgani yо‘q. Ba’zan kо‘cha-kо‘yda tо‘planib qolgan chiqindi
uyumlari, tamaki tutatib, qoldig‘ini oyog‘i ostida ezib, bemalol ketayotgan
kishilarni, ariq suviga mag‘zava ag‘darayotgan opa-singillarimizni, daraxt
shoxlarini bemalol sindirayotgan bolalarni, pista chaqib xiyobon va
kо‘chalarni ifloslantirayotgan, xazon yoqayotganlarni kо‘rib, buning bizga hech
daxli yо‘qdek e’tiborsiz о‘tib ketaveramiz. Afsuski, bularning barchasi, oqibatda,
о‘z sog‘lig‘imizga shikast yetkazishini, turli kasalliklarni keltirib
chiqarishini, umrimizni qisqartirayotganini ba’zida unutib qо‘yamiz. Bunday
noxush holatlarning asosiy sababi ayrim yurtdoshlarimizning tabiat qonunlarini
chuqur bilmasligi, ularda ekologik bilim va tarbiyaning yetishmasligidir.
Ekologik tahdidlarga qarshi kurashishda milliy qadriyatlarning о‘rni
Darhaqiqat, ekologik muammolar ijtimoiy-g‘oyaviy va hududiy chegara
bilmay, ularning oldini olishda yagona samarali yо‘l dunyo xalqlari, barcha millat
va elatlar e’tiborini tabiat va jamiyatdagi nomutanosiblik hamda uning kun sayin
keskinlashib borayotganligiga qaratish lozim.
14
Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006
38

Shuni alohida qayd etish kerakki, diyorimizda tabiatga bо‘lgan ehtirom,
uning sirlarini anglab yetishga intilish, atrof-muhitni musaffo saqlash, ozodalik
va poklik kabi ezgu urf-odatlar uzoq о‘tmishga borib taqaladi.
Zardushtiylar dalalarni, ya’ni о‘simlik va hayvonot dunyosini asrab-
avaylab, yо‘qolib borayotganlarini qayta tiklashga harakat qilganlar. Ularga zarar
yetkazish esa og‘ir gunoh hisoblangan.
Zurdushtiylar tabiat muhofazasi va atrof-muhit tozaligini asrash, turli
kasalliklarning oldini olish maqsadida sanitariya hamda gigiyena qoidalariga
amal qilganlar.
Umuman olganda, tarixan ma’naviy-ekologik
qadriyatlarimizning ildizi “Avesto”dan ozuqa olishini ta’kidlab о‘tish lozim.
“Avesto”ning tub ma’no-mazmunini belgilab beradigan: “ezgu fikr, ezgu sо‘z,
ezgu amal” g‘oyasi bevosita milliy ma’naviy-ekologik qadriyatlarimizning
asosini tashkil etadi.
“Avesto”dagi ta’limiy-axloqiy qarashlarni о‘rganish, ularni bugungi davr
talabiga muvofiq yangicha qarashlar bilan boyitish, dunyo miqyosida yuz
berayotgan ekologik tahdidlarning oldini oluvchi muhim mezon bо‘lib xizmat
qiladi.
Bundan tashqari, yer, suv, havo, о‘simliklar va daraxtlarni asrab-
avaylash, e’zozlash, atrof-muhitni pokiza saqlash singari tabiatning barhayotligi
va gullab-yashnashidan dalolat beruvchi, bahoriy gо‘zallik bayrami- “Navrо‘z”ni
shodu hurramlik bilan kutib olish ham eng qadim zardushtiylik zamonlardan buyon
bizga meros bо‘lib kelayotgan bayramdir.
Ekologik ta’lim-tarbiya hamda ekologik madaniyatni oshirishning samarali
usul va vositalari 15
Ekologik tarbiya – vatanparvarlik bо‘lib, tabiatni asrash – Vatanni
asrashdir. Ekologik ta’lim-tarbiya jarayonlarini oiladan boshlash muhim
ahamiyat kasb etadi.
15
A.Avloniy ”Turkiy Guliston yoxud axloq „T.2010 y
39

Oila kishilik jamiyatida insoniy or va nomusni anglash, xalq va Vatan
nashidasini о‘zida yetakchi omilga aylantiruvchi birlikdir. Oila insoniy mehr-
muruvvat mezonlari kabi tuyg‘ularni о‘zida mustahkam idrok etishga
chorlovchi muqaddas va ulug‘ dargoh. Ana shu dargohda inson ulg‘ayadi, kamol
topadi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, oilada ayolning о‘ziga xos о‘rni
mavjud bо‘lib, rо‘zg‘orni saranjom-sarishta va ozoda tutish, tozalikka rioya qilish
xonadonimiz bekalaridan alohida e’tibor va mas’uliyat talab etadi. Mana shu
oilada kamol topayotgan qizaloq о‘z onasini sinchkovlik bilan kuzatadi va
uning yurish-turishi, о‘zini tutishi, idish-tovoqlarni pokiza saqlashidan tortib,
hovli supirishi, gullar parvarishi, qо‘yingki, barcha-barcha ishlarda andoza oladi va
shu zaylda ulg‘ayadi. О‘g‘il bolalar esa erkaklarga xos xislatlarni о‘z otasidan
о‘rganadi. Ota bahor oylarida yerlarni chopish, daraxt nihollari va gul о‘tqazish,
maishiy asboblarni toza tutish va sozlashni bajarayotgan vaqtda о‘z о‘g‘lini
oldiga olib shu ishlarni oz-ozdan о‘rgatib borsa, о‘g‘il ham undan andoza olib
о‘lg‘ayadi.
Farzandlarga ilk sо‘zlar о‘rgatilayotganda, “suv”, “о‘simlik” va “non”
tushunchalarini, ularni qadrlash kerakligini, suvsiz о‘simlik о‘smasligini, о‘simlik
о‘smasa non bо‘lmasligini ular ongiga singdirib borish lozim. Zero bu udumlar
bizga ota-bobolarimizdan meros.
Atrof-muhit, urf-odatlarda tan olingan meyorlar va tartib-qoidalar oilada
bolalarning shaxs sifatida shakllanishiga kusli ta’sir qiladi. Bola, asosan, oilada
о‘sib-ulg‘ayadi, rivojlanadi, о‘z his-tuyg‘ulari va xatti-harakatlarini nazorat
qilishni о‘rganadi. Ota-onalar bolaning kayfiyati, ahvoli va xulqi u yashayotgan
sharoitga bog‘liq bо‘lishini yaxshi bilishi kerak. Shu bilan birga, farzandlariga
sog‘lom bо‘lish uchun gigiyena qoidalariga rioya qilish shartligini oz-ozdan uqtirib
borishlari lozim. Bu esa oilada sog‘lom turmush tarzining shakllanishiga olib
keladi.
Sog‘lom turmush tarzi – bu insonning hayoti va salomatligi
xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiluvchi kо‘nikmalarga ega bо‘lishi asosida
40

hayotiy faoliyatini yо‘lga qо‘yishi hamda salomatligining yuqori darajada
bо‘lishiga erishishni ta’minlash shakli bо‘lib, u kun tartibiga rioya qilish, faol
jismoniy harakat asosida organizmni chiniqtirish, sport bilan shug‘ullanish,
tо‘g‘ri va sifatli ovqatlanish, gigiyena qoidalariga rioya qilish, ekologik muloqot
va madaniyatga erishish, umuminsoniy va о‘zbekona qadriyatlar asosida ma’naviy
tarbiya olish, zararli odatlardan о‘zini tiya bilish holatlarning mavjudligi
bilan tavsiflanadi 16
.
16
,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014.
41

XULOSA
Bizni hamisha о‘ylantirib keladigan muhim masala – bu yoshlarimizning
odob-axloqi, yurish-turishi, bir sо‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq.
Bugun zamon shiddat bilan о‘zgaryapti. Bu о‘zgarishlarni hammadan ham kо‘proq
his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar о‘z davrining talablari bilan uyg‘un
bо‘lsin. Lekin ayni paytda о‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘
zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib,
о‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz?
Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan.Yuqori sinflarda bolalar shaxs bo lib,ʻ
jamoa bo lib shakllanadi. Ayni o sha paytda ularni o zlari o rgangan muhitdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ajratib qo ymaslik kerak. Bu yoshlarning ruhiyatiga, davomatiga, oxir-oqibatda
ʻ
ta lim-tarbiyasiga salbiy ta sir qilishi mumkin. Shu bois ta lim jarayonining
ʼ ʼ ʼ
usluksizligini ta minlash, o quv dasturlarini takomillashtirish zarur.
ʼ ʻ
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib va tadqiqot natijalariga tayangan holda
quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:
1. Tarbiyasiz ma'naviyat poydevorsiz binoga о‘xshab omonatlik kasb
etadiki, bu holni sharhlab, izohlab о‘irishning xojati yо‘q. Shu boisdan-da,
ta'limtarbiya jarayoniga barcha davlatda kuchli ehtiyoj sezilgan. Ma'naviy
barkamol, komil inson tarbiyasi hozirgi kunning eng muhim, dolzarb
masalalaridan biridir.
2. Tarbiyaviy maqsad – aniq о‘lchamli ishlarga oid vazifalarni belgilab
beradi. Har bir ishda asosiy g‘oya, yо‘nalish (aqliy, jismoniy, mehnat tarbiyasi va
boshqalar) ajralib turadi. Tarbiyaviy maqsadni belgilash bosqichida pedagogning
vazifasi professor-о‘qituvchilarning murabbiylik faoliyatini asosiy maqsadga
yо‘naltirish, tarbiyalanuvchilarning muayyan ta'sir tizimini qabul qilishga
tayyorgarlik darajasiga tashxis qо‘yishdan iboratdir.
3. Barkamol shaxsni tarbiyalash ijtimoiy tarbiyaning muhim qismlaridan biri
sifatida talaba-yoshlar ruhiy olamining shakllanishida, hayotiy pozitsiyalarning
mustahkalanishida, ularning ijtimoiy faolligining о‘sishi va ixtisoslik bilimlari
42

hamda umumnazariy tayyorgarligining oshishida asosiy vositalardan biri
hisoblanadi.
4. Shaxs ma'naviyati – bu har bir shaxsga tegishli bо‘lib, uning ichki ruhiy
holati, hatti-harakatlari munosabatlari boshqa qirralarini о‘z ichiga oladi.
Mintaqaviy ma'naviyat esa – muayyan geografik mintaqa millatlariga xos, ular
uchun umumiy bо‘lgan ma'naviy boyliklardir.
5. Ta'lim muassasalarida órnatilgan intizom ta'lim muassasalari jamoasini
jipslashtirish, ta'lim muassasasi ichki hayoti va faoliyatining mòtadil kechishini
ta'minlaydi. Intizom о‘quvchilardan hamjihatlik asosida faoliyat olib borish, о‘quv
yurti manfaati uchun birgalikda kurashish, rahbariyat hamda vakolatli о‘quvchilar
organlari, uning a'zolari talablarini tо‘g‘ri talqin etish va ularning bajarilishini talab
etadi.
Bukilmas iroda va jasorat namunasini amalda namoyon etib, о‘z hayotini
aziz Vatanimizning har tomonlama ravnaq topishi, bugungi tinch va osoyishta
kunlar uchun jonini fido qilgan ajdodlarning muqaddas xotirasini yod etib, ezgu
ishlarini davom ettirish, safimizda yurgan keksalarni e’zozlash — odamiylikning
eng oliy mezoni va bizga tinchlik, omonlik kerak, deb yashaydigan bag‘rikeng va
olijanob xalqimizga xos azaliy qadriyatdir.
43

FOYDALANILGAN ADABIYTOLAR
Rahbariy adabiyotlar
1. О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2014 – yil.
2. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo limizni qat’iyat bilan davom ettirib,ʻ
yangi bosqichga ko taramiz. – Toshkent: “O zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b.
ʻ ʻ
3. .Mirziyoyev .Sh.M Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
—yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi. Toshkent:”O‘zbekiston”, 2017
Asosiy adabiyotlar
4. A.Avloniy ”Turkiy Guliston yoxud axloq „T.2010 y
5. Abu Nasir Farobiy “Fozil odamlar shahri” T.A.Qodiriy nomidagi Xalq
merosi nashriyoti.2013 Hasanboyev J. va boshqalar.
6. Pedagogika: Oliy o quv yurtlari uchun darslik. – Toshkent: Fan, 2009. -
ʻ
480 b.
7 . Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006
8. Ismoilova Z., Tarbiyaviy ishlar metodikasi. T:. Istiqlol, 2003
9. Jo rayev R.X. Jaholatga qarshi ma’rifat J. Xalq ta’limi.– T.:2004.- №3.-
ʻ
B
10. ,,Tarbiyaviy ishlar metodikasi’’ darslik Toshkent 2014.
11. Mavlonova R., Rahmonqulova N., Normurodova B., Matnazarova K.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. Nizomiy nomidagi TDPU. Toshkent, 2014
у.
12. . Mahkamov M. «Bо‘lajak tarbiyachilarning pedagogik muloqot
madaniyatini shakllantirish” nomzodlik dissertatsiyasi. T., 2005.
13. Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova, Tarbiyaviy ishlar
metodikasi.-T.:"Tib-kitob",2010
14. M.Xaydarov ,,Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning mehnat
tarbiyasida xalq an`analaridan foydalanish’’ T-,,Yozuvchi’’ 2013.
15. Ortiqov N.O., Jо‘rayev A.J. Maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi
kengashi.
44

16. Ochilov M. “Muallim – qalb me’mori” T.: “О‘qituvchi” 2001. 17.
R.A.Mavlonova,N.X.Rahmonqulova,B.A.Normurodova,U.Mahkamov.Ahloq-odob
saboqlari.-T.,,Fan’’,2014
Qо‘shimcha adabiyotlar
18.Rajabov S. Mutaxassislikka kirish T. “O‘qituvchi”2011
19. Ruvinskiy P.I. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.. – T. 1991 y.
20. Tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi.2005
21. Tarbiya ensiklopediya. Tuzuvchi M.N. Aminov. T:. O zbekiston milliyʻ
ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2010.
22. Yо‘ldoshevJ.G‘.О‘quvchi ma’naviyatini shakllantirish (qо‘llanma)-T.:-
2000.
23. Ziyomuxammedov B., Abdullaeva Sh. «Pedagogika». T.:, 2000.
24. Yo‘ldoshev. O‘quvchi ma'naviyatini shakllantirish. - T.,«Sharq», 2000.
25.G‘aybullaev N. Va boshqalar. Pedagogika. T.:, 2000.
26. Sh.Shodmonov, M. Halimov, N.Fayzullayeva. Tarbiyaviy ishlar
uslubiyati. T.2008-y.
27.Shayx Muhammad Solih Muhammad Yusuf . Baxtiyor oila. T.2012
Axborot manbalari
28. W.w.w. google.uz
29. W.w.w. pedagog.uz
30. W.w.w.ziyonet.uz.
45

Shaxs tarbiyasida atrof-muhitga bо’lgan ongli munosabatni shakllantirish

Sotib olish