Shaxsga fiziologik yondashish - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	64.7KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	28 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

71 Sotish

Shaxsga fiziologik yondashish

Sotib olish

Mavzu: Shaxsga fiziologik yondashish
KURS ISHI
Mavzu: Shaxsga fiziologik yondashish
Topshirdi:
Qabul qildi :
Baho: _______________
1

Mundarija
Kirish …………………………………………………………........3
Asosiy qism
I.BOB. Shaxsni o’rganishning ijtimoiy - psixologik muammolari
I.1. Psixologiyada shaxs tushunchasi……………………………….4
1.2.Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy………………………….12
II BOB. Shaxs to’g’risida umumiy tushuncha
II.1. Shaxs haqidagi psixologik nazariyalar………………………...17
II.2. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari
qarashlari …………………………………………………………….2
2
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimizda bugun ta’lim tizimiga alohida
e’tibor qaratilayotganligi bu e’tibor ta’lim tizimimizning poydevori bo’lgan
boshlang’ich ta’lim soxasiga qaratilayotgani bejizga emas , sababi bola ilk
bilimni aynan maktablarda oladi , undagi olam haqidagi dastlabki tasavvurlar
aynan shu maskandan boshlanadi. Vaholanki , bu muammo bugungi kunga qadar
ko`plab G`arb mamlakatlarida hamda Rossiya davlatlarida turlicha tahlil etilgan
va o`rganilgan. Masalan, N.N.Nechaev, Ya.A.Ponomarev, B.M.Teplov,
D.V.Ushakov singari olimlar kreativlik masalasini umumiy tarzda o`rgangan
bo`lsalar, N.A.Berdyaev, V.S.Bibler, V.N.Drujinin, P.A.Florenskiylar
kreativlikning ma`naviy, psixologik jixatlarirni tahlil etgan. XXI asrga kelib
O`zbekiston Respublikasining ta`lim sohasida ham ushbu termin ishlatila
boshladi.
Kurs ishining ob’yekti. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs
rivojlanishi nazariyalari qarashlari
Tadqiqotning metodologik asosi . sifatida O’zbekiston Respublikasi
Prizidentining asarlari, shuningdek horij mamlakatlarida o’tkazilgan va Xorij
olimlari L.S. Vigotskiy , Elkonin, E.E.Kravtsova va boshqalarning mavzuga oid
ilmiy qarashlarini ularning faoliyati borasida olib borgan tatqiqotlari nazariy
g’oyalari kurs ishimizning metodologik asosi bo’lib hizmat qiladi.
Tadqiqot predmeti: Shaxs nazariyalari Tadqiqot maqsadi: Shaxs va uning
o’rganilishini nazariy qiyoslash
Tadqiqot vazifalari:
Shaxsni olimlar tomonidan o’rganilishi.
Shaxsni psixik xususiyatlarni o’rganish.
Shaxs borasida nazariy asoslarni chuqur yoritish .
Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharxi : O’zbekiston Respublikasi
3

birinchi prezidenti I.A.Karimovning yoshlarda milliy g’oya va mustaqillik
mafkurasini shakllantirish borasidagi qarashlari, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni,
« «Sog’lom avlod», «Yoshlar yili» va «Barkamol avlod» Davlat dasturlari
metodologik asos hisoblanadi. Bundan tashqari Rossiya va Yevropa tadqiqotchi
olimlarining (R.A.Mavlonova, L.S.Podimova, N.M.Gnatko, E.I.Boyko,
M.B.Gomezo, О . К .Tixomirov, S.L.Rubenshteyn, P.Ya.Galperin,
A.B.Brushlinskiy, A.R.Luriya va boshqalar) manipulyativ psixotexnologiyalar,
o’zaro munosabatlarda manipulyatsiyani ro’li va uni ommaga ta’sir
texnikalari haqidagi ilmiy asarlari , hamda O’zbekiston psixolog-olimlari
proffessorlar E.G’.G’oziev, M.G.Davletshin, G’.B.Shoumarov, V.M.Karimova,
Z.T.Nishonova V.A.Slastyonin va M.Ayimbetovlarning tadqiqotlaridan keng
foydalaniladi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Olingan natijalar umumiy
psixologiya , ijtimoiy psixologiya , yosh davrlar psixologiyasi, psixodiagnostika
va bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi fanlarini nazariy jihatdan
boyitishga yordam beradi hamda psixologiyaning maxsus tarmog`i sifatida
insonlarning psixologik xavfsizligini ta’minlashda asosiy manba sifatida xizmat
qiladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikkita bob (4ta paragraf), xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I.BOB. Shaxsni o’rganishning ijtimoiy - psixologik muammolari
I.1. Psixologiyada shaxs tushunchasi
Shaxsning tuzilishi. Shaxs faolligi. ehtiyojlar shaxs faolligining manbai sifatida.
ehtiyojlarning turlari. ehtiyojlarni tarbiyalash muammosi. Motiv shaxs
ehtiyojining namoen bo`lishi sifatida. Faoliyat va xulq-atvor motivlari.
Shaxsning yo`nalganligi. Shaxsning maslagi, iymoni, vijdoni, dunyoqarashi
kabi ijtimoiy muhim xususiyatlarini shakllantirish. Shaxs rivojlanishining
harakatlantiruvchi kuchlari. O`qitishda va shaxs rivojlanishida uning
4

yo`nalganligi roli. Inson, odam juda ko`plab fanlarning o`rganish ob`ekti bo`lib
hisoblanadi. Ular odamlarning turli tomonlarini va hayot tarzini, rivojlanishini
va boshqalarni o`rganadi. O`z ob`ektini belgilash va ta`riflash uchun turli
tushunchalar qo`llaniladi. Psixologiya fani odamni jamiyatda, boshqalar bilan
munosabatda bo`luvchi ongli faoliyat sub`ekti sifatida o`rganadi. Psixologiya
fanida odamni ta`riflashda ko`plab tushunchalar qo`llaniladi. Shu jumladan
"shaxs", "individ", "individuallik" tushunchalari ham qo`llaniladi. Odamning
insonlik jinsiga mansubligi INDIVID tushunchasi bilan ifodalanadi. Katta
yoshdagi kishilar, chakaloklar, tilni va oddiy malakalarni o`zlashtira
olmaydigan ruhiy kasallar (telbalar) ham individdir. Individ tushunchasida
kishining biologik turga mansubligi aks ettirilgan. Barcha kishilar (odamlar)
individdir. "Individ" tushunchasida kishining nasl - nasabi ham
mujassamlashgandir. YAngi tugilgan chakalokni ham, katta eshdagi odamni
ham , mutafakkirni ham, akli zaif ovsarni ham, yovvoyilik bosqichidagi
kabilaning vakilini ham, madaniyatli mamlakatda yashaetgan yuksak bilimli
kishini ham individ deb hisoblash mumkin. Individ sifatida dunyoga kelgan
kishi hayot jarayonida alohida sosial fazilat kashf etadi, shaxs bo`lib etishadi.
Individ sifatida dunyoga kelgan odam keyinchalik, jamiyatdagina ShAXSga
aylanadi. Ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi, ijtimoiy taraqqiyotda ishtirok
etuvchi odamgina shaxs deyiladi. Shaxsning eng asosiy belgisi -
uning ongli faoliyat egasi ekanligidir. Ma`lumki kishi ongi faqat jamiyatda,
boshqalar bilan o`zaro munosabatda, til yordamida ijtimoiy tajribani
o`zlashtirishda shakllanadi. Binobarin shaxs ham faqat jamiyatdagina shaxsga
aylanishi mumkin. Shaxs tushunchasida odamning ijtimoiy xarakteri aks
ettirilgan. Lekin shaxsni ijtimoiy muhitning passiv mahsuloti deb qarab
bo`lmaydi. Shaxs ijtimoiy tajribani faol ravishda tahlil qiladi, o`zlashtiradi, o`zi
uchun o`zgartiradi - bu jarayon davomida o`zi ham shaxs sifatida shakllanadi.
Shaxsning faolligi uning o`zi hayot uchun yo`l tanlashida, bu yo`lni egallashida,
hayotda o`z mavkei va urnini anglashida ifodalanadi. Shaxs shakllanib borgan
5

sayin tashqi ta`sirlar, shu jumladan ijtimoiy ta`sirlar ham uning ichki dunyosi,
psixologiyasiga qarab turli odamlarga turlicha ta`sir qiladilar. Masalan bir xil
baho turli o`quvchilarga turlicha ta`sir qiladi. Shaxsni faqat psixologiya
emas, balki sotsiologiya , tarix, san`atshunoslik, estetika, etika, pedagogika,
meditsina, yuridik va boshqa fanlar ham o`rganadi. Odamning shaxs sifatidagi
asosiy belgisi: sosialligi, ongi va tilidir. Inson shaxsining xarakterli
tomonlaridan biri uning INDIVIDUALLIGIDIR. INDIVIDUALLIK - shaxs
psixologik, ijtimoiy, fiziologik xususiyatlarining birikmalarining
qaytarilmasligidir. Shaxsning individualligi uning xarakteri, temperamenti ,
psixik jarayonlarining dinamikasi, hissiyotlari, faoliyatining motivlari,
qobiliyatlari va shunga o`xshashlarning yigindisiga bog`liq. Bo`larning
hammasini birga qushib, mujassamlashtirsak, ikkita bir xil odam bo`lmagan va
bo`lmaydi ham. Har bir odam o`ziga mansub bo`lgan sinf millatiga xos
ko`pgina umumiy sifatlarga ega bo`lishi bilan bir qatorda o`zining shaxsiy
fazilatlariga egaki, bu sifatlar uni takrorlanmas individuallikka aylantiradi.
Olamda ikkita bir xil kishi yo`q. Individuallik kishining o`ziga xosligini uning
boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir.
Individuallik temperament va xarakter xususiyatlarda, odatlarda , ustun
darajadagi qiziqishlarda, bilish jarayonlarga oid fazilatlar (idrok, xotira,
tafakkur, tasavvur) da, qobiliyatlarda, faoliyatning shaxsga xos uslubida va
xokozalarda namoen bo`ladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir
xildagi birikmasini o`zida mujassamlashtirgan odam yo`q - inson shaxsi o`z
individualligi jihatidan betakrordir. Shunday qilib, individuallik inson shaxsiga
xos fazilatlarning faqat bitta jihati bo`lib hisoblanadi, xolos. Ma`lumki odam
jamiyatda turli guruhlarda (oilada, o`qishda, ishda, davrada) bo`ladi. Har bir
guruhda o`ziga xos, ba`zan butunlay bir-biriga o`xshamaydigan rollarni
o`ynaydi. Lekin shunga qaramay, ko`pincha odam har turli vaziyatlarda
o`xshash sifatlarni nomoyon qiladi. Bir qarashda qarama-qarshi ko`ringan
xususiyatlarning nomoyon bo`lishida umumiylik bor. Ana shu shaxs
6

sifatlarining bir-biriga mosligi shaxsning YAXLITLIGINI ko`rsatadi.
Shaxsning psixologik tuzilishi, psixologik xususiyatlarining birikmalari har bir
odamda NISBATAN DOIMIYLIKKA ega. Odamning psixik holatlari , o`zini
tutishi o`zgarib tursa ham shaxsning psixologik kiyofasi ma`lum darajada
barqaror bo`lib qolaveradi. Shaxs xususiyatlarining bunday nisbatan
barqarorligi unga shaxs sifatida xarakteristika berish, uning ma`lum
vaziyatlarda o`zini qanday to`tishini oldindan belgilashning asosi bo`lib xizmat
qiladi. SHAXS TUZILISHIDA BIOLOGIK VA IJTIMOIY OMILLAR. Shaxs
xislatlarining bir butunligi va o`zaro bog`liqligi uning psixologik tuzilishini,
dinamik strukturasini hosil qiladi. Shaxsni, uning tuzilishini o`rganishdan
maqsad nima? Shaxsni, uning tuzilishini o`rganishdan maqsad uni boshqa
odamlardan ajratib turuvchi individual xususiyatlarni aniqlashdir. Bu boradagi
psixologik tadqiqotlar va nazariy ishlar asosida turli "shaxs tiplari"ning
ajratishga, ularni o`rganishga olib keladi. Shaxslarning tipologiyasini yaratish
turli odamlardagi individual psixologik xususiyatlarni topish va ulardagi
umumiy belgilar, xususiyatlar asosida ularni ma`lum toifalarga birlashtirishga
to`g`ri keladi. Nazariyalar orasida shaxsda ikkita asosiy qism, ikkita omilni
ajratuvchi yo`nalishlar ko`rinarli o`rin egallagan. Ular shaxs tuzilishida ikkita
omil, BIOLOGIK va IJTIMOIY omillarni ajratib ko`rsatadilar. Ma`lumki shaxs
ijtimoiy majudot bo`lishi bilan birga, o`zida tabiiy, biologik tuzilish belgilarini
saqlab qoladi. Ammo bu ikki omilni bir-biriga qarama-qarshi qo`yib
bo`lmaydi, ular birlikni tashqil qiladi , birgalikda yuzaga chiqadi. Shaxs tashqi
turmush sharoitlari ta`sirida shakllanadi. Ammo lekin bir sharoitda
tarbiyalangan ikki bola ikki xil bo`ladi. Chunki ularning tabiiy qobiliyatlari
turlicha bo`ladi. Demak shaxsning shakllanishiga sosial omillardan tashqari
biologik faktorlar ham ta`sir qiladi. Bu ikki narsa bir - biri bilan chambarchas
bog`liq.Psixologiya tarixida shaxs rivojlanishi va takomillashuvini
harakatlantiradigan kuchlar va manbai masalasini hal etishning ikkita yo`nalishi
mavjud bo`lgan.
7

Bu yo`nalishlar rivojlanishning biogenetik va sotsiogenetik kontseptsiyalari
nomini olgandir. Biogenetik kontseptsiya inson shaxsining rivojlanishi biologik,
asosan tabiiy omillar bilan belgilanishiga asoslanadi. Shuning uchun ham
shaxsning rivojlanishi ichki sabab natijasida (o`z - o`zidan) sodir bo`lish
xususiyatiga egadir. Shu nuqtai nazarga binoan kishi tabiatan hissiy
ta`sirotlarning ruy berishidagi ba`zi bir xususiyatlarga, harakat sur`atining
xususiyatlarigagina emas, balki sababiyatlarning muayyan kompleksiga ham
moyil (birovlardan jinoyat qilishga boshqalarda ma`muriyatlik faoliyatida
yutuqlar qozonishga moyillik va hakozo) bo`ladi. Kishida guyo uning psixik
faoliyati shakllarigina emas, balki uning mazmuni ham tabiat tomonidan
programmalashtirilgan, psixik rivojlanish bosqichlari va ularning ruy berish
tartibi oldindan belgilab qo`yilgan emish. Sotsiogenetik kontseptsiya shaxsni
tevarak - atrofdagi ijtimoiy mohiyatning bevosita ta`siri natijasi deb, muhitdan
olingan nusxa deb hisoblaydi. Bunda ham xuddi biogenetik kontsentsiyadagi
kabi rivojlanib borayotgan kishining xususiy faolligini inobatga olinmaydi ,
uning tevarak atrofdagi vaziyatga moslashayotgan mavjudotga xos sust rol
o`ynashigina mumkin deb hisoblanadi. Agar sotsiogenetik kontseptsiyaga amal
qilinadigan bo`lsa, nima uchun ba`zi vaqtlarga bir xildagi ijtimoiy muhitlarda
har xil odamlar etishib chiqishini tushuntirib bo`lmaydi. Shaxsning
rivojlanishining harakatlanuvchi kuchlari kishining faoliyatiga o`zgarib turuvchi
ehtiyojlari bilan ularni qondirishning real imkoniyatlari o`rtasidagi ziddiyatlari
bilan aniqlanadi. Ehtiyojlarni rivojlantirish, tanlash va tarbiyalash ularni hozirgi
jamiyat kishisiga xos bo`lgan ma`naviy yuksaklik darajasiga olib chiqish kishi
shaxsini shakllantirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shaxsning
shakllanishi jamiyatda ruy beradi. Individning shaxs bo`lishi, yangi jamiyatni
qurishning faol ishtirokchisi bo`lish kabi ehtiyoji aynan jamoada to`laqonli
qondiriladi. Shaxsning shakllanishida unga maqsadga yo`naltirilgan tarzda ta`sir
o`tkazish tarbiya etakchi rol’ o`ynaydi. Tarbiya shaxsning rivojlantirishini
8

jamiyat tomonidan qo`yilgan maqsadlarga muvofiq tarzda yo`llantirib boradi va
uyushtiradi.
Shaxs haqidagi psixologik nazariyalar uzoq vaqt davomida rivojlanib keldi.
Buning natijasida ko`plab nazariyalar, yondoshishlar yuzaga keldi. Ular
orasidan g`arb mamlakatlarida rivojlangan va tan olingan asosiy nazariyalarga
to`xtalib o`tish lozim. Shaxs haqidagi barcha nazariyalarni rivojlanish
bosqichiga ko`ra uch guruhga birlashtirish mumkin:
1. Shaxs haqidagi an`anaviy nazariyalar (V.Dil’tey, K.Levin, V.Shtern, Z.Freyd,
K.YUng va boshqalar); 2. Shaxs haqidagi yangi nazariyalar (G.Ayzenk,
D.Kettel, A.Maslou, G.Olport, K.Rodjers, K.Xorni va boshqalar);
3. eng yangi nazariyalar (E.Bern, K.Leongard, D.Mid, G.Sallivin, Sirs, e.Fromm
va boshqalar). Ko`rsatib o`tilgan nazariyalar quyidagi psixologik
yo`nalishlarning tarkibida rivojlangan yoki ularning asosi bo`lgan:
Freydizmning psixoanalitik kontseptsiyasi, neofreydizm (yangi freydizm) va
postfreydizm, bixevorizm va neobixevorizm, gumanistik psixologiya ,
interaktsionizm, ekzistentsionalizm, sotsiologik nazariyalar, ekliktik nazariyalar
va h.k. Shaxs haqidagi an`anaviy nazariyalar orasida FREYDIZM nazariyasi
alohida o`ringa ega. Z.Freyd turli xil kasalliklarni (asosan nevroz bilan bog`liq
bo`lgan) tahlil qilish natijasida bu kasalliklarning sabablari kasalning hayotida
oldin ruy bergan va uning psixika (ruxiyati)ga yoki rivojlanishiga salbiy ta`sir
ko`rsatgan voqealar degan xulosaga keldi. Bu ta`sirlar ko`pincha odamlar
tomonidan unitiladi va anglanmaydi, ammo ular kishilarning xulq-atvorlariga
ta`sir qilishda davom etadilar , ba`zida xulq-atvorda buzilishga olib keladilar.
Z.Freyd turli xil psixoterapevtik usullar yordamida ularni topish va ularni
anglashga yordam berish samarali davolash usuli ekanligini aniqladi. Izlanishlar
natijasida Z.Freyd odamning psixik hayotida uch darajani ajratdi: ongsizlik, ong
osti (ong oldi) va ong. ONGSIZLIK - instinktiv harakatlarning asosi. Ular
orasida, ayniqsa, jamiyat tomonidan ta`kiklanganligi sababli anglanmaydigan
bo`lib qolgan jinsiy mayllar (libido) alohida o`rin tutadi. ONG OLDI - uning
9

mazmunini kishi kiynalmay anglaydi. ONG - ijtimoiy meyorlar, man kilinishlar
(tabu). Ong doimo ongsizlik bilan kelishmovchilikda. Turli xildagi jinsiy va
boshqa mayllarni yuzaga chiqarmaslikka harakat qiladi. Karl Gustav YUng
(1875-1961) shveytsariyalik psixiatr , psixolog. Z.Freydning yaqin
safdoshlaridan biri. U Z.Freydning izidan borib inson psixikasida "ong" va
"ongsizlik" darajalarini ajratgan. Uning fikricha hatti-harakatni boshqarishda
ongsizlik hal qiluvchi rol’ o`ynaydi. Ongsizlik ikki xil shaklda mavjud: a)
individual b) kollektiv (jamoa) - uning asosini oldingi avlodlar tajribasi tashqil
qiladi. Bular asosan instinktlar, mayllar, arxetiplardan iboratdirlar. Instinktlar va
mayllar K.YUng tomonidan tug`ma ejtiyojlar sifatida qaraladi. Arxetiplar
(kishilikning birlamchi obrazlari) talant, tush ko`rish, afsonalar, diniy qarashlar
asosida yotadi. K.YUng kishilarning psixik yo`nalganligi asosida ularni ikki
guruhga bo`ladi: introvertlar va estrovertlar. Introvertlar - xulq-atvor sabablarini
o`zidan axtaradi. Ular ijtimoiy passiv, tortinchok, o`z harakatlarini chuqur tahlil
qilishga moyil , boshqalarga ko`p qo`shilishga intilmaydilar. ektrovertlar- tashqi
olamga yo`nalgan. Ular impul’siv, tashabbuskor, dilkash, guruhga va jamoaga
tez moslashuvchan. K.YUng psixik funktsiyalarning ustunligiga ko`ra
shaxslarning quyidagi tipologiyasini ko`rsatgan: a) tafakkur qiluvchi
(fikrlovchi) b) hissiy v) ta`sirga beriluvchan (emotive) g) intuitive
K.LEVINning "MAYDON NAZARIYA"SI. K.Levin (1890-1947)
Germaniyada tugilgan va AKShda ko`p yillar samarali ishlagan. U barcha
tashqi olam omillarini "fizik maydon" va odamning ichki olamini "psixik
maydon" deb ajratadi. Uning fikricha bu ikkala maydon orasida o`zaro
tortishish va itarish xususiyatlar mavjud. Bu xususiyatlar shaxsning ehtiyojlari
va motivlariga bog`liq ravishda yuzaga chiqadi. Uning fikricha tashqi muhit va
shaxsning ichki dunyosi orasidagi muvozanat buzilsa shaxs harakatlarida , xulq
atvorida zurikish paydo bo`ladi. K.Levin tomonidan shaxsning guruhdagi o`rni,
mavkei, liderlik hodisalari, nizolar o`rganilgan. Yangi nazariyalar orasida
Gumanistik psixologiya alohida o`ringa ega. Bu yo`nalishga juda ko`plab
10

olimlar o`z hissalarini kushganlar. Gordon L.Olport (1897-1967) shaxsning
o`zligini ko`rsatishga, kamolatiga intilishi nazariyasini taklif qildi. U shaxsni
ochiq, doimo rivojlanishdagi, o`sishdagi psixofiziologik tizim tariqasida
qaraydi. Shaxsning asosiy xususiyati o`zligini anglashga , kamolga etishga,
o`zining barcha imkoniyatlarini hayotga tatbiq qilishga intilishidir deb qaraladi.
Gumanistik psixologiyaning ko`zga ko`ringan nomoyondalaridan biri Karl
Rodjersdir (1902-1987). Uning fikricha shaxsning asosiy xususiyati, bu
shaxsning hayot haqidagi o`z kontseptsiyasidir. Bu kontseptsiya odamning
tashqi muhit bilan bilan munosabati jarayonida shakllanadi. Rodjersning
nazariyasiga ko`ra quyidagilar muhim ahamiyatga ega: - shaxslararo
munosabatlar tenglikka asoslanishi, bir kishi ikkinchisiga tazyik o`tkazmasligi,
har bir kishining mavqei hurmat qilinishi lozim ; - shaxsning "uzagini" uning
o`zi haqidagi bahosi tashqil qiladi. Bu baho tashqi muhit bilan o`zaro
munosabatlar jarayonida shakllanadi; - shaxsning "self" yoki "Men -
kontseptsiya" ichki, organiq va ijtimoiy sezgilar orasidagi o`zaro mosligini aks
ettiruvchi xususiyat sifatida shakllanadi. - shaxsning asosiy motivi "o`zligi"ni
o`stirish motividir. Shaxsning o`sishi esa ijtimoiy muhit, shaxslararo
munosabatlar ta`siri ostida yoki tezlashadi yoki sekinlashadi. Shaxsni o`sishga
undovchi kuch, K.Rodjersning fikricha , "Men kontseptsiya" va "ideal Men"
orasidagi tafovutdir.
I Bob yuzasidan xulosa . Gumanistik psixologiyaning nomoyondalaridan yana
biri Abraxam Masloudir (1907-1970). U ham K.Rodjers nazariyasiga xamoxang
nazariya, "O`zligini (hayotga) tatbiq qilish" nazariyasini taklif qildi. Uning
fikricha shaxsning o`sishga intilishi tug`ma, lekin ijtimoiy omillar ta`siri ostida
aktuallashadi (harakatga keladi). A.Maslou shaxs ehtiyojlarning 5 ta darajaga
ega bo`lgan ierarxiyasini (tabaqalashgan) taklif qilgan.
1. Self-actualisation need - o`z-o`zini aktuallashtirish ejtiyoji (o`zligini
ko`rsatish, o`zining imkoniyatlarini to`liq tatbiq qilish, umuman olganda komil
inson bo`lish ejtiyoji); 2. Esteem need - hurmatga, tan olinishga bo`lgan ehtiyoj;
11

3. Needs for belongingness and love - ijtimoiy munosabatga, guruhga a`zo
bo`lish ehtiyoji; 4. Safety needs - xavfsizlikka bo`lgan ehtiyoj; 5. Deficiency
needs - fiziologik ehtiyojlar. Psixologlar orasida biososial nazariyalarning
tarafdorlari ham juda ko`p. Shu jumladan, G.Ayzenk. U shaxsning ikki ulchamli
(asosli) modelini ishlab chiqdi. Bu modelda odam psixobiologik fenomen
sifatida ko`rib chiqilgan. Shaxsning asosiy xususiyatlari ikkita asosiy mezon ,
shkala - "ekstravertlik - introvertlik" va "emosional turg`unlik - neyrotizm"
bilan aniqlanadi.
1.2.Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy
Biososial nazariyalar orasidan D.Kettelning "Shaxs xususiyatlarining faktorli
kontseptsiyasi"ni ko`rsatib o`tish lozim. Olim bir-biri korrelyatsiyaga ega
bo`lgan 16 birlamchi va bir qancha ikkilamchi va uchlamchi omillarni ajratib
ko`rsatgan. Shaxs haqidagi psixologik nazariyalar Jahon psixologiyasi fanida
shaxsning kamoloti, uning rivojlanishi to’g’risida xilma-xil nazariyalar
yaratilgan bo’lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o’rganishda turlicha pozisiyada
turadilar va muammo moshiyatini yoritishda o’ziga xos yondashishga egadirlar.
Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sosiogenetik,
psixogenetik, kognitivistik , psixoanalistik, bixevioristik kabilarni kiritish
mumkin. quyida sanab o’tilgan nazariyalar va ularning ayrim namoyandalari
tomonidan shaxsni rivojlantirishning prinsiplari to’g’risidagi qarashlariga
to’xtalib o’tamiz. Biogenetik nazariyaning negizida insonning biologik yetilishi
bosh omil sifatida qabul qilingan bo’lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti
ixtiyoriy xususiyat kasb etib, ular bilan o’zaro shunchaki aloqa tan olinadi,
xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi - biologik
determinantlariga (aniqlovchilariga) qaratiladi va ularning moshiyatidan sosial-
psixologik xususiyatlar keltirilib chiqariladi. Taraqqiyot jarayonining o’zi,
dastavval biologik yetilishning universal bosqichi sifatida harshlanadi va talqin
qilinadi. Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkellar kashf qilishgan.
Biogenetik qonuniyat organning taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilganda
12

hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol
o’ynagan. Biroq organning individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini
tushuntirishda qo’pol xatolarga yo’l qo’ygan. Jumladan, biogenetik qonunga
ko’ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun
insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha
takrorlaydi, degan g’oya yotadi. Nemis psixologi V.Shternning fikricha ,
chaqaloq (yangi tug’ilgan bola) shali u odam emas, balki faqat sut emizuvchi
shayvondir, u olti oylikdan oshgach, psixik taraqqiyoti jishatidan faqat
maymunlar darajasiga tenglashadi, ikki yoshida esa oddiy odam sholiga keladi,
besh yoshlarda ibtidoiy poda holatidagi odamlar darajasiga yetadi, maktab
davridan boshlab ibtidoiy davrni boshidan kechiradi , kichik maktab yoshida
o’rta asr kishilar ongiga va nishoyat yetukli davrdagina (16-18 yoshlarda) u
Hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi. Biogenetik
nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo’lmish amerikalik psixolog S.Xoll
psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb "rekapitulyasiya qonuni" ni
(filogenezni qisqacha takrorlashni) shisoblaydi. Uning fikricha, ontogenezdagi
individual taraqqiyot filogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning
talqiniga binoan, go’daklik shayvonlarga xos taraqqiyot pallasini qaytarishdan
boshqa narsa emas. Bolalik davri esa qadimgi odamlarning asosiy mashg’uloti
bo’lgan ovchilik va baliqchilik davriga aynan mos keladi. 8-12 yosh oralig’ida
o’sish davri o’smiroldi yoshidan iborat bo’lib, yovvoyilikning oxiri va
sivilizasiyaning boshlanishidagi kamolot cho’qqisiga hamoshangdir. o’spirinlik
esa jinsiy yetilishdan (12-13) boshlanib to etuklik davri kirib kelgunga qadar
(22-25 yoshgacha) davom etib, u romantizmga ekvivalentdir. S.Xollning
talqiniga qaraganda, bu davrlar "bo’ron va tazyiqlar", ichki va tashqi nizolar
(konflikt) dan iborat bo’lib, ularning kechishi davomida odamda "individuallik
tuyg’u" si vujudga keladi. Shaxsni rivojlanishining ushbu nazariyasi o’z davrida
bir talay tanqidiy mulohazalar manbai vazifasini o’tadi, chunki inson zotidagi
rivojlanish bosqichlari filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham
13

mumkin emas. Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis "konstitusion
psixologiyasi" (insonning tana tuzilishiga asoslagan nazariya) namoyandalari
tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs (psixologiyasi) tipologiyasi
negiziga bir qancha biologik omillarni (masalan, tana tuzilishining tipi va
boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o’sishining xususiyati
o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni
ikkita katta guruhga ajratadi va uning bir boshqa sikloid toifasiga xos (tez
qo’zg’aluvchi, shis-tuyg’usi o’ta barqaror), ikkinchi uchida esa shizoid toifasiga
(odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, shis-tuyg’usi cheklangan) xos
odamlar turishini aytadi. Bu taxminini u shaxs rivojlanishi davriga ko’chirishga
harakat qiladi, natijada o’smirlarda sikloid xususiyatlari , (o’ta
qo’zg’aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik, ilk o’spirinlarda esa
shizoidlik xususiyatlari bo’ladi, deya xulosa chiqaradi. Lekin insonda biologik
hartlangan sifatlar hamisha yetakchi va shal qiluvchi rol o’ynay olmaydi, chunki
shaxsning individual-tipologik xususiyatlari bir-biriga aynan mos tushmaydi.
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va
S.Xoll taraqqiyotning biologik modeliga chamalab ish ko’radilar, bu jarayonda
muvozanat, integrasiya va yangilanish sikllari o’zaro o’rin almashinib turadi,
degan xulosaga keladilar. Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol
ko’rinishi Zigmund Freydning shaxs talqinida o’z ifodasini topgan. Uning
ta'limotiga binoan, shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik
mayllar yoki instinktlar bilan hartlangan, ayniqsa birinchi navbatda, u jinsiy
(seksual) mayliga (libidoga) bog’liqdir. Bunga o’xshash biologizatorlik omillari
inson xulqini belgilovchi birdan-bir mezon yoki betakror turtki rolini bajara
olmaydi.
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko’rinishi - bu aksil qutbga joylashgan
sosiogenetik nazariya shisoblanadi. Sosiogenetik yondashishga binoan ,
shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish
(sosializasiya) usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o’zaro munosabati
14

vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga
ko’ra, inson biologik tur sifatida tug’ilib, shayotning ijtimoiy hart-haroitlarining
bevosita ta'siri ostida shaxsga aylanadi. G’arbiy Yevropaning eng muhim
nufuzli nazariyalaridan biri - bu rollar nazariyasidir. Ushbu nazariyaning
moshiyatiga binoan jamiyat o’zining har bir a'zosiga status (shaq-shuquq) deb
nomlangan xatti-harakat (xulq) ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi.
Inson ijtimoiy mushitda bajarishi hart bo’lgan maxsus rollari shaxsning xulq-
atvor xususiyatida, o’zgalar bilan munosabat, muloqot o’rnatishida sezilarli iz
qoldiradi. AQShda keng tarqalgan nazariyalardan yana bittasi - bu individual
tajriba va bilimlarni egallash (mustaqil o’zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur
nazariyaga binoan shaxsning shayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati
ko’pincha ko’nikmalarni egallash va bilimlarni o’zlashtirishning samarasi
qo’zg’atuvchini uzliksiz ravishda mustashkamlanib borishning mashsulidir.
(E.Torndayk, B.Skinner va hokazo). K.Levin tomonidan tavsiya qilingan
"fazoviy zarurat maydoni" nazariyasi psixologiya fani uchun (o’z davrida)
muhim ahamiyat kasb etadi. K.Levinning nazariyasiga ko’ra individning xulqi
(xatti-harakati) psixologik kuch vazifasini o’tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad
(niyat) lar bilan boshqarilib turiladi va ular fazoviy zarurat maydonining
ko’lami va tayanch nuqtasiga yo’naltirilgan bo’ladi. Yuqorida tashlil qilingan
(harshlangan) har bir nazariya shaxsning ijtimoiy xulqi (shatti-harakati) ni
o’zgalar uchun yopiq yoki mashdud mushit xususiyatlaridan kelib chiqqan
holda tushuntiradi, bu o’rinda odam xoshlaydimi yoki yo’qmi bundan qat'i
nazar mazkur haroitga moslashmog’i (ko’nikmog’i) zarur, degan aqidaga amal
qilinadi.
Bizningcha, barcha nazariyalarda inson shayotining ijtimoiy-tarixiy vaziyatlari
va ob'ektiv hart-haroitlari mutlaqo e'tiborga olinmaganga o’xshaydi.
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo’lib, u biogenetik,
sosiogenetik omillarning qimmatini kamsitmaydi , balki psixik jarayonlar
taraqqiyotining birinchi darajali ahamiyatga ega deb shisoblaydi. Ushbu
15

yondashishning uchta mustaqil yo’nalishga ajratib tashlil qilish mumkin, chunki
ularning har biri o’z moshiyati, mashsuli va jarayon sifatida kechishi bilan
o’zaro tafovutlanadi. Psixikaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari)
tarkibiy qismlari bo’lmish emosiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs
xulqini tashlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning
yirik namoyondalaridan biri - bu amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs
rivojini 8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o’ziga xos betakror
xususiyatga egadir. Birinchi davr - go’daklik. Ushbu davrda go’dakda
ongsizlikka asoslangan tashqi dunyoga nisbatan "ishonch" tuyg’usi vujudga
keladi. Buning bosh sababchisi ota--onaning meshr-mushabbati, g’amxo’rligi va
jonkuyarligining nishonasidir. Agarda go’dakda ishonch negizi paydo bo’lmasa,
balki borliqqa nisbatan ishonchsizlik shissi tug’ilsa, u taqdirda voyaga yetgan
odamlarda mashdudlik, umidsizlik shaklida aks etuvchi xavf vujudga kelishi,
eshtimol. Ikkinchi davrda, ya'ni ilk bolalikda jonzodda yarim mustaqqillik va
shaxsiy qadr-qimmat tuyg’usi shakllanadi yoki aksincha, ularning qarama-
qarshisi bo’lmish uyat va shubsha shissi shosil bo’ladi. Bolada mustaqillikning
o’sishi, o’z tanasini boshqarishga keng imkoniyat yaratib , bo’lg’usida shaxs
xususiyatlariga aylanuvchi tartib va intizom, mas'uliyat, javobgarlik, shurmat
tuyg’ularini tarkib toptirishga puxta zamin shozirlaydi.
Sxemadan ko’rinib turibdiki , R.Zazzo shaxs rivojlanishining bosqichlariga
individuallik sifatida tarkib topish, takomillashish nazariyasidan kelib chiqib
yondashgani shaxs shakllanishi pallasining yuqori nuqtasi, ya'ni ijtimoiylashuvi
bilan cheklanishga olib kelgan. Shuning uchun uning ta'limoti insonning
ontogenezda takomillashuvi, o’zgarishi, rivojlanishi xususiyatlari va
qonuniyatlari to’g’risida mulohaza yuritish imkonini bermaydi.
Shunday qilib, biz chet el psixologiyasida shaxs rivojlanishining yo’nalishlari
va nazariyalarini qisqacha harshlab o’tdik. qilingan tashlillardan ko’rinib
turibdiki, Yevropa mamlakatlari va AqSh psixologlari orasida bu sohada bitta
umumiy nazariya shali ishlab chiqilmagan. Buning bosh sababi shaxsning
16

tuzilishi, uni shakllanish qonuniyatlari, uning kamolotida ob'ektiv va sub'ektiv
ta'sirlarning roli, mikro va makromushitning ta'siri, rivojlanishning tayanch
manbalari bo’yicha umumiylikning yo’qligi, aniq metodologiyaga va ilmiy
platformaga asoslanmaganlikdir.
II BOB. Shaxs to’g’risida umumiy tushuncha
2.1. Shaxs haqidagi psixologik nazariyalar
Sobiq Sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi L.S.Vigotskiy,
P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, L.I.Bojovich
singari yirik psixologlarning asarlarida o’z aksini topa boshlagan. Keyinchalik
ushbu masala bilan shug’ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu boisdan
shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o’ziga xosligi bo’yicha
yondashuvda, muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning
rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini
muayyan guruhga ajratish va undan so’ng ularning moshiyatini ochish
maqsadga muvofiq. Bizningcha , ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha
bosqichlarga ajratish va ularning har biriga aloshida ilmiy psixologik ta'rif
berish nuqtai nazaridan yondashish quyidagi nazariya va yo’nalishlarni tashkil
qiladi. Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy), motivasion
yondashish (L.I.Bojovich), faoliyatga ko’ra munosabat (D.B.Elkonin),
shaxsning ijtimoiylashuvi xususiyatiga e'tiboran (A.V.Petrovskiy), shaxsni
tutgan pozisiyasini shisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo. L.S.Vigotskiy
jahon psixologlari shaxsning tuzilishi va rivojlanishiga oid
nazariyalarni tanqidiy tashlil qilib , kamolotni vujudga keltiruvchi ruhiy
yangilanishlardan kelib chiqqan holda jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadi.
1. Chaqaloqlik davri inqirozi (krizisi).
2. Go’daklik davri - 2 oydan 1 yoshgacha. Bir yaharlik inqiroz.
3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yaharlik inqiroz.
4. Maktabgacha yoshdagi davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha. ? yaharlik inqiroz.
17

5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yaharlik inqiroz.
6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yaharlik
inqiroz.
L.S.Vigotskiy o’z asarlarida rivojlanishning har bir davrining o’ziga xos
xususiyatlariga chuqur ilmiy ta'rif bera olgan. Tadqiqotchi shaxsning
rivojlanishida eng muhim ruhiy yangilanishlar yuzasidan ham ilmiy, ham
amaliy ahamiyat kasb etuvchi mulohazalar bildirgan. Biroq uning fikrlari ichida
o’ta munozarali, bashsbob o’rinlar talaygina. Hozirgi zamon psixologiya fanida
L.S.Vigotskiyning shaxsning rivojlanishi nazariyasi ilmiy, tarixiy, ijtimoiy
ahamiyat kasb etadi, taraqqiyotni keltirib chiqaruvchi inqirozlarning roli
to’g’risidagi mulohazalari va olg’a surgan g’oyalari shu kunning talabi bilan
hamoshangdir. Sobiq Sovet psixologiyasining yirik namoyandasi,
L.S.Vigotskiyning shogirdi L.I.Bojovich shaxs shakllanishini muayyan
davrlarga bo’lishda motivlarga asoslanadi , shuning uchun bu yondashuvni
motivasion deb yuritish mumkin. L.I.Bojovich mulohazasiga binoan, shaxsning
shakllanishi ushbu darajalardan iborat: birinchi bosqich - chaqaloqlik -
tug’ilgandan to 1 yoshgacha , ikkinchi bosqich - motivasion tasavvur - 1
yoshdan 3 yoshgacha, uchinchi bosqich - "Men" ni anglash davri - 3 yoshdan 7
yoshgacha, to’rtinchi bosqich - ijtimoiy jonzod ekanligini anglash davri - 7
yoshdan 11 yoshgacha, beshinchi bosqich: a) o’z-o’zini anglash davri - 12
yoshdan 14 yoshgacha, b) o’z o’rnini belgilab olish (topish) davri - 15 yoshdan
17 yoshgacha.
L.I.Bojovich shaxs shakllanishining har bir bosqichini psixologik tavsifini
berib, ularni keltirib chiqaruvchi omillar, manbalar, turtkilar, mexanizmlar
negizini ochib berishga harakat qilgan. Olima fikrining yo’nalishi shaxs
psixologiyasi bilan uzviy bog’liq bo’lib motivasion yondashuvga bevosita
tashlil va harsh bo’ysundirilgan.
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi klassifikasiyasi yetakchi faoliyat
nazariyasiga (A.N.Leontev ta'limotiga) asoslanib, har bir taraqqiyot pallasida u
18

yoki bu ko’rinishdagi faoliyat ustunlik qilish eshtimoliga suyanadi. Insonning
shaxs sifatida kamol topishi jarayonidagi yetakchi faoliyat roli ushbu
nazariyaning asosini tashkil qiladi. D.B.Elkonin shaxs shakllanishining quyidagi
bosqichlarga ajratadi:
1) go’daklik davri - tug’ilgandan to 1 yoshgacha; asosiy faoliyat - bevosita
emosional muloqot ,
2) ilk bolalik davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha; asosiy faoliyat - predmet bilan
manipulyasiya (nozik harakat) qilish,
3) maktabgacha davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha; asosiy faoliyat - rolli
o’yinlar, asosiy faoliyat - o’qish,
4) kichik o’smirlik davri - 10 yoshdan to 15 yoshgacha; asosiy faoliyati -
shaxsiy ichki (intim) muloqot,
5) katta o’smirlik yoki ilk o’spirinlik yosh davri - 16 yoshdan to 17 yoshgacha;
asosiy faoliyat - o’qish-kasb tanlash.
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi bosqichlari muayyan ko’lamdagi
psixologlar tomonidan iliq qarshi olinishiga qaramasdan, ma'lum darajada
munazarabob o’rinlar yo’q emasligini e'tirof qilindi. Bizningcha, har bir
davrning o’ziga xos xususiyatlari faqat aloshida olingan faoliyat doirasi ta'siri
bilan chegaralanib qolmasligi, balki oraliq bosqichlari ham mavjudligi va undan
kelib chiqqan holda ruhiy yangilanishlarda ham o’zgarish bo’lishi eshtimoldan
sholi emas. Sh unga qaramasdan , D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi
psixologiya fanida, ayniqsa, yosh davrlari psixologiyasida eng ommaboplardan
biri bo’lib qolmoqda.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya shaxs
taraqqiyotini muayyan bosqichlarga ajratishda pedagogik psixologiya
pozisiyasidan turgan holda faoliyat nuqtai nazardan unga yondashadi, ma'lum
davrlarga ajratadi va ularni atroflicha harshlab berishga intiladi.
1. Chaqaloqlik davri - tug’ilgandan to bir oylikgacha.
2. Kichik maktabgacha davri 1 oydan to 1 yoshgacha.
19

3. Maktabgacha yoshidan oldingi davr - 1 yoshdan to 3 yoshgacha.
4. Maktabgacha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha.
5. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilik davri - 7 yoshdan to 11 (12) yoshgacha.
6. O’rta sinf o’quvchisi davri (o’smirlik) - 13 yoshdan to 15 yoshgacha.
7. Yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning
ontogenetik taraqqiyotini mana bunday bosqichlardan tarkib topish eshtimoli
mavjudligini asoslab berishga harakat qiladi.
1. Chaqaloqlik (tug’ilgandan to 10 kunlikgacha).
2. Go’daklik davri (10 kunlikdan to 1 yoshgacha).
3. Ilk bolalik davri (1 yoshdan to 3 yoshgacha).
4. Bog’chagacha bo’lgan yosh davr (3 yoshdan to 5 yoshgacha).
5. Bog’cha yosh davri (5 yoshdan to 7 yoshgacha).
6. Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan to 11 yoshgacha).
7. o’smirlik yosh davri (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
Negadir mualliflarning aksariyati ontogenezda shaxsning rivojlanishini qolgan
bosqichlarini shisobga olmaydilar. Hozirgi zamon psixologiyasining taniqli
vakili A.V.Petrovskiy inson taraqqiyotiga shaxsni tarkib toptirishning sosial-
psixologik nuqtai nazardan yondashib, o’ziga xos original klassifikasiyasini
yaratadi. Ushbu nazariya negizida yuksalish , yetuklikka intilish g’oyasi
yotganligi sababli bolalik, o’smirlik, o’spirinlik davrlari yotadi, xolos.
A.V.Petrovskiygacha psixologlar taraqqiyotning bir tekis jishatini olib
o’rgangan bo’lsalar, bundan o’laroq u shaxs shakllanishining prososial (ijtimoiy
qoidalarga rioya qilib) va asosial (aksijtimoiy) bosqichlari mavjud bo’lishi
mumkinligini dalillab berishga harakat qiladi. Shuning uchun taraqqiyot uchta
makrofazadan iborat ekanligini harshlab, uning birinchi turi bolalik davriga
to’g’ri kelib, ijtimoiy mushitga moslashish, ko’nikish (adaptasiya), ikkinchisi -
o’smirlarga xos individuallashish (individualizasiya), uchinchichi - o’spirinlik,
ya'ni etuklikka intilish davrida individual holatlarni muvofiqlashtirish
20

(birlashtirish) xususiyatlari bilan tavsiflanadi. A.V.Petrovskiy shaxsning
shakllanishini quyidagi bosqichlardan iborat bo’lishini ta'kidlab o’tadi.
1. Ilk bolalik (maktabgacha yoshidan oldingi davr) - tug’ilgandan to 3
yoshgacha.
2. Bog’cha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha.
3. Kichik maktab yoshidagi o’quvchi davri - 7 yoshdan to 11 yoshgacha.
4. o’rta sinf o’quvchisi (o’smirlik) davri - 11 yoshdan to 15 yoshgacha.
5. Yuqori sinf o’quvchisi (ilk o’spirinlik) davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning klassifikasiyasi qanchalik takomil darajada bo’lmasin,
taraqqiyotning oraliq bosqichlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari mavjudligini
e'tirof etishga moyildir. Chunki ijtimoiy qoidalarga binoan o’sishmi yoki
aksilijtimoiymi unga qaramasdan, har ikki yo’nalishning ham oraliq jabshalari
bo’lishi eshtimoldan xoli emas, lekin bu g’oyani chuqurroq harshlab berish joiz.
D.I.Feldshteyn klassifikasiyasi ham shaxsga ijtimoiy yondashuvga asoslangan
bo’lsa ham, lekin u A.V.Petrovskiynikidan keskin farq qiladi.
D.I.Feldshteynning fikricha, insonni shaxs sifatida shakllanish jarayonida ikkita
katta taraqqiyot bosqichini bosib o’tadi, ulardan biri - "Men jamiyat ichida"
degan pozisiyadan iborat bo’lib, u o’ziga quyidagi yosh bosqichlarini qamrab
oladi:
1) ilk bolalik - 1 yoshdan 3 yoshgacha,
2) kichik maktab yoshidagi o’quvchisi davri - 6 yoshdan to 9 yoshgacha,
3) yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha.
Shaxs taraqqiyotidagi ikkinchi pozisiya "Men va jamiyat" deb nomlanib, u
quyidagi yosh bosqichlariga taalluqlidir:
1) go’daklik - tug’ilgandan to 1 yoshgacha,
2) maktabgacha yoshdagi bolalar - 3 yoshdan 6 yoshgacha,
3) o’smirlar - 10 yoshdan to 15 yoshgacha.
II Bob yuzasidan xulosa D.I.Feldshteyn boshqa tadqiqotchilardan farqli o’laroq,
o’smirlik davrini uch bosqichga ajratadi. Uning mulohazasiga ko’ra, birinchi
21

bosqich (10-11 yosh) o’ziga munosabatni kashf qilishdan iborat bo’lib, o’zini
shaxs sifatida shis qilish va qat'iy qarorga kelish bilan yakunlanadi. Ikkinchi
bosqich 12-13 yoshdagi o’smirlarni o’z ichiga olib , bir tomondan , o’zini shaxs
sifatida tan olish , ikkinchi tomondan , o’ziga salbiy munosabatda bo’lish
xususiyatiga ega. Uchinchi bosqich 14-15 yoshli katta yoshdagi katta
o’smirlardan iborat bo’lib, tezkorlikda o’z-o’zini basholashga moyil munosabati
bilan tavsiflanadi. Bolalarda "Men jamiyat ichida" pozisiyasi ilk bolalik , kichik
maktab yoshidagi , yuqori sinf o’quvchilik davrlarida faollik keng
ko’lamda quloch yoyadi , chunki mazkur taraqqiyot bosqichida faoliyatning
amaliy predmetli jishatlari jadal o’sishda bo’ladi. Ularda "Men va jamiyat"
pozisiyasi vujudga kelishi maktabgacha tarbiya yoshi , o’smirlik davrlariga
to’g’ri kelib, ular tomonidan ijtimoiy xatti-harakatlarning normalari va
qoidalarini o’zlashtirish, shaxslararo munosabat o’rnatish, o’zaro muloqotga
kirishish xususiyati bilan tavsiflanadi. Ana shu murakkab sosial-psixologik
holatlarga asoslangan holda D.I.Feldshteyn bolaning ijtimoiy taraqqiyotida
uning jamiyatga nisbatan munosabatining asosiy (bosh) va oraliq toifalarga
ajratadi. Bolada jamiyatga nisbatan oraliq munosabatning shakllanishi
ijtimoiylashuv , individuallashuvning tarkibiy qismlarini egallash va bir davrdan
ikkinchisiga o’tishi natijasida yuzaga keladi. Asosiy (bosh) munosabat -
shaxsning rivojlanishida keskin siljish nuqtalarining paydo bo’lishi, ichki sifat
o’zgarishlarining vujudga kelishi va unda yangi xislatlarni tarkib topishining
mashsulidir. Shuni aloshida ta'kidlab o’tish kerakki, D.I.Feldshteynning shaxs
rivojlanishi nazariyasi ontogenezda yuz beradigan barcha psixologik holat va
fazilatni izoshlab berish imkoniyatiga ega emas. Lekin u ta'lim-tarbiya sifatini
oshirishga va takomillashtirish jarayoni (faoliyati) ga ijobiy ta'sir o’tkazish
xususiyati bilan amaliy ahamiyat kasb etadi.
II.2. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari
qarashlari
22

Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo‘lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan,
shaxsiy xususiyatlari va xattiharakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi,
muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyatning a’zosini
ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo‘lishi uchun psixik jihatdan
rivojlanishi, o‘zini yaxlit inson sifatida his etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari
bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida
shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi
xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi.
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-
axlohiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida
namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga
oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish,
intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo‘nalishi bo‘yicha
mehnat qilish huquqini kafolatlaydi. Shaxs rivojlanishi. Odamning ijtimoiy
mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya
kerak bo‘ladi. Ana shular ta’sirida odam inson sifatida rivojlanib boradi va
shaxsga aylanadi. Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida
namoyon bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi
murakkab jarayondir. Rivojlanish mohiyatan oddiydan murakkabga, quyidan
yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o‘tish, yangilanish, yangining paydo
bo‘lishi, eskining yo‘qolib borishi, miqdor o‘zgarishining sifat o‘zgarishiga
o‘tishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai qarama-qarshiliklarni o‘rtasidagi
kurashdan iboratdir. Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir
degan falsafiy ta’ limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik
mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining
qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun
mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy
qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Chunki
shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga
23

boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi. Inson butun umri davomida
o‘zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga etadi, bunda
bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo‘lsa, u jamiyat a’zosi sifatida
kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘ziga munosib o‘rin
egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini
to‘g‘ri ko‘rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida
kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to‘g‘ri hal etish uchun
uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish
zarur. Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o‘sish va rivojlanish
qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib,
rivojlanish va tarbiya o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. 2. Shaxs
rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda, odamning shaxs sifatida
rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni
belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom etmoqda. Insonning shaxs
sifatida, rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri kuchli bo‘ladimi? Yoki
tabiiy omillar yetakchi o‘rin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular
o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qanday? Fanda biologik yo‘nalish deb nomlangan
nuqtai nazar yetakchi o‘rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel,
Platonlar tabiiy- biologik omillarni yuqori qo‘yadi. Ular tug‘ma imkoniyatlar,
taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘mini belgilab bergan, deydilar. XVI asr
falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa shaxs
rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning
rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir ohim - bixeviorizm XX asr
boshlarida yuzaga kelgan bo‘lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat
nasldan-naslga o‘tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot
vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va uning vakillari
D.Dyui, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazarda
asoslaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb
qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi
24

ahamiyatga ega deb biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni
biologik (nasliy) omilga bog‘laydilar. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim
vakillari rivojlanishni ijtimoiy omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola
shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog‘liq deb
ko‘rsatadilar. Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir
tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan ijtimoiy
sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Ular ijtiomiy
muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, odam bolasining
shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo‘lib kamolga
etishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit),
shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek
ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik olimlar,
psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan
bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular
individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog‘liq, deb hisoblaydilar.
Falsafiy-antropologik yondashuv o‘zining tadqiqotchilik va tarbiyaviy
funktsiyasiga ko‘ra o‘quvchining ma’naviy dunyosiga yo‘naltirilgandir. Ana
shu sababli mazkur yondashuv pedagogikadagi mavjud boshqa ilmiy yoki
gnoseologik yondashuvlardan farqli ravishda muloqot va o‘zaro bir-birini
tushunish asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni talab etadi. Mazkur
yondashuvning o‘ziga xosligi ta’lim-tarbiya jarayonining barcha sub’ektlariga
nafaqat dunyoqarash ko‘rinishida, balki mavjudlik usuli tarzida qarashni talab
etadi. Mazkur mavjudlik usulini birinchi navbatda borliqni anglab etish sifatida
tushunish lozim. Ikkinchidan, mazkur mavjudlik usulini uzluksiz ravishda
o‘zo‘zi, boshqalar va boshqa madaniyatlar bilan muloqot tarzi sifatida
aniqlashtirish maqsadga muvofiqdir. Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham
muhim. Bu tarbiya orqali amalga oshiriladi. Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit
bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan
bog‘liq ko‘nikma va malakalar hosil bo‘ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‘ma
25

kamchiliklar ham o‘zgartirilib, shaxs kamolga etadi. Uchinchidan, tarbiya
yordamida muhitning salbiy ta’ sirini ham yo‘qotish mumkin. To‘rtinchidan,
tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan
rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday
qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o‘ringa ega bo‘lib,
tarbiya tufayli naslnasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama
rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. 3. Shaxs shakllanishiga
oid turli yondashuvlar. Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir to‘rt
yondashuv qaror topgan: 1. Biologik yondashuv - inson tabiiy mavjudot bo‘lib,
uning butun xatti-harakatlari tug‘ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson
jamiyat talablariga bo‘ysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham
namoyon qilib boradi. 2. Ijtimoiy yondashuv - inson biologik mavjudot sifatida
tug‘iladi, faqat hayotiy faoliyati davomida boshqalar bilan doimiy muloqot va
ijtimoiy guruhlarning ta’siri ostida ijtimoiylashadi. 3. Psixologik yondashuv -
insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega,
insonning yo‘nalganligi - qiziqishlari, qobiliyatlari ijtimoiy hodisa sanaladi. 4.
Yaxlit yondashuv - shaxs yaxlit tavsifga ega bo‘lib, uning rivojiga nafaqat uning
faoliyatidagi o‘ziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta’sir ko‘rsatadi. SHu
bilan birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning
rivojlanishida muhim rol o‘ ynaydi. Zamonaviy pedagogikada shaxs
shakllanishiga doir to‘rt - bilologik, ijtimoiy, psixologik va yaxlit yondashuv
qaror topgan. 4.Rivojlanishning yosh va o‘ziga xos xususiyatlari. Muayyan bir
yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik
xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga
olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga
tarbiya ta’siri kuchli bo‘ladi. Muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik,
fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi.
Bolalarning tarbiyasiga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun
bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni
26

hisobga olish muhimdir. Chunki bola orginizmining o‘sishi ham, rivojlanishi
ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida turlicha bo‘ladi. Abu Ali
Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash
zarurligini uqtirib o‘ tganlar. Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish
juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha
bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash,
sust fikr yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat
yoki g‘ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, palapartish va chala ishlaydigan,
yig‘inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining
ta’siri bo‘lib, o‘qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur. Bolaning individual
- o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va
bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘ rganish, metodikasini bilish muhim.
Temperament (lot. “temperamentum” “qismlarning bir-biriga munosabati”
ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir.
Shuningdek, turli yosh davrlarining o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham
mavjud. Bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi davrlarga bo‘linadi:
1.Go‘daklik davri - chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha
bo‘lgan davr. 2.Bog‘chagacha bo‘lgan yosh davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha.
3.Maktabgacha bo‘lgan yosh davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha. 4.Kichik maktab
yoshidagi o‘quvchilar (bolalar) -7 yoshdan 11-12 yoshgacha. 5.O‘rta va kata
maktab yoshidagi o‘quvchilar (o‘smirlar, ilk o‘spirinlar) - 12-17 yosh.
Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda
quyidagi davrlarga bo‘linadi: 1. Go‘daklik (1 yoshgacha); 2. Ilk yosh (1-2
yosh); 3. Ilk yosh guruhi (2-3 yosh); 4. Kichik yosh (3-4 yosh); 5. O‘rta yosh (4-
5 yosh); 6. Katta yosh (5-6 yosh); 7. Maktabga tayyorlov davri (7 yosh,
majburiy ta’lim). Kichik maktab yoshida o‘yin faoliyatining o‘rnini endi o‘qish
faoliyati egallaydi. Bu juda qiyin o‘tish davri bo‘lib, bolaning bo‘yi, og‘irligi
jihatdan uning tashqi ko‘rinishi kam farq qiladi. Suyaklari qotmagani tufayli tez
shikastlanadi. Muskullari tez o‘sishi tufayli serharakat bo‘ladi. Bosh miyasi tez
27

rivojlanadi. Jismoniy o‘sishiga xos bu xususiyatlar tarbiyachidan ehtiyotkorlikni
talab etadi. Bu yoshda bola bilim olish va o‘rganishga qiziquvchan bo‘ladi.
O‘rta va katta maktab yoshi (o‘smirlik, ilk o‘spirinlik 12-17 yosh).
O‘smirlikning murakkabligi anotomikfiziologik va psixologik xususiyatdagi
kuchli o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Bolaning o‘sishi tezlashadi. Bu davrni
o‘tish davri ham deyiladi. Bu davrda jinsiy etilish davri boshlanadi. Bu bolaning
fe’l-atvoriga ta’sir etadi. O‘smir hayotida mehnat, o‘yin, sport va jamoat ishlari
katta rol o‘ynaydi. Ba’zilarining o‘zlashtirishi pasayadi, intizomi bo‘shashadi.
Bu davr o‘spirinlarning ilk balog‘atga etgan davridir. Mazkur davrda jinsiy
etilish tugaydi. Ularda mustaqillik sezila boshlaydi. O‘spirin yoshlar hayotga
kelajak nuqtai nazaridan qaray boshlaydilar. Madaniy darajasini orttirishga
intilish kuchaya boradi, his-tuyg‘ularida ham o‘zgarish yuz beradi. O‘z-o‘zlarini
tarbiyalashga kirishadilar. Ideal tanlash va unga ergashish kuchayadi. Bu
davrda, ular o‘rtasida munozaralar o‘tkazish yaxshi natija beradi. O‘spirinlar o‘z
guruhiga intiladi. Shuning uchun ham o‘spirinning barcha intilishlari ma’lum
maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Ularda o‘quv fanlarini tanlashga
nisbatan ehtiyoj kuchaya boradi. O‘spirinlik - bu aqliy faoliyatning ham
rivojlanish davri sanaladi. Ular o‘z fikrlarini mustaqil ifodalashga harakat qilib,
shaxslik xislat-larini namoyish eta boshlaydilar. Shunda o‘qituvchilar va katta
yoshlilar ularning hali g‘o‘r fikrlari va dunyoqarashlarini to‘g‘ri yo‘naltirishlari
muhim. Zero, bu davrda o‘z-o‘zini anglash, ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy xislatlari
tez shakllanadi. Bunga uning faoliyati, jamoada va jamoat joylarida o‘zini
tutishi, odamlar bilan tez muloqotga kirishishi ham turtki bo‘ladi. O‘zini
kattalardek his etish, o‘ziga xosligini namoyon etish, boshqalarning diqqatini
o‘ziga qaratishga harakat qiladi. Axloqiy muammolarni o‘ z qarashlari nuqtai
nazaridan hal eta boshlaydi. Hayot mohiyati, baxt, burch, shaxs erkinligini o‘z
qiziqishlari bilan o‘lchaydilar. Shu bois ularga katta yoshlilarning beg‘araz,
to‘g‘ri yo‘nalish berishlari o‘ta muhim. Mazkur davrda yoshlar xulqi ham tarkib
topa boshlaydi. Bunda shaxsning jamoadagi mavqei, jamoa shaxslari bilan
28

muomala- muloqoti muhimdir. Albatta, bu borada, ta’lim muassasasida faoliyat
ko‘rsatayotgan yoshlar ijtimoiy harakati ta’siri katta ahamiyatga ega. Chunki
o‘spirin-yoshlar mustahil hayot ostonasida bo‘lib, ularning bu hayotga to‘g‘ri
qadam qo‘yishi uning jamiyatning faol fuqarosi bo‘lishining muhim shartidir.
5.Shaxs rivojlanishining gender xususiyatlari. “Gender” atamasi 1968 yilda
amerikalik psixolog olim Stoller tomonidan ilmiy iste’molga kiritilgan bo‘lib,
“jins” ma’nosini bildiradi. Jinsiy munosabatlar ilgari ham psixologiyada faol
o‘rganilgan bo‘lsa-da, yangi atamaning paydo bo‘lishi ijtimoiy fanlarda yangi
oqimlarni yuzaga keltirdi. “Gender tarixi”, “Gender psixologiyasi”,
“Falsafaning gender tomonlari”, “Gender antropologiyasi”, “Gender
sotsiologiyasi”, keyinchalik esa “Gender pedagogikasi” kabi fan tarmoqlari
shakllandi. “Gender” tushunchasi, avvalo, erkak va ayol, o‘g‘il va qiz bolalar
munosabatlarining ijtimoiypsixologik hamda pedagogik tomonlarini qamrab
oladi. Adabiyotlarda gender tushunchasining bir necha xil talqini mavjud.
Jumladan, faylasuflar uni quyidagicha tavsiflaydilar: «Gender» inglizcha so‘z
bo‘lib, jinsga mansublikning ijtimoiy jihatlari ma’nosini anglatadi. Bu
tushuncha erkaklar va ayollar o‘rtasida nafaqat biologik farqni, balki
jamiyatning jinsiy taqsimotida ijtimoiy va madaniy tavsiflarning butun
majmuini hisobga oladi. Erkaklar va ayollarga tegishli ijtimoiy bog‘liqlik,
xulqatvor va kutilgan natijalarni ifodalaydi. Psixologlar ham gender
tushunchasiga o‘ziga xos tarzda yondashganlar: psixikaning gender asoslari jins
va u bilan bog‘liq ijtimoiy stereotiplar, shaxsning psixologik ko‘rinishidir.
Olimlar orasida bu xususiyatlarning qaysi biri tug‘ma, qaysi biri esa ta’lim va
tarbiya jarayonida rivojlanganligi to‘g‘risida keskin munozaralar bormoqda.
O‘g‘il va qiz bolalarning har bir xalq madaniyatida har xil tarbiyalanishi tufayli,
ular maktabga kelgan davrdan boshlab jinslarning psixologik farqlari ma’lum
bo‘ladi. Bu farqlar orasida psixologlar (A.E.Taras, 2002) qizlar o‘g‘il
bolalardan matematik va vizual qobiliyatlari bilan ustunroq deb ta’kidlashadi.
O‘g‘il bolalarda qizlarga qaraganda o‘ziga ishonch hissi kuchliroqdir. Qiz
29

bolalar bir xillikka asoslangan qiziqarsiz faoliyatni engilroq qabul qilishadi.
O‘zgaruvchan muhitga tez moslashishadi. O‘g‘il bolalar har bir holatni umumiy
tarzda baholashsa, qizlar yaxshilab tekshirib, o‘rganib, keyin unga baho
berishadi. Pedagogik ma’noda gender - o‘g‘il va qiz bolalarning murakkab
ta’limiy sotsiomadaniy birligi bo‘lib, ularning xatti-harakati, mentaliteti va
emotsional xususiyatlari, o‘quv faoliyatidagi o‘zaro teng va farqli jihatlarini o‘z
ichiga oladi. Bugungi kunda o‘g‘il va qiz bolalarning rivojlanishidagi fiziologik,
axloqiy, emotsional, xulq-atvorga oid farqlar to‘liq o‘rganilgan. Ana shu
asosdan kelib chiqib, o‘quvchilarning rivojlanishida hisobga olish lozim bo‘lgan
quyidagi gender xususiyatlarni sanab o‘tish mumkin: qiz bolalar o‘g‘il bolalarga
qaraganda ikki marta ko‘proq savol berishadi; qizlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zining
istaklari haqida gapirmaydi, lekin tezda kelishib ketadi; o‘g‘il bolalar esa, hal
qiluvchi fikrni ayta olishadi va o‘z Huqtai nazarida qolishni afzal ko‘rishadi;
mustaqil hal etish bilan bog‘liq vazifalarni bajarishda o‘g‘il bolalar sifati, qiz
bolalar esa hajmini hisobga olishadi; o‘g‘il bolalar ko‘proq falsafiy fikr yuritadi,
fikrning mantig‘iga e’tibor berishadi; qizlarga ko‘proq psixologiya, adabiyot
yoqadi; o‘g‘il bolalar dialog, munozarani afzal ko‘rishadi; qiz bolalar
monologlikka moyil, eshitishni va o‘zida aks ettirishni yoqtiradi; o‘g‘il bolalar
ko‘proq virtual(mo‘jiza)likka, xayolotga qiziqishadi; qiz bolalar o‘g‘il bolalarga
qaraganda ratsional va pragmatik. Ular o‘z tanlovlarini foydalilik nuqtai
nazaridan, ya’ni tanlanayotgan narsa qanchalik maqsadga erishishga imkon
berishiga qarab amalga oshirishadi; o‘g‘il bolalar o‘z tuyg‘ularini ochiq bayon
etishadi; qiz bolalar o‘z xohish va istaklarini yashirishadi, aytish uchun uzoq
vaqt kutishadi. Shaxs ijtimoiylashuvi. Ijtimoiylashuv insonning madaniyat,
kommunikatsiya ta’siri ostida shakllanish jarayoni, bir-birlari bilan muloqotda
bo‘lishlarini ifodalasa, ijtimoiylashtirish tushunchasi esa, jamiyatning
muvafaqqiyatli rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan namunali xulq, psixologik
mexanizm, sotsial norma va qadriyatlarni o‘zlashtirish jarayonidir. Ijtimoiy-
falsafiy, psixologik va pedagogik tadqiqotlar jarayonida shaxs ijtimoiylashuviga
30

xos bo‘lgan quyidagi holatlar aniqlangan: shaxsning ijtimoiylashuvida ayrim
davrlarning va bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish jarayonida ro‘y beruvchi
ijtimoiy omillar (mega omillar, makro omillar, mezo omillar, mikro omillar),
voqeliklar hamda ularning ta’siri etakchi o‘rin tutadi; bolaning kamol topishi,
shaxs bo‘lib shakllanishida ijtimoiy, xususan, ota-onalar va bola o‘rtasidagi
munosabatlar, ularning o‘ zaro hissiy birligi muhim ahamiyatga ega; shaxs
muayyan sxemalar hamda kognitiv tuzilmalar yordamida boshqariladi; shu
sababli uning ana shu sxema va kognitiv tuzilmalarga moslashuvi
ijtimoiylashuv mohiyatini anglatadi; shaxs ijtimoiy ta’sirlar yordamida ilmiy
bilimlar hamda kishilik madaniyati unsurlarini o‘zlashtiradi, ularning negizida
esa u aqliy jihatdan kamol topadi va axloqiy sifatlarga ega bo‘ladi - mazkur
holat shaxs ijtimoiylashuvining ustuvor jihati hisoblanadi; shaxsning
ijtimoiylashuvi turli ijtimoiy tuzumlar, jamiyat rivojining muayyan davrlarida
bir xil kechmaydi; har bir davri shaxsning ijtimoiylashuvida o‘ziga xos
ko‘rinishda namoyon bo‘ladi; ijtimoiylashuv bolalikkagina xos xususiyat
bo‘lmay, shaxs hayotining barcha davrlarini qamrab oladi. Ma’lumki,
ijtimoiylashuv shaxsning jamiyatdagi qadriyatlarni qabul qilishi va zaruriy
darajada ijtimoiy, fuqaroviy va shaxsiy etuklikka erishishi asosida jamiyatga
kirib borishidir. Shaxsning ijtimoiylashuvi esa, inson o‘zini jamiyatda shaxs
sifatida anglab borishi jarayonidir. Bu tarbiya, ta’lim, o‘z-o‘zini tarbiyalash
jarayonida yuzaga kelib, inson qachonki, o‘z maqsadlarini mustaqil aniqlay olsa
va ularga erishish yo‘llarini belgilay olganida, o‘z qadr-qimmatini anglab
etganida, jamiyatdagi o‘z o‘rniga ishonch hosil qilgan taqdirda amalga oshadi.
6.Shaxsning ijtimoiylashuvi - ta’lim-tarbiya ta’sirida inson psixologik
funksiyalarining takomillashuvi, ijtimoiy-axloqiy qadriyatlar, xulq-atvor me’yor
va qoidalarining o‘zlashtirilishi, dunyoqarashining boyish jarayoni va natijasi.
Ijtimoiylashuv jarayoni o‘zining sifat xususiyatlariga, tarkibiga,
qonuniyatlariga, omillariga, shartsharoitlariga, boshqarilishiga va
ijtimoiylashgan insonda namoyon bo‘lishiga (uning xususiyatlari, sifatlari,
31

o‘ziga xosliklari) ko‘ra murakkabdir. Ana shu sababli u o‘zida turli fanlar
tomonidan ko‘rib chiqiladigan ijtimoiylashuvning xilma-xil - madaniy, axloqiy,
xuquqiy, mehnat, psixologik ko‘rinishlarini aks ettiradi. Pedagogika haqida gap
ketganda esa, bu sohadagi ijtimoiylashuv jarayoni pedagogikaning predmeti,
sohasi va ehtiyojlarining o‘ziga xosligini hisobga olib, pedagogik ijtimoiylashuv
turi sifatida alohida e’tibor bilan qarab o‘tiladi. Bu insonning dunyoga kelgan
vaqtidan boshlab ijtimoiy belgilangan va muhim pedagogik yangidan
shakllanuvchi tajribalarni - tarbiyalanganlik, ta’lim olganlik, ma’lumotlilik va
rivojlanganlik hamda ularning kelgusidagi butun umri mobaynida muttasil
o‘zgarib borishi (mukammallashuvi) jarayoni va yuzaga kelish natijasidir. Bu
holda shaxsga nisbatan sust ravishda yondashuv kuzatilmaydi, balki u ijtimoiy
munosabatlarning va pedagogik tizimning sub’yekti sifatida, tajriba egallashda
faollik va mustaqillikni namoyon qiluvchi hamda o‘zo‘zini shakllantiruvchi, shu
bilan birga o‘z hayot yo‘li uchun javobgarlikni his etuvchi sub’yekt sifatida
qaraladi. Pedagogikaning vazifasi - insonga fikrlovchi shaxs, ijtimoiy faol
fuqaro bo‘lib yetishishiga, jamiyatda o‘z o‘rnini va xulq-atvorini, o‘z istak-
maqsadlarini yo‘nalishini anglaydigan, pedagoglar va jamiyatdagi pedagogik
tizim bilan birgalikda umuminsoniy qadriyatlarni saqlash va mustahkamlashga
yo‘nalgan shaxs bo‘lishiga yordam berishdir. Ijtimoiylashuvning quyidagi
umumiy mexanizmlari mavjud: ana’naviy - oila va yaqin muhit orqali
o‘quvchilarni ijtimoiy faollikka jalb etish, faoliyat va muloqotda maqbul shar-
sharoitlarni yaratish; institutsional - ijtimoiy institutlar va ta’limmuassasalari
tomonidan o‘quvchilarning rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoit va
imkoniyatlarni yaratish; shaxslararo - o‘quvchilarni ijtimoiy aloqalar tizimiga
jalb etish, ularda muloqotmandlik malakalarini rivojlantirish; refleksiv - o‘z-
o‘zini anglash, o‘z-o‘zini baholash, o‘z-o‘zini loyihalashni pedagogik qo‘llab-
quvvatlash orqali individual ongni taraqqiy ettirish.
32

O‘quvchilarni ijtimoiylashtirishning muhim sharti ularda ijtimoiy
kompetentlikni qaror toptirishdir. Ijtimoiy kompetentlik insondan ijtimoiy
vaziyatlarga yo‘nalganlik va boshqarish qobiliyatini talab etuvchi boshqa
kishilar bilan kommunikatsiyani yo‘lga qo‘yishda o‘z ifodasini topadi. Ijtimoiy
kompetentlikning asosiy funktsiyalariga moslashuv, ijtimoiy orientatsiya, shaxs
integratsiyasi va umumijtimoiy tajribani kabilar kiradi. Ijtimoiy tajriba
o‘quvchilami ijtimoiylashtirishning integral natijaviy tavsifini o‘zida aks ettirib,
faoliyatga yo‘naltirilgan va aksiologik yondashuvlarga asoslanishni talab etadi.
Faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuv nuqtai nazaridan ijtimoiy tajriba
o‘quvchining boshqa kishilar, atrofmuhit bilan o‘zaro harakati natijasida yuzaga
keluvchi ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va ustanovkalar yig‘indisini o‘zida aks
ettiradi. Ana shu sababli shaxsda o‘z-o‘zini tashkillashtirish va o‘z-o‘zini
korrektsiyalash madaniyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan “o‘z-o‘zini
boshqarish tajribasi”ni ijtimoiy tajribaning komponenti sifatida qarash
maqsadga muvofiqdir. O‘z-o‘zini boshqarish tajribasini shakllantirishning
asosiy ijtimoiy sohalari sifatida individni sub’yekt-sub’yekt munosabatlariga
jalb etish; sub’yektda tashabbuskorlikni shakllantirish; hayotiy faoliyat
jarayonida o‘z-o‘zini tashkillashning universal namunalarini qabul qilish
kabilarni kiritish mumkin. Aksiologik yondashuv nuqtai nazaridan shaxsda
ijtimoiy tajribani shakllantirish ikkita o‘zaro aloqador yo‘nalishda amalga
oshadi. Birinchidan, inson hayotining mazmuni, shaxslararo munosabatda
ma’naviyaxloqiy me’yor va qoidalar sifatida individda qadriyatga yo‘naltirilgan
orientatsiyani shakllantirish, ikkinchi tomondan shaxsiy nuqtai nazardan yuqori
mavqega ega o‘z-o‘zini boshqarishda aks etuvchi o‘zaro birgalikdagi faoliyat
jarayonidagi xatti-harakatlar, ijtimoiy va hayotiy ahamiyat kasb etuvchi xulq-
atvor me’yorlarini o‘zlashtirish bilan bog‘liqlikni o‘zida aks ettiradi.
O‘quvchilarni o‘z-o‘zini boshqarishga yo‘naltirish pedagogik hodisa sifatida
shaxs salohiyatini rivojlantirish bilan bog‘liq intellektual, emotsional-hissiy va
faoliyatga yo‘naltirilgan sohalar uyg‘unligini talab etadi hamda o‘quvchilarning
33

ijodiy qobiliyatlarini yuqori darajada rivojlantirish asosida ijtimoiy faolligini
oshirishga xizmat qiladi. O‘quvchilarning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi
quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi lozim: ijtimoiy moslashuv: ijtimoiy
vaziyatlarda o‘zining rolini aniqlay olish, vaziyatga moslashuvchanlik va
safarbarlik; loyihaviy: ijtimoiy faoliyat jarayonida o‘z-o‘zini anglash, individual
xulq-atvor strategiyalarini tanlay olish; interiorizatsiya: ijtimoiy faoliyatning
asosiy me’yorlarini qabul qilish va faoliyatda namoyon etish.
34

Xulosa va tavsiyalar
Shunday qilib, hamdo’stlik mamlakatlari psixologlari tomonidan bir qator puxta
ilmiy-metodologik negizga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi nazariyalari
ishlab chiqilgan. Ularning aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi
qonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo’lib xizmat qiladi, amaliy va nazariy
muammolarni yechishda keng ko’lamda qo’llaniladi. Ammo ontogenezda
shaxsning shakllanishi va rivojlanishi xususiyatlarini aks ettiruvchi nazariya
yaratish mavrudi yetib keldi. Umumiy psixologiya fanida shaxsning
shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq
etiladi. Bu borada psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta'rif
berilgan va uning tuzilishini o’ziga xos tarzda tasavvur qilishgan. quyida
mualliflarning ayrimlariga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
A.G.Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham ob'ekti,
ham sub'ektidir. A.N.Leontev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib, unga
shunday ta'rif beradi: shaxs - bu faoliyat sub'ektidir. K.K.Platonovning talqiniga
binoan: jamiyatda o’z rolini anglovchi , ishga layoqatli, yaroqli a'zosi shaxs
deyiladi. Bu muammo moshiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan
S.L.Rubinshteyn ta'rificha, shaxs - bu tashqi ta'sirlar yo’nalishini o’zgartiruvchi
ichki hart-haroitlar majmuasidir.
Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin ayniyat bo’lmagan tushunchalar
qo’llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning
moshiyatini aniqroq izoshlab berish uchun har birining psixologik tabiatini
tashlil qilish maqsadga muvofiq.
1. Odam: sut emizuvchilar sinfiga dashldorlik , biologik jonzod ekanligi
odamning o’ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo’llarning mehnat faoliyatiga
35

moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar
tasnifiga kirishi uning o’ziga xos tomonlarini aks ettiradi.
Ijtimoiy jonzod sifatida odam ong bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli
aks ettirish qobiliyatidan tashqari o’z qiziqishlari va eshtiyojlariga mutanosib
tarzda uni o’zgartirish imkoniyatiga ham egadir.
2. Shaxs. Mehnat tufayli shayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda
rivojlanuvchi , til yordami bilan, boshqa kishilar bilan muloqot (muomala) ga
kirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Ijtimoiy moshiyati shaxsning asosiy tavsifi
shisoblanadi.
3. Individuallik. Har qaysi inson betakror o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Shaxsning o’ziga xos qirralarining mujassamlashuvi individuallikni vujudga
keltiradi. Individual shaxsning intellektual, emosional va irodaviy sohalarida
namoyon bo’ladi.
Sobiq sovet psixologiyasida eng ko’p tarqalgan shaxsning tuzilishiga oid
materiallar bilan qisqacha tanishib o’tamiz.
S.L.Rubinshteyn bo’yicha shaxs quyidagi tuzilishga ega:
1. Yo’nalganlik - eshtiyojlar, qiziqishlar , ideallar, e'tiqodlar, faoliyat va
xulqning ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi.
2. Bilimlar, ko’nikmalar, malakalar - shayot va faoliyat jarayonida egallanadi.
3. Individual tipologik xususiyatlar - temprament, xarakter , qobiliyatlarda aks
etadi.
K.K.Platonov ta'limotiga ko’ra, shaxs tuzilishi quyidagi shaklga ega:
I. Yo’nalganlik osttuzilishi - shaxsning axloqiy qiyofasi va munosabatlarini
birlashtiradi. Undan harakatchanlik, barqarorlik, jadallik, ko’lam (shajm)
darajalarini farqlash lozim.
II. Ijtimoiy tajriba osttuzilishi - Ta'lim vositasida , shaxsiy tajribada egallangan
bilimlar, ko’nikmalar va odatlarni qamrab oladi.
III. Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi - Ijtimoiy turmush jarayonida
shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual
36

xususiyatlari.
IV. Biologik hartlangan ost tuzilish.
Miya morfologik va fiziologik xususiyatlariga muayyan darajada bog’liq
bo’lgan patologik o’zgarishlarni, shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning
tipologik xosiyatlarini birlashtiradi.
A.G.Kovalev talqiniga binoan , shaxs mana bunday tuzilishga ega:
1. Yo’nalganlik - voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga o’zaro
ta'sir etuvchi har xil xususiyatli g’oyaviy va amaliy ustanovkalar, qiziqishlar,
eshtiyojlar kiradi. Ustuvor yo’nalganlik shaxsning barcha psixik faoliyatini
belgilaydi.
2. Imkoniyatlar - faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshishini ta'minlovchi
tizim. o’zaro ta'sir etuvchi va o’zaro bog’liq bo’lgan turlicha qobiliyatlar.
3. Xarakter. Ijtimoiy mushitda shaxsning xulq-atvor uslubini aniqlaydi.
Odamning ruhiy shayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo’ladi. Xarakter
tizimidan irodaviy va ma'naviy sifatlar ajratiladi.
37

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. G`oziev E. Psixologiya. T. 1994.
2. Gamezo M. V., Domashenko I. A. Atlas po psixologii. - M.,1986
3. Gippenreyter Yu. B. Vvedenie v obshuyu psixologiyu. Kurs leksiy. - M.,
1996
4. Granovskaya R. M. Elementi prakticheskoy psixologii. SPb, 1997
5. Karimova V. M. "Ijtimoiy psixologiya asoslari". - T., 1994
6. Karimova V. M. Psixologiya. - T., 2002
7. Karimova V. M., Akramova F. Psixologiya. Ma’ruzalar matni - T., 2000
8. Klimov E. A. "Osnovi psixologii". Uchebnik. - M., 1997
9. Mayers D. Sosialnaya psixologiya. - SPb., 1997
10. Morgunov E. B. Lichnost i organizatsiya. - M., 1996
11. Nemov R. S. Psixologiya M. 1990
12. Olshanskiy B. B. Prakticheskaya psixologiya dlya uchiteley. M. 1994.
13. Prakticheskaya psixodiagnostika. Metodiki i testi. - M., 1999
14. Prikladnaya sosialnaya psixologiya. Uchebnoe posobie. - M.,1998
15. Psixologiya. Pod red. A. A. Krilova, - M., 1998
16. Psixologiya. Uchebnik. - Pod red. A. Krilova - M., 1998
17. Rubinshteyn S. L. Osnovi obshey psixologii. - M., 1998
38

18. Umumiy psixologiya. A. V. Petrovskiy tahriri ostida. T.1992.
39

Sifatni qadirlaganlar uchun !!

Sotib olish