Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 201.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Май 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasi

Купить
Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasi MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………… I.BOB.SHAXSGA YO‘NALTIRILGAN TA‘LIM TEXNOLOGIYA LARINING ILMIY NAZARIY ASOSLARI………………………………….. 1.1 Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasining mohiyati va tamoyillari. 1.2 Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘limni tashkil etishda sharq va g‘arb mutafakkirlarining qarashlari……………………………………………………… II.BOB.SHAXSGA YO‘NALTIRILGAN TA‘LIM TEXNOLOGIYASI NING METODOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH……………………. 2.1 Ta‘lim sifatini yaxshilash maqsadida shaxsga yo‘naltirilgan ta‘limning ahamiyati………………………………………………………………………….. 2.2 Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasining amalda qo‘llanilishi…. XULOSA…………………………………………………………………….. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………… 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’qitish texnologiyasi pedagogik strategiya sifatida o’quvchi va o’qituvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish vositalariga ega bo’ladi. Bunday texnologiyalarga quyidagilarni keltirish mumkin: 1. Hamkorlik pedagogikasi 2. Pedagogik jarayonda shaxsni kuzda tutishga asoslangan pedagogik texnologiya (Sh.A.Amonashvili texnologiyasi); 3. O‘quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi); 4. O‘quv jarayonini samarali boshsarish va tashkil etish asosiga, qurilgan texnologiya (S.N.Lisenkova texnologiyasi, N.P.Guzikning o‘qitish tizimini rejalashtirish texnologiyasi); 5. O‘qitshini individuallashtirsh texnologiyasi (Inge Unt, A.S.Graniskaya, V.D.Shadrikov texnologiyasi) . Kurs ishining maqsadi : kurs ishida e rkin shaxsni shakllantirish muammosi ta‘lim muassasalarida o‘quv-tarbiyaviy is h lar i ni pedagogik texnologiya “rels”iga o‘tkazisni taqozo etadi. Albatta, bu jarayon oson kec h maydi: bugun ixtiyoriy qurilayotgan va jor iy etilayotgan o‘qitish tizimini qat‘iyan ilmiy asoslangan pedgogik tizimga aylantirish kerak. Aslida ham ijtimoiy tajriba elementlari – bilim, ko‘nikma, ijodiy faoliyat, ob‘ektiv borliqqa munosabatlar – pedagogik jarayon mahsulidir va ma‘lum pedagogik tizim doirasida sakllantiriladi. Pedagogik texnologiya esa amaliyotga joriy etilayotgan pedagogik tizim loyihasidir. Unda pedagogik tizim nima? Uning 2 tarkibi qanday? Bu savollarga javobni mavjud pedagogik nashrlardan topis mumkin. Kurs ishining vazifasi : pedagogik tizim o‘zida ta‘lim va tarbiya maqsadiga bo‘ysundirilgan o‘z fa ro bog‘liq tarkibli elementlardan tashkil topisini uqtiradi, ular: pedagogik maqsad; o‘quv va ilmiy axborot; pedagogik aloqa vositalari; o‘quvchilar va pedagog. V.P.Bespalkoning ta‘rifiga ko‘ra “Pedagogik tizim ma‘lum shaxs sifatlarini shakllantirishga tartibli, aniq maqsadni ko‘zlab va oldindan o‘ylab pedagogik ta‘sir etishni vujudga keltiris uchun zarur bo‘lgan o‘zaro bog‘liq vositalar va jarayonlar yig‘indisidir”. Binobarin, har bir jamiyatda shaxsni shakllantirish h maqsadi belgilab olinadi va unga mos ravisda pedagogik tizim mavjud bo‘lisi kerak. Agar maqsad o‘zgarsa mavjud tizim ham o‘zgarisi muqarrardir. Faqat ijtimoiy (davlat) buyurtmasigina ta‘lim-tarbiyaning umumiy maqsad va vazifalarini aniq belgilab beradi yoki oliy (o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar) ta‘lim uchun pedagogik tizimning mavjudlik sartlarini kafolatlaydi. Har qanday pedagogik tizim o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi invariantiv elementlardan tashkil topadi: 1 – o‘quvchilar (talabalar); 2 – ta‘lim (tarbiya) maqsadlari; 3 – ta‘lim (tarbiya) mazmuni; 4 – didaktik jarayonlar; 5 – tashkiliy sakllar; 6 – pedagog yoki o‘qitishning texnik vositalari (O‘TV). Pedagogik tizim har qanday ilmiy nazariyaga xos yuo‘lgani kabi quyidagi ikki tushunchani qamrab oladi: didaktik masalalar va ularni amalga osirisning pedagogik texnologiyalari (PT). Didaktik masalalar pedagogik tizim doirasida inson faoliyatining muhim sohasi sifatida aniq maqsad va unga erisis uchun sart- saroitlar hamda bu faoliyat uchun axborotlar(mazmun)dan iborat bo‘lisi kerak. 3 Didaktik masalalarni hal etish maqsadi s h axsning ma‘lum sifatlarini shakllantirish zarurati bo‘lsa, sart-saroitlar – o‘quvchi(talaba)larning boslang‘ic sifat ko‘rsatkiclari, axborot esa o‘quv predmetining mazmuni yoki tarbiyaviy ta‘siridir. Har bir didaktik masala pedagogik tizimda o‘ziga mos keladigan PT elementlari bilan hal qilinadi, ular: didaktik jarayon, o‘qitishning tashkiliy sakllari hamda pedagog yoki o‘qitishning texnik vositalari (O‘TV). Ta‘lim har doim jamiyat talablarini qondirisga xizmat qiladi va u ongli ravisda yoki intuitiv tarzda tez, balki sekinlik bilan bu talablarga mos holda tuzatila boriladi. Darhaqiqat, XXI asr bo‘sag‘asida ta‘lim taraqqiyotining harakatlantiruvci kuci, haqqoniy dvigateli – bu o‘zida didaktik masalalar va PTning mujassamlastirgan pedagogik tizim hisoblanadi. PTning muvaffaqiyatli loyihalanisi va yakuniy natijaning kafolatlanisi o‘qituvcining didaktik masalalar mohiyatinianglab yetish darajasiga va darsda ularni to‘g‘ri belgilab olisiga bog‘liqdir. Bu vazifa hozirga qadar o‘qituvcilar tomonidan anglasilmay kelinyapti, qator hollarda esa ular metodikani texnologiyadan farqlay olmayaptilar. S h u boisdan quyida PTning loyihalanisi uchun zaruriy sartlardan biri – didaktik masalalar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Cunki har bir o‘qituvc h i pedagogik faoliyatga kirisisdan oldin hal etilisi lozim bo‘lgan pedagogik masalalarni yetarlic h a aniq tasavvur etishi va ifodalasi, ayni paytda o‘z o‘quvchilariga ham tusntira olisi kerak. Bugun har qadamda va har qanday ta‘lim muassasasining o‘qituvcisi faoliyatida tasodifiy o‘quvchi(talaba)lar guruhining aniq o‘rnatilmagan maqsadga 4 erisis uchun ixtiyoriy tanlangan ta‘lim mazmunini o‘zlastirisga oid harakatlarni bosqarayotganligini kuzatis mumkin. O‘qituvchi faoliyatining muhim bosqichi – bu didaktik jarayon (yoki o‘quv- bilis tuzilmasi) ni loyihalas hisoblanadi. Aynan s h u didaktik jarayon pedagogik texnologiyaning asosini tashkil qiladi yohud u belgilangan vaqt ic h ida ta‘lim (tarbiya) maqsadiga eris h is h uchun O‘E mazmunini o‘quvchi (talaba)larga uzatis h yo‘llarini aniqlab beradi. Su bilan birgalikda didaktik jarayonning nazariy asoslarini yaxsi bilmasdan turib samarali pedagogik texnologiyani yaratish h mumkin emas. 5 I BOB.SHAXSGA YO‘NALTIRILGAN TA‘LIM TEXNOLOGIYA LARINING ILMIY NAZARIY ASOSLARI. 1.1 Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasining mohiyati va tamoyillari. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim – ta’lim jarayonining asosiy ob’ekti o‘quvchi (talaba, tarbiyalanuvchi) bo‘lib, uning shaxsi, qadr- qimmatini yuqori o‘ringa qo‘yadigan, asosiy e’tiborni intellektual salohiyatini oshirish, dunyoqarashini boyitish, ma’naviy-axloqiy tafakkurini rivojlantirishga qaratadigan pedagogik faoliyat turi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning muammoli ta’lim, modul ta’limi dasturiy ta’lim, rivojlantiruvchi ta’lim, o‘yin texnologiyalari, interfaol ta’lim, hamkorlik ta’limi, tabaqalashtirilgan ta’lim, individual ta’lim, masaofaviy ta’lim, mustaqil ta’lim va innovatsiya ta’lim kabi turlari mavjud. Avtoritar texnologiyada , pedagog yagona sub’ekt sifatda namoyon bo‘ladi, o‘quvchilar esa faqatgina «ob’ekt» vazifasini bajaradi xolos. Bunda o‘quvchining tashabbusi va mustaqilligi yo‘qoladi, o‘qitish majburiy tarzda amalga oshiriladi. An’anaviy o‘qitish asosan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘lib, shaxsning rivojlanishini ko‘zda tutmaydi. An’anaviy o‘qitish quyidagi xususiyatlarga ega: zo‘ravonlik pedagogikasi, o‘qitishning tushuntiruv-ko‘rgazmali usuli, ommaviy o‘qitish. An’anaviy o‘qitishda avtoritarlik quyidagi shaklda namoyon bo‘ladi: o‘quvchi bu hali to‘la shakllanmagan shaxs, u faqat bajarishi zarur, pedagog esa - bu sardor hakam, yagona tashabbuskor shaxs. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda esa o‘quvchi shaxsi pedagogik jarayon markaziga qo‘yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga 6 chiqarishga qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida O‘ zbekiston Respublikasidagi ta’lim tizimining milliy modeliga alohida e’tibor qaratilgan. Bu model 5 tarkibiy qismdan iborat: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarish . Bu erda ta’lim milliy modelining asosiy tarkibiy qismi - «shaxs» birinchi o‘rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan, o‘qitish shaxsga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Shaxsga yangicha qarash quyidagilardan iborat bo‘ladi:  pedagogik jarayonda shaxs ob’ekt emas, sub’ekt hisoblanadi;  har bir o‘quvchi qobiliyat egasi , ko‘pchiligi esa iste’dod egasi hisoblanadi;  yuqori etik qadriyatlar (saxiylik, muhabbat, mehnatsevarlik, vijdon va boshqalar) shaxsning ustivor xislatlari hisoblanadi. Munosabatlarni demokratlashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi  o‘quvchi va pedagog huquqlarini tenglashtirish,  o‘quvchining erkin tanlab olish huquqi;  xatoga yo‘l qo‘yish huquqi;  o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lish huquqi  pedagog va o‘quvchilar munosabati zayli:  taqiqlamaslik;  boshqarish emas, birgalikda boshqarish; majburlash emas, ishontirish; buyurish emas , tashkil etish ; chegaralash emas, erkin tanlab olishga imkon berish. Yangi munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi zamon sharoitida samarali natija bermaydigan va g‘ayri insoniy hisoblanadigan zo‘ravonlik pedagogikasidan voz kechishdir. Muammo bu tamoyilni mutlaqlashtirishda emas, balki uning oqilona 7 mezonlarini aniqlashdadir. Umuman olganda tarbiya jarayonida zo‘ravonlik mumkin emas, ammo jazolash insonni kamsitadi, ezadi, rivojlanishini susaytiradi , unda qulchilik xususiyatlarini shakllantiradi. Erkin o‘qitish quyidagilar bilan belgilanadi: o ishonchga asoslangan erkin talabchanlik; o o‘quv materialiga qiziqish uyg‘otish, bilishga va faol ijodiy fikrlashga rag‘batlantirish; o o‘quvchilarning mustaqilligi va tashabbusiga tayanish; o jamoa orqali bilvosita usullar bilan talablarni amalga oshirishni ta’minlash. Yangi individual yondashuvning mohiyati shundaki, u ta’lim tizimida o‘quv fanidan o‘quvchiga emas, o‘quvchidan o‘quv fani tomonga harakatlanishni taqozo etadi , o‘quvchilarning mavjud imkoniyatlarni inobatga olib, ularni rivojlantirish, takomillashtirish va boyitishga qaratilgan bo‘ladi. Individual yondashuvning zamonaviy yangi talqini quyidagilardan iborat bo‘ladi; o‘rtacha o‘quvchiga yo‘naltirishdan voz kechish;  shaxsning yaxshi xislatlarini izlash;  shaxs rivojlanishining individual dasturlarini tuzish. Shaxsiy yondashishda birinchi navbatda quyidagilar zarur:  har bir o‘quvchi qiyofasida noyob shaxsni ko‘rish, uni hurmat qilish, tushunish, qabul qilish , unga ishonish. Pedagogda barcha o‘quvchilar iste’dodli degan ishonch bo‘lishi kerak. 8  shaxsga, yutuqni ma’qullovchi, qo‘llab-quvvatlovchi, xayrixoh vaziyatlar yaratish, ya’ni o‘qish qoniqish va xursandchilikni olib kelishi kerak.  bevosita majburlashga yo‘l qo‘ymaslik, qoloqlikka va boshqa kamchiliklarga urg‘u bermaslik, uning nafsoniyatiga tegmaslik.  pedagogik jarayonda, o‘quvchilarga o‘z qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga imkoniyat yaratish va ko‘maklashish.  Yaponiyaning zamonaviy pedagog-olimlari bolani kuniga 200 martagacha erkalatishni tavsiya beradilar. Bu zamonaviy g‘oyalarning debochasi, buyuk ajdodimiz Al-Buxoriyning «Hadis» kitobida «Bolaga rahmdillik qilmoq, uni o‘pib quchoqlamoq haqida» yoritilgan. SHaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish texnologiyalarning o‘zagi shaxslar o‘rtasidagi yuqori qadriyatlarga, teng huquqlilikka asoslangan munosabat hisoblanadi. Bu qadriyatlar Al-Buxoriyning «Hadis» kitobida «SHirin so‘z odam haqida», «So‘kmoq va la’natlamoq ta’qiqlanganligi haqida» batafsil yoritilib berilgan. Unda shaxsni so‘kish uni o‘ldirish bilan tenglashtirilgan. An’anaviy o‘qitish quyidagi xususiyatlarga ega: zo‘ravonlik pedagogikasi , o‘qitishning tushuntiruv-ko‘rgazmali usuli, ommaviy o‘qitish. An’anaviy o‘qitishda avtoritarlik quyidagi shaklda namoyon bo‘ladi: o‘quvchi bu hali to‘la shakllanmagan shaxs, u faqat bajarishi zarur, pedagog esa - bu sardor hakam, yagona tashabbuskor shaxs . Mumtoz an’anaviy «sinf-dars» tizimi - bu bayon etishning ma’ruzaviy usuli va kitob bilan mustaqil ishlashni o‘z ichiga oladi (didaxografiya). Zamonaviy an’anaviy o‘qitish esa, o‘qitishning texnik vositalarini qo‘llab, didaxografiyadan foydalanishdan iborat bo‘ladi. SHaxsga yo‘naltirilgan 9 texnologiyalarda, o‘quvchi shaxsi pedagogik jarayon markaziga qo‘yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida O‘zbekiston Respublikasidagi ta’lim tizimining milliy modeliga alohida e’tibor qaratilgan. Bu model 5 tarkibiy qismdan iborat: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarish. Bu erda ta’lim milliy modelining asosiy tarkibiy qismi - «shaxs» birinchi o‘rinda turadi. Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan , o‘qitish shaxsga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. SHuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon, o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalari asosida amalga oshirilishi lozim. Hayot dialektikasi shundan iboratki, doimo yangi avlod, oldingi avloddan ko‘ra rivojlanganroq bo‘ladi. Ilmiy texnik taraqqiyotning keskin yuksalish davrigacha (XX asrning birinchi yarmigacha), fan, texnika va texnologiyalar rivoji evolyusion, past sur’atlarda amalga oshar edi. SHuning uchun ketma-ket keluvchi avlodlarning rivojlanish darajasi deyarli farq qilmas edi. Bunday sharoitlarda YA.A.Komenskiyning o‘qitishning avtoritar texnologiyasi, an’anaviy «sinf-dars» tizimi dunyoga keldi. Ilmiy texnik taraqqiyotning keskin yuksalish davrida (XX asrning ikkinchi yarmi), fan, texnika, texnologiyalar yuqori sur’atlarda rivojla nayotgan davrda, bir avlod hayoti davomida fanning rivoji insoniyatning butun tarixidagidan ko‘ra ko‘proq bo‘lgan bu davrda, o‘qitishning an’ana viy tizimi (shu jumladan zamonaviy an’anaviy o‘qitish) o‘z umrini oxiri ga etdi. Hozirgi zamon avlodining rivojlanish sur’ati oldingilardan ko‘ra ancha yuqori bo‘lganligi sababli, o‘qitishning an’anaviy 10 tizimi, rivojlanishga to‘sqinlik qila boshladi. Bunday sharoitlarda taraqqiyot , faqat har bir shaxsning mavjud imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarish asosida amalga oshirilishi mumkin. Axborotning hajmi, xilma-xilligi, egallashga moyilligi va vositalarining etarliligi samarali individual va mustaqil o‘qitishni tashkil etish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratadi. O‘qitishni jadallashtirish maqsadida, pedagogning o‘quvchiga bo‘lgan munosabati «sardor»likdan, uning «sherigi»ga aylanishi zarur. 11 1.2. Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘limni tashkil etishda sharq va g‘arb mutafakkirlarining qarashlari. Erkin s h axsni sakllantiris h muammosi ta‘lim muassasalarida o‘quv- tarbiyaviy is h lar i ni pedagogik texnologiya “rels”iga o‘tkazisni taqozo etadi. Albatta, bu jarayon oson kec h maydi: bugun ixtiyoriy qurilayotgan va joriy etilayotgan o‘qitis tizimini qat‘iyan ilmiy asoslangan pedgogik tizimga aylantiris kerak. Aslida ham ijtimoiy tajriba elementlari – bilim, ko‘nikma, ijodiy faoliyat, ob‘ektiv borliqqa munosabatlar – pedagogik jarayon mahsulidir va ma‘lum pedagogik tizim doirasida sakllantiriladi. Pedagogik texnologiya esa amaliyotga joriy etilayotgan pedagogik tizim loyihasidir. Unda pedagogik tizim nima? Uning tarkibi qanday? Bu savollarga javobni mavjud pedagogik nasrlardan topis mumkin. N. V. Kuzmina pedagogik tizim o‘zida ta‘lim va tarbiya maqsadiga bo‘ysundirilgan o‘z fa ro bog‘liq tarkibli elementlardan taskil topisini uqtiradi, ular: pedagogik maqsad; o‘quv va ilmiy axborot; pedagogik aloqa vositalari; o‘quvcilar va pedagog. V.P.Bespalkoning ta‘rifiga ko‘ra “Pedagogik tizim ma‘lum saxs sifatlarini sakllantirisga tartibli, aniq maqsadni ko‘zlab va oldindan o‘ylab pedagogik ta‘sir etisni vujudga keltiris ucun zarur bo‘lgan o‘zaro bog‘liq vositalar va jarayonlar yig‘indisidir”. Binobarin, har bir jamiyatda saxsni sakllantiris h maqsadi belgilab olinadi va unga mos ravisda pedagogik tizim mavjud bo‘lisi kerak. Agar maqsad o‘zgarsa mavjud tizim ham o‘zgarisi muqarrardir. Kadrlar tayyorlas milliy dasturi jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalasda bos maqsad qilib qo‘ydi. Demak, Milliy dastur ta‘lim va tarbiya sohasidagi davlat 12 buyurtmasi hisoblanib, milliy istiqlol mafkurasining mohiyat-mazmuniga to‘liq mos keladi. Faqat ijtimoiy (davlat) buyurtmasigina ta‘lim-tarbiyaning umumiy maqsad va vazifalarini aniq belgilab beradi yoki oliy (o‘rta, o‘rta maxsus, kasb- hunar) ta‘lim ucun pedagogik tizimning mavjudlik sartlarini kafolatlaydi. Har qanday pedagogik tizim o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi invariantiv elementlardan taskil topadi: 1 – o‘quvcilar (talabalar); 2 – ta‘lim (tarbiya) maqsadlari; 3 – ta‘lim (tarbiya) mazmuni; 4 – didaktik jarayonlar; 5 – taskiliy sakllar; 6 – pedagog yoki o‘qitisning texnik vositalari (O‘TV). Pedagogik tizim har qanday ilmiy nazariyaga xos yuo‘lgani kabi quyidagi ikki tusuncani qamrab oladi: didaktik masalalar va ularni amalga osirisning pedagogik texnologiyalari (PT). Didaktik masalalar pedagogik tizim doirasida inson faoliyatining muhim sohasi sifatida aniq maqsad va unga erisis ucun sart-saroitlar hamda bu faoliyat ucun axborotlar(mazmun)dan iborat bo‘lisi kerak. Didaktik masalalarni hal etis maqsadi s h axsning ma‘lum sifatlarini sakllantiris zarurati bo‘lsa, sart-saroitlar – o‘quvci(talaba)larning boslang‘ic sifat ko‘rsatkiclari, axborot esa o‘quv predmetining mazmuni yoki tarbiyaviy ta‘siridir. Har bir didaktik masala pedagogik tizimda o‘ziga mos keladigan PT elementlari bilan hal qilinadi, ular: didaktik jarayon, o‘qitisning taskiliy sakllari hamda pedagog yoki o‘qitisning texnik vositalari (O‘TV). Ta‘lim har doim jamiyat talablarini qondirisga xizmat qiladi va u ongli ravisda yoki intuitiv tarzda tez, balki sekinlik bilan bu talablarga mos holda tuzatila boriladi. Darhaqiqat, XXI asr bo‘sag‘asida ta‘lim taraqqiyotining harakatlantiruvci kuci, haqqoniy dvigateli – bu o‘zida didaktik masalalar va PTning mujassamlastirgan pedagogik tizim hisoblanadi. PTning muvaffaqiyatli 13 loyihalanisi va yakuniy natijaning kafolatlanisi o‘qituvcining didaktik masalalar mohiyatinianglab yetis darajasiga va darsda ularni to‘g‘ri belgilab olisiga bog‘liqdir. Bu vazifa hozirga qadar o‘qituvcilar tomonidan anglasilmay kelinyapti, qator hollarda esa ular metodikani texnologiyadan farqlay olmayaptilar. S h u boisdan quyida PTning loyihalanisi ucun zaruriy sartlardan biri – didaktik masalalar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Cunki har bir o‘qituvc h i pedagogik faoliyatga kirisisdan oldin hal etilisi lozim bo‘lgan pedagogik masalalarni yetarlic h a aniq tasavvur etisi va ifodalasi, ayni paytda o‘z o‘quvcilariga ham tusntira olisi kerak. Bugun har qadamda va har qanday ta‘lim muassasasining o‘qituvcisi faoliyatida tasodifiy o‘quvci(talaba)lar guruhining aniq o‘rnatilmagan maqsadga erisis ucun ixtiyoriy tanlangan ta‘lim mazmunini o‘zlastirisga oid harakatlarni bosqarayotganligini kuzatis mumkin. O‘qituvci faoliyatining muhim bosqic h i – bu didaktik jarayon (yoki o‘quv- bilis tuzilmasi) ni loyihalas hisoblanadi. Aynan s h u didaktik jarayon pedagogik texnologiyaning asosini taskil qiladi yohud u belgilangan vaqt ic h ida ta‘lim (tarbiya) maqsadiga eris h is h ucun O‘E mazmunini o‘quvci (talaba)larga uzatis h yo‘llarini aniqlab beradi. Su bilan birgalikda didaktik jarayonning nazariy asoslarini yaxsi bilmasdan turib samarali pedagogik texnologiyani yaratis h mumkin emas. Xo‘s h , didaktik jarayon mohiyati nimadan iborat? Ularni loyihalas h ga qanday pedagogik talablar qo‘yiladi? Psixologiya va pedagogika fanida didaktik jarayon mutaxassis s h axsini s h akllantiris jarayoni sifatida talqin etiladi. Dastlab o‘qitis h jarayoni tuzilmasi bilan tanis h aylik. 14 Bu jarayonni razmiy tarzda quyidagi sartli formula bilan ifodalas h mumkin. O‘J = O‘F + O‘q F, qaerda: O‘F – o‘quvc h i(talaba) bajaradigan o‘quv faoliyati; O‘qF – o‘qituvc h i bajaradigan o‘rgatuvc h ilik faoliyati. Bu formula asosida juda muhim sanalgan №1 pedagogik qonun qayd etilyapti: o‘quvc h i(talaba)ning xususiy o‘quv faoliyati va unga hamohang bo‘lgan o‘qituvc h ining o‘qituvc h ilik faoliyatidan tasqari hec h qanday o‘qitis jarayoni mavjud bo‘lmaydi. Ko‘plab psixologik-pedagogik adabiyotlarni va tadqiqotlarni o‘rganis natijasida didaktik jarayon o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi komponentlardan iborat ekanligi ma‘lum bo‘ldi: motivatsiya (M), o‘quvci(talaba)ning o‘quv-bilis faoliyati (O‘F) va uni pedagog tomonidan bosqaris (B). Uning sartli formulasi: Dj = M + O‘f + B Bu jarayon bosqiclarini o‘rganisdan oldin yuqorida keltirilgan ikki formulani o‘zaro taqqoslas h zarur bo‘ladi. E‘tibor bersangiz, o‘qitis jarayoni ikki faoliyat turidan – o‘qituvcining o‘rgatuvc h ilik va o‘quvci(talaba)ning o‘quv faoliyatidan iborat. O‘qitis jarayonining ana su komponentlari didaktik jarayonning keyingi ikki bosqic h i bilan bir xil ma‘no kasb etayapti yoki bir xil faoliyatni ifodalaydi. Bir- biridan farqi – didaktik jarayondagi dastlabki element – bu motivatsiya bosqic h ining mavjudligidir. O‘quv-bilis faoliyatining motivatsiyasi o‘qituvc h i mahoratiga tegis h li tusunc h adir. Motivatsiya – bu s h axs hatti-harakatini yuzaga keltiriuvc h i ic h ki harakatlantiruvc h i kuc h , hissiyot bo‘lib, pedagog uni bosqarisga harakat qiladi va o‘quv jarayonini taskil etis ucun hisobga oladi. Uni amalda vujudga keltiris uc h un o‘qituvci o‘rganilayotgan faoliyat tajribalaridan taassurotli dalillarni maxsus yig‘isi 15 va o‘quvc h i(talaba)larga o‘qitilayotgan predmetning asosiy holatlari bo‘yic h a bilimlar asosida noqulay vaziyatlardan c h iqib ketis h yo‘llarini namoyis h qilis h kerak. O‘qituvc h ining pedagogik mahoratiga bog‘liq holda o‘quvc h ilarda hosil bo‘ladigan motivlar kuc h li yoki kuc h siz bo‘ladi. Demak, o‘qituvc h i har bir dars maqsadi va mazmuniga mos keladigan motivatsiya me‘yorini aniqlasi lozim bo‘ladi. Pedagogikada o‘quvc h ilarni darsga qiziqtiris yo‘llari xilma-xildir. Birmunc h a samarali bo‘lgan metodika – bu muammoli vaziyatlarni masg‘ulot boslanisida o‘quvcilarga taklif etis yoki predmet mavzusini ifoda eta oladigan maxsus muammoli tops h iriqlar berilis h i kerak. Muammoli vaziyatlar o‘zida o‘quvc h ining qiyinc h ilikni (muammoni) aniq yoki xira anglasini ifodalaydi va uni zabt etis yangi bilimlarni, yangi usul va harakatlarni izlab topisni talab etadi. Agar o‘quvc h ida qiynalislarni bartaraf etis h yo‘llarini qidiris ucun boslang‘ic h bilimlar yetismasa, u muammoli vaziyatlarni qabul qila olmaydi va tabiiyki, tafakkurida kuras va qarama-qars h ilik jarayoni kec h maydi. Mavjud vaziyatlarning uc ko‘rinisini keltiris mumkin: 1. Vaziyat ma‘lum. Uni hal etis uc h un s h unga o‘xs h as h aniq namunalar mavjud bo‘ladi. Bunday holatda variantni yec h is metodi standartli bo‘lisi mumkin. 2. Vaziyat o‘xsas. Bunday holatda uni sunga o‘xs h as h bos h qa vaziyatlar bilan taqqoslas h zarur. Ular bir-biriga aynan o‘xsas bo‘lmasligi mumkin, biroq yaxlit asosga ega bo‘lganligi ucun uning ko‘rinisini o‘zgartirib qaralayotgan vaziyatga yaqinlas h tirib maqbullastiriladi va oqilona yec h is h yo‘li topiladi. 16 3. Noma‘lum vaziyat. Bunday vaziyat amaliy faoliyatda uc h ramaydi, uni bosqa qandaydir namuna bilan solis h tiris h imkoni yo‘q. Su boisdan yec h imning yangi metodini izlab topis h zarur bo‘ladi. Muammoli vaziyatlar ta‘lim maqsadini ko‘zlab oldindan konstruktsiyalanadi va o‘qitis h jarayonining ma‘lum qismiga kiritiladi. Didaktik jarayonning motivatsiya bosqic h i esa muammoli tops h iriqlarni ko‘proq darsning boslang‘ic h qismiga kiritis h ni va o‘quvc h ilar diqqatini dars mavzusiga to‘liq jalb etisni taqozo qiladi. O‘quvc h i ham o‘z navbatida tanis h vaziyatlardan yangi muammolarni ko‘ra olisi, ob‘ektning yangi vazifalarini, ob‘ekt tuzilisini aniqlab olis h i, muqobil yec h imlarni topa bilis h i kabi ijodiy faoliyatni namoyis h qilis h i kerak. Didaktik jarayonning motivatsion bosqic h i o‘quvci(talaba)larning bilis h faoliyatiga kirib ketisini tezlastirisga imkon beradi. Bu faoliyatni kerakli faollik darajasida us h lab turis h uc h un uni tas h kil etis h metodlari va usullarini o‘qituvc h i o‘quvc h i(talaba)larning o‘zlastiris h sifatiga bog‘liq holda tanlay olis h i kerak. Misol uc h un, kuc h lanis, tok kuci, sig‘im kabi fizik kattaliklarning o‘zaro bog‘liqligini tusuntiris maqsadida o‘qituvci quyidagi muammoli vaziyatni qo‘llasi mumkin: “Ural” kolyaskali mototsiklda ham, traktor (avtomobil)da ham bir xil kuclanisli (12V) akkumulyator islatiladi. Biroq mototsikl akkumulyatori traktorga o‘rnatilsa dvigatelni o‘t oldira olmaydi. Nima ucun? Agar o‘quvci tok kuci, sig‘im kabi tusuncalarni yaxsi o‘zlastirgan bo‘lsa muammoning yecimini tezda topadi va to‘g‘ri xulosaga keladi: akkumulyator quvvati kuclanisga emas, balki tok kuciga va sig‘im kattaligiga bog‘liq bo‘ladi. Dars mavzusini tusuntirisda tarixiy materiallardan foydalanis ham o‘quvcilarda kucli motivlarning vujudga kelisiga, bilisga qiziqisini kucaytirisga 17 sabab bo‘ladi. Biroq o‘quv materialini bayon qilisga tarixiy yondasis qo‘simca xarakterga ega bo‘lisi, mavzu bo‘yica egallanayotgan bilimlar tizimi icida mantiqiylik saqlanisi kerak. U yoki bu mavzuga oid qisqa metrajli kinokadr ham kucli motivatsion omil hisoblanadi. Biroq kinodars o‘qituvci va o‘quvcilar o‘rtasida bo‘ladigan evristik suhbat mazmuniga zamin yaratisi kerak, sundagina o‘quvcilarda mavzuni o‘rganisga ehtiyoj tug‘iladi va ko‘zlagan maqsadga erisiladi. O‘qituvci anglab yetisi kerak bo‘lgan holat sundan iboratki, darsda motivlarni o‘quvcilarda rivojlantiris asosiy maqsad emas, balki o‘quvcining bilis faoliyatini tezlastiris vositalaridan biri sanaladi. O‘quvci(talaba)lardagi motivatsiya xarakteri ko‘p jihatdan ularning o‘quv faoliyatiga bog‘liq. O‘rganis bu keng ma‘noda – o‘quvcilarning yangi bilimlarni o‘zlastiris jarayonidir. Lekin har qanday o‘rganis ham o‘quv faoliyati bo‘la olmaydi. O‘rganis o‘quv faoliyati darajasiga ko‘tarilis ucun o‘quvcilar bilimlarni egallas davomida ularni boyitadigan o‘quv harakatlarining yangi usullarini o‘zlastirisi, mustaqil ravisda o‘quv topsiriqlarini belgilasi, o‘z-o‘zini nazorat qilis va o‘z xususiy o‘quv faoliyatini baholas mezonlarini bilislari kerak. Pedagogik jarayon bilan sug‘ullanuvci har bir kisiga ma‘lumki, bilimlarni o‘quvci(talaba)lar tomonidan egallanisi ularning xususiy o‘quv faoliyati (psixologlar tilida – bilis faoliyati) natijasi tufayli ro‘y beradi. Psixologlar bu faoliyat turini keng qamrovda o‘rganib ciqqanlar va uning bilim, harakatlarni egallasga olib keladigan turli ko‘rinisdagi tuzilmasini aniqladilar. (Galperin P.Ya., Talizina N.F., Cebaseva V.V.) 18 Biroq psixologiya fani hanuzgaca o‘qitisda o‘quvcilarning ketma-ket bilis harakatlarining eng yaxsi tarkibi to‘g‘risida yakdil fikrga kelganlarica yo‘q. Bu tarkib va o‘quvcilarning bilisga oid harakatlarining ketma-ketligi mavjudlik algoritm (MA) deb nomlanadi. MA, birincidan, bu harakatlarning qat‘iyan ketma- ketligini, ikkincidan, ularning natijalari ham qat‘iyan oldindan aniqlanganligini ta‘kidlaydi. Su boisdan MA mohiyat jihatdan o‘quv-bilis nazariyalarining turiga (elementar muloqot, assotsiativ, bixeviorizm, gestalt, aqliy harakatlarni bosqicli sakllantiris) mos holda turli ko‘rinisga va mazmunga ega bo‘ladi. Har qanday MAning invariativ elementi – bu o‘quv jarayonida o‘zlastiris darajasi bo‘yica ketma-ket harakatlanisdir. Harakat “qadam”ning o‘zi va hr bir “qadam” mazmuni tanlangan o‘zlastiris nazriyasiga bog‘liq bo‘ladi. Tanlas usuli va tanlanis o‘zlastiris nazariyasining sifat mezonlari – o‘qituvcining pedagogik faoliyatidagi muhim mo‘ljal va uning pedagogik texnologiyasi tavsifnomasi hisoblanadi. 19 II BOB.SHAXSGA YO‘NALTIRILGAN TA‘LIM TEXNOLOGIYASI NING METODOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH. 2.1 Ta‘lim sifatini yaxshilash maqsadida shaxsga yo‘naltirilgan ta‘limning ahamiyati. Biz islohotlar haqida 1991 yildan buyon gapirib kelamiz (undan avval qayta qurish islohoti bo‘lgan). Ular har doim «keng miqyosli» va «ko‘p sohani qamrovchi» deb ta’riflangan. Bu esa, baholarning balandparvozligiga ahamiyat bermasak, hayotimizning barcha sohalaridagi ko‘plab, katta yoki kichik, chora- tadbirlarni anglatadi. Biroq tizimli yondashuvga ko‘ra, tizimning iyerarxik tuzilishi tufayli o‘zgarishlar bir vaqtning o‘zida va bir xil intensivlikda sodir bo‘lmaydi. Bu yerda qanday vazifa eng ustuvor, eng asosiysi ekanligini aniqlash muhim. Kelajagimiz xavfsizligining kaliti innovatsion iqtisodiyot ekanligi barchaga ma’lum. Men ilgari ham bilimga asoslangan innovatsion iqtisodiyotning o‘ziga xos xususiyati, uning nisbatan qisqa davr ichida katta o‘zgarishlarga erishib, samarali va raqobatbardosh iqtisodiyotni yaratishi mumkinligi haqida so‘z yuritganman . Bu esa «quvib yuruvchi» iqtisodiyotlar qatoridan ilg‘or iqtisodiyotga o‘tishni anglatadi. Innovatsiyalar va dinamik innovatsion iqtisodiyotning asosiy drayveri esa sifatli ta’lim olgan, yaratuvchan va muvaffaqiyatga intiluvchi inson kapitali hisoblanadi. Buning uchun mamlakatda sifatli ta’lim tizimi va kuchli ilm-fan maktabi bo‘lishi lozim. Ilm-fan va ta’lim — aynan shular mamlakatning raqobatbardoshligi, uning innovatsion rivojlanishini ta’minlovchi inson kapitalini yaratishi lozim. Bizning kelajagimiz ham shunga bog‘liq. 20 Shunisi aniqki, innovatsion rivojlanishning drayverlari bo‘lishga qodir mutaxassislar paydo bo‘lishi uchun, hech bo‘lmaganda, xalqaro talablarga javob beruvchi universitet ta’limi bo‘lishi lozim . Bunga erishishimizga esa hali ko‘p qovun pishig‘i bor. Faraz qilaylik, biz shunday oliy ta’lim tizimini yaratdik. Biroq yangi muammoga duch kelamiz: maktab bitiruvchilarining ko‘pi u yerlarda tahsil ololmaydilar. Sababi esa maktablar ta’limining sifatidir. Biroq bolalar maktabga ham o‘z-o‘zidan kelib qolmaydi. Maktabgacha ta’lim vazirligi bolalarni maktabga tayyorlash jarayonida ularga zamonaviy bilimlarni o‘rgatishi va tahliliy fikrlashga tayyorlashi lozim. Prezidentimiz aytganidek, «agar biz 10 yil davomida maktabgacha ta’lim-maktab-oliy ta’lim muassasasi tizimida ishlasak, jamiyatimizda ko‘zlari chaqnab, kelajakka ishonch bilan boquvchi va hech kimdan qo‘rqmaydigan insonlar paydo bo‘ladi». Aynan shu insonlar mamlakatimizni ilg‘or mamlakatlar qatoriga kiritishga qodir yoshlardir. Aynan shu sababdan pedagogik ta’lim tizimidagi islohotlar juda muhim hisoblanadi. Vaqt buni bizga allaqachon isbotlagan. 2017 yilda mavjud pedagogika universitetlariga qo‘shimcha sifatida 15 ta OTMda pedagogik mutaxassislik bo‘yicha qo‘shimcha sirtqi bo‘limlar ochildi . Joriy yildan yana besh hududda ham yangi pedagogik institutlar ochilmoqda . 2018−2019 yillarda xalq ta’limi sohasida bir qator muhim hujjatlar, avvalambor, 2030 yilgacha xalq ta’limi tizimini rivojlantirish Konsepsiyasi qabul qilingan. Pedagogik ta’limni isloh qilish nega shu qadar muhim? O‘qituvchi shaxsi har qanday ta’lim tizimida markaziy bo‘g‘in hisoblanadi. U asosiy rol o‘ynovchi 21 shaxsdir: o‘qituvchi qanday bo‘lsa, o‘quvchilar ham (ularning bilim, ko‘nikmalari, qabul qilishlari) shunday bo‘ladi. Demak, davlat iqtisodiyoti ham shunga qarab shakllanadi. Ulardan qay biri OTMga kirishi yoki jamiyatimizda bir necha yildan keyin kelajakka ishonch bilan boquvchi yuqori ma’lumotli va hech narsadan qo‘rqmaydigan avlod paydo bo‘lishi ham aynan ularga bog‘liqdir. Hech kim o‘qituvchining maktabdagi roli haqida e’tiroz bildirmaydi go‘yo. Biroq buni tan olishning o‘zi yetarli emas. Prezidentning «O‘zbekiston Respublikasida 2030 yilgacha xalq ta’limi tizimini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida"gi farmonida konsepsiyaning asosiy maqsadi sifatida «umumiy o‘rta va maktabdan tashqari ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari»ni aniqlash belgilangan. E’tiborlisi shuki, bu tizimli islohotdir . So‘nggi paytlarda bu tushuncha urfga kirmoqda. Hamma tizimni o‘zgartirish kerak deb bong uradi, biroq buning zamirida nima borligini hech kim tushuntirib bera olmaydi. Tizimli islohot, tizimli yondashuv, tizimli tahlil tushunchalarini har qanday ilmiy yoki publisistik maqolada, dissertatsiyalarda uchratish mumkin, aslida esa mualliflar u haqida aniq tushunchaga ega bo‘lmay, uni kompleks yondashuv bilan adashtiradilar. Dinamik tizimlarda ularning holati, elementlar miqdori, iyerarxiyasi ular orasidagi munosabatlar kabi harakatda bo‘lib, o‘zgarishi mumkin va bu tahlil qilishni murakkablashtiradi. Ta’lim tizimi esa, har qanday ijtimoiy voqelik kabi dinamik voqelikdir. Maqolaning boshida ta’kidlanganidek, tizimli yondashuvda yadro, hal qiluvchi bo‘g‘in, matritsani, butun tizim ishlashi nimaga bog‘liqligi va oxir-oqibat, uning samaradorligini aniqlash juda muhimdir. 22 Bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlashda asosiy vazifa — talaba va o‘qituvchilar hozirgi bog‘cha va maktab yoshidagi bolalar ulg‘ayganida qanday dunyoda yashashlarini tushunishlari kerak. Ta’lim sohasida qanday strategiyalarni ilgari surishimiz ham shunga bog‘liq. Bu nihoyatda muhim. Biz kimsasiz orolda hayot kechirib, u yerda alohida mamlakat barpo qilayotganimiz yo‘q. Tizimli yondashuvdan gap ochgan ekanmiz, aytish joizki, har qanday mamlakat muayyan muhitda mavjud bo‘ladi, muhit va tizim orasida (xalqaro maydon, tabiat) esa ularga ta’sir qiluvchi turli o‘zaro jarayonlar yuz beradi. Amerikalik jamiyatshunos, siyosatchi va faylasuf, zamonamizning yorqin mutafakkirlaridan biri, dunyo-tizim nazariyasining muallifi Immanuil Vallerstaynning ta’kidlashicha, ko‘plab siyosatchilar o‘z mamlakatlari jahon tizimining bir qismi ekanligini unutib qo‘yib, qo‘pol xatoga yo‘l qo‘ymoqdalar. Bu tizim qanday rivojlanayotganini inobatga olmay, ishonch bilan ushbu mamlakatlarning o‘tmishi yoki kelajagi haqida biror nima deyish mumkin emas. Bugun biz SPOD-dunyodan (Steady — barqaror; Predictable — oldindan aytib bo‘ladigan; Ordinary — oddiy; Definite — aniq) VUCA-dunyo га (Volatility — o‘zgaruvchanlik; Uncertainty — noaniqlik; Complexity — murakkablik; Ambiguity — mujmallik) o‘tayotganimiz haqida ko‘p aytilmoqda . Bizni kelajakdan turib o‘ziga chorlovchi dunyo zamonaviy ta’lim oldiga vazifalar qo‘yadi va uning yo‘nalishlarini aniqlaydi. a’limning shaxsga yo‘naltirilgan tizimi Odatda, maktab matematika, fizika, tarix kabi fanlardan umumiy bilimlar berishi lozim hisoblanadi. Bu XVII-XIX asrlarda vujudga kelgan ta’limning 23 bilimga yo‘naltirilgan shakli bo‘lib, uning asosida bolalarga barcha fanlardan umumiy bilimlarni berish yotadi. Oliy ta’limda esa xuddi shu tizim tor soha mutaxassislarini tayyorlashda qo‘llanilgan. Bu tizim o‘zini oqlay olmadi, XX asrda bunga ikki omil sabab bo‘ldi: ma’lumotlar, axborot bazasi, ilm-fandagi kashfiyotlar va ixtirolar aql bovar qilmas darajada ko‘payib ketdi, na maktab, na universitet bu o‘zgarishlarning izidan quvib yeta oldi. Bir paytning o‘zida, jamiyatdagi o‘zgarishlar tufayli zamonaviy yoshlar o‘zlashtirayotgan ko‘pchilik kasblar yaqin kelajakda yo‘q bo‘lib ketmoqda. Ko‘p hollarda fan tamoyili emas, balki fanlararo mezondan kelib chiqqan holda dars beriladi (STEAM, Liberal Arts), bu esa tor soha mutaxassislarining qo‘lidan kelmaydi. Bu yo‘nalishda ham biz rivojlanishimiz lozim. Shu sababdan pedagogik oliy ta’lim muassasalarida (maktab bitiruvchilarining sifati nuqtayi nazaridan) kimlar o‘qitilishi, kim o‘qitishi, nimalar, nima maqsadda va qanday o‘qitilishi — bizning kelajagimiz, boringki, milliy xavfsizligimiz masalasidir. Men ular haqida oldin ham to‘xtalganman . Pedagogik ta’limdagi yangi tizimning xususiyatlari Oxir-oqibat, biz pedagogik ta’limning quyidagilarni nazarda tutuvchi yangi konsepsiyasini ishlab chiqishimiz lozim bo‘ladi:  Yangi dunyoda kelajak avlod murabbiylari sifatida ta’limning shaxsga yo‘naltirilgan tizimida o‘z maqsadini aniq anglovchi bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlashning yangi tizimi (yuqorida aytib o‘tilganidek, bu yerda o‘z fanini bilish kifoya qilmaydi);  Yangi vazifalarga mos ravishda kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishning yangi tizimi; 24  Barcha darajalarda kadrlarni tanlov asosida tanlash;  Zamonaviy pedagogik texnologiyalar bo‘yicha ma’lumotlar bankini yaratish, ularni o‘zlashtirish va joriy qilish. Ta’lim vazirliklari, malaka oshirish institutlari va pedagogika universitetlari qoshidagi muvofiq ilmiy markazlarda bunday texnologiyalarni joriy qilishga ixtisoslashgan institutni yaratish;  «Ilm-fan — ta’lim — amaliyot» oltin uchburchagini yaratish;  Pedagogik oliy ta’lim muassasalari, ta’lim vazirligi bo‘limlari, maktab rahbarlari va o‘qituvchilar tarkibi faoliyatini baholash va boshqarishning yangi tizimi;  Antikorrupsion mexanizm va rahbar hamda pedagoglar mas’uliyati mexanizmi;  Oliy ta’lim muassasalari va boshqa ta’lim muassasalarining sezilarli avtonomiyasi (metodik vaa moliyaviy jihatdan), maktablarga ijod va pedagogik metodikalarni tanlash erkinligini taqdim qilish;  Qo‘llab-quvvatlovchi tizim va pedagogik mehnat to‘lovini oshirish hamda asossiz tenglashtirishdan prinsipial chekinish;  Ta’lim muassasalari va qo‘llaniluvchi pedagogik texnologiya turlarini oshirish va raqobatni qo‘llab-quvvatlash;  Ta’lim dasturlari maydonini kengaytirish, tanlov fanlarining mavjud bo‘lishi va fakultetlarning turli-tuman bo‘lishi;  Ilg‘or tajribalar, jumladan, xorij tajribasidan foydalanish;  Xorij o‘qituvchilari va metodistlarini faol taklif qilish. Ta’kidlash joizki, 2030 yilgacha xalq ta’limini tizimini rivojlantirish Konsepsiyasi yetarlicha batafsil ishlab chiqilgan bo‘lib, ko‘plab g‘oya 25 va yondashuvlarni, jumladan, yuqorida aytib o‘tilganlarni o‘z ichiga oladi. Biroq pedagogik ta’lim masalasi alohida masaladir, shu tufayli pedagogik universitetlar haqida alohida qaror qabul qilish muhim ahamiyatga ega. Muhimi, bizning shunchaki sifatli ta’lim tizimi yoki yangi pedagogik texnologiyalar, yangi kadrlar va darsliklarga emas, balki to‘la kelajakka qaratilgan yangi ta’lim tizimiga ehtiyojimiz bor. Konsepsiyada nazarda tutilgan har qanday g‘oya va yangilik bizga kelajakda nima berishini aniq anglamog‘imiz lozim. Buning uchun esa ushbu kelajak bilan tanishish, unga boradigan yo‘llarni ko‘rish, bugungi kunning asosiy tamoyillarini anglab yetish va ularni yangi ta’lim loyihasiga kiritish lozim. Bugun kelajakning yangi ta’lim tizimini yaratuvchi mamlakatlar ertangi kunda dunyo iqtisodiyotining yetakchilariga aylanadilar. Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazarini ifodalamasligi mumkin. Bu ta’lim o’z mohiyatiga ko’ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to’laqonli rivojlanishlarini ko’zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirilayotganda, albatta ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas , avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog’liq o’qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshishni nazarda tutadi. O’qitish texnologiyasi pedagogik strategiya sifatida o’quvchi va o’qituvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish vositalariga ega bo’ladi. Bunday texnologiyalarga quyidagilarni keltirish mumkin: 1. Hamkorlik pedagogikasi 2. Pedagogik jarayonda shaxsni kuzda tutishga asoslangan pedagogik texnologiya (Sh.A.Amonashvili texnologiyasi); 26 3. O‘quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi); 4. O‘quv jarayonini samarali boshsarish va tashkil etish asosiga, qurilgan texnologiya (S.N.Lisenkova texnologiyasi, N.P.Guzikning o‘qitish tizimini rejalashtirish texnologiyasi); 5. O‘qitshini individuallashtirsh texnologiyasi (Inge Unt, A.S.Graniskaya, V.D.Shadrikov texnologiyasi); 1. Hamkorlik pedagogikasi Hamkorlik pedagogikasi XX asrning 80-yillarida rivojlana boshladi va ta’limdagi ko’pgina innovasisn jarayonlarni hayotga chorladi. Bu texnologiya negizida taniqli rus va chet el pedagoglarining tajribasi yotadi. Sh.A.Amonashvilining inson-shaxs texnologiyasi. U o’zining eksperimental maktabida hamkorlik pedagogikasini, shaxsiy yondashuvini, tili va matematika o’qitishning ajoyib pedagogikasini ishlab chiqdi va hayotga tadbiq etdi. Sh.A.Amonashvilining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: 1. bolaning shaxsiy xislatlarini namoyon qilish orqali unda oliyjanob insonning shakllanishi, rivojlanishi va tarbiyalanishiga imkon tug‘dirmos; 2. bolaning qalbi va yuragini ulug‘lomoq; 3. boladagi bilishga bo‘lgan kuchlarni rivojlantirish va shakllantirish; 4. keng va chuqur bilim hamda malaka olish uchun sharoit tug‘dirmoq; 5. ideal tarbiya –bu o‘z-o‘zini tarbiyalamoq. Sh.A.Amonashvili o’zining texnologiyasini amalga oshirish uchun quyidagi metodika va metodik usullardan foydalandi: ü insonparvarlik; ü shaxsiy yondashuv; ü oila pedagogikasining qo‘shimcha imkoniyati; ü o‘quv faoliyati. ü muloqot maxorati; Sh.A.Amonashvili 27 texnologiyasida bola faoliyatini baholash alohida ahamiyatga ega. Baholardan foydalanish o’ta cheklangan. Miqdoriy baholashdan ko’ra sifatli baholashga urg’u beriladi, ya’ni tavsif, natijalar paketi, o’z-o’zini baholash. 3. O’quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o’qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi); U o’qitishning an’anaviy sinf-dars usulining hali ochilmagan katta imkoniyatlarini ko’rsatib berdi V.F. Shatalovning maqsad-mo’ljali: ü bilim, malaka va ko‘nikmalarni shakllaitirish; ü har qanday individual xususiyatlarga ega bo‘lgan barcha bolalarni o‘qitish; ü o‘qitshni tezlashtirish. Tamoyillar: ü ko‘p marta takrorlash, majburiy bosqichma-bosqich nazorat, qiyinchilikning yuqori darajasi, katta bloklarda o‘rganish, faoliyatning dinamik qolipi, xatti-harakatning tayanchi, muljaldagi asosini qo‘llash; - shaxsni ko‘zda tutish asosida yondashuv; - insonparvarlik; ü zo‘rlab o‘qitmaslik; - o‘quv vaziyatlarining konfliktsizligi, har bir o‘quvchining muvaffaqiyatlaridan boxabarlik, tuzatish (yulga solish), o‘qsish, yutuqlarga istiqbolni ochish; - O‘qitish va tarbiyani bog‘lash. V.F. Shatalov metodining uziga xosligi: ü materiallar katta hajmda kiritiladi; - materiallar bloklar bo‘yicha joylashtiriladi; ü o‘quv materiail tayanch sxema - konspekt ko‘rinshida rasmishashtiriladi. 28 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, tayanch konspekt ko’rgazmali sxemani tashkil etmoqda. V.F.Shatalov tayanch (tayanish) deganda bola harakatlarining taxminiy asosini, ichki fikrlash faoliyatining tashqi tashkil qilinish usulini tushunadi. Tayanch signal o’zaro uzviy bog’lovchi ramzlar (ishora, so’z, sxema, rasm va h.o) bo’lib, qandaydir ma’noli mohiyatni almashtiradi. Tayanch konspekt – o’quv materiallari o’zaro bog’langan usullarining butun qismlari sifatida faktlar, tushunchalar, g’oyalar tizimi o’rnida qullana oladigan qurgazmali konstruksiyalardan iborat qisqacha shartli konspekt ko’rinishidagi tayanch signallar sistemasidir. V.F.Shatalovning xizmatlari shundaki, u mashg’ulotlarda yetarli darajada va barchaning faolligini ta’minlovchi o’quv faoliyati tizimini ishlab chiqdi. Shatalovning o’quv jarayoni texnologik sxemasi tablisada ko’rsatilgan. V . F . Shatalov metodikasi 5 bosqichdan iborat bo ’ lib , ular bir qancha usul va metodik yechimlarni oz ichiga oladi : 1. Nazariyani sinfda o ’ rganish : taxtada oddiy tushuntirish ( bo ’ r , kurgazmali qurol , TV bilan ); buyalgan plakat - tayanch konspekt bo ’ yicha qayta tushuntirish ; plakat bo ’ yicha qisqacha bayon qilish ; o ’ quvchilarning o ’ zkonspektlari ustida individual ishlashlari , konspekt bloklari bo ’ yicha keng mustahkamlash . 29 2.2.Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasining amalda qo‘llanilishi. O’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash, o’qitish jarayonini yagona shaklga keltirish va yuqori samaradorlikka erishishga imkon yaratadi. Endi shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarning nima uchun bugungi kunda dolzarb bo’lib borayotganligi, nima uchun mazkur texnologiyalar ta’limning hozirgi kuni, kelajagi bo’lib qolganligi hamda ularning mohiyati haqida qisqacha to’xtalamiz. Mazkur o’qitish texnologiyasida pedagogikaning o’quvchiga munosabati avtoritar xarakterga ega, ya’ni ta’lim jarayonida u yagona subyekt sifatida namoyon bo’ladi, o’quvchilar esa faqatgina obyekt vazifasini bajaradi, xolos. Boshqacha qilib aytganda avtoritar o’qitish texnologiyasida o’quvchining tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo’qoladi, o’qitish majburiy yo’sinda amalga oshiriladi. Hanuzgacha jahonda eng ko’p tarqalgan o’qitishning sinf-dars tizimida mashg’ulotlari asosiy birligi dars bo’lib, u bitta fanining bitta mavzusiga bag’ishlanadi va o’qituvchi tomonidan boshqariladi. An ’ anaviy o ’ qitish texnologiyasining qusurlari ustida to ’ xtalib , O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida (1997 yil 29 avgust ) Birinchi Prezident Islom Karimov bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi ? Umuman maktabda mustaqil fikr yuritishga o ’ rgatiladimi ? degan savollarni qo ’ ydilar va ularga quyidagicha 25 javob berdilar : « Aminmanki , o ’ rgatilmaydi . Mobodo biror o ’ quvchi o ’ qituvchiga e ’ tiroz bildirsa , ertaga u hyech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi . Maktabdagi jarayonda o ’ qituvchi hukmron . U boladan faqat o ’ zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi . Prinsip ham tayyor : « Mening aytganim - aytgan , deganim - degan ». Demak , an ’ anaviy ta ’ lim 30 texnologiyasida o ’ qituvchi va o ’ quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik , ya ’ ni zo ’ ravonlik pedagogikasi amal qiladi ». An’anaviy o’qitish texnologiyasining boshqa qusurlarini ham namoyish qilish maqsadida 1-rasmning chap tomoniga diqqatingizni jalb qilamiz: ko’rinib turibdiki, birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, zo’ravonlikka asoslangan bu pedagogikada pedagog yagona su’bekt, o’quvchilar pedagogik jarayon obyekti, o’qitish tushuntiruv-ko’rgazmali usulda olib boriladi. O ’ qitish ommaviy tarzda olib borilishi tufayli o ’ quvchilarning tashabbusi va mustaqilligi o ’ zidan - o ’ zi so ’ nib boraveradi . Shu bois texnologiya asosan o’quvchilarda bilim, ko’nikmalarni shakllantiradi, ular shaxsini rivojlantirishni ko’zda tutmaydi. O’z-o’zidan ko’rinadiki, an’anaviy o’qitish texnologiyasi o’z tabiatiga ko’ra ta’lim muassasalari oldiga jamiyatimiz tomonidan qo’yilgan talablarga butunlay javob bermaydi. Bundan farqli o’laroq shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarda o’quvchi ta’limning milliy modeli mohiyatiga ko’ra pedagogik jarayon markaziga qo’yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga qulay shart- sharoitlar yaratib beriladi. Ta’limning milliy modelini – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarishdan iborat 5 ta tarkibiy qismida «shaxs» asosiy tarkibiy qism – birinchi o’rinda turadi. Boshqacha aytganda , butun ta ’ lim tizimi , shu jumladan o ’ qitish o ’ quvchi shaxsiga yo ’ nartirilgan bo ’ lishi lozim . 31 Yuqorida ko’rsatilgan 1-rasmning o’ng tomonida shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalari keltirilgan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bu yerda ko’rsatilgan o’qitish texnologiyalaridan, jumladan ishbilarmon (amaliy pedagogik) o ’ yinlari , muammoli ta ’ lim , dasturlashtirilgan ta ’ lim va boshqalardan ilgarilari ham ta ’ lim jarayoniga qo ’ llaganmiz . Ammo , ta ’ limning milliy modelida shaxsga asosiy , hal qiluvchi o ’ rin berilgandan so ’ ng bu texnologiyalarning har birini shaxsning mavjud imkoniyatlarini to ’ la ro ’ yobga chiqarish bo ’ yicha ahamiyati yanada oshdi . Ayni paytda hozirgi kunda axborotning hajmi , xilma - xilligi , uni egalashga moyilligi va vositalarining yetarliligi , samarali indivudual va mustaqil o ’ qitishni tashkil etish uchun zaruriy shart - sharoitlar yaratilganligi munosabati bilan pedagogning o ’ quvchiga bo ’ lgan munosabati jihatidan uning « Sardor » likdan , uning sherigiga , hamkoriga aylanmoqda . O ’ rnatilayotgan yangicha munosabatlarning asosiy mazmuni , hozirgi kunda natija bermaydigan va noinsoniy hisoblangan zo ’ ravonlik pedagogikasidan voz kechishdir , chunki tarbiya jarayonida zo ’ ravonlik aslo mumkin emas , jazolash insonni kamsitadi , ezadi , uning rivojlanishini susaytiradi . Isloh qilinayotgan ta ’ lim muassasalarida o ’ quvchi yoshlarni erkin , majburlashsiz o ’ qitish , ularning shaxsiga individual yondashishning mazmun - mohiyatini namoyon qilish juda muhimdir . Shu bois diqqatingizni 4-5 slaydlarga tortamiz . An ’ anaviy o ’ qitish texnologiyasining boshqa qusurlarini ham namoyish qilish maqsadida 1- rasmning chap tomoniga diqqatingizni jalb qilmoqchimiz . Ko ’ rinib turibdiki , kadrlar tayyorlash milliy dasturining bosh maqsadini , ya ’ ni 32 mamlakatimizda rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuqori malakali kadrlar tayyorlashni , oliy va o ’ rta maxsus tayyorlash tizimini , ularda o ’ ziga xos va nostandart fikrlash qobiliyatini o ’ stirishni , o ’ z ustida doimiy ravishda chidam va matonat bilan ishlash ko ’ nikmalarini rivojlantirishni an ’ anaviy o ’ qitish texnologiyasi asosida amalga oshirish mumkin emas . Pedagogik texnologiya o‘z mohiyatiga ko‘ra sub’ektiv xususiyatga ega. Qanday shakl, metod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qat’iy nazar texnologiyalar: - pedagogik faoliyat samaradorligini oshirishi; - o‘qituvchi va talabalar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni qaror toptirishi; - talabalar tomonidan o‘quv predmetlari bo‘yicha puxta bilimlarning egallanishini ta’minlashi; - talabalarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishi; - talabalarning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqara olishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishi; - pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g‘oyalarining ustivorligiga erishishni kafolatlashi zarur. Pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish mumkin emas. Aksincha, tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo‘llanilayotgan ilg‘or texnologiyalardan maqsadga muvofiq foydalanish bilan birga, ularni ijodiy rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o‘quvchilarning o‘quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash borasida katta tajriba to‘plangan 33 Shulardan biri Hamkorlikda o’qitish texnologiyasidan foydalangan holda darslarni loyihalashtirish haqida fikr yuritamiz. Hamkorlikda o’qitish g’oyasi turli mamlakatlardagi, jumladan, Amerikadagi J.Xopkins universiteti professori – R.Slavin (1990), Minnesot universiteti professori – R.Jonson, D.Jonson (1987), Koliforniya universiteti professori – SH.SHaron (1988), tomonidan ishlab ishlab chiqilgan. Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o ’ qitish , asosan o ’ quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim , ko ’ nikma va malakalarni shakllantirish , Isroil va Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda o ’ qitish , yuqorida qayd etilganidek , ko ’ proq o ’ quvchilar tomonidan o ’ quv materialini qayta ishlash loyihalash faoliyatini rivojlantirish , o ’ quv bahsi va munozaralar o ’ tkazishni nazarda tutadi . Mazkur g’oyalar bir-birini to’ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini taqozo etadi. Hamkorlikda o’qitish g’oyasi didaktikada 1970 yillarda paydo bo’lgan. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada, Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, Yaponiya, Isroil mamlakatlari ta`lim muassasalarida keng qo’llanila boshlagan. Hamkorlikda o’qitishning asosiy g’oyasi – o’quv topshiriqlarini nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o’qish o’rganishdir. Hamkorlikda o’qitish har bir o’quvchini kundalik qizg’in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o’rgatish, shaxs sifatida onglilik, mustaqillikni tarbiyalash, har bir o’quvchida shaxsiy qadr qimmat tuyg’usini vujudga keltirish, 34 o’z kuchi va qobiliyatiga bo’lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda mas`uliyat hissini shakllantirishni ko’zda tutadi. XULOSA Shaxsiy tamoyil barcha ta'lim jarayonlarida o'rnatilishi kerak. Shaxsga yo'naltirilgan yondashuvda o'qituvchining psixologiya bo'yicha bilimlari alohida o'rin tutadi. O’qituvchi o’quvchilarning psixologik xususiyatlarini bilmasdan turib, o’z ishini talabaga yo’naltirilgan yondashuv asosida qura olmaydi. Axir, bolalar juda boshqacha. Biri darsda juda faol, ikkinchisi javobni biladi, lekin javob berishga qo'rqadi, birida tartib-intizom bilan bog'liq muammolar mavjud, ikkinchisi eshitish xotirasi va hokazo. Ya’ni o‘qituvchi o‘z ishini shogirdlarini o‘rganish, ularning shaxsiyatini o‘rganish orqali qurishi kerak. Zero, shaxsiyat insonning o'z borlig'ini, xulq- atvorini va dunyo bilan munosabatlarini tartibga solishning o'ziga xos qonunidir va uning rivojlanish darajasi ushbu individuallikning suveren makonini saqlash va himoya qilish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Shaxsning ichki dunyosi uning shakllanishi sodir bo'lgan yashash maydonining o'ziga xos aksidir. Bu hatto so'zning jismoniy ma'nosida kosmosga ham tegishli. Talabalarning shaxsiy rivojlanishi uchun maqsadlarni belgilash muhim o'ziga xos xususiyatga ega, chunki an'anaviy pedagogikada o'quvchining shaxsiy rivojlanishi maqsad emas, balki boshqa ba'zi maqsadlarga - o'rganish, intizom, tanishtirishga erishish vositasi edi. Shaxs faqat mexanizm rolini o'ynadi. Ta'limda natija muhim edi, bu odamning o'zida yangi shakllanishlar emas, balki bajarishi kerak bo'lgan harakat. 35 O'qituvchining bolalarga nisbatan insonparvarlik pozitsiyasining mohiyatini ifodalovchi pedagogik yordam bo'lishi kerak. Uning mohiyatini Amonashvili pedagogik faoliyatning uchta tamoyilida ifodalagan: "bolalarni sevish, ular yashayotgan muhitni insoniylashtirish, bolaligini bolada o'tkazish". Pedagogik qo'llab-quvvatlashning predmeti - bu bolaning o'z manfaatlarini, maqsadlarini, imkoniyatlarini va uning insoniy qadr-qimmatini saqlashga to'sqinlik qiladigan to'siqlarni bartaraf etish va o'rganish, o'z-o'zini tarbiyalash, muloqot qilish va turmush tarzida mustaqil ravishda istalgan natijalarga erishish yo'llarini birgalikda aniqlash jarayoni. . Rivojlanayotgan tarbiya va ta’lim jarayoni, eng avvalo, o‘qituvchining o‘zi shaxs bo‘lishini taqozo etadi. B.T.ning so‘zlariga ko‘ra. Badmaeva: "O'qituvchi nafaqat o'z fanidan bilim beradi, balki u nafaqat "o'qituvchi-fan o'qituvchisi", balki katta harfli o'qituvchi - bu maktab yillarida tayyorlaydigan va Fuqaroni bitiruvga tayyorlaydigan tarbiyachi. maktabdan." Uning bolalar bilan munosabatlari rasmiy ishbilarmonlik yondashuvi emas, balki shaxsiy munosabatlar asosida qurilishi kerak. O'qituvchi pedagogik faoliyatda ta'limning refleks-moslashuvchan va faol- ijodiy funktsiyalarini amalga oshirib, bolalarni o'qitish va tarbiyalash jarayonini an'anaviy tizimga nisbatan butunlay boshqacha tarzda tashkil qiladi. Birinchi funktsiya - "bolalarni o'rganishga o'rgatish", ularning shaxsiyatida o'z-o'zini anglash, o'zini o'zi boshqarish mexanizmlarini rivojlantirish va keng ma'noda nafaqat ta'lim jarayonida o'z cheklovlarini engib o'tish qobiliyatini anglatadi. , balki har qanday inson faoliyatida ham. Ikkinchi funktsiya bolada "ijodiy fikrlash va harakat qilish qobiliyatini" rivojlantirishni, ijodiy va samarali faoliyat orqali bola shaxsida ijodkorlikni shakllantirishni o'z ichiga oladi. 36 Yangi ta'lim makonida dunyoning surati va bolaning shaxsiyati bolaning kattalar va tengdoshlari bilan birgalikdagi faoliyati jarayonida quriladi. Bu erda bola izlanish, xato qilish va kichik ijodiy kashfiyotlar qilish huquqiga ega. Ushbu haqiqatni izlash jarayonida begonalashtirilgan bilimlardan shaxsiy kashfiyotlar orqali shaxsiy bilimga o'tish sodir bo'ladi. Maktabning umumiy shaxsiy rivojlanish maydonidagi har bir o'qituvchining maqsadi boshqa o'qituvchilarning maqsadlariga, o'quvchining ajralmas shaxsiy-rivojlanayotgan hayotiy vaziyatiga organik ravishda mos keladi. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. O’zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari. 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq ta’limini boshqarishʻ tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF- 5538-son Farmoni.2018-yil 5-sentabr. 2. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. .“Xalq ta’limi tizimida ʻ ta’lim sifatini baholash sohasidagi tadqiqotlarni tashkil etish chora- tadbirlari to g’risida”qaror. 2018-yil, 8-dekabr. ʻ 3. Ta’lim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi. Xalqaro tadqiqotlarda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligini baholash. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar va soha mutaxassislari uchun metodik qo‘llanma. «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent – 2019 4. Ina V.S.Mullis va Michail O. Martin. PIRLS -2021 baholash qamrov doirasi. Ta’lim sifatini baholash o’yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish Milliy markazi matbaa bo’limi. Toshkent-2021. 5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi ta’lim sifatini nazorat qilish inspeksiyasi ta’lim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi. 4-sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligini aniqlash bo‘yicha PIRLS xalqaro tadqiqotiga tayyorgarlik ko‘rish mashq daftari. O’zbekiston Respublikasi Prezident asarlari. 6. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va faravon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.: “O`zbekiston” nashriyoti, 2016-y. –23 b. 26-bet. 38 7. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash – yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi. –T.: “O`zbekiston” nashriyoti, 2017-y. –23 b. 26-bet. 8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. –T.: “O`zbekiston” nashriyoti, 2017-y. –46 b. 48-bet. 9. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.- Toshkent ,, O’zbekiston’’NMIU,2017-y,4b 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-son Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2017 yil, 6-son, 70-modda. 11 . Vikhanskiy O.S Ta’lim menejmenti. Darslik. - Sankt-Peterburg. "Soyuz" nashriyoti, 2012 yil 12 .Boddi D., Peyton R. Menejment asoslari.- Sankt-Peterburg, Sankt- Peterburg - 2020 y. 13 .Blyaxman L.S., Galenko V.P., Minkin A.V. Menejmentga kirish.-SPb.- 2010. 14.Vikhanskiy O.S. Boshqaruv: shaxs, strategiya, tashkilot, jarayon. 15.Gerchikova I.N. Ta’lim menejmenti.-M., 2012 yil 16.Gluxov V.V. Menejment: Universitetlar uchun darslik. 3-nashr. - Sankt- Peterburg: Pyotr, 2016 yil 17.Gerchikova I.N. Ta’lim menejmenti yo’nalishi. Universitetlar uchun darslik - 4-nashr, Qayta ishlangan. Va qo'shimcha. - M.: Birlik - Dana, 2014 yil 39 18.Daft R.L. Ta’lim menejmentini - Sankt-Peterburg, Sankt-Peterburg - 2010 yil 19. Menejment: Universitetlar uchun darslik. / Ed. VA DA. Podlesnyx - Sankt-Peterburg, "Biznes - Press" nashriyoti, 2012 y. 40

Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasi

MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………………

I.BOB.SHAXSGA YO‘NALTIRILGAN TA‘LIM TEXNOLOGIYA

LARINING ILMIY NAZARIY ASOSLARI…………………………………..    

1.1 Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasining mohiyati va tamoyillari.

1.2 Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘limni tashkil etishda sharq va g‘arb mutafakkirlarining qarashlari………………………………………………………

II.BOB.SHAXSGA YO‘NALTIRILGAN TA‘LIM TEXNOLOGIYASI

NING METODOLOGIYASINI ISHLAB CHIQISH…………………….

2.1 Ta‘lim sifatini yaxshilash maqsadida shaxsga yo‘naltirilgan ta‘limning ahamiyati…………………………………………………………………………..

2.2 Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasining amalda qo‘llanilishi….

XULOSA……………………………………………………………………..

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. O’qitish texnologiyasi pedagogik strategiya sifatida o’quvchi va o’qituvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish vositalariga ega bo’ladi. Bunday texnologiyalarga quyidagilarni keltirish mumkin: 

1. Hamkorlik pedagogikasi 

2. Pedagogik jarayonda shaxsni kuzda tutishga asoslangan pedagogik texnologiya (Sh.A.Amonashvili texnologiyasi); 

3. O‘quv materialini sxemalar va modellar ishorasi asosida o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi (V.F.Shatalov texnologiyasi);

4. O‘quv jarayonini samarali boshsarish va tashkil etish asosiga, qurilgan texnologiya (S.N.Lisenkova texnologiyasi, N.P.Guzikning o‘qitish tizimini rejalashtirish texnologiyasi); 

5. O‘qitshini individuallashtirsh texnologiyasi (Inge Unt, A.S.Graniskaya, V.D.Shadrikov texnologiyasi).

Kurs ishining maqsadi: kurs ishida erkin shaxsni shakllantirish muammosi ta‘lim muassasalarida o‘quv-tarbiyaviy ishlarini pedagogik texnologiya “rels”iga o‘tkazisni taqozo etadi.

Albatta,  bu  jarayon  oson  kechmaydi:  bugun  ixtiyoriy  qurilayotgan  va  joriy  etilayotgan  o‘qitish  tizimini qat‘iyan ilmiy asoslangan  pedgogik tizimga  aylantirish  kerak.  

Aslida  ham  ijtimoiy   tajriba    elementlari – bilim, ko‘nikma, ijodiy faoliyat, ob‘ektiv borliqqa munosabatlar – pedagogik jarayon mahsulidir va ma‘lum pedagogik tizim doirasida sakllantiriladi. Pedagogik texnologiya esa amaliyotga joriy etilayotgan pedagogik tizim loyihasidir. Unda pedagogik tizim nima? Uning tarkibi qanday? Bu savollarga javobni mavjud pedagogik nashrlardan topis mumkin.

Kurs ishining vazifasi: pedagogik tizim o‘zida ta‘lim va tarbiya maqsadiga bo‘ysundirilgan o‘zfaro bog‘liq tarkibli elementlardan tashkil topisini uqtiradi, ular: pedagogik maqsad; o‘quv va ilmiy axborot; pedagogik aloqa vositalari; o‘quvchilar va pedagog. V.P.Bespalkoning ta‘rifiga ko‘ra “Pedagogik tizim ma‘lum shaxs sifatlarini shakllantirishga tartibli, aniq maqsadni ko‘zlab va oldindan o‘ylab pedagogik ta‘sir etishni vujudga keltiris uchun zarur bo‘lgan o‘zaro bog‘liq vositalar va jarayonlar yig‘indisidir”.

  Binobarin, har bir jamiyatda shaxsni shakllantirishh maqsadi belgilab olinadi va unga mos ravisda pedagogik tizim mavjud bo‘lisi kerak. Agar maqsad o‘zgarsa mavjud tizim ham o‘zgarisi muqarrardir. Faqat ijtimoiy (davlat) buyurtmasigina ta‘lim-tarbiyaning umumiy maqsad va vazifalarini aniq belgilab beradi yoki oliy (o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar) ta‘lim uchun pedagogik tizimning mavjudlik sartlarini kafolatlaydi.

   Har qanday pedagogik tizim o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi invariantiv   elementlardan  tashkil  topadi:  1 –  o‘quvchilar  (talabalar);   2 – ta‘lim (tarbiya) maqsadlari; 3 – ta‘lim (tarbiya) mazmuni; 4 – didaktik jarayonlar; 5 – tashkiliy sakllar; 6 – pedagog yoki o‘qitishning texnik vositalari (O‘TV).

   Pedagogik tizim har qanday ilmiy nazariyaga xos yuo‘lgani kabi quyidagi ikki tushunchani qamrab oladi: didaktik masalalar va ularni amalga osirisning pedagogik texnologiyalari (PT). Didaktik masalalar pedagogik tizim doirasida inson faoliyatining muhim sohasi sifatida aniq maqsad va unga erisis uchun sart-saroitlar hamda bu faoliyat uchun axborotlar(mazmun)dan iborat bo‘lisi kerak.

   Didaktik masalalarni hal etish maqsadi shaxsning ma‘lum sifatlarini  shakllantirish zarurati bo‘lsa, sart-saroitlar – o‘quvchi(talaba)larning boslang‘ic sifat ko‘rsatkiclari, axborot esa o‘quv predmetining mazmuni yoki tarbiyaviy ta‘siridir.

   Har bir didaktik masala pedagogik tizimda o‘ziga mos keladigan PT elementlari bilan hal qilinadi, ular: didaktik jarayon, o‘qitishning tashkiliy sakllari hamda pedagog yoki o‘qitishning texnik vositalari (O‘TV).  Ta‘lim har doim jamiyat talablarini qondirisga xizmat qiladi va u ongli ravisda yoki intuitiv tarzda tez, balki sekinlik bilan bu talablarga mos holda tuzatila boriladi.

  Darhaqiqat, XXI asr bo‘sag‘asida ta‘lim taraqqiyotining harakatlantiruvci kuci, haqqoniy dvigateli – bu o‘zida didaktik masalalar va PTning mujassamlastirgan pedagogik tizim hisoblanadi. PTning muvaffaqiyatli loyihalanisi va yakuniy natijaning kafolatlanisi o‘qituvcining didaktik masalalar mohiyatinianglab yetish darajasiga va darsda ularni to‘g‘ri belgilab olisiga bog‘liqdir. Bu vazifa hozirga qadar o‘qituvcilar tomonidan anglasilmay kelinyapti, qator hollarda esa ular metodikani texnologiyadan farqlay olmayaptilar.

  Shu boisdan quyida PTning loyihalanisi uchun zaruriy  sartlardan biri – didaktik masalalar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Cunki har bir o‘qituvchi pedagogik faoliyatga kirisisdan oldin hal etilisi lozim bo‘lgan pedagogik masalalarni yetarlicha aniq tasavvur etishi va ifodalasi, ayni paytda o‘z o‘quvchilariga ham tusntira olisi kerak.

Bugun har qadamda va har qanday ta‘lim muassasasining o‘qituvcisi faoliyatida tasodifiy o‘quvchi(talaba)lar guruhining aniq o‘rnatilmagan maqsadga erisis uchun ixtiyoriy tanlangan ta‘lim mazmunini o‘zlastirisga oid harakatlarni bosqarayotganligini kuzatis mumkin.

O‘qituvchi faoliyatining muhim bosqichi – bu didaktik jarayon (yoki o‘quv-bilis tuzilmasi) ni loyihalas hisoblanadi. Aynan shu didaktik jarayon pedagogik texnologiyaning asosini tashkil qiladi yohud u belgilangan vaqt ichida ta‘lim (tarbiya) maqsadiga erishish uchun O‘E mazmunini o‘quvchi  (talaba)larga uzatish yo‘llarini aniqlab beradi. Su bilan birgalikda didaktik jarayonning nazariy asoslarini yaxsi bilmasdan turib samarali pedagogik texnologiyani yaratishh mumkin emas.

 

 

 

 


 

I BOB.SHAXSGA YO‘NALTIRILGAN TA‘LIM TEXNOLOGIYA

LARINING ILMIY NAZARIY ASOSLARI.

1.1 Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim texnologiyasining mohiyati va tamoyillari.

Купить